Тарихий ХХ-нджи юзйыллыкънынъ етмишинджи сенелери… Айдынъыз, эйиси бир башындан башлайыкъ.

Совет империясынынъ ордусында арбий хызметимни битирген сонъ, кене, озюмнинъ тасиль алгъан Ташкент девлет университетине къайттым. Ордугъа кетмезден эвель, университетнинъ экинджи курсындан гъиябий болюкке авушып, пайнозю яшагъан бабамнынъ янына кеткен эдим. Рахметли бабам Ташкент веляети, Беговат районынынъ биринджи Дальверзин кой ходжалыгъында яшай эди. Мен, анда, Михаил Лермонтов адына орта мектепте оджа чалышып башладым. Велякин, теэссюф ки, ич бир тюрлю себеплерни-маниаларны козь огюне алмадан, мени орду хызметине алгъан эдилер.

Дейджегим, даа демичик сёйлеп кечкеним киби, орду хызметинден къайткъан сонъ, окъувымны девам этмек ичюн Университетиме къайттым ве гъиябий болюктен бир тамам вазгечтим. Эм окъумакъ, эм де маддий меселени козь огюне аларакъ чалышмакъ истедим. Озюме эльверишли иш къыдырып башладым. Бир куню, Джемал агъамнынъ тевсиесиле «Ленин байрагъы» газетасына - муарриетке барып иш сорамакъ истедим. Агъамнынъ фикирини бегенгеним себеп, мен кендими бильгенимден берли эвимизге гъайры тильде газета-журналлар сырасында ана тильде нешир этильген «Ленин байрагъы» газетасы да келип чыкъа эди. Атта орду хызмети вакъытында биле, манъа эвден кельген посылкалар ичинде «Эдебият», «Джесарет», «Халкъ агъыз яратыджылыгъы» саифелери басылгъан газетанынъ санлары ола эди. Базы да, газетадан кесилип алынгъан меракълы метнлерни мектюп иле ёллай эдилер.

Бу ерде бир шейни даа сёйлемели ки, эвинъден иракъта, озю де орду киби ерлерде булунсанъ, бабанъдан - догъмушларынъдан кельген эр бир шейчикнинъ къадирине етесинъ, олар ич бир шей иле тенъ кельмеген муджизе киби дуюла.

Иште, патта-сатта манъа келип чыкъкъан ана тильде газет, я да андан кесилип ёлланылгъан парчаларны буюк иштиа иле окъуй эдим. Бунынъ устюне Москва Арбий Округынынъ «Красный воин» («Къызыл аскер») газетасына бир-эки уфакъ хаберлер де бастыргъан эдим. Буларнынъ алайындан гъыда алсам керек, мен Мир-Алишер Новои адыны ташыгъан Ташкентнинъ энъ дюльбер джаддесинде ерлешкен отуз санлы бинагъа келип чыкътым. Юксек басамакълардан котерилип ичериге - буюк залгъа кирдим. Залдан кечип бир башы корюнмеген коридор бою кеттим. Эгер де янълышмасам, мен «Ленин байрагъы» муарриетини экинджи къаттан таптым. «Таптым» дегенимнинъ себеби, бу узундан-узадие буюк бинанынъ эр бир къатында матбут-нешрият, яъни идеология иле багълы бутюн идарелер ерлешкен.

Мен «Баш муаррир…» сёзлери язылы къапыгъа янашып, оны акъырындан такъылдаттым да, сапыны тутып ачмагъа ынтылдым. Ама къапы ачылмады, о киртли экен. Бираз турдым, бекледим. Коридор бою юрген базы кимселерден муаррирни сорадым. Велякин ич бир кимседен анълайышлы джевап аламадым. Кимдир, «муаррир бугунь кельмейджек», деди. Бойледже, мен къайтып кеттим.

Эртеси куню кене кельдим, кене айны меселе текрарланды… Арадан эки-учь кунь кечти. Мен энди башкъа бир ерден озюме ляйыкъ иш тапкъан киби де олдум. Велякин, айды даа бир дефа, «Ленин байрагъы»на сонъки тирет барып бакъайым деген ниет иле, энди манъа таныш олуп къалгъан юксек басамакълардан котерилип, залдан кечип, узун-узадие коридор бою юрип, таныш къапугъа янаштым. Къапу кене къапалы. Бу арада къулагъым тюбюнде саф ана тильде ве айны заманда гъает незакетли:

- Селямалейкум! – деген сес янъгъырады.

Артыма чевирильдим. Къаршымда орта бойлю, къансыджакъ, ачыкъ черели, дюльбер бир ханым озюнинъ мерхаметли ве айны заманда гъамлы козьлерини манъа тикип, тебессюмле деди:

- Сизни бир-эки куньден берли корем, баш муаррир Абселям Ислямовгъа ишинъиз бармы?

Мен бу незакетли ханымгъа къыскъадан мерамымны анълаттым. О мени дикъкъатле динълеген сонъ, деди:

- Абселям агъа шимди ёкътур. О, Москвада – командировкада. Не вакъыт келеджегини бильмейим. Сиз, эйиси онынъ муавини Юсуф Болат иле лафэтип бакъынъыз. Юрюнъиз, сизге Юсуф агъанынъ кабинетини косьтерейим.

Ханым шай деген сонъ, бизлер берабер башкъа бир къапыгъа янаштыкъ. Ханым къапыны ачты ве экимиз арты-сыра ичери кирдик. Ойле балабан олмагъан орта къарар оданынъ тёрюнде – маса башында гуя даа янъычыкъ бербер тарафындан низамгъа кетирильген чал башлы, козьлюкли инсан элинде къалеми, маса узеринде яткъан метнлерни окъуй. О, селямларымызны аларакъ озюнинъ ёргъун къаверенъки козьлерини бизге догърултты ве шу арада онынъ нурлы чехресини муляйим тебессюми къаплады.

Мени мында алып кирген ханым:

- Юсуф агъа, бу йигит Абселям агъаны къыдыра, - деди ве даа нелердир сёйледи. Сонъра, мени Юсуф Болатнынъ узурында къалдырып, чалт адымлар иле кабинеттен чыкъып кетти…

Шу куню Юсуф Болат иле, арадан бир къач кунь кечкен сонъ исе, Абселям Ислямов иле субетлер кечирип «Ленин байрагъы» муарририетине ишке алындым.

Мени, баш муаррир муавини Юсуф Болат отургъан кабинетке алып кирген киши исе, Къырым Девлет миллий драма театро актрисасы Мерьем ханым Ибраимова олгъаныны, мен муарриетте чалышып башлагъан сонъ анъладым.

Шаир, несирджи, публицист, буюк девлет эрбабы, даа догърусы Озьбекстан коммунист партиясынынъ Башы Шараф Рашидовнынъ шахсий тешеббюсиле Ташкент шеэрининъ меркез нокътасында – Владимир Ленин джаддесинде он алты къатлы сыфатлы беяз мермерден Матбуат Эви тикленди. Мезкюр Матбуат бинасы авропа севиесинде къурулгъан олуп, андаки шараитлер де баты стандартларына догъру кетирильди. Атта, биринджи къатында земаневий технология усулунда кафе-бар чалышып башлады. Занымджа, ХХ-нджи юзйыллыкънынъ етмишинджи сенелери совет империясы черчивесинде, бойле бинаны биринджи олуп Шараф ака къурдурды.

Меним сёйлемек истегеним, Ташкентте нешир этильген Республика газета ве журналлар муарриетлерининъ эксериет къысымы иште шу юксек дюльбер Матбуат Эвинде ерлешти. Бизим «Ленин байрагъы» газетамыз да, Мир-Алишер Навои джаддесинден мезкюр бинанынъ докъузынджы къатына авушты. Иште, бизлер муарриет хадимлери бол-сал кабинетлерге ерлешип, иджадий фаалиетимизни девам эттик.

Мерьем ханым Ибраимова шаир, публицист Билял Мамбет иле берабер «Мектюплер» болюгинде чалышалар. Мен исе, несирджи, шаир, публицист Рустем Али иле берабер «Эдебият ве санъат» болюгинде ишлейим. Бизлер, эр Алланынъ куню, Мерьем ханым иле берабер корюшемиз-селямлашамыз. О эр саба кабинетнинъ къапысыны ачып чалт адымларле ичери кире, озюнинъ аэнкли татлы сесиле селямлаша, болюкке кельген мектюплер иле бирликте даа боя къокъусы кетмеген «Ленин байрагъы»на къошма оларакъ озьбек, таджик, рус тиллеринде чыкъкъан неширлерден «Совет Узбекистони», «Узбекистони сурх», «Правда Востока» газеталарыны огюмизге къойып кене чалт адымларле чыкъып кете.

Догърусыны сёйлесем, буюк муарриет коллективининъ эр бир азасы Мерьем ханым Ибраимованы севип-саялар, урьмет этелер. Муарриетте чешит байрам-сеналар мунасебетиле кечирильген тедбирлерде исе, Мерьем ханым ойле бир балабан, дюльбер, лезетли къырым кобетесини пиширип кетире ки, корьмелисинъ ве ашамалысынъ. Бутюн гонълюни къойып азырлагъан бойле акъикъий къырым емегини, бир керечик таткъан инсаннынъ агъызында бир омюр онынъ дады къала. Бу да акъикъат.

Мерьем ханым Ибраимованынъ манъа нисбетен мунасебети гъает самимий олуп, мен онынъ аналаргъа хас мерхамет дуйгъусыны сезе эдим. Бесе-белли даа уфакъ бала экенимде анамдан махрум къалгъаным себеп, мен ана мерхаметине мухтадж олсам керек.

Куньлернинъ биринде къатты сувукъландым. Велякин бунъа бакъмадан ишке келем. Себеби, меним табиятымда экимге барып бюллетен яздырмакъ адетим ёкъ. Дейджегим, Мерьем ханым меним вазиетимни дуйып, эртеси куню бир банкчыкъ толу ахудуд татлысыны элиме туттырды ве оны не заман ве насыл къулланмасыны анълатты. Шукюрлер олсун, мен Мерьем ханымнынъ «иляджы»ндан бир тамам тюзелип кеттим, тез вакъытта озюме кельдим.

Яз мевсими куньлеринден бири…

Болюк мудири Рустем Али татильде. Кабинетте пайнозюм отурам. Болюкке келип тюшкен метнлерни козьден кечирем. Саат он бир къарарлары. Къапы ачылды. Босагъада къолунда папка Мерьем ханым пейда олду. О ичери кирип, къапыны къапатты. Мерьем ханымнынъ юзюнде эр вакъыт корьген ве энди алышылып къалынгъан тебессюмнинъ изи биле ёкъ. Эеджанлы корюне. О маса башына янашты. Элинде туткъан папканы ачты. Андан фоторесимлерни чыкъарып:

- Юсуф, мына буларны коресинъми! – деди де, козьлеринде яш пейда олду.

Фототасвирлер Къырым Девлет миллий драма театро санасындан – тарихий кечмиштен левхалар эди. Фотоларда Мерьем ханым Ибраимованынъ тюрлю спектакллерде ойнагъан роллери акс олунгъан.

Дейджегим, Мерьем ханым меним масамны, образлы сёйледжек олсакъ, Къырым миллий медениети тарихынынъ бир парчасы иле толдурды. О шимди эм бала киби агълай, эм де огюмдеки фотоларда акс олунгъан тасвирлерни бирер-бирер тариф эте, оларгъа изаат бере. Мен исе, энди о кечмиште къалгъан Къырым Девлет миллий драма театросынынъ иджадий аятыны акс эткен тарихий фоторесимлерни бирер-бирер элимде тутам…

Мезкюр фототасвирлердеки Мир-Алишер Навоининъ «Лейля ве Меджнун»ындан, Уильям Шекспирнинъ «Отелло»сындан, Фирдаусининъ «Шахнамэ»синден, Юсуф Болатнынъ «Арзы къыз»ындан, Шиллернинъ «Айдутлар»ындан, Александр Пушкиннинъ «Багъчасарай чешмеси»нден ве саире спектакллерден алынгъан фотолевхаларгъа дикъкъат этем. Манъа, шимди, андаки Айше ханым Тайганская, Гъани Мурад, Фатма Аметова,Ибадулла Грабов, Айше Диттанова, Эмир-Амет Парыков, Нурие Джетере, Сервер Джетере, Майнур Ишниязова, Халид Гурджи, Эмине Челебиева,Хайри Эмир-заде, Саре Байкина киби онларле актёрлар да Мерьем аптеге – онынъ юрек нидасына зиль туткъан киби келе.

Бираздан исе, санки дерсинъ мен булунгъан «Эдебият ве санъат» кабинети гуя актёрлар иле рыкъма-рыкъ толды, театро санасына чевирильди…

Акъикъатта, бир тамам хаял дерьясына далып кеткеним. Эр шейнинъ башы олгъаны киби, сонъу да ола тургъан. Мен озюме кельдим. Мерьем ханым исе эп сёйлей, эп агълай, эп юрек нидасыны изхар эте.

Догърусы, меним ичюн сайгъылы-урьметли Мерьем ханым Ибраимованынъ къальбинден янардагъ киби фышкъырып чыкъкъан асрет-къайгъы-кедер-элем толу козьяшларыны корип, сёйлегенлерини динълеп, ичтен меним юрегимни недир сыкъкъан киби олду.

Мен шимди бу иманлы ханымгъа ич бир тюрлю ярдым этип оламагъанымдан – элимден ич бир шей кельмегенинден озь-озюмден утанып, нефретленмекте эдим. Эм акъикъатта, Къырым ве къырымлыгъа къаршы девлет микъясында эп чалышып кельген коммунистлернинъ девасасына (махинасына) къаршы не япа билирим. Бу деваса Мерьем ханымны эр шейден марум япты, джеми ветандашлары киби оны да зыр-зыбылдакъ къалдырып, Меркезий Асия сахраларына котерип атты. Албу исе, акъылгъа сыгъмайджакъ дешетли мусибет эди.

Мерьем ханым Ибраимова, йыллар бою къальбинде топланып кельген бутюн яныкълы-аджыныкълы тюшюнджелерини - ойларыны меним масама тёккен сонъ, азачыкъ олса да озюне кельди. Бираз тынчлангъан киби олду. О фоторесимлерни йыгъыштырмагъа тутунды.

Аслыда, меним рахметли анам ве бабам руханий инсанлар олуп, мени де балалыкъ чагъымдан хидает ёлуна миндирген эдилер. Иште, менде та балалыкътан синъип къалгъан талиматнынъ тесиринден олса керек, Мерьем ханымгъан дедим:

- Мерьем абла, Алла къысмет этсе ойле кунь келеджек, сизле берабер эпимиз Къырымымызда яшайджакъмыз. Чюнки Къырым сизинъ, меним, онынъ – бутюн къырым миллетининъ Анасы. Шай экеч, Къырыманамыз бугунь де бугунь сагъ, еринде турмакъта – яшамакъта экен, демек о эрте-кечь бизлерни – догъмуш эвлятларыны текрар кенди багърына аладжакъ! Бизлер мытлакъа Къырыманамызле къавушаджакъмыз, ИНШАЛЛА! Сиз исе, кенди фаалиетинъизни кене Акъмесджид девлет драмтеатросында девам этеджексинъиз. Мына корерсинъиз. Алланынъ икмети, инаети пек болдыр, битмез-тюкенмездир!..

Мен Мерьем ханымнынъ гонъюлини тынчландырмакъ, онъа мельэм тапмакъ ичюн даа нелердир сёйледим. Догърусы, меним шимди сёлегенлеримнинъ алайы багърымдан янардагъ киби атылып чыкъкъан сёзлер эди, юректен – хулюстан сёйленильген толуп-ташкъан юрегимнинъ нидасы эди.

Мерьем ханым яшлы козьлерини манъа тикти. Мен бу козьяшлар астындаки гъамлы велякин аятнынъ ич бир афатына бойсунмагъан эм де ич бир заман бойсунмайджакъ джесюране козьлерде умют къыгъылчымынынъ парылдагъаныны абайладым. Бу да инкяр этильмейджек акъикъат!

Бир бинъ докъуз юз докъсан бир сенеси. Къырым. Акъмесджид шеэри. Самокиш сокъагъы, секизинджи эв. Бу эвде янъы мейдангъа кельген Исмаиль Бек Гаспралы адына кутюпхане ве айны заманда Къырым Миллий Меджлиси идареси ерлешкен. Мен, шу эвден бир ода айырылгъан «Салгъыр» намында бедий-эдебий меджмуада чалышам. Мезкюр тарихий эв, базы да, балкъурт сепетини анъдыра, адам эксильмей.

Иште, къарарле август айынынъ сонълары олса керек, мен «Салгъыр» муарририетинде журналнынъ экинджи саны узеринде чалышып отурам. Бир вакъыты къапы ачылып, ичериге эки ханым кирип кельдилер. Эбет, ханымлардан бирисини Мерьем ханым Ибраимованы мен деръаль таныдым. Бизлер догъмушларгъа хас самимиетликле корюштик. Экинджи ханым исе, Айше ханым Диттанова олгъаныны анъладым. Экеви де Экинджи джиан дженкинден эвель бераберликте Къырым Девлет драма театросында фаалиет косьтерген ве шимди, арадан афатлы-фаджиалы элли йыл кечкен сонъ, къайта тикленильген айны шу миллий драмтеатрода текрар ишлеп башлагъан белли санъаткярлар – актрисалар эдилер.

Бизлер шу куню Айше ханым Диттанова, Мерьем ханым Ибраимова ве мен учевимиз «Салгъыр»нынъ одасында, сонъра Самокиш сокъагъы барып къошулгъан Киров сокъагъанда ерлешкен кафелерден-къавеханелерден, (шимди мында ишадамларнынъ тюкянлары ерлешкен), бирисинде къокъулы къаве башында баягъы къонуштыкъ. Субетимиз чешит мевзуда олду.

Айше ханым Диттанова гъает атик, чалт, бильгили, лафазан олгъаныны анъладым. Айше ханым, джеза ерлеринден кенди бешигине Къырымгъа къайткъан сонъ насыл ишлер беджергенини, бу джумледен миллий театронынъ тикленювинде къошкъан иссесини, Къырым акимиетиле мунасебетлерини, къырым миллетинден биринджи олуп Акъмесджидде квартира саиби олгъаныны ве даа чокъ шейлерни тариф этти. Эксериет алда, эп динълеп отургъан Мерьем ханым Ибраимова исе, тебессюм иле озюнинъ гъает къуванчлы-бахытлы козьлерини, де эп лафэткен Айше ханым Диттановагъа, де манъа бакъып керек вакъытта субетке къошула, о я да бу меселеде, хусусан театро аятындаки янъылыкълар ве саналаштырылгъан эм де саналаштырыладжакъ спектакллер хусуста джошкъунлыкъле тариф эте эди.

Мен, шимди, Акъмесджид шеэрининъ меркезиндеки къавеханеде отургъан Мерьем ханым Ибраимованынъ бахыт-къуванч ве янъы парлакъ умютлер иле толу козьлерине дикъкъат эттим. Бу арада меним зеинимде бундан йигирми йыл эвельси бу ерден бинълерле километр месафеде, Ташкентнинъ меркезинде ерлешкен юксек бинанынъ докъузынджы къатында – «Ленин байрагъы» муарририетиндеки Мерьем ханым Ибраимованынъ аджы асрет яшлар иле толу козьлери джанланды. Шимди о козьлер иле бу козьлер арасында ич бир тюрлю сёз иле анълатмакънынъ чареси олмагъан муджизевий фаркъ бар эди. Лякин бу муджизевий фаркъны корьмек, дуймакъ, сезмек аслы да къыйын иш дегиль эди…

Мен шимди бу иляий фаркъны бутюн барлыгъым иле эм корьдим, эм дуйдым, эм сездим. Бу да, инкяр этильмейджек тарихий акъикъат.

Алланынъ икмети ве мерхамети уджсюз-буджакъсыз деп, иште бунъа сёйлейлер.