Tarihiy HH-nci yüzyıllıqnıñ yetmişinci seneleri… Aydıñız, eyisi bir başından başlayıq.

Sovet imperiyasınıñ ordusında arbiy hızmetimni bitirgen soñ, kene, özümniñ tasil alğan Taşkent devlet universitetine qayttım. Orduğa ketmezden evel, universitetniñ ekinci kursından ğiyabiy bölükke avuşıp, paynozü yaşağan babamnıñ yanına ketken edim. Rahmetli babam Taşkent velâyeti, Begovat rayonınıñ birinci Dalverzin köy hocalığında yaşay edi. Men, anda, Mihail Lermontov adına orta mektepte oca çalışıp başladım. Velâkin, teessüf ki, iç bir türlü sebeplerni-manialarnı köz ögüne almadan, meni ordu hızmetine alğan ediler.

Deycegim, daa demiçik söylep keçkenim kibi, ordu hızmetinden qaytqan soñ, oquvımnı devam etmek içün Universitetime qayttım ve ğiyabiy bölükten bir tamam vazgeçtim. Em oqumaq, em de maddiy meseleni köz ögüne alaraq çalışmaq istedim. Özüme elverişli iş qıdırıp başladım. Bir künü, Cemal ağamnıñ tevsiyesile "Lenin bayrağı" gazetasına - muarriyetke barıp iş soramaq istedim. Ağamnıñ fikirini begengenim sebep, men kendimi bilgenimden berli evimizge ğayrı tilde gazeta-jurnallar sırasında ana tilde neşir etilgen "Lenin bayrağı" gazetası da kelip çıqa edi. Atta ordu hızmeti vaqıtında bile, maña evden kelgen posılkalar içinde "Edebiyat", "Cesaret", "Halq ağız yaratıcılığı" saifeleri basılğan gazetanıñ sanları ola edi. Bazı da, gazetadan kesilip alınğan meraqlı metnlerni mektüp ile yollay ediler.

Bu yerde bir şeyni daa söylemeli ki, eviñden iraqta, özü de ordu kibi yerlerde bulunsañ, babañdan - doğmuşlarıñdan kelgen er bir şeyçikniñ qadirine yetesiñ, olar iç bir şey ile teñ kelmegen mücize kibi duyula.

İşte, patta-satta maña kelip çıqqan ana tilde gazet, ya da andan kesilip yollanılğan parçalarnı büyük iştia ile oquy edim. Bunıñ üstüne Moskva Arbiy Okrugınıñ "Krasnıy voin" ("Qızıl asker") gazetasına bir-eki ufaq haberler de bastırğan edim. Bularnıñ alayından ğıda alsam kerek, men Mir-Alişer Novoi adını taşığan Taşkentniñ eñ dülber caddesinde yerleşken otuz sanlı binağa kelip çıqtım. Yüksek basamaqlardan köterilip içerige - büyük zalğa kirdim. Zaldan keçip bir başı körünmegen koridor boyu kettim. Eger de yañlışmasam, men "Lenin bayrağı" muarriyetini ekinci qattan taptım. "Taptım" degenimniñ sebebi, bu uzundan-uzadiye büyük binanıñ er bir qatında matbut-neşriyat, yani ideologiya ile bağlı bütün idareler yerleşken.

Men "Baş muarrir…" sözleri yazılı qapığa yanaşıp, onı aqırından taqıldattım da, sapını tutıp açmağa ıntıldım. Ama qapı açılmadı, o kirtli eken. Biraz turdım, bekledim. Koridor boyu yürgen bazı kimselerden muarrirni soradım. Velâkin iç bir kimseden añlayışlı cevap alamadım. Kimdir, "muarrir bugün kelmeycek", dedi. Böylece, men qaytıp kettim.

Ertesi künü kene keldim, kene aynı mesele tekrarlandı… Aradan eki-üç kün keçti. Men endi başqa bir yerden özüme lâyıq iş tapqan kibi de oldum. Velâkin, aydı daa bir defa, "Lenin bayrağı"na soñki tiret barıp baqayım degen niyet ile, endi maña tanış olup qalğan yüksek basamaqlardan köterilip, zaldan keçip, uzun-uzadiye koridor boyu yürip, tanış qapuğa yanaştım. Qapu kene qapalı. Bu arada qulağım tübünde saf ana tilde ve aynı zamanda ğayet nezaketli:

- Selâmaleyküm! – degen ses yañğıradı.

Artıma çevirildim. Qarşımda orta böylü, qansıcaq, açıq çereli, dülber bir hanım özüniñ merhametli ve aynı zamanda ğamlı közlerini maña tikip, tebessümle dedi:

- Sizni bir-eki künden berli körem, baş muarrir Abselâm İslâmovğa işiñiz barmı?

Men bu nezaketli hanımğa qısqadan meramımnı añlattım. O meni diqqatle diñlegen soñ, dedi:

- Abselâm ağa şimdi yoqtur. O, Moskvada – komandirovkada. Ne vaqıt kelecegini bilmeyim. Siz, eyisi onıñ muavini Yusuf Bolat ile lafetip baqıñız. Yürüñiz, sizge Yusuf ağanıñ kabinetini köstereyim.

Hanım şay degen soñ, bizler beraber başqa bir qapığa yanaştıq. Hanım qapını açtı ve ekimiz artı-sıra içeri kirdik. Öyle balaban olmağan orta qarar odanıñ töründe – masa başında güya daa yañıçıq berber tarafından nizamğa ketirilgen çal başlı, közlükli insan elinde qalemi, masa üzerinde yatqan metnlerni oquy. O, selâmlarımıznı alaraq özüniñ yorğun qavereñki közlerini bizge doğrulttı ve şu arada onıñ nurlı çehresini mulâyim tebessümi qapladı.

Meni mında alıp kirgen hanım:

- Yusuf ağa, bu yigit Abselâm ağanı qıdıra, - dedi ve daa nelerdir söyledi. Soñra, meni Yusuf Bolatnıñ uzurında qaldırıp, çalt adımlar ile kabinetten çıqıp ketti…

Şu künü Yusuf Bolat ile, aradan bir qaç kün keçken soñ ise, Abselâm İslâmov ile subetler keçirip "Lenin bayrağı" muarririyetine işke alındım.

Meni, baş muarrir muavini Yusuf Bolat oturğan kabinetke alıp kirgen kişi ise, Qırım Devlet milliy drama teatro aktrisası Meryem hanım İbraimova olğanını, men muarriyette çalışıp başlağan soñ añladım.

Şair, nesirci, publitsist, büyük devlet erbabı, daa doğrusı Özbekstan kommunist partiyasınıñ Başı Şaraf Raşidovnıñ şahsiy teşebbüsile Taşkent şeeriniñ merkez noqtasında – Vladimir Lenin caddesinde on altı qatlı sıfatlı beyaz mermerden Matbuat Evi tiklendi. Mezkür Matbuat binası avropa seviyesinde qurulğan olup, andaki şaraitler de batı standartlarına doğru ketirildi. Atta, birinci qatında zemaneviy tehnologiya usulunda kafe-bar çalışıp başladı. Zanımca, HH-nci yüzyıllıqnıñ yetmişinci seneleri sovet imperiyası çerçivesinde, böyle binanı birinci olup Şaraf aka qurdurdı.

Menim söylemek istegenim, Taşkentte neşir etilgen Respublika gazeta ve jurnallar muarriyetleriniñ ekseriyet qısımı işte şu yüksek dülber Matbuat Evinde yerleşti. Bizim "Lenin bayrağı" gazetamız da, Mir-Alişer Navoi caddesinden mezkür binanıñ doquzıncı qatına avuştı. İşte, bizler muarriyet hadimleri bol-sal kabinetlerge yerleşip, icadiy faaliyetimizni devam ettik.

Meryem hanım İbraimova şair, publitsist Bilâl Mambet ile beraber "Mektüpler" bölüginde çalışalar. Men ise, nesirci, şair, publitsist Rustem Ali ile beraber "Edebiyat ve sañat" bölüginde işleyim. Bizler, er Allanıñ künü, Meryem hanım ile beraber körüşemiz-selâmlaşamız. O er saba kabinetniñ qapısını açıp çalt adımlarle içeri kire, özüniñ aenkli tatlı sesile selâmlaşa, bölükke kelgen mektüpler ile birlikte daa boya qoqusı ketmegen "Lenin bayrağı"na qoşma olaraq özbek, tacik, rus tillerinde çıqqan neşirlerden "Sovet Üzbekistoni", "Üzbekistoni surh", "Pravda Vostoka" gazetalarını ögümizge qoyıp kene çalt adımlarle çıqıp kete.

Doğrusını söylesem, büyük muarriyet kollektiviniñ er bir azası Meryem hanım İbraimovanı sevip-sayalar, ürmet eteler. Muarriyette çeşit bayram-senalar munasebetile keçirilgen tedbirlerde ise, Meryem hanım öyle bir balaban, dülber, lezetli qırım köbetesini pişirip ketire ki, körmelisiñ ve aşamalısıñ. Bütün göñlüni qoyıp azırlağan böyle aqiqiy qırım yemegini, bir kereçik tatqan insannıñ ağızında bir ömür onıñ dadı qala. Bu da aqiqat.

Meryem hanım İbraimovanıñ maña nisbeten munasebeti ğayet samimiy olup, men onıñ analarğa has merhamet duyğusını seze edim. Bese-belli daa ufaq bala ekenimde anamdan mahrum qalğanım sebep, men ana merhametine muhtac olsam kerek.

Künlerniñ birinde qattı suvuqlandım. Velâkin buña baqmadan işke kelem. Sebebi, menim tabiyatımda ekimge barıp bülleten yazdırmaq adetim yoq. Deycegim, Meryem hanım menim vaziyetimni duyıp, ertesi künü bir bankçıq tolu ahudud tatlısını elime tuttırdı ve onı ne zaman ve nasıl qullanmasını añlattı. Şükürler olsun, men Meryem hanımnıñ "ilâcı"ndan bir tamam tüzelip kettim, tez vaqıtta özüme keldim.

Yaz mevsimi künlerinden biri…

Bölük müdiri Rustem Ali tatilde. Kabinette paynozüm oturam. Bölükke kelip tüşken metnlerni közden keçirem. Saat on bir qararları. Qapı açıldı. Bosağada qolunda papka Meryem hanım peyda oldu. O içeri kirip, qapını qapattı. Meryem hanımnıñ yüzünde er vaqıt körgen ve endi alışılıp qalınğan tebessümniñ izi bile yoq. Eyecanlı körüne. O masa başına yanaştı. Elinde tutqan papkanı açtı. Andan fotoresimlerni çıqarıp:

- Yusuf, mına bularnı köresiñmi! – dedi de, közlerinde yaş peyda oldu.

Fototasvirler Qırım Devlet milliy drama teatro sanasından – tarihiy keçmişten levhalar edi. Fotolarda Meryem hanım İbraimovanıñ türlü spektakllerde oynağan rolleri aks olunğan.

Deycegim, Meryem hanım menim masamnı, obrazlı söylecek olsaq, Qırım milliy medeniyeti tarihınıñ bir parçası ile toldurdı. O şimdi em bala kibi ağlay, em de ögümdeki fotolarda aks olunğan tasvirlerni birer-birer tarif ete, olarğa izaat bere. Men ise, endi o keçmişte qalğan Qırım Devlet milliy drama teatrosınıñ icadiy ayatını aks etken tarihiy fotoresimlerni birer-birer elimde tutam…

Mezkür fototasvirlerdeki Mir-Alişer Navoiniñ "Leylâ ve Mecnun"ından, Uilyam Şekspirniñ "Ötello"sından, Firdausiniñ "Şahname"sinden, Yusuf Bolatnıñ "Arzı qız"ından, Şillerniñ "Aydutlar"ından, Aleksandr Puşkinniñ "Bağçasaray çeşmesi"nden ve saire spektakllerden alınğan fotolevhalarğa diqqat etem. Maña, şimdi, andaki Ayşe hanım Tayganskaya, Ğani Murad, Fatma Ametova,İbadulla Grabov, Ayşe Dittanova, Emir-Amet Parıkov, Nuriye Cetere, Server Cetere, Maynur İşniyazova, Halid Gürci, Emine Çelebiyeva,Hayri Emir-zade, Sare Baykina kibi onlarle aktörlar da Meryem aptege – onıñ yürek nidasına zil tutqan kibi kele.

Birazdan ise, sanki dersiñ men bulunğan "Edebiyat ve sañat" kabineti güya aktörlar ile rıqma-rıq toldı, teatro sanasına çevirildi…

Aqiqatta, bir tamam hayal deryasına dalıp ketkenim. Er şeyniñ başı olğanı kibi, soñu da ola turğan. Men özüme keldim. Meryem hanım ise ep söyley, ep ağlay, ep yürek nidasını izhar ete.

Doğrusı, menim içün sayğılı-ürmetli Meryem hanım İbraimovanıñ qalbinden yanardağ kibi fışqırıp çıqqan asret-qayğı-keder-elem tolu közyaşlarını körip, söylegenlerini diñlep, içten menim yüregimni nedir sıqqan kibi oldu.

Men şimdi bu imanlı hanımğa iç bir türlü yardım etip olamağanımdan – elimden iç bir şey kelmegeninden öz-özümden utanıp, nefretlenmekte edim. Em aqiqatta, Qırım ve qırımlığa qarşı devlet miqyasında ep çalışıp kelgen kommunistlerniñ devasasına (mahinasına) qarşı ne yapa bilirim. Bu devasa Meryem hanımnı er şeyden marum yaptı, cemi vetandaşları kibi onı da zır-zıbıldaq qaldırıp, Merkeziy Asiya sahralarına köterip attı. Albu ise, aqılğa sığmaycaq deşetli müsibet edi.

Meryem hanım İbraimova, yıllar boyu qalbinde toplanıp kelgen bütün yanıqlı-acınıqlı tüşüncelerini - oylarını menim masama tökken soñ, azaçıq olsa da özüne keldi. Biraz tınçlanğan kibi oldu. O fotoresimlerni yığıştırmağa tutundı.

Aslıda, menim rahmetli anam ve babam ruhaniy insanlar olup, meni de balalıq çağımdan hidayet yoluna mindirgen ediler. İşte, mende ta balalıqtan siñip qalğan talimatnıñ tesirinden olsa kerek, Meryem hanımğan dedim:

- Meryem abla, Alla qısmet etse öyle kün kelecek, sizle beraber epimiz Qırımımızda yaşaycaqmız. Çünki Qırım siziñ, menim, onıñ – bütün qırım milletiniñ Anası. Şay ekeç, Qırımanamız bugün de bugün sağ, yerinde turmaqta – yaşamaqta eken, demek o erte-keç bizlerni – doğmuş evlâtlarını tekrar kendi bağrına alacaq! Bizler mıtlaqa Qırımanamızle qavuşacaqmız, İNŞALLA! Siz ise, kendi faaliyetiñizni kene Aqmescid devlet dramteatrosında devam eteceksiñiz. Mına körersiñiz. Allanıñ ikmeti, inayeti pek boldır, bitmez-tükenmezdir!..

Men Meryem hanımnıñ göñülini tınçlandırmaq, oña melem tapmaq içün daa nelerdir söyledim. Doğrusı, menim şimdi sölegenlerimniñ alayı bağrımdan yanardağ kibi atılıp çıqqan sözler edi, yürekten – hulüstan söylenilgen tolup-taşqan yüregimniñ nidası edi.

Meryem hanım yaşlı közlerini maña tikti. Men bu közyaşlar astındaki ğamlı velâkin ayatnıñ iç bir afatına boysunmağan em de iç bir zaman boysunmaycaq cesürane közlerde ümüt qığılçımınıñ parıldağanını abayladım. Bu da inkâr etilmeycek aqiqat!

Bir biñ doquz yüz doqsan bir senesi. Qırım. Aqmescid şeeri. Samokiş soqağı, sekizinci ev. Bu evde yañı meydanğa kelgen İsmail Bek Gaspralı adına kütüphane ve aynı zamanda Qırım Milliy Meclisi idaresi yerleşken. Men, şu evden bir oda ayırılğan "Salğır" namında bediy-edebiy mecmuada çalışam. Mezkür tarihiy ev, bazı da, balqurt sepetini añdıra, adam eksilmey.

İşte, qararle avgust ayınıñ soñları olsa kerek, men "Salğır" muarririyetinde jurnalnıñ ekinci sanı üzerinde çalışıp oturam. Bir vaqıtı qapı açılıp, içerige eki hanım kirip keldiler. Ebet, hanımlardan birisini Meryem hanım İbraimovanı men deral tanıdım. Bizler doğmuşlarğa has samimiyetlikle körüştik. Ekinci hanım ise, Ayşe hanım Dittanova olğanını añladım. Ekevi de Ekinci cian cenkinden evel beraberlikte Qırım Devlet drama teatrosında faaliyet köstergen ve şimdi, aradan afatlı-facialı elli yıl keçken soñ, qayta tiklenilgen aynı şu milliy dramteatroda tekrar işlep başlağan belli sañatkârlar – aktrisalar ediler.

Bizler şu künü Ayşe hanım Dittanova, Meryem hanım İbraimova ve men üçevimiz "Salğır"nıñ odasında, soñra Samokiş soqağı barıp qoşulğan Kirov soqağanda yerleşken kafelerden-qavehanelerden, (şimdi mında işadamlarnıñ tükânları yerleşken), birisinde qoqulı qave başında bayağı qonuştıq. Subetimiz çeşit mevzuda oldu.

Ayşe hanım Dittanova ğayet atik, çalt, bilgili, lafazan olğanını añladım. Ayşe hanım, ceza yerlerinden kendi beşigine Qırımğa qaytqan soñ nasıl işler becergenini, bu cümleden milliy teatronıñ tiklenüvinde qoşqan issesini, Qırım akimiyetile munasebetlerini, qırım milletinden birinci olup Aqmescidde kvartira saibi olğanını ve daa çoq şeylerni tarif etti. Ekseriyet alda, ep diñlep oturğan Meryem hanım İbraimova ise, tebessüm ile özüniñ ğayet quvançlı-bahıtlı közlerini, de ep lafetken Ayşe hanım Dittanovağa, de maña baqıp kerek vaqıtta subetke qoşula, o ya da bu meselede, hususan teatro ayatındaki yañılıqlar ve sanalaştırılğan em de sanalaştırılacaq spektakller hususta coşqunlıqle tarif ete edi.

Men, şimdi, Aqmescid şeeriniñ merkezindeki qavehanede oturğan Meryem hanım İbraimovanıñ bahıt-quvanç ve yañı parlaq ümütler ile tolu közlerine diqqat ettim. Bu arada menim zeinimde bundan yigirmi yıl evelsi bu yerden biñlerle kilometr mesafede, Taşkentniñ merkezinde yerleşken yüksek binanıñ doquzıncı qatında – "Lenin bayrağı" muarririyetindeki Meryem hanım İbraimovanıñ acı asret yaşlar ile tolu közleri canlandı. Şimdi o közler ile bu közler arasında iç bir türlü söz ile añlatmaqnıñ çaresi olmağan mücizeviy farq bar edi. Lâkin bu mücizeviy farqnı körmek, duymaq, sezmek aslı da qıyın iş degil edi…

Men şimdi bu ilâiy farqnı bütün barlığım ile em kördim, em duydım, em sezdim. Bu da, inkâr etilmeycek tarihiy aqiqat.

Allanıñ ikmeti ve merhameti ücsüz-bucaqsız dep, işte buña söyleyler.