Бугунь, къысмет олса, алтын бешигиме – Къырымгъа къайтаджам. Мен, иште бойле татлы хаял иле, саба танъда уяндым. Джисманий тербие иле мешгъуль олдум, къол-бетими ювдум. Чантама шейлеримни ерлештирдим. Эр шей азыр олгъан сонъ, абдест алдым, Къурани-Керимден бильген Сурелеримни окъудым. Бу арада ода аркъадашым ве айны заманда эски танышым Аджи Сервер Бекир де уянды. О алель-аджеле шейлерини джыйыштырды. Бундан сонъ бизлер лифтке минип, ашагъы тюштик. Эки – учь куньден берли яшагъан беш йылдызлы Билькент мусафирхане ресторанына кирдик. Экинджи Бутюндюнья Къырымлар Конгресси делегатлары ичюн узун-узадие маса узеринде тизильген «бинъ-бир тюрлю» чешит емеклерден ашайджагъымыз къадар ири ялпакъ савуткъа къойдыкъ ве маса башына кечип отурдыкъ. Конгресс делегатлары саба емекни озьлери башара, уйлелик ве акъшамлыкъ емеклерде исе, гарсон (официант) хызмет эте.

Дейджегим, саба емегинден сонъ ода аркъадашым иле берабер кене экинджи къаткъа котерильдик. Одамызгъа кирип, эки рекат Намаз къылдыкъ. Сонъра чанталарымызны котерип, мусафирхане азбарына чыкътыкъ. Юксек комфортлы автобусларгъа миндик. Мен Анкара шеэрини даа бир дефа сейир япмакъ макъсдында автобуснынъ энъ огдеки отургъычына ерлештим. Себеби, автобус бизлерни – Бутюндюнья Къырымлар Конгресси делегатларыны Тюркие пайтахты сокъакъларында, джадделеринде кезиндирип, сонъ ава лиманына (аэропорткъа) алып бараджакъ.

Шимди, Билькент мусафирханесининъ азбары адам иле толу. Делегатлар бири-бириле сагълыкълашып, яваш-яваш автобусларгъа толушмакъталар.

Нейсе де, эр кез автобусларгъа чыкъты – ерлерине отурдылар. Менден ашагъыда – сол тарафта, чалт арекетлерле думен башына кечип ерлешкен отуз яшлары этрафында олгъан орта бойлу, сия мыйыкълы, нарынджа кельген айдавджы автобусны еринден кочюрди. О, автобусны усталыкъле отельнинъ азбарындан чевирип, буюк ёлгъа чыкъарды. Автобус сурьатле мензильге догъру ёл алды. Мына, автобус, джам киби тюм-тюз ёлнынъ сол тарафында ерлешкен арап дюньясы усулында, даа догърусы Иракъ архитектура усулында къурулгъан Али-паша Джамиси ве Дюрбеси янындан кечмекте…

Меним козьлерим огюнде исе, сонъки куньлерде олуп кечкен вакъиалар бирер-бирер джанланып башлады.

…Баягъы бир девир, даа догърусы асырлар зарфында ислям дюньясынынъ меркези – бешиги эсап этильген Акътопракъта, онынъ бугуньки янъы пайтахты Анкара шеэринде къырымларнынъ форумы олуп кечти. Биринджи Бутюндюнья Къырымлар Конгресси 2009 сенеси майыс айында Къырымнынъ Багъчасарай ве Акъмесджид шеэрлеринде откерильген эди. Анкарада кечирильген мезкюр тедбир беш йылдызлы Билькент мусафирханесинде, онынъ конференс-залында олуп кечти.

Август бир ве эки кунлери, сабадан акъшамгъадже девам эткен Экинджи Бутюндюнья Къырымлар Конгрессинде сейяремизнинъ бир чокъ кошелеринде яшагъан къырымлы топлумлардан (диаспоралардан) векиллер иштирак эттилер. Форумгъа дёрт юз нуфуздан зияде делегат топланды.

Рефат Чубар текрар Конгресс ёлбашчысы вазифесине таин этильди. Конгрессте баягъы бир весикъалар къабул олунды…

Мени, не ичюндир, Конгрессте укюм сюрген сиясий икълим чокъ меракъландырмады. Мени эсасен, Конгресснинъ темели эсап этильген тиль медениети зияде меракъландырды. Аслы да, эр бир халкънынъ, эр бир миллетнинъ, эр бир девлетнинъ темелини энъ эвеля мытлакъа тиль медениети тешкиль эте.

Мен, къудретли тюркий халкъларынынъ бир тюсю сыфатында, та терен тарих къатламларындан тутып бу куньгедже яшап кельген къадимий ве айны заманда магърур таврларнынъ – къырымларнынъ несили, эвляды оларакъ, уйгъунсыз тиль медениети икълимине расткельдим. Орькени – тамыры тюрк олуп, озюне хас дюльбер лехджелер – тиллер муитинде яшап кельген джумле тюркий халкълары сырасында текрарланмаз къырым лехджеси де – тили де мевджут. Мезкюр акъикъатны ич бир кимсе, дегиль ки, айры шахслар, атта илим-фен дюньясы биле инкяр этип оламаз.

Языджы ве драматург Юсуф Болатнынъ тили иле сёйлегенде: «Къырым миллий тилимиз чалбаш Чатырдагъдан чапып акъкъан ирмачыкънынъ тендирист ве аэнкли сесини анъдыра…». Иште, бойле дагъ ирмачыгъынынъ татлы сесини анъдыргъан къырым тилиндеки эфсаневий айненнилерни йырлагъан магърур эдждадларымыз бешиктеки эвлятлары къальблеринде миллетине, халкъына, Ветанына нисбетен къудретли севги ве икмет ашлап кельдилер. Нетиджеде Мухаммед (Махмуд) Къырымлылар, Шеджарат Ханымлар, аль-Малик аз-Захир Рукн ад-дунийа ва-д-дин Бейбарс аль-Бундукдари ас-Салих исми иле белли Бейбарслар, Бора Гъазы Герай Ханлар, IV Софу Мухаммед Герай Ханлар, Алим Герай Султанлар, Ашыкъ Умэрлер, Тугъайбейлер, Джевхерийлер, Исмаиль бек Гаспралылар, Челебиджиханлар, Джафер Сейдаметлер, Асан Айвазовлар, Шевкъий Бектёрелер, Аметхан Султанлар… киби онларле, юзлерле миллет сымалары етишип чыкътылар. Олар джианнынъ сиясий ве медений икълимине кенди мисильсиз тесирини косьтердилер. Бу да акъикъат!

Нидже-нидже асырлар зарфында, къудретли Османлылар империясынынъ энъ юкъары идаре басамакъларына баргъандже эфсаневий къырым тили айненниси иле тербиеленген, шекилленген Сеадет Герай-заде Хусейин, Хаджи Мустафа Эфенди, Ахмед Тевфикъ-паша, Эбульхайир Эфенди, Мустафа-паша, Фейзуллах Эфенди, Фейзи-паша, Кяни Мехмед-паша, Осман-паша, Абдусеттар Эфенди, Эмин-паша, Къырымий-заде Решид Ахмед Эфенди… киби сыра-сыра къырымлы сымалар Портанынъ эп чечекленмесине озьлерининъ мисли ёкъ буюк исселерини къоштылар. Бу да инкяр этильмейджек акъикъат!

Я шимди бу къудретли сымаларнынъ несиллерине – бизлерге не олду аджеба!? Не ичюн бойле нуфузлы форумнынъ темелини сагълам, дюльбер къырым миллий эдебий тили тешкиль этмеди. Бунынъ даа зияде анълашылмагъан ери шунда ки, Экинджи Бутюндюнья Къырымлар Конгрессининъ бисмиллясы Тюркие тюрклерининъ дюльбер эдебий тилинде дегиль де, лакъырды лехджесинде башлады. Занымджа, атта мухтешем конференс-залны «яраштыргъан» язылар – джумлелер биле Тюркие тюрклерининъ лакъырды тилинден алынгъан келимелердир.

Мен конференс-залда отурып, андаки алекетли языларны корюп, алып барыджыларнынъ тиллерини динълеп языджы Шамиль Алядиннинъ: «Бизим эр бир япкъан ишимиз татарджа ола! Бизлер не заман инсан киби чалышмагъа огренеджемиз!..» деген сёзлерини хатырладым. Устазнынъ темелли фикиринде эм керчектен де акъикъат бар.

Я бойле алгъанда, Конгресс тешкилятчылары ичюн тиль меселесинде ич бир тюрлю маниа ёкъ да. Алланынъ берегенине шукранлар олсун, Къырым миллий эдебий тили, Тюркие миллий эдебий тили я да гъайры тиллер боюнджа мутехассысларымыз етип артаджакъ. Меселя, мен Къырым миллий эм де Тюркие миллий эдебий тиллерни сув-тильмач бильген ве шимди Тюркиеде яшагъан бир къач талебелеримни расткетирдим. Яхуд Хакъан Къырымлынынъ рефикъасы Эльмаз ханымны алайыкъ… Ич олмады мезкюр Къырым эвлятлары джельп этилип, олардан махсулдарлы файдаланмакъ мумкюн эди де. Скайп вастасы иле чалышмакъ меселесини анъмасакъ да олур. Скайп иле истеген тиль мутехассысы иле багъланмакъ имкяны бар… Иште мевджут вазиетлерден файдаланмагъа арекет этильсе эди, бойле уйгъунсыз къаба хаталаргъа да ёл берильмез эди. Яъни къабул этильген весикъалар, мураджаатлар хатасыз тизилир – язылыр эди, алып барыджыларнынъ тиллери де Къырым тюрклерининъ саф лехджесинде – тилинде, Тюркие тюрклерининъ саф лехджесинде – тилинде янъгъырайджакъ эди. Бундан гъайры конференс-залдаки язылар ве Конгресс весикъаларындаки миллетке, халкъкъа, Ветангъа зыт тиль медениети джеэтине аит янълышларгъа ёл берильмейджек эди, (меселя, къырым миллий эдебий тилининъ къаидеси муджиби «Къырым Татары» дегиль де, «Къырымтатары» языла ве иляхре… ве иляхре).

Къырымларнынъ бойле нуфузлы форумы истесе Анкарада я да Парижде, Киевде яхуд Москвада… анги бир мемлекетте кечирильмесин, тиль джеэтиндеки «дизайны» эки тильде олмалы ве ойле де эки тильде алыныпп барылмалы. Энъ эвеля, саф къырым миллий эдебий тильде эм де кечирильген мемлекетнинъ саф эдебий тилинде кечмели. Башкъа тюрлю олмакънынъ чареси ёкъ. Акс алда, буны не дюнья джемаатчылыгъы, не де къудретли тюркий халкълары анълар.

Къырым ве онынъ эвлятлары, къырымлы тюрклернинъ лидерлери бутюн заман «еди кере ольчеп…» иш корьселер, япылгъан ишлер нетиджесининъ – мейвасынынъ махсулы тез арада корюнип башлар. Онынъ бол-сал берекетинден бутюн къырымлар, даа догърусы бутюн тюркий халкълар гъыда алырлар. Себеби, бизлер эпимиз – тамырларымыз терен асырлар къатламларына кеткен къудретли – говдели бир терекмиз ве онынъ сагълам далларымыз…

Эгер де, Экинджи Бутюндюнья Къырымлар Конгрессининъ алып барыджылары манъа сёз берселер эди, мен юксек Къырым Минберинден – къудретли Тюрк Минберинден турып, даа чокъ фикирлеримни ачыкълайджакъ эдим. Теэссюф ки, анълашылмагъан себеплерле мен бойле фурсаттан марум къалдым...

Автобус токътады ве онынъ салоны арекетке кельди. Мен салон ичерисиндеки арекетлернинъ – сеслернинъ тесиринден терен тюшюнджелер-хаяллар алгъышындан къуртулдым. Къаршымдаки автобус джамына, джамнынъ артына бакътым. Акътопракънынъ пайтахты Анкара шеэрининъ мухтешем халкъара ава лиманына келип чыкъкъанымны анъладым…