Абу Али алъ Хусеин ибн Абдулла ибн Сина – Авиценна дюнъя илимининъ бутюн сааларыны мукеммелъ тедкъикъ эткен ве онынъ инкишафы ичюн муим хызметлер косътерген буюк алим, эким, фелъсефеджи, айны заманда девлет эрбабы олгъан.

Алим 980 сенеси яз кунълерининъ биринде Бухара шеэри якъынларындаки Афшона койинде дюнъягъа келъген. Баланынъ адыны Хусеин къоялар, (Бухара о вакъытларда Саманид мемлекетининъ пайтахты эсап этилип, 9 – 10 асырларда Орта Асия, Ираннынъ шималий шаркъы ве Афгъанстаннынъ шимали бу мемлекетнинъ эркянына кире). Бабасы Абдулла ибн Сина озъ деврининъ билъгили, кескин зеинли адамларындан бири ола. Хусеин исе, он яшында экенде Къуранны окъумагъа огрене. Бу акъта шойле меракълы ривает сакъланылып къалгъан. Абдулла ибн Синанынъ къорантасы Афшона койинден Бухарагъа кочюп келе, бабасы Хусеинни диний мектепке окъумагъа бере. Хусеин эр вакъыт оджасындан: «Коктеки йылдызлар неден асыл олдылар? Инсан не ичюн вефат эте?» - деген суаллер бере. Оджа исе, онъа: «Къуранны окъу, анда эр шей язылгъан!» - деп кестирип ташлай.

Кунълернинъ биринде оджа хасталана. Арадан бираз вакъыт кечкен сонъ о тюзелип, кене озъ ишине келе. Хусеин оджасынынъ дерске келъген куню:

- Мен бутюн Къуранны эзберледим, - дей онъа. – Энди сизге бир суалъ бермек мумкюнми?

Оджа Хусеиннинъ сёзлерине эвеля инанмай. Лякин онынъ керчектен Къуранны эзберлегенине къани олгъан сонъ, бир тамам шашмалай. Чюнки бу иляий китапны эзберлемек гъает кучъ экенлиги себебинден, адамлар оны бакъып окъуй тургъанлар…

Хусеин къыскъа муддет ичинде араб тили, риазият, астрономия, фелъсефе, физика, кимъя илимлерини менимседи. Яш Ибн Синанынъ билъгиси шу дереджеге барды ки, атъта бабасы парагъа туткъан о девирнинъ мешур оджалары биле озъ талебесининъ суаллерине джевап тапып оламай эдилер.

Ибн Сина тыббиет илимиле та яшлыкъ чагъындан меракъланып башлай. Гипократ, Абу Бекр, Гален киби белли алимлернинъ илъмий эсерлерини окъуп чыкъа. Лякин китаптан алынгъан билъгини амелият иле багъламакъ кереклигини анълагъан Хусеин, озъ девринде яшагъан адамларнынъ акъылына сыгъмайджакъ ишлер япа. Бир къач садыкъ досту иле гедже мезарлыкъкъа кире, къабирге енъи комюлъген мевтаны чыкъарып, онынъ анатомиясыны тедкъикъ эте.

Бир кунъ Хусеин сокъакъта кеткенде эски досту Умарны расткетире. Селям-келям, ал-хатирден сонъ Умар, Хусеинге озъ ишининъ яхшы кеткенини, улу эмирнинъ ашчысына шакиртлик этмекте олдугъыны, лякин бир айдан бери хаста агъасыны экимлер тедави этип оламагъанларыны окюнчле сёйлей ве достундан ярдым истей. Хусеин, Умарнынъ эвине бара. Хастаны дикъкъатле тешкере, ама бир тюрлю хасталыкъ тапмай. Сонъ о хастанынъ набызыны тутып, Бухара шеэриндеки мааллелернинъ адларыны сёйлеп башлай. Досту тааджиплене.

- Сен не япасынъ? – дей онъа.

Лякин Хусеин онъа: «Сус!» деген киби ишмар эте.

- Сен буюк базар майлесиндеки сокъакъларны билесинъми? – деп сорай.

- Билем – дей Умар. – Анда эмиримизнинъ ашчысы, меним устазым яшай.

- Ойле олса, шимди базар майлесиндеки сокъакъларнынъ адларыны бирер – бирер сёйлеп чыкъ!

Умар сокъакъларнынъ адларыны сайгъан вакъытта Хусеин хастанынъ набызыны тутып тура. Бундан сонъ Умар, Хусеиннинъ риджасына бинаэн сокъакъларнынъ биринде яшагъан адамларнынъ адларыны сёйлеп башлай. Хусеин хастанынъ элини быракъып:

- Онынъ яшагъан ери бизге малюм! – дей достуна. - Агъанъ энди хасталыгъынынъ себебини озю сёйлер.

Ама хаста экимнинъ лафына эмиет бермей, джесед киби ята.

Хусеин Умаргъа:

- Достум, энди шу сокъакъта яшагъан къызларнынъ адларыны сёйле, - дей ве кене хастанынъ набызыны тута.

Умар къызлардан бирининъ адыны сёйлегенде…

- Токъта! – деп къычыра Хусеин. - Мен хастанынъ дердини таптым. Сенинъ агъанъ Диляра адлы къызгъа севда олгъан! Къыз базар майлесинде, янъы къурулгъан амам янында яшай! Бабасы сонъки вакъытларда къызына эвден чыкъмагъа изин бермей, гъалиба.

Бир айдан бери лаф этмеген хаста экимнинъ бу сёзлерини ишитип, пек тааджиплене.

- Къайдан билъдинъиз?! – деп къычыра хаста. – Мен бу акъта кимсеге бир шей сёйлемеген эдим де!

- Юрегинъизнинъ ишлевинден билъдим. Къалъпке якъын адамнынъ ады анъылгъанда юрекнинъ урувы денъише, набыздан эр шей билине, - дей Хусеин ве Умаргъа мурааджаатле: - Агъанънынъ дердине тек бир мелъэм бар, - дей. – Тездже дюгюнъ этмек керек.

Бойледже, Хусеин он еди яшында халкъ арасында мешур эким олып таныла. Иште, о, вакъытларда, о башкъа бир хастаны, Саманид мемлекетининъ эмирини тедави этип, оны эджелъден къуртара. Къуванчындан, юреги ичине сыгъмагъан эмир, Хусеинге:

- Джанынъ не истей, айт! – дей.

- Меним истегим пек буюк, деп джевап бере Хусеин.

- Чекинме… истегинъни сёйле!

- Мен чокътан бери китапханенъиздеки китапларны коръмеге арз этип юрем, - дей Хусеин. (Сарайнынъ зенгин китапханесине тек эмирнинъ къоранта азалары кирмеге акъкъы бар эди).

- Истегинъ тек шумы?!. – дей эмир, кулюмсиреп, ве он еди яшындаки алимнинъ истегини деръаль ерине кетире.

Бундан да гъайры, эмир Хусеинни сарайда баш эким вазифесине таин эте. Шу кунъден итибарен Хусеинниъ пек чокъ вакъытлары китапханеде кече. Лякин бу ал чокъкъа бармай. Бухарагъа бастырып кирген Къараханидлер къабилеси буюги Илекхан Насрнынъ ордусы шеэрни виранеге чёктюргенде эмирнинъ китапханеси де янып кете. Йигирми яшындаки Хусеинге бу вакъиа пек тесир эте. О буюк яныкъле Бухараны терк этип, Хорезм мемлекетининъ пайтахты Ургенчке келе. Ургенч алимни уръметле къаршылап ала. Хорезм шахы Мамун ибн Мамун кенди этрафына о девирнинъ мешур алимлерини, фелъсефеджилерини, языджыларыны ве шаирлерини топлап, атъта оларгъа айлыкъ да таин эткен эди. Хусеинни де сарай алимлери эркянына къоша. Алим Ургенчте, бар къуветини къойып илъмий ишлерле мешгъулъ ола. «Эмек – меним ичюн эр шей!» - дей эди Ибн Сина. О мында Абу Рейхан Беруний, Абу Сахлъ Масихи киби белли алимлерле якъындан таныш ола.

Ургенчте Хусеиннинъ шахсий аятында денъишювлер олып кече, о эвлене, огълу догъа. Адыны Али къоялар. Ислям динининъ урф-адети узре о озюне Абу Али алъ Хусеин ибн Абдулла ибн Сина адыны ала. Мезкюр ад бизим тилъге (къырым тилине) терджиме этилъгенде: Алининъ бабасы Хусеин Абдулланынъ огълу (Абдулла исе) Синанынъ огълу демектир. Бу ад кет-кете бутюн дюнъягъа белли ола. Акъибети, Авропада латинлештирилип, Авиценна таъбирини ала.

Арадан къач йыллар кече. Такъдир Ибн Синаны Ургенчтен де кетмеге меджбур эте. Махмуд Гъазневий адлы султан, чокъ ерлерни забт эткен сонъ, зенгин Хорезм мемлекетине де козъ ата (997 – 1186 сенелерде Гъазневийлер мемлекетине шималий Афгъанстан, Ираннынъ шималий - шаркъы, шималий Индстан кире эди). Хорезм шахы Мамун ибн Мамун султангъа баш эгмеге меджбур олгъан сонъ, султан онъа мектюп еллай. Мектюпте Хорезм шахындан, онынъ сарайында яшагъан алимлер, языджылар ве шаирлер иле берабер Синаны да Газнагъа ёлламасыны талап эте. Бундан хабери олгъан Ибн Сина, Махмуднынъ сарайына бармагъа истемей, гедженинъ дер маалинде озъ досту иле Ургенчтен кете.

О чокъ мемлекетлерде булуна. Гъурбетликте чокъ мешакъатлы кунълер корип кечире. Ибн Сина, Рей мемлекетине келип чыкъа. Махмуд Гъазневий исе, алимнинъ бир вакъытларда Ургенчте чызылгъан суретини умютсизден тапып, суретни чокълаштырып, бир такъым мемлекетлерге ёллай. Ким де Ибн Синаны тапып султангъа берсе, оны буюк багъыш беклегенини, барып та, бир де – бир мемлекет алимни султангъа теслим этювден ред этсе, Махмуд шу мемлекетни харап этеджегини билъдире. Ибн Сина, Рей шеэрине келъгенде, мында энди озюнинъ суретини коръди.

О заманда Рей эмири вефат эткенинден себеп, тахтны онынъ къарысы Саиде ханым ишгъалъ эткен эди. Чюнки тахт мирасчысы, Саиде ханымнынъ екяне огълу Маджит, догъма хаста олып, мемлекетни идаре этюв къабилиетинден марум эди. Саиде азретлери Ибн Синаны буюк уръмет ве иззет иле къабул эте. Ибн Сина исе, Маджитни тедави эте, аякъкъа турсата. Бу себепле Саиденинъ алимге уръмети даа да арта. Чокъ йыллар кечкен сонъ Ибн Сина Рей шеэринде озюни эппи сербест дуя, лякин Махмуд Гъазневий тюрлю мемлекетлерни эп озюне бойсындырып, артыкъ Рейге якъынлашып башлай. Бойле вазиет Ибн Синада кене раатсызлыкъ догъура. Алимнинъ вазиетини анълагъан Саиде, эр итималгъа къаршы, озюнинъ къайнагъасы Хамадан (Иран) шеэрининъ укюмдары Шамс уд-Доулеге, Ибн Сина сербест яшая билъмеси ичюн ярдым этмесини истеп мектюп яза ве алимни анда ёллай.

Къач вакъытлардан сонъ, Махмуд Гъазневий, Саидеге ёллагъан мектюбинде, онынъ огюне бир сыра талаплар къоя. Эгер о талаплар эда олунмаса, Гъазневий Рейни ернен-ексан этеджегини билъдире. Саиде мектюпле таныш олгъан сонъ, султангъа джеавап яза: «Ходжам тири экенде Сиз Рейге уджюм этерсинъиз деп къоркъа эдим. Ходжам ольген сонъ бир шейден къоркъмайым. Себеби шу ки, Сиз меним девлетиме уджюм этсенъиз, мен де элъ къавуштырып отурмайджагъым, аксине, бутюн арбий кучълеримни топлап, Сизге къаршы дженк этеджегим. Нетиджеде, я Сиз – я да мен енъиледжекмиз. Эгер мен енъсем юз падишалыкънынъ султаны Махмуд Гъазневий ордусыны тар-мар эттим деп бутюн дюнъягъа беян этеджегим. Барып та, мен енъилъсем, Сиз насыл макътанаджакъсынъыз? Къадынны енъдим дейджексинъизми? Къыдынны енъюв эркек киши ичюн шан-шурет ола билъмей. Султан Махмуд къыскъааякълыны енъген деп куледжеклер…». Махмуд Гъазневий Саиденинъ мектюбини окъугъан сонъ озъ фикиринден вазгечип, Рей мепмлекетине токъунмай. Ибн Сина бу вакъытта энди Хамадан шеэринде эди.

Хамадан укюмдары Шамс уд-Доуле, Ибн Синанынъ буюк илъмий билъгилерини итибаргъа алып, оны сарайда баш везир таин эте. Лякин сарай везирлери алимни кунълейлер. Онынъ адына чешит ифтиралар уйдурып, бастырыкъкъа къапаттыралар.

Ибн Сина бастырыкъта бир сыра илъмий эсерлер яза. Оларнынъ энъ муимлеринден бири «Китап аш-шифа» (Шифа китабы) адлы фелъсефий эсерлердир. Бу китапкъа алимнинъ геология, геофизика, метеорология, физика, оптика, кимъя, зоология, ботаника, математика ве атъта музыка акъкъында илъмий ишлери кирсетилъген. Бундан гъайры, Ибн Сина бастырыкъта несирджи сыфатында «Якзаннынъ огълу Хайе» намында фелъсефий повестини яза. Бу бедий эсерде Хайе адлы адамнынъ омюри тесвирленген. Муэллиф озюнинъ мезкюр повестинде ислям динининъ чешит тарафларыны ве айны заманда феодалъ джемиетининъ не дередже зайыф экенлегини косътере. Повесть асырлар боюнджа яшагъаны киби, джиан эдебиятынынъ илерилемесине буюк тесир этти. Данте озюнинъ «Иляий комедия»сыны шу эсернинъ тесири алтында язгъан.

Исфагъан (Иран) укюмдары Ала уд-Доуле озюнинъ буюк ордусынен Хамадангъа бастырып кире ве Ибн Синаны апсханеден къуртара. Алим Ала уд-Доуленинъ теклифине бинаэн Исфагъангъа кочип келе (1023 с.) ве омюрининъ аман-аман сонъуна къадар анда яшай. О, Исфагъанда «Ат – Тайыр» («Къуш») адлы бир енъи повесть даа яза. Бу эсеринде къушларнынъ аджайип аятыны тасвир эте. Къушлар джемиетинде ич бир тюрлю зулум ве адалетсизлик ёкъ. Анда эр кес мусавий ве сербест яшай. Мында эсас къанун – аркъадашлыкъ, достлукъ ве бири-бирине ярдым.

Ибн Сина Исфагъанда обсерватория, медресе ве хастахане къурдура, «Тыббиет илимининъ къануны» адлы энъ буюк илъмий эсерини язып битире (1023 - 1036 сенелери). «Къанун» беш китаптан ибарет олуп, онынъ эписи шиир шекилинде язылгъан. Мезкюр китап он экинджи асырда латин тилине терджиме этилип, чокъ асырлар девамында Шаркъ ве Авропа экимлери ичюн энъ къыйметли дерслик хызметини коръди. Бундан гъайры, Ибн Сина Исфагъанда дигер илъмий эсерлер де язды. Он докъузынджы асырнынъ сонъларында Тегеранда нешир олунгъан «Намее данешваран» «(Алимлер китабы») адлы Ибн Синанынъ фелъсефий эсери айрыджа дикъкъаткъа ляйыкътыр. Бир чокъ дунъя алимлери бу китапнен таныш олгъан сонъ, олар Ибн Синаны мешур фелъсефеджи, улу алим ве эким деп таныдылар. Акъикъатен, орта асырда шойле бир илим олмады ки, Ибн Сина онъа янъылыкъ кирсетмесин. Онынъ илъмий мирасы дунъягъа битарафлы назарле бакъышы джиан илимининъ ве фелъсефесининъ инкишафында буюк ролъ ойнады.

Ибн Сина буюк алим олмакъ иле берабер, о белли шаир де эди. О озюнинъ шиирлериле адалетсизликке ве зулумгъа къаршы курешти. Биз, о, шиирлерни окъугъанда Ибн Синаны озъ девиринде прогрессив бир шаир олгъаныны анълаймыз.

Ибн Сина рубаий жанрынынъ эсасчысы сайыла. Ондан сонъ бу жанрны Омар Хайям инкишаф эттирди. Бундан да гъайры Ибн Сина музыкадан анълагъан ве оны юректен севген аджайип киши эди. О, музыка тешвикъатчысы оларакъ гъиджджак адлы миллий чалгъы алетини иджат этти.

Ибн Сина 1037 сенеси июнь 18-де Исфагъаннынъ укюмдары Ала уд- Доулени озгъарып Хамадангъа кеткенде, ёлда 57 яшында вефат этти.

Ибн Синанынъ джеседи Хамадан шеэринде комюлъди. Шимди алимнинъ къабири узеринде юксек дюрбе булунмакъта. Онынъ эльязмалары, нешир этилъген чешит эсерлери де анда ерлештирилъди.

Ибн Синанынъ бинъ йыл эвелъси чыкъарып кеткен илим къыгъылчымы къаранлыкъ орта асыр Шаркъыны айдынлаткъан эди. О, кет-кете алевге - мешъальге чевирилъди. Лякин мутефеккир Абу Али алъ Хусеин ибн Абдулла ибн Сина – Авиценна, озъ аятында улу илъмий – тедкъикъат ишлери япкъаны алда, тёшегинде сонъки нефесинде: «Биз вефат этер экенмиз, дюнъяда ич бир шейни билип оламадыкъ деген екяне бир фикирни озюмизнен берабер алып кетемиз» деген.