Abu Ali al Husein ibn Abdulla ibn Sina – Avitsenna düñya iliminiñ bütün saalarını mükemmel tedqiq etken ve onıñ inkişafı içün müim hızmetler kostergen büyük alim, ekim, felsefeci, aynı zamanda devlet erbabı olğan.

Alim 980 senesi yaz küñleriniñ birinde Buhara şeeri yaqınlarındaki Afşona köyinde düñyağa kelgen. Balanıñ adını Husein qoyalar, (Buhara o vaqıtlarda Samanid memleketiniñ paytahtı esap etilip, 9 – 10 asırlarda Orta Asiya, İrannıñ şimaliy şarqı ve Afğanstannıñ şimali bu memleketniñ erkânına kire). Babası Abdulla ibn Sina oz devriniñ bilgili, keskin zeinli adamlarından biri ola. Husein ise, on yaşında ekende Qurannı oqumağa ögrene. Bu aqta şöyle meraqlı rivayet saqlanılıp qalğan. Abdulla ibn Sinanıñ qorantası Afşona köyinden Buharağa köçüp kele, babası Huseinni diniy mektepke oqumağa bere. Husein er vaqıt ocasından: "Kökteki yıldızlar neden asıl oldılar? İnsan ne içün vefat ete?" - degen sualler bere. Oca ise, oña: "Qurannı oqu, anda er şey yazılğan!" - dep kestirip taşlay.

Küñlerniñ birinde oca hastalana. Aradan biraz vaqıt keçken soñ o tüzelip, kene oz işine kele. Husein ocasınıñ derske kelgen künü:

- Men bütün Qurannı ezberledim, - dey oña. – Endi sizge bir sual bermek mümkünmi?

Oca Huseinniñ sözlerine evelâ inanmay. Lâkin onıñ kerçekten Qurannı ezberlegenine qani olğan soñ, bir tamam şaşmalay. Çünki bu ilâiy kitapnı ezberlemek ğayet kuç ekenligi sebebinden, adamlar onı baqıp oquy turğanlar…

Husein qısqa müddet içinde arab tili, riaziyat, astronomiya, felsefe, fizika, kimya ilimlerini menimsedi. Yaş İbn Sinanıñ bilgisi şu derecege bardı ki, atta babası parağa tutqan o devirniñ meşur ocaları bile oz talebesiniñ suallerine cevap tapıp olamay ediler.

İbn Sina tıbbiyet ilimile ta yaşlıq çağından meraqlanıp başlay. Gipokrat, Abu Bekr, Galen kibi belli alimlerniñ ilmiy eserlerini oqup çıqa. Lâkin kitaptan alınğan bilgini ameliyat ile bağlamaq kerekligini añlağan Husein, oz devrinde yaşağan adamlarnıñ aqılına sığmaycaq işler yapa. Bir qaç sadıq dostu ile gece mezarlıqqa kire, qabirge yeñi kömülgen mevtanı çıqarıp, onıñ anatomiyasını tedqiq ete.

Bir kuñ Husein soqaqta ketkende eski dostu Umarnı rastketire. Selâm-kelâm, al-hatirden soñ Umar, Huseinge oz işiniñ yahşı ketkenini, ulu emirniñ aşçısına şakirtlik etmekte olduğını, lâkin bir aydan beri hasta ağasını ekimler tedavi etip olamağanlarını ökünçle söyley ve dostundan yardım istey. Husein, Umarnıñ evine bara. Hastanı diqqatle teşkere, ama bir türlü hastalıq tapmay. Soñ o hastanıñ nabızını tutıp, Buhara şeerindeki maallelerniñ adlarını söylep başlay. Dostu taaciplene.

- Sen ne yapasıñ? – dey oña.

Lâkin Husein oña: "Sus!" degen kibi işmar ete.

- Sen büyük bazar maylesindeki soqaqlarnı bilesiñmi? – dep soray.

- Bilem – dey Umar. – Anda emirimizniñ aşçısı, menim ustazım yaşay.

- Öyle olsa, şimdi bazar maylesindeki soqaqlarnıñ adlarını birer – birer söylep çıq!

Umar soqaqlarnıñ adlarını sayğan vaqıtta Husein hastanıñ nabızını tutıp tura. Bundan soñ Umar, Huseinniñ ricasına binaen soqaqlarnıñ birinde yaşağan adamlarnıñ adlarını söylep başlay. Husein hastanıñ elini bıraqıp:

- Onıñ yaşağan yeri bizge malüm! – dey dostuna. - Ağañ endi hastalığınıñ sebebini özü söyler.

Ama hasta ekimniñ lafına emiyet bermey, cesed kibi yata.

Husein Umarğa:

- Dostum, endi şu soqaqta yaşağan qızlarnıñ adlarını söyle, - dey ve kene hastanıñ nabızını tuta.

Umar qızlardan biriniñ adını söylegende…

- Toqta! – dep qıçıra Husein. - Men hastanıñ derdini taptım. Seniñ ağañ Dilâra adlı qızğa sevda olğan! Qız bazar maylesinde, yañı qurulğan amam yanında yaşay! Babası soñki vaqıtlarda qızına evden çıqmağa izin bermey, ğaliba.

Bir aydan beri laf etmegen hasta ekimniñ bu sözlerini işitip, pek taaciplene.

- Qaydan bildiñiz?! – dep qıçıra hasta. – Men bu aqta kimsege bir şey söylemegen edim de!

- Yüregiñizniñ işlevinden bildim. Qalpke yaqın adamnıñ adı añılğanda yürekniñ uruvı deñişe, nabızdan er şey biline, - dey Husein ve Umarğa muraacaatle: - Ağañnıñ derdine tek bir melem bar, - dey. – Tezce dügüñ etmek kerek.

Böylece, Husein on yedi yaşında halq arasında meşur ekim olıp tanıla. İşte, o, vaqıtlarda, o başqa bir hastanı, Samanid memleketiniñ emirini tedavi etip, onı ecelden qurtara. Quvançından, yüregi içine sığmağan emir, Huseinge:

- Canıñ ne istey, ayt! – dey.

- Menim istegim pek büyük, dep cevap bere Husein.

- Çekinme… istegiñni söyle!

- Men çoqtan beri kitaphaneñizdeki kitaplarnı kormege arz etip yürem, - dey Husein. (Saraynıñ zengin kitaphanesine tek emirniñ qoranta azaları kirmege aqqı bar edi).

- İstegiñ tek şumı?!. – dey emir, külümsirep, ve on yedi yaşındaki alimniñ istegini deral yerine ketire.

Bundan da ğayrı, emir Huseinni sarayda baş ekim vazifesine tain ete. Şu küñden itibaren Huseinni pek çoq vaqıtları kitaphanede keçe. Lâkin bu al çoqqa barmay. Buharağa bastırıp kirgen Qarahanidler qabilesi büyügi İlekhan Nasrnıñ ordusı şeerni viranege çöktürgende emirniñ kitaphanesi de yanıp kete. Yigirmi yaşındaki Huseinge bu vaqia pek tesir ete. O büyük yanıqle Buharanı terk etip, Horezm memleketiniñ paytahtı Ürgençke kele. Ürgenç alimni urmetle qarşılap ala. Horezm şahı Mamun ibn Mamun kendi etrafına o devirniñ meşur alimlerini, felsefecilerini, yazıcılarını ve şairlerini toplap, atta olarğa aylıq da tain etken edi. Huseinni de saray alimleri erkânına qoşa. Alim Ürgençte, bar quvetini qoyıp ilmiy işlerle meşğul ola. "Emek – menim içün er şey!" - dey edi İbn Sina. O mında Abu Reyhan Beruniy, Abu Sahl Masihi kibi belli alimlerle yaqından tanış ola.

Ürgençte Huseinniñ şahsiy ayatında deñişüvler olıp keçe, o evlene, oğlu doğa. Adını Ali qoyalar. İslâm dininiñ urf-adeti üzre o özüne Abu Ali al Husein ibn Abdulla ibn Sina adını ala. Mezkür ad bizim tilge (qırım tiline) tercime etilgende: Aliniñ babası Husein Abdullanıñ oğlu (Abdulla ise) Sinanıñ oğlu demektir. Bu ad ket-kete bütün düñyağa belli ola. Aqibeti, Avropada latinleştirilip, Avitsenna tabirini ala.

Aradan qaç yıllar keçe. Taqdir İbn Sinanı Ürgençten de ketmege mecbur ete. Mahmud Ğazneviy adlı sultan, çoq yerlerni zabt etken soñ, zengin Horezm memleketine de koz ata (997 – 1186 senelerde Ğazneviyler memleketine şimaliy Afğanstan, İrannıñ şimaliy - şarqı, şimaliy İndstan kire edi). Horezm şahı Mamun ibn Mamun sultanğa baş egmege mecbur olğan soñ, sultan oña mektüp yellay. Mektüpte Horezm şahından, onıñ sarayında yaşağan alimler, yazıcılar ve şairler ile beraber Sinanı da Gaznağa yollamasını talap ete. Bundan haberi olğan İbn Sina, Mahmudnıñ sarayına barmağa istemey, geceniñ der maalinde oz dostu ile Ürgençten kete.

O çoq memleketlerde buluna. Ğurbetlikte çoq meşaqatlı küñler körip keçire. İbn Sina, Rey memleketine kelip çıqa. Mahmud Ğazneviy ise, alimniñ bir vaqıtlarda Ürgençte çızılğan süretini ümütsizden tapıp, süretni çoqlaştırıp, bir taqım memleketlerge yollay. Kim de İbn Sinanı tapıp sultanğa berse, onı büyük bağış beklegenini, barıp ta, bir de – bir memleket alimni sultanğa teslim etüvden red etse, Mahmud şu memleketni harap etecegini bildire. İbn Sina, Rey şeerine kelgende, mında endi özüniñ süretini kordi.

O zamanda Rey emiri vefat etkeninden sebep, tahtnı onıñ qarısı Saide hanım işğal etken edi. Çünki taht mirasçısı, Saide hanımnıñ yekâne oğlu Macit, doğma hasta olıp, memleketni idare etüv qabiliyetinden marum edi. Saide azretleri İbn Sinanı büyük urmet ve izzet ile qabul ete. İbn Sina ise, Macitni tedavi ete, ayaqqa tursata. Bu sebeple Saideniñ alimge urmeti daa da arta. Çoq yıllar keçken soñ İbn Sina Rey şeerinde özüni eppi serbest duya, lâkin Mahmud Ğazneviy türlü memleketlerni ep özüne boysındırıp, artıq Reyge yaqınlaşıp başlay. Böyle vaziyet İbn Sinada kene raatsızlıq doğura. Alimniñ vaziyetini añlağan Saide, er itimalğa qarşı, özüniñ qaynağası Hamadan (İran) şeeriniñ ükümdarı Şams ud-Doulege, İbn Sina serbest yaşaya bilmesi içün yardım etmesini istep mektüp yaza ve alimni anda yollay.

Qaç vaqıtlardan soñ, Mahmud Ğazneviy, Saidege yollağan mektübinde, onıñ ögüne bir sıra talaplar qoya. Eger o talaplar eda olunmasa, Ğazneviy Reyni yernen-yeksan etecegini bildire. Saide mektüple tanış olğan soñ, sultanğa ceavap yaza: "Hocam tiri ekende Siz Reyge ücüm etersiñiz dep qorqa edim. Hocam ölgen soñ bir şeyden qorqmayım. Sebebi şu ki, Siz menim devletime ücüm etseñiz, men de el qavuştırıp oturmaycağım, aksine, bütün arbiy kuçlerimni toplap, Sizge qarşı cenk etecegim. Neticede, ya Siz – ya da men yeñilecekmiz. Eger men yeñsem yüz padişalıqnıñ sultanı Mahmud Ğazneviy ordusını tar-mar ettim dep bütün düñyağa beyan etecegim. Barıp ta, men yeñilsem, Siz nasıl maqtanacaqsıñız? Qadınnı yeñdim deyceksiñizmi? Qıdınnı yeñüv erkek kişi içün şan-şüret ola bilmey. Sultan Mahmud qısqaayaqlını yeñgen dep külecekler…". Mahmud Ğazneviy Saideniñ mektübini oquğan soñ oz fikirinden vazgeçip, Rey mepmleketine toqunmay. İbn Sina bu vaqıtta endi Hamadan şeerinde edi.

Hamadan ükümdarı Şams ud-Doule, İbn Sinanıñ büyük ilmiy bilgilerini itibarğa alıp, onı sarayda baş vezir tain ete. Lâkin saray vezirleri alimni küñleyler. Onıñ adına çeşit iftiralar uydurıp, bastırıqqa qapattıralar.

İbn Sina bastırıqta bir sıra ilmiy eserler yaza. Olarnıñ eñ müimlerinden biri "Kitap aş-şifa" (Şifa kitabı) adlı felsefiy eserlerdir. Bu kitapqa alimniñ geologiya, geofizika, meteorologiya, fizika, öptika, kimya, zoologiya, botanika, matematika ve atta muzıka aqqında ilmiy işleri kirsetilgen. Bundan ğayrı, İbn Sina bastırıqta nesirci sıfatında "Yakzannıñ oğlu Hayye" namında felsefiy povestini yaza. Bu bediy eserde Hayye adlı adamnıñ ömüri tesvirlengen. Müellif özüniñ mezkür povestinde islâm dininiñ çeşit taraflarını ve aynı zamanda feodal cemiyetiniñ ne derece zayıf ekenlegini kostere. Povest asırlar boyunca yaşağanı kibi, cian edebiyatınıñ ilerilemesine büyük tesir etti. Dante özüniñ "İlâiy komediya"sını şu eserniñ tesiri altında yazğan.

İsfağan (İran) ükümdarı Ala ud-Doule özüniñ büyük ordusınen Hamadanğa bastırıp kire ve İbn Sinanı apshaneden qurtara. Alim Ala ud-Douleniñ teklifine binaen İsfağanğa köçip kele (1023 s.) ve ömüriniñ aman-aman soñuna qadar anda yaşay. O, İsfağanda "At – Tayır" ("Quş") adlı bir yeñi povest daa yaza. Bu eserinde quşlarnıñ acayip ayatını tasvir ete. Quşlar cemiyetinde iç bir türlü zulum ve adaletsizlik yoq. Anda er kes musaviy ve serbest yaşay. Mında esas qanun – arqadaşlıq, dostluq ve biri-birine yardım.

İbn Sina İsfağanda öbservatoriya, medrese ve hastahane qurdura, "Tıbbiyet iliminiñ qanunı" adlı eñ büyük ilmiy eserini yazıp bitire (1023 - 1036 seneleri). "Qanun" beş kitaptan ibaret olup, onıñ episi şiir şekilinde yazılğan. Mezkür kitap on ekinci asırda latin tiline tercime etilip, çoq asırlar devamında Şarq ve Avropa ekimleri içün eñ qıymetli derslik hızmetini kordi. Bundan ğayrı, İbn Sina İsfağanda diger ilmiy eserler de yazdı. On doquzıncı asırnıñ soñlarında Tegeranda neşir olunğan "Nameye daneşvaran" "(Alimler kitabı") adlı İbn Sinanıñ felsefiy eseri ayrıca diqqatqa lâyıqtır. Bir çoq duñya alimleri bu kitapnen tanış olğan soñ, olar İbn Sinanı meşur felsefeci, ulu alim ve ekim dep tanıdılar. Aqiqaten, orta asırda şöyle bir ilim olmadı ki, İbn Sina oña yañılıq kirsetmesin. Onıñ ilmiy mirası duñyağa bitaraflı nazarle baqışı cian iliminiñ ve felsefesiniñ inkişafında büyük rol oynadı.

İbn Sina büyük alim olmaq ile beraber, o belli şair de edi. O özüniñ şiirlerile adaletsizlikke ve zulumğa qarşı küreşti. Biz, o, şiirlerni oquğanda İbn Sinanı oz devirinde progressiv bir şair olğanını añlaymız.

İbn Sina rubaiy janrınıñ esasçısı sayıla. Ondan soñ bu janrnı Omar Hayyam inkişaf ettirdi. Bundan da ğayrı İbn Sina muzıkadan añlağan ve onı yürekten sevgen acayip kişi edi. O, muzıka teşviqatçısı olaraq ğiccak adlı milliy çalğı aletini icat etti.

İbn Sina 1037 senesi iyün 18-de İsfağannıñ ükümdarı Ala ud- Douleni ozğarıp Hamadanğa ketkende, yolda 57 yaşında vefat etti.

İbn Sinanıñ cesedi Hamadan şeerinde kömüldi. Şimdi alimniñ qabiri üzerinde yüksek dürbe bulunmaqta. Onıñ elyazmaları, neşir etilgen çeşit eserleri de anda yerleştirildi.

İbn Sinanıñ biñ yıl evelsi çıqarıp ketken ilim qığılçımı qaranlıq orta asır Şarqını aydınlatqan edi. O, ket-kete alevge - meşalge çevirildi. Lâkin mütefekkir Abu Ali al Husein ibn Abdulla ibn Sina – Avitsenna, oz ayatında ulu ilmiy – tedqiqat işleri yapqanı alda, töşeginde soñki nefesinde: "Biz vefat eter ekenmiz, düñyada iç bir şeyni bilip olamadıq degen yekâne bir fikirni özümiznen beraber alıp ketemiz" degen.