Эфендимиз Азрети Мухаммед Алейхисселямнынъ баш кийими – сарыгъы (Пакстан. Лахор шеэри. Шахи Месджид)

«Къырым» газети саифелеринде (*КЪЫРЫМ». 2025 с.; майыс 7, №18; майыс 14, №19.) Бекир Мамут (Бекир Балтаджы) тарафындан азырланылгъан «Халкъымызнынъ джесюр огъуллары…» серлевалы очеркте, экинджи джихан дженки джебэ ёлларында къан берип джан алгъан базы къырым миллий зиялылары хусуста сёз юрюте.

Сайгъыллы муэллиф – атешин публицист Бекир Мамут дженаплары озюнинъ невбеттеки иджадий-тедкъикъат иши джерьянында, базы менбалар узеринде чалыша, бу джумледен белли языджы Шамиль Алядин азретлерининъ мирасына да мураджаат япа. Тедкъикъатчы бундан элли беш йыл эвельси (1969 с.) Ташкент шеринде ана тильде нешир этильген «Он экилернинъ хатырасы» серлевалы китап ичерисине де дала.

Мезкюр джыйынтыкътан ер алгъан, даа догърусы китапкъа «Кириш сёзю» язгъан Шамиль Алядиннинъ метнинден файдаланып, андан муим тарихий мисаллер кетире.

Метнде экинджи джихан дженки джебэлеринде Ветан-Къырым, халкъ, миллет ашкъына эляк олгъан эм де джебэден сагъ къайткъан къырым миллий зиялыларынынъ бир къысымы анъылып кечиле. Оларнынъ терджимеиаллары хусуста къыскъадан малюмат бериле ве иляхре, иляхре…

Велякин, Шамиль Алядиннинъ «Он экилернинъ хатырасы» китаптан ер алгъан «Кириш сёзю»ндеки сонъки сатырлары мени бираз тюшюнджеге далдырды. Метн бойле бите:

«Азиз ветандашлар! Азиз достлар! Халкъымызнынъ бу джесюр огъулларынынъ мисли ёкъ федакярлыгъы ве даима шевкъ сачыджы руху огюнде къалпакъларымызны чыкъарайыкъ! Оларгъа седжде этейик!

Шамиль Алядин. 1969 с. Ноябрь 16».

Мен шимди, бундан чокъ сенелер эвельси – кечкен асырнынъ 80-нджи йылларыны хатырладым.

Ташкент шеэринде Шамиль Алядиннинъ ёлбашчылыгъы алтында ичтимаий-сиясий ве эдебий-бедий «Йылдыз» меджмуасы чыкъа. Мен о вакъытлары къырым тилинде нешир этильген мезкюр журналнынъ несир эсерлери болюгини идаре этем…

Меним сёйлемек истегеним, о заманлары девлет ишинде (иш башында) чалышып кельген бир де бир вазифедар киши вефат этсе, рахметли Шамиль агъа дженазе мерасимине кимер де мени де ала тургъан.

Къабирстанда менден гъайры эр кез баш киймлерини чыкъаралар. Дейджегим, дженазеде булунгъанларнынъ сыраларында ялынъыз мен къанымда сакъланып кельген миллий-диний аньанеге риает этерек башымдан не халпагъымны, не де шляпамны алам. Яъни баш киймде къалам.

Меракълы ери даа шунда ки, ич бир кимсе бу джумледен устаз – Шамиль агъа да не дженазе вакъытында, не де дженазеден сонъ манъа тевсир (замечание) япмай эдилер. Аксине, оларнынъ къальблеринде манъа нисбетен сайгъы-урьмет бесленильгенини дуя эдим…

Валлаий, меним бу сёйлегенлерим акъикъат!

Дейджегим, ислям дининде, хусусан азаматлы къырым миллетинде – олсун Дженазе мерасимлеринде, олсун Дуа мерасимлеринде, Джамилерде – эр ерде баш кийими иле иштирак этилип келинди.

Седжде меселесине кельгенде исе, ялынъыз Буюк Мевлямгъа – Аллагъа седжде япыла, весселям. Не олюге, не тириге… не де коммунистлер тарафындан тикленип ташлангъан путларгъа – коммунистлернинъ «даийлери»не къойылгъан ташларгъа седжде япылмай. Бунынъ акси ширкъ – гунях сайыла, «Амель Китабы»на языла.

Эбет, Ислямгъа зыт бу бозгъунлыкъларнынъ алайы коммунистлер дурумы догъургъан «фельсефеджилер» тарафындан ишленилип чыкъарылгъан «гъае» эснасында «шекилленди»…

Алынып барылгъан ильмий-тедкъат малюматларгъа коре, Орта Асырларда Къырымстанда алтмыштан зияде Медресе (университетлер) фаалиет косьтерип барды. Эбет, бу бильги оджакълары къырым халкъы ичюн маневий-медений рольни одеди, къырымларны рухий ве маневий емеклер иле теминледи.

Бойле бильги оджакъларда Ислямнынъ бутюн инджеликлерине, бу джумледен усть-башкъа, баш киймге… миллий эстетикагъа буюк дикъкъат айырылып барылды – къырым миллети Хакъ ёлгъа давет этилип турулды. Ислямнынъ темиз-пак аджайип къаиделери къырымлынынъ баш тасындаки Тюрк Эгерине эп ашланып келинди.

Иште шу себептен де, бизим нураний ихтияр баба-деделеримиз эльде этильген мубарек Ислям диний талиматларнынъ тесири саесинде олар не эвде, не де тышта яланбаш юрмедилер. Эр вакъыт ве эр ерде олар башларына я халпакъ, я да такъие кийип юрдилер.

Намазгъа ялынбаш уймакъ, ялынбаш софра башында отурмакъ, ялынбаш Дуа окъумакъ я да сув ичмек… бир тамам ясакъ олуп кельди. Рахметли бабам – Драгон Али агъа яз куньлери аякъларында табалдырыкъ азбарда курсичикке отурып, сув толу къуман иле легенде абдез алгъан сонъ, андаки абдез сувны алып барып кенаргъа – аякъ басылмайджакъ ерге тёке эди. Яхуд, мен базы да балалыгъыма барып-унутып баш кийимсиз софрагъа отургъанда, бабам еринден къалкъа да, башыма бир шейлер кетирип кийдире…

Эльбетте, Ислям динининъ бу инджеликлери асырлар девамында эп джуляланып несиль-несильден кечип кельди. Велякин, теэссюф ки, икметли эдждадларымызнынъ тили иле сёйлегенде – къылычтан кескин, къылдан индже мубарек Ислям динининъ бунъа бенъзеген пек чокъ къаиделери кеттикче эп унутылмакъта. Хусусан, янъы пейда олгъан несиль Ислямнынъ темиз-пак, дюльбер, зенгин, гъает юксек медениетли аньанелерине итибар бермейип, олар бир тамам гъафлет къыршавында булунмакъталар…

Буюк Мевлям биз асий къулларны – бутюн муминлерни кенди мерхаметинден махрум япмасын, бизлерни мукъаддес ёлдан шашыртмасын – догъру ёлгъа миндирсин! Амин!