Заман-заманда, эски заманда бир дане ат бакъкъан адам олгъан. О ат бакъкъан адамны Зулумбий падиша озюне ала ат бакъмагъа. Ана, Зулумбий падишанынъ бир яйласы бар экен. О, яйладан эр йылы налог бир ат ала экен. Ана, куньлерден бир кунь Зулумбий падишасы ат бакъкъан адамны йибере. Бар, дей, яйладан дей бегенген атынъны ал дей. Ат бакъкъан адам яйлагъа кельсе ойле атлар бар ки, адам ашайджакъ. Бирисини бегенмей, бир къотурлы тайны бегене. Къотурлы тайнынъ устюне минип кельсе, джеллятчылар корюп, Зулумбий падишасына етиштирелер. Ана, дейлер, сизни айыбе (Ю.А. – эриштирмек) алып дейлер, сизни кулюп бир къотурлы тайын устюнде келе дейлер. Чыкъынъ огюне, дей Зулумбий падиша джеллятларына, козюни ойынъ да атын тюбюне аякъларыны багълап йиберинъ дей. Джеллятлар чыкъалар огюне, эки козюни оялар ат бакъкъан адамны, аякъларыны атын тюбюне багълап йиберелер.

Ат ялт анда, ялт мында, ат алып чыкъа Дагъстангъа. Онынъ бир огълу бар экен, он эки яшына. Бир де апайы бар экен. Ана, чыкъалар, бабаны аттан тюшюрелер. «Баба, нолды, насыл шей?» деселер, баба бир шей айтмай. О огълуна ялынъыз: «Балам, абу атны бесле» дей.

Ана, бала атны бир сене беслей. Бир сенеден сонъ, баба огълуна: «Къапунынъ огюне иле (Ю.А. – ойле) чамур яп, кирген ат белинедже кирип кетсин чамургъа» дей. Огълу бабасынынъ дегени киби чамур япа. Бабасы: «Учь кере долан огълум» дей. Бабасын козю корьмей. Огълу атнен чамурда учь кере долана. «Якъынджаракъ кетир атны» дей бабасы. Элинен сийпап бакъса, атнынъ арт аякъларына текяран чамур токъунгъан. Баба огълуна: «Балам, буны бир сене даа бесле» дей.

Огъул бир сене даа беслей атны. Сонъ бабасы огълуна: «Къапунынъ огюне ойле бир чамурэт, адам кирсе богъазынадже кирип кетсин, учан къушын чекип алсын, туткъалдайын яп» дей. Огълу ойле де япа. «Чамурда атнен атнен учь кере долан» дей баба. Бабанынъ козю корьмей. Огъул чамурда атнен учь кере долана. «Атны якъынджаракъ кетир» дей бабасы. Атнынъ аякъларыны сыйпап бакъса, ат дуль-дуль уча, аякълары ерге тиймей атнынъ. «Балам, - дей огълуна, - бу ат сенде олгъанда сенинъ аркъан ерге тиймез. Бар Зулумбий падишадан меним ахтыманымны ал». О вакъыт огълу биле, Зулумбий падишасы бунынъ бабасынынъ эки козюни ойдырып йибергенини. Бундан сонъ огълан Зулумбий падишанынъ сарайына чокъ узакъ олмагъан Чамныбельге барып чадыр къура.

Бир куню койге тюшип, атны сувара. Атны суваргъанда коре бир къызны. О, къызгъа сёз къата, (о вакъытта бардакънен барыр экенлер сувгъа). Къыз ачувлана, ура бардакъларны, парлай ките. Огълан да онынъ артындан ките. Къызын эвине кесе, онынъ бир анасы бар, бир бабасы бар. Сонъ бу огълан айта: «Мен Алланынъ разылыгъынен , Пейгъамберин къавилинен сизге кельдим къуда олуп» дей. «Огълум, - дей къызнынъ бабасы, - пек гузель кегенинъ (энди къызнынъ бабасы биле бунынъ айдамакъ олгъаныны). Бизге мусааде бер, бир афта тюшюнейик. Бир афтадан сонъ келирсинъ». Яхшы дей, огълан, къайта.

Сонъ, бир афтадан келе. «Балам, - дей къызнынъ бабасы, - бу къыз бала, агълар, аягъынъа джерме олур, сени йибермез бараджакъ еринъе. Сен аву Къасапбашынын Эйваз огълуны хырсызласан, ойнар-кулерлер олар, сен бараджакъ еринъе барып келирсинъ». Яхшы дей огълан.

Огълан чобангъа келип: «Бинъ дане къоюнны ярын Ибрам агъанынъ чайырына айдап тюшедженъ, - дей. – Мына санъа бинъ дане алтын». Аслы да бир алтын бермесе де айдап тюшеджек, меджбур.

Эртеси куню огълан келе Къасапбашына, дей: «Бинъ дане къоюн Ибрам агъанынъ чайыры башында сени беклей». Балагъа да айта: «Дёрт бойнузлы къоюн сенинъки». Бала шымшыкълай, агълай, аякъларына къатырларыны кисетелер, белине пазвантыкъ (Ю.А. – къушакъ) багълайлар. Огълан айта: «Баланы мен атымын огюне къояйым китейим». Оле де япа.

Бираздан Къасапбашы, бала ве огълан Ибрам агъанын чайырын башына келелер, къоюнларын янына келелер. «Къасапбашы-джанбашы, - дей огълан, - къоюнлар сенинъ, Эйваз меним». Бир къамчы аткъа, ат булутларгъа синъе ките. Къасапбашы айланып, дёрт кере къоюнларны долана да, чобангъа келип сорай: «Бунъа насыл айдут дерлер?!». «Бунъа Кёрогълу дерлер», дей чобан. Аман къоюнларгъа бакъмайып, эвге чапа къасап башы. Эве кеген сонъ: «Кенан етиш, - дей. – Баланы алып къачты Кёрогълу. Мен де беш юз аскернен етишип келирим».

Кенан бинъ атлы аскерге къаршы тургъан пельван. Кенан Кёрогълунынъ пешине тюше. Кёрогълу тынмай агълагъан баланен – Эйвазнен Чамныбельге якъынлаша. О, балагъа: «Агълама Эйваз, агълама, санъа языкътыр, мен атымны багъладыгъым къазыкътыр», дей. Олар Чамныбельге келип къоналар. Кёрогълу баланы ташлай, силясыны алып чыкъса, бакъса бинъ аскерге къаршы тургъан Кенан келип отура. Бв вакъыт Кёрогълу Кенангъа: «Кенан, - дей, - агъа-къардаш олайыкъ. Экимиз де арап балаларымыз, бири-биримизин къанымызны акъызмайыкъ» «Напайыкъ…», дей Кенан. «Сенинъ элинъ-аягъынъ багълайым, - дей Кёрогълу. –О якъынъы – бу ягъынъы къан чыкъарайым, багълап къояйым. Оны корьген Къасапбашы къоркъар, къачар. А, чезген сонъ догъру къалеге кель, агъа-къардаш олайыкъ». Яхшы дей, Кенан. Кёрогълу Кенанын элини-аягъаны багълай, о якъыны – бу якъыны къанлай…

Бу арада беш юз атлы аскернен келе Къасапбашы. Амма, бинъ атлы аскерге къаршы тургъан Кенан къан чибирип ята. Къасапбашы къоркъа. О Кенаннынъ элини-аягъыны чезе. Къасапбашы къайтып кете. Кенан догъру къалеге келе. Энде олар учь агъа-къардаш олалар. Бундан сонъ аву къызны алып келелер Дагъстангъа. Къыркъ кунь-къыркъ гедже той япалар. Той бите, бираз вакъыт кече, Кёрогълу къадынына: «Эгер огълан олса адыны Асан къоярсынъ», дей ве достларынен кене Чамныбельге къайтып келе.

Ана, Кёрогълу Эйвазны, Кенаны йибере Зулумбий падишасын гуль багъчасына. «Барынъ, манъа андан гуль кетиринъ», дей. Кенан пельван, бинъ атлы аскерге къаршы тургъан пельван. Къуршунгъа къаршы тургъан пельван дегиль де, Зулумбийнинъ аскерлери оларны тюфекнен якъалайлар. Кенаны къапайлар, аву Эйвазны йиберелер. «Бар, Кёрогълугъа айт, - дейлер, - атны берсе Кенаны йиберирмиз, атны бермесе йибермемиз». Кёрогълу Зулумбий падишасына атны бере Кенаны къуртара.

Ат ашыкъ Кёрогълугъа, Кёрогълу да аткъа ашыкъ. Учь кунь кече. Учь куньден сонъ салиджи (Ю.А. - тиленджи) олып тюше койге. Эр кеснинъ авузында: «Ана, Зулумбий падишасы Кёрогълунынъ атыны алгъан. Не аш ашай, не сув иче, не якъынджа адам къоя…». «Мен бир ат бакъкъан адамдым, - дей Кёрогълу. – Зулумбий падишасы къаиль олса барып бакъардым». Зулумбий падишасына барып айтсалар, кесин дей.

Аву ат ёлда кельгенини – Кёрогълуны корип, къычыргъаныны кесе. Кёрогълу ахыргъа кегенде ат теслим ола да, бир кимсени янаштырмагъан ат теслими ола. «Вай, бу Кёрогълу!», деп оны алып зиндангъа къапайлар. «Ойсем, мен Кёрогълу олайым, - дей о. – Атнынъ аякълары уюшып ат гъайып олмасын. Къыркъ метр диварынъыз. Къыркъ метрден къайда кетеджем мен, учуп кетеджемми. Эгер къокъсанъыз аякъларымны атнынъ тибине багъланъыз. Мен Кёрогълу дулим».

Ана, атнынъ тёпесине къоялар. Къойгъан сонъ, бу, айланып чардакънынъ тюбюне келигенде Зулумбий падишасы чардакътан бакъып отура буны. Кёрогълу дей:

Анълата Кёрогълу олгъаныны. Сонъ экинджи сефер чардакънынъ тюбюне кегенде Кёрогълу айта:

Анълата озюнинъ ким олгъаныны. Учюнджи сефер айланып чардакънынъ тюбюне кегенде, Кёрогълу эгилип атнынъ къулагъына айта:

ве чимкъина (Ю.А. – къамчы) аткъа. Ат булутларгъа синъип ките. Зулумбийнинъ акълы шаша. Эр кез Кёрогълуден къача тараф-тараф. Ана, Кёрогълу атынен келе Чамныбельге – къалеге, достларына къошула. Бирликте ёлны къорумакъны девам этелер.

Куньлерден бир кунь базиргянлар топлашаллар бир ерге. Озьара субетлешелер. Энди Чамныбельден кечкенде дейлер, он фаиз налог бермек керекмиз дейлер. Сонъ оларнынъ янына бир эрмени яшы келе. «Мумкюнми сизинъ лакъырдынъызгъа киришмеге» дей. Базиргянлар киришинъ , дейлер. «Юзде он фаиз бересиз Кёрогълугъа, - дей эрмени яшы. – Юзде манъа бир фаиз беринъ, сизлерни Чамныбельден кечиририм». Базиргянлар, яхшы дейлер, разылашалар.

Бу вакъыт Эйваз кеткен бир якъкъа, Кенан кеткен бир якъкъа. Чамныбельде Кёрогълу къала. Бакъса дюрбюнден базиргянлар келе. Кёрогълу оларгъа айта: «Бер ёл къарачын, (Ю.А. – акъча), сонъ кеч базиргян. Бугунь емин этейим дёгюш олмасын». Базиргянлар айталар: «Дёгюш олмасын десе, и ерде (о ерде) биз ёл къарачын бердик». Кимге, дей Кёрогълу. Агъагъа, дейлер базиргянлар. Эрмени яшы чыкъа ве: «Алтын иле кумюшим денъишмем тынычкъа, олур-олмаз ишлерге тюшмем авучкъа» деп Кёрогълудан къапышалар. Ама эрмени яшы ялт эте, кучьлю чыкъа Кёрогълудан. Энди о, Кёрогълунынъ устюне чыкъкъан, башыны кеседжек.

«Яврум! – дей Кёрогълу. – Мусааде бер, мен нухаран (некъадар) адам ольдурдим, амма ер бирине дуа окъумагъа, я бир сёз айтмагъа мусааде эттим. Мен он дакъкъа – беш дакъкъа я бир намаз къылмагъа, я бир сёз айтмагъа изин бердим. Акъайлыкъ бунъа дерлер!». Берем, дей эрмени яшы.

Аву къырсызлангъан балагъа Кёрогълу айта:

Бу арада Эйвазнынъ сеси эшитиле:

дей Кёрогълу.

Аву огъланнынъ (Эйвазнынъ) сесини, сёзюни эшиткенде эрменининъ элин-аягъын джаны чыкъып, тыгъырланып ките эрмени. Эйваз келе, онынъ башыны кесе де, къыркъ девенинъ малыны да алалар, мулькюни де алалар. Базиргянларны къувып йиберелер.

Ана, Кёрогълунынъ огълу ола, адыны Асан къоялар. Он эки яшына келе бала. Асан да бир падишалыкъта бир падишанынъ къызына ашыкъ ола тюшине. Падишалыкътаки къыз да бунъа ашыкъ ола тюшюнде. (О вакъыт насыл экен, абу ерде бир падишалыкъ олса, Акъмесджитте бир падишалыкъ экен). Балайы анасы йибермейджек ола. Сара-солуй, энде бала оледжк. «Балам, - дей анасы, - мен къаиль олам. Чамныбелден кечкенде бабанъа тийип (кирип) кечерсинъ».

Асан Чамныбельни де бильмей. Яхшы дей, анасынен сагълыкълашып ёлгъа тюше. Баягъы ките. Бу вакъыт, Чамныбельде отуралар, аву бинъ атлы аскерге къаршы тургъан Кенан. Дюрбинде бакъса бир яш келе, атта. Санки ат Кёрогълунынъ атына ошай. Якъынджаракъ кесин, сорап атыны алырыкъ дейлер. Асан якъынджаракъ келе. Атны сорасалар, Асан озюми гъайып этерим, атны бермем дей. Сонъ Кенан айта: «Кёрогълу, мусааде бер, шу яшны дёрт парча кесип, атны алайым». «Бизим Кёрогълу олгъанымызны анълат», дей Кёрогълу. Ойле де япалар. Аву яш атын тёпесинден айта:

Бабасынынъ бир къайнагъан сув тёкюле башына. Вай балам, деп къалеге алалар Асанны. асан аш-сув ашамай. «Балам насыл шей, нолды?» сорай Кёрогълу. «Мен, баба боле-боле падишалыкъта бир къызгъа ашыкъ олдум», дей Асан. Бабасы дей: «Балам, абу падишалыкъта къайсы къызны севсенъ, алып берейим, истегенинъни алып берейим. Сен айткъан падишанынъ буюк ордусы. Вармайыкъ». «Баба, - дей Асан, - ольсем де анда оледжем». Сонъ бабасы учь дане балыкъ пулу чыкъара да дей: «Эр не вакъыт сыкъылсанъ балам, буны тютетсенъ мен етип келирим».

Ана, Асан ките. Аву къыз да онъа ашыкъ ола, Аллау Таалядан. Къыз Асанны коргенинен: «Китчи, багъчагъа гизлен де мен чыкъарым», дей. Къыз энди он еди яшында, Асан он эки яшында. Юкълай къала Асан багъчада. Аву къыз чыкъа, амма чыкъкъанына да пешман ола. Агълагъанда къызнынъ козьяшы Асаннынъ бетине тюше, абдырап тура ве : «Севгилим, мин аткъа китемиз», дей. Къачалар булар. Бутюн гедже къачалар. Бир койге кеселер, Алланынъ мусафири деп бир адамнынъ эвине кирселер, Асан юкълай къала.

Саба тура падиша,бакъса къызы ёкъ. Илян этсе, бир джады апай айта: «Бугунь сизинъ авленъизе бир учан къуш кечмеди, бир яш кечти. О яш алып кетти къызынъызны». «Къайсы ёлдан кетти?», дей падиша. Бу ёлдан дей джады апай, ёлны косьтере.

Падишанынъ къызы бакъса къара булут келе. Бабасынынъ аскери олгъаныны биле. Агълай. Агълагъанда къызнынъ козьяшы Асаннынъ бетине тюше де, о сычрап тура да «Севгилим, насыл шей?», дей. «Аву кеген булут бабамнынъ аскери», дей къыз. Силь козьяшыны дей де, Асан дженкке чыкъа. Ана, дженкте сабадан акъшамагъадже джнк эте Асан, эки ерден яралана.(О вакъытлары бирге бир дженк эте экенлер. Биринджисини ольдюрдинъ, экинджиси чыкъа. Экинджисини ольдюрдинъ, учюнджиси…). Ана, экинджи куню чыкъа дженкке, еди ерден яралана. Къайтып келе акъшам ве къызгъа дей: «Севгилим, энди бабанъа багъышла мени. Асамы, кесеми, ольдюреми онынъ иши. кучюм ёкъ». Бабама мен сени бермем, - дей къыз. – Мен чыкъарым дженкке». Силялана къыз. Бутюн кунь дженк эте къыз. Энди къыз Асандан буюк та учь – дёрт яшна. Ана акъшам къыз келе, башындан яралангъан. «Севгилим, - дей Асан, - бабанъ учь дане балыкъ пулы бергенди. Эгер не вакъыт сыкъылсанъ , балыкъ пулны тютетсенъ, етип келирик деп айткъанды». «Тютетсе, бакъайыкъ» дей къыз. Тютетелер. Тютетселер, Кёрогълунынъ башы авурта да, бир кереден: «Вай балам сыкълетте къалгъан, - дей. – Эйваз, Кенан атларынъызын эгерлеп етинъиз артыма!».

Кёрогълу, Эйваз, Кенан келип чыкъалар сабая. Аскерлерни тар-мар этип, къыздан огъланны алып келип Дагъстангъа, къыркъ кунь – къыркъ гедже той япып яшай да къалалар. Але даа яшайлар.