Acayip seyyaremizniñ acayip manzaralarından yer alğan yüzlerle halqlarnıñ edebiyatı kibi, qırım milliy edebiyatı da ğayet dülber, qorqubilmez, cesür, qaraman qırım halq ağız yaratıcılığından başlay. Rivayetler, masallar, efsaneler, lâtifeler, çıñlar, maneler, beyitler, destanlar… asırlar zarfında tilden –tilge, ağız – ağızdan keçip, culâlanıp yaşap kelmekte. Qırım halqınıñ tüşüncelerini, fikirlerini, dünyabaqışını- felsefesini ifadelep kelgen folklor nümüneleriniñ ekseriyet qısımı endi ğayıpqa oğradı desek, aslı da mubalâğa olmaz. Bunıñ esas sebeplerinden biri er keske belli olğanı kibi, dülber Qırımnıñ asıl ealisi tamırından çıqarılıp taşlanuvındadır. Yani, yüzlerle yıllar devamında özüniñ temelli ve aynı zamanda zengin milliy ananesile yaşap kelgen qırımlar sürgünlikke – cezağa (repressiyağa) oğratıluvındadır.
Qırım halq ağız yaratıcılığı incileri kendi saipleri – qırımlar ile beraber Uralda, Sibiryada, Merkeziy Asiyada ve sovet imperiyasınıñ diger noqtalarında nam-nişansız ğayıp olup kettiler. Albu ise, ilim-fen – intellektual potentsialı içün misli yoq facia olup qalmaqta. Ebet, ilim dünyası – intelektual dünyası böyle deşetli vaqia yer üzerinde ğayrıdan tekrarlanmaması içün qırımlarnıñ faciasını aañlamaq, tanımaq, unutmamaq borclular…
Bir qaç sene zarfında, yaz künleri çalışqan universitetimniñ filologiya bölügi talebelerile folklor ameliyatına, daa doğrusı halq ağız yaratıcılığı nümünelerini qıdırıp ketemiz. Bu ilâiy maqsadnı köz ögüne alıp, analarımıznıñ Anası – Vetanımız Qırımnıñ bir çoq köşelerinde bulunamız. Allanıñ bergenine şükürler olsun, tamçı-tamçı ise de, illâ bir de-bir şeyçikler tapıla. Meselâ, eki biñ beş senesi Qırım halq destanı "Çorabatır"nıñ nevbetteki variantı tapıldı ise, ("Qırım", 2005 s. iyün 15, №47), 2006 senesi "Köroğlu" destanınıñ variantı elde etildi. Halq variyeti olaraq tanılğan "Köroğlu"nıñ nevbetteki variantı doğma Adımçoqraqlı (1933), bugün ise, Priyatnoye svidaniye (Bağçasaray rayonı) köyü sakini SABRİ İDRİSOV azretlerinden yazılıp alındı. Bu zatı aliyleri ise, rahmetli babası İDRİS MAMUTOVTAN eşitken.
Ürmetli Sabri ağanıñ tilinden yazılıp alınğanı kibi, iç bir şeyge toqunmadan, mezkür tarihiy metn olğanı kibi basılmaqta. Destannıñ qıymeti de, işte bundadır.
* * *
Zaman-zamanda, eski zamanda bir dane at baqqan adam olğan. O at baqqan adamnı Zulumbiy padişa özüne ala at baqmağa. Ana, Zulumbiy padişanıñ bir yaylası bar eken. O, yayladan er yılı nalog bir at ala eken. Ana, künlerden bir kün Zulumbiy padişası at baqqan adamnı yibere. Bar, dey, yayladan dey begengen atıñnı al dey. At baqqan adam yaylağa kelse öyle atlar bar ki, adam aşaycaq. Birisini begenmey, bir qoturlı taynı begene. Qoturlı taynıñ üstüne minip kelse, cellâtçılar körüp, Zulumbiy padişasına yetiştireler. Ana, deyler, sizni ayıbe (Yu.A. – eriştirmek) alıp deyler, sizni külüp bir qoturlı tayın üstünde kele deyler. Çıqıñ ögüne, dey Zulumbiy padişa cellâtlarına, közüni oyıñ da atın tübüne ayaqlarını bağlap yiberiñ dey. Cellâtlar çıqalar ögüne, eki közüni oyalar at baqqan adamnı, ayaqlarını atın tübüne bağlap yibereler.
At yalt anda, yalt mında, at alıp çıqa Dağstanğa. Onıñ bir oğlu bar eken, on eki yaşına. Bir de apayı bar eken. Ana, çıqalar, babanı attan tüşüreler. "Baba, noldı, nasıl şey?" deseler, baba bir şey aytmay. O oğluna yalıñız: "Balam, abu atnı besle" dey.
Ana, bala atnı bir sene besley. Bir seneden soñ, baba oğluna: "Qapunıñ ögüne ile (Yu.A. – öyle) çamur yap, kirgen at belinece kirip ketsin çamurğa" dey. Oğlu babasınıñ degeni kibi çamur yapa. Babası: "Üç kere dolan oğlum" dey. Babasın közü körmey. Oğlu atnen çamurda üç kere dolana. "Yaqıncaraq ketir atnı" dey babası. Elinen siypap baqsa, atnıñ art ayaqlarına tekâran çamur toqunğan. Baba oğluna: "Balam, bunı bir sene daa besle" dey.
Oğul bir sene daa besley atnı. Soñ babası oğluna: "Qapunıñ ögüne öyle bir çamuret, adam kirse boğazınace kirip ketsin, uçan quşın çekip alsın, tutqaldayın yap" dey. Oğlu öyle de yapa. "Çamurda atnen atnen üç kere dolan" dey baba. Babanıñ közü körmey. Oğul çamurda atnen üç kere dolana. "Atnı yaqıncaraq ketir" dey babası. Atnıñ ayaqlarını sıypap baqsa, at dul-dul uça, ayaqları yerge tiymey atnıñ. "Balam, - dey oğluna, - bu at sende olğanda seniñ arqan yerge tiymez. Bar Zulumbiy padişadan menim ahtımanımnı al". O vaqıt oğlu bile, Zulumbiy padişası bunıñ babasınıñ eki közüni oydırıp yibergenini. Bundan soñ oğlan Zulumbiy padişanıñ sarayına çoq uzaq olmağan Çamnıbelge barıp çadır qura.
Bir künü köyge tüşip, atnı suvara. Atnı suvarğanda köre bir qıznı. O, qızğa söz qata, (o vaqıtta bardaqnen barır ekenler suvğa). Qız açuvlana, ura bardaqlarnı, parlay kite. Oğlan da onıñ artından kite. Qızın evine kese, onıñ bir anası bar, bir babası bar. Soñ bu oğlan ayta: "Men Allanıñ razılığınen , Peyğamberin qavilinen sizge keldim quda olup" dey. "Oğlum, - dey qıznıñ babası, - pek güzel kegeniñ (endi qıznıñ babası bile bunıñ aydamaq olğanını). Bizge musaade ber, bir afta tüşüneyik. Bir aftadan soñ kelirsiñ". Yahşı dey, oğlan, qayta.
Soñ, bir aftadan kele. "Balam, - dey qıznıñ babası, - bu qız bala, ağlar, ayağıña cerme olur, seni yibermez baracaq yeriñe. Sen avu Qasapbaşının Eyvaz oğlunı hırsızlasan, oynar-külerler olar, sen baracaq yeriñe barıp kelirsiñ". Yahşı dey oğlan.
Oğlan çobanğa kelip: "Biñ dane qoyunnı yarın İbram ağanıñ çayırına aydap tüşeceñ, - dey. – Mına saña biñ dane altın". Aslı da bir altın bermese de aydap tüşecek, mecbur.
Ertesi künü oğlan kele Qasapbaşına, dey: "Biñ dane qoyun İbram ağanıñ çayırı başında seni bekley". Balağa da ayta: "Dört boynuzlı qoyun seniñki". Bala şımşıqlay, ağlay, ayaqlarına qatırlarını kiseteler, beline pazvantıq (Yu.A. – quşaq) bağlaylar. Oğlan ayta: "Balanı men atımın ögüne qoyayım kiteyim". Öle de yapa.
Birazdan Qasapbaşı, bala ve oğlan İbram ağanın çayırın başına keleler, qoyunların yanına keleler. "Qasapbaşı-canbaşı, - dey oğlan, - qoyunlar seniñ, Eyvaz menim". Bir qamçı atqa, at bulutlarğa siñe kite. Qasapbaşı aylanıp, dört kere qoyunlarnı dolana da, çobanğa kelip soray: "Buña nasıl aydut derler?!". "Buña Köroğlu derler", dey çoban. Aman qoyunlarğa baqmayıp, evge çapa qasap başı. Eve kegen soñ: "Kenan yetiş, - dey. – Balanı alıp qaçtı Köroğlu. Men de beş yüz askernen yetişip kelirim".
Kenan biñ atlı askerge qarşı turğan pelvan. Kenan Köroğlunıñ peşine tüşe. Köroğlu tınmay ağlağan balanen – Eyvaznen Çamnıbelge yaqınlaşa. O, balağa: "Ağlama Eyvaz, ağlama, saña yazıqtır, men atımnı bağladığım qazıqtır", dey. Olar Çamnıbelge kelip qonalar. Köroğlu balanı taşlay, silâsını alıp çıqsa, baqsa biñ askerge qarşı turğan Kenan kelip otura. Bv vaqıt Köroğlu Kenanğa: "Kenan, - dey, - ağa-qardaş olayıq. Ekimiz de arap balalarımız, biri-birimizin qanımıznı aqızmayıq" "Napayıq…", dey Kenan. "Seniñ eliñ-ayağıñ bağlayım, - dey Köroğlu. –O yaqıñı – bu yağıñı qan çıqarayım, bağlap qoyayım. Onı körgen Qasapbaşı qorqar, qaçar. A, çezgen soñ doğru qalege kel, ağa-qardaş olayıq". Yahşı dey, Kenan. Köroğlu Kenanın elini-ayağanı bağlay, o yaqını – bu yaqını qanlay…
Bu arada beş yüz atlı askernen kele Qasapbaşı. Amma, biñ atlı askerge qarşı turğan Kenan qan çibirip yata. Qasapbaşı qorqa. O Kenannıñ elini-ayağını çeze. Qasapbaşı qaytıp kete. Kenan doğru qalege kele. Ende olar üç ağa-qardaş olalar. Bundan soñ avu qıznı alıp keleler Dağstanğa. Qırq kün-qırq gece toy yapalar. Toy bite, biraz vaqıt keçe, Köroğlu qadınına: "Eger oğlan olsa adını Asan qoyarsıñ", dey ve dostlarınen kene Çamnıbelge qaytıp kele.
Ana, Köroğlu Eyvaznı, Kenanı yibere Zulumbiy padişasın gül bağçasına. "Barıñ, maña andan gül ketiriñ", dey. Kenan pelvan, biñ atlı askerge qarşı turğan pelvan. Qurşunğa qarşı turğan pelvan degil de, Zulumbiyniñ askerleri olarnı tüfeknen yaqalaylar. Kenanı qapaylar, avu Eyvaznı yibereler. "Bar, Köroğluğa ayt, - deyler, - atnı berse Kenanı yiberirmiz, atnı bermese yibermemiz". Köroğlu Zulumbiy padişasına atnı bere Kenanı qurtara.
At aşıq Köroğluğa, Köroğlu da atqa aşıq. Üç kün keçe. Üç künden soñ salici (Yu.A. - tilenci) olıp tüşe köyge. Er kesniñ avuzında: "Ana, Zulumbiy padişası Köroğlunıñ atını alğan. Ne aş aşay, ne suv içe, ne yaqınca adam qoya…". "Men bir at baqqan adamdım, - dey Köroğlu. – Zulumbiy padişası qail olsa barıp baqardım". Zulumbiy padişasına barıp aytsalar, kesin dey.
Avu at yolda kelgenini – Köroğlunı körip, qıçırğanını kese. Köroğlu ahırğa kegende at teslim ola da, bir kimseni yanaştırmağan at teslimi ola. "Vay, bu Köroğlu!", dep onı alıp zindanğa qapaylar. "Öysem, men Köroğlu olayım, - dey o. – Atnıñ ayaqları uyuşıp at ğayıp olmasın. Qırq metr divarıñız. Qırq metrden qayda ketecem men, uçup ketecemmi. Eger qoqsañız ayaqlarımnı atnıñ tibine bağlañız. Men Köroğlu dulim".
Ana, atnıñ töpesine qoyalar. Qoyğan soñ, bu, aylanıp çardaqnıñ tübüne keligende Zulumbiy padişası çardaqtan baqıp otura bunı. Köroğlu dey:
Çamnıbelden iştığimi kördiler,
İnsan ile eki kervan öldürmiş dediler.
O da baña bir iş dugul
Zulumbiy, ben Köroğlu dugulim.
Añlata Köroğlu olğanını. Soñ ekinci sefer çardaqnıñ tübüne kegende Köroğlu ayta:
Zulumbiyniñ oğlu çufte-çufte
Men de oldum bir telli de çufte.
Zulumbiyniñ aqlı şaştı
Oğlu Köroğludan qaçtı.
Zulumbiy ben Köroğlu dugulim.
Añlata özüniñ kim olğanını. Üçünci sefer aylanıp çardaqnıñ tübüne kegende, Köroğlu egilip atnıñ qulağına ayta:
Eger atım sende erlik olsa erlik isterim,
Bu malden (bu yerden) ketmek isterim,
Çamnıbelden Zümbül çoqraqtan suv içmek isterim,
ve çimqina (Yu.A. – qamçı) atqa. At bulutlarğa siñip kite. Zulumbiyniñ aqlı şaşa. Er kez Köroğluden qaça taraf-taraf. Ana, Köroğlu atınen kele Çamnıbelge – qalege, dostlarına qoşula. Birlikte yolnı qorumaqnı devam eteler.
Künlerden bir kün bazirgânlar toplaşallar bir yerge. Özara subetleşeler. Endi Çamnıbelden keçkende deyler, on faiz nalog bermek kerekmiz deyler. Soñ olarnıñ yanına bir ermeni yaşı kele. "Mümkünmi siziñ laqırdıñızğa kirişmege" dey. Bazirgânlar kirişiñ , deyler. "Yüzde on faiz beresiz Köroğluğa, - dey ermeni yaşı. – Yüzde maña bir faiz beriñ, sizlerni Çamnıbelden keçiririm". Bazirgânlar, yahşı deyler, razılaşalar.
Bu vaqıt Eyvaz ketken bir yaqqa, Kenan ketken bir yaqqa. Çamnıbelde Köroğlu qala. Baqsa dürbünden bazirgânlar kele. Köroğlu olarğa ayta: "Ber yol qaraçın, (Yu.A. – aqça), soñ keç bazirgân. Bugün yemin eteyim dögüş olmasın". Bazirgânlar aytalar: "Dögüş olmasın dese, i yerde (o yerde) biz yol qaraçın berdik". Kimge, dey Köroğlu. Ağağa, deyler bazirgânlar. Ermeni yaşı çıqa ve: "Altın ile kümüşim deñişmem tınıçqa, olur-olmaz işlerge tüşmem avuçqa" dep Köroğludan qapışalar. Ama ermeni yaşı yalt ete, küçlü çıqa Köroğludan. Endi o, Köroğlunıñ üstüne çıqqan, başını kesecek.
"Yavrum! – dey Köroğlu. – Musaade ber, men nuharan (neqadar) adam öldurdim, amma yer birine dua oqumağa, ya bir söz aytmağa musaade ettim. Men on daqqa – beş daqqa ya bir namaz qılmağa, ya bir söz aytmağa izin berdim. Aqaylıq buña derler!". Berem, dey ermeni yaşı.
Avu qırsızlanğan balağa Köroğlu ayta:
Yetiş Eyvaz, yetiş, kitti namımız,
Çamnıbeller çöllerne aqar qanımız,
Yavru ermenge işittir canımız.
Bu arada Eyvaznıñ sesi eşitile:
Bir elimde qalqan, bir elimde satır,
Kestiler kevdeler meydanda yatır.
Qorqma Köroğlu, salavat ketir,
Buña derler can bazarı.
Eyvaz atqa mindikçe dizgin boşaldı
Yavru ermeni yerge töşendi.
Qırq deveniñ malı mında boşaldı
Aferin, Eyvazım meydan seniñdir, -
dey Köroğlu.
Avu oğlannıñ (Eyvaznıñ) sesini, sözüni eşitkende ermeniniñ elin-ayağın canı çıqıp, tığırlanıp kite ermeni. Eyvaz kele, onıñ başını kese de, qırq deveniñ malını da alalar, mülküni de alalar. Bazirgânlarnı quvıp yibereler.
Ana, Köroğlunıñ oğlu ola, adını Asan qoyalar. On eki yaşına kele bala. Asan da bir padişalıqta bir padişanıñ qızına aşıq ola tüşine. Padişalıqtaki qız da buña aşıq ola tüşünde. (O vaqıt nasıl eken, abu yerde bir padişalıq olsa, Aqmescitte bir padişalıq eken). Balayı anası yibermeycek ola. Sara-soluy, ende bala öleck. "Balam, - dey anası, - men qail olam. Çamnıbelden keçkende babaña tiyip (kirip) keçersiñ".
Asan Çamnıbelni de bilmey. Yahşı dey, anasınen sağlıqlaşıp yolğa tüşe. Bayağı kite. Bu vaqıt, Çamnıbelde oturalar, avu biñ atlı askerge qarşı turğan Kenan. Dürbinde baqsa bir yaş kele, atta. Sanki at Köroğlunıñ atına oşay. Yaqıncaraq kesin, sorap atını alırıq deyler. Asan yaqıncaraq kele. Atnı sorasalar, Asan özümi ğayıp eterim, atnı bermem dey. Soñ Kenan ayta: "Köroğlu, musaade ber, şu yaşnı dört parça kesip, atnı alayım". "Bizim Köroğlu olğanımıznı añlat", dey Köroğlu. Öyle de yapalar. Avu yaş atın töpesinden ayta:
Arslan oğluna arslan derler,
Qaplan oğluna qaplan derler.
Saña Köroğlu deseler,
Maña da Dağstanlı Asan derler.
Babasınıñ bir qaynağan suv töküle başına. Vay balam, dep qalege alalar Asannı. asan aş-suv aşamay. "Balam nasıl şey, noldı?" soray Köroğlu. "Men, baba böle-böle padişalıqta bir qızğa aşıq oldum", dey Asan. Babası dey: "Balam, abu padişalıqta qaysı qıznı sevseñ, alıp bereyim, istegeniñni alıp bereyim. Sen aytqan padişanıñ büyük ordusı. Varmayıq". "Baba, - dey Asan, - ölsem de anda ölecem". Soñ babası üç dane balıq pulu çıqara da dey: "Er ne vaqıt sıqılsañ balam, bunı tütetseñ men yetip kelirim".
Ana, Asan kite. Avu qız da oña aşıq ola, Allau Taalâdan. Qız Asannı körgeninen: "Kitçi, bağçağa gizlen de men çıqarım", dey. Qız endi on yedi yaşında, Asan on eki yaşında. Yuqlay qala Asan bağçada. Avu qız çıqa, amma çıqqanına da peşman ola. Ağlağanda qıznıñ közyaşı Asannıñ betine tüşe, abdırap tura ve : "Sevgilim, min atqa kitemiz", dey. Qaçalar bular. Bütün gece qaçalar. Bir köyge keseler, Allanıñ musafiri dep bir adamnıñ evine kirseler, Asan yuqlay qala.
Saba tura padişa,baqsa qızı yoq. İlân etse, bir cadı apay ayta: "Bugün siziñ avleñize bir uçan quş keçmedi, bir yaş keçti. O yaş alıp ketti qızıñıznı". "Qaysı yoldan ketti?", dey padişa. Bu yoldan dey cadı apay, yolnı köstere.
Padişanıñ qızı baqsa qara bulut kele. Babasınıñ askeri olğanını bile. Ağlay. Ağlağanda qıznıñ közyaşı Asannıñ betine tüşe de, o sıçrap tura da "Sevgilim, nasıl şey?", dey. "Avu kegen bulut babamnıñ askeri", dey qız. Sil közyaşını dey de, Asan cenkke çıqa. Ana, cenkte sabadan aqşamağace cnk ete Asan, eki yerden yaralana.(O vaqıtları birge bir cenk ete ekenler. Birincisini öldürdiñ, ekincisi çıqa. Ekincisini öldürdiñ, üçüncisi…). Ana, ekinci künü çıqa cenkke, yedi yerden yaralana. Qaytıp kele aqşam ve qızğa dey: "Sevgilim, endi babaña bağışla meni. Asamı, kesemi, öldüremi onıñ işi. küçüm yoq". Babama men seni bermem, - dey qız. – Men çıqarım cenkke". Silâlana qız. Bütün kün cenk ete qız. Endi qız Asandan büyük ta üç – dört yaşna. Ana aqşam qız kele, başından yaralanğan. "Sevgilim, - dey Asan, - babañ üç dane balıq pulı bergendi. Eger ne vaqıt sıqılsañ , balıq pulnı tütetseñ, yetip kelirik dep aytqandı". "Tütetse, baqayıq" dey qız. Tüteteler. Tütetseler, Köroğlunıñ başı avurta da, bir kereden: "Vay balam sıqlette qalğan, - dey. – Eyvaz, Kenan atlarıñızın egerlep yetiñiz artıma!".
Köroğlu, Eyvaz, Kenan kelip çıqalar sabaya. Askerlerni tar-mar etip, qızdan oğlannı alıp kelip Dağstanğa, qırq kün – qırq gece toy yapıp yaşay da qalalar. Ale daa yaşaylar.