Мен эр саба дюлъбер Къырымнынъ танъыны, чевре-четимдеки муджизевий табиатыны сукъланып сейир этерек, бу аджайип мекяннынъ чокъ аджайип эвляды, акъикъатен къырым интеллекти Рустем Али дженапларынынъ юкъарыдаки назм сатырларыны буюк джошкъунлыкъле текрарлайым. Бу иляий сатырлардан – тылсымлы сёзлерден вуджудым къувана, гонълюм осе, рухума рух, къуветиме къувет къошула.

Мезкюр эфсаневий танъ вакъытында бираз беден тербие иле огърашам да, сонъра кенди ишлеримле мешгъулъ олам. Кимерде, ара тапкъанда, Акъмесджитнинъ эски сокъакъларында, къадимий Салгъыр боюнда кезинем. Бойле вакъытларда бир тамам хаял деръясында булунам. Иште, бугунъ де шай олды.

Акъмесджитте ана-баба, деде – эдждатларымыздан къалгъан эвлер пек чокъ. Эм юксек имаретлер, эм де дамы алчакъ, басыкъ эвлер, тереклер… Эбет, бу эвлерде, бу сокъакъларда, бу тереклер тюбюнде, Салгъыр озени бойларында бир заманлары бахытлы – къуванчлы сеслер, кулъкюлер, шенълик – шераметлик; къырым авалары, инсанны сархошлатыджы тюркюлер янъгъырай эди. Бугунъ исе… Теэссюф ки…

Мына, къаршымда чам тереги. Алла билъсин, бу терек къач яшында. Мен бу тарихий ве айны заманда догъмуш терекке янашып оны дикъкъатле козъ- эттим. Башындан чокъ агъыр мусибетлерни, фаджиаларны корип кечирген ихтияр кишининъ юзюндеки къаба бурюшиклерни анъдыргъан теректеки къатмер – къатмер «бурюшиклерни» сыйпадым – охшадым, башымны тёбен алып, чамнынъ къалын далларына назар ташладым.

Далларнынъ бир къысымы къуруп къалгъан олса, башкъа бир къысымы исе, ешилликке бурюнген. Терек бесебелли догъмушы – къырымларгъа асрет чекип, къуругъан. Сонъра къандашлары озъ бешигине къайткъанлары киби, чам экинджи омюрни башлагъан, яни текрар ешилленген. Бу да табиатнынъ гизли сырларындан бири.

Шимди чамнынъ сюкют сакълап тургъан дюлъбер пускюлъ япракълары акъырын тепренип – шувулдап алдылар, терек гуя менимле селямлашкъан киби олды. Эр алда, манъа шай келъди.

«Сёйле, чам, коръгенлеринъни сёйле!» - деп терекке ялвардым. Чюнки юз дефа эминим ки, меним киби тесадуфен сагъ къалгъан бу чам тереги азиз эдждатларым – къырымлар акъкъында чокътан – чокъ малюматкъа малик, бу ерден кечкен чокътан – чокъ сымалар иле таныш! О, Исмаил Гаспралы, Абдурешид Медиев, Усеин Токътаргъазы киби онларле, юзлерле къырым сымаларыны биле! Яхут о, 1808 сенеси Русие мустемлекеджилерине къаршы йигирми бинъ нуфуз адамны силялы исъянгъа азырлагъан эфсаневий къырым сымалары якъаланылып джезаланмагъа алынып кетилъгенде, оларнынъ ёллары бу терек янындан кечкендир! Яхут догъмуш Къырымны бир тамам азатлыкъкъа чыкъармакъ ашкъында миллет ичюн, халкъ ичюн, Ветан ичюн шеит кеткен Челебиджихан, Вели Ибраимов…

Айны шу макъсад ичюн, яни азиз Ватаныны уриетке чыкъармакъ макъсадында мейдангъа кетирилъген Миллий Фиркъа ве онынъ джесюр азалары Джафер Сейдамет, Асан Сабри Айвазов… Бу азиз сымаларны къаршымдаки чам тереги мытлакъа биле, деген умют иле: «Сёйле, догъмушым, чамым!» - деп, ялварыджы козълеримни терекке тиктим. Чам меним банаки тюшюнджелеримни тасдыкълагъан киби, пускюллери – япракълары иле билинир – билинмез текрар шувулдады.

Шимди догъмуш къадимий чамгъа бакъам да, эм сукъланам, эм гъурурланам, эм де окюнем! Юрегим чапалана! Юрегим яна!..

Мен, иште, бойле вазиетте кене сакин адымларле ёлумны девам этем, шеэр ичерсинде гъает аз къалгъан чокъ йыллыкъ тарихий чам терегини озъ алына къалдырам, ондан узакълашам. Эм кетем, эм хаял сюрем, эм тюшюнем, эм де миллет ичюн, халкъ ичюн, Ветан ичюн бутюн омрюни багъышлагъан о буюк къырым сымаларынынъ излерини къыдырам. Оларле акълен къонушам, сырдашам, акъыл танышам, дертлешем, миллетнинъ фаджиалы вазиетини анълатам ве бунынъ тюбюнден чыкъмакъ ёлларыны сорайым…

Бир къач вакъыт сюкют сакълап «кетемиз», берабер тюшюнемиз.

Буюк сымалардан бириси дей:

- Ялынъыз эджелъге илядж ёкъ, къалгъан эр шейнинъ иляджы бар!

Даа бир буюк сыма исе, бойле фикир билъдирди:

- Инсаннынъ башы – мийи, яъни фикир юрютюв къабилиети уджсуз – буджакъсыз – сынъырсыздыр. Оны чалыштыра билъмек лязим!

- Баш эгип яшайынджа ве эр сание эджелъни беклейиндже, тик турып эджелъни къабул этмек эйидир! – деди башкъа бир сыма. – Икметли эдждатларымызнынъ бу икметли фикрини эр бир къырымлы акъылында тутмалы. Онъа риает этмели. Мен беллесем, тик турып эджелъни беклеген шахскъа нисбетен Азраилънинъ биле сайгъы - уръмети арта ве онъа янашмайып янындан кечип кете!

Бу арада даа бир сыма банаки сёзлерге къолтутты:

- Эфендим, сизинъ сёйлегенлеринъиз акъикъат! Себеби, бизим къоркъубилъмез магърур эдждатларымыз – къырымлар бинълерле сенелери зарфында сизинъ демин билъдирген фикринъиз муджиби яшадылар. Онынъ ичюн де, эдждатларымыз орта эсап иле юз элли – эки юз сене омюр коре эдилер. Бу акъта Эвлия Челеби эфенди де озюнинъ весикъалы эсеринде къайд этти!

- Догъру, - деди даа бириси, - эгер де кендини уръмет япкъан эр бир къырым тюшюнсе – ташынса, башыны чалыштырса,тамырына дикъкъат этсе, оны огренсе, валлаи, о кенди оръкенинде сизлер билъдирген сагълам урлукъ олгъаныны бутюн вуджуды иле сезер, корер!

- Эфендим, сиз китабие бир фикир билъдирдинъиз! – деди даа бир сыма. – Зан идер исем, франса языджысы Дюма эфендинъинъ тили иле сёйлегенде: «Бир адам эр кес ичюн, эр кес бир адам ичюн» шиары иле силяланып, бир якъадан баш чыкъарып арекет япылса, чокъ енъишлерни къазанмакъ мумкюн.

Меселя, чешит идарелер эм де шахслар тарафындан къырым миллетине менсюп олгъан инсаннынъ акъ-укъукъы тапталгъаны хусуста кутълевий хаберлер вастасындан малюматлар берилип барыла, яхут айры адамларнынъ агъзындан эшитиле. Къырым халкъынынъ акъ – укъукъыны таптагъан къанунбозуджылар озълерининъ месулиетке чекилъмейджеклерине эмин олгъанындан себеп, кеттикче бу меселеде эп кениш суръат алалар. Амма, къырымлар бу эминликни дарма – дагъын япмалары мумкюн, эм де буны амелъге кечирмек фарздыр.

Бунынъ ичюн не япмалы? Чешит мураджаатнаме, риджанаме, шикяетнамелерден бир тамам вазгечип, акъ – укъукъны аякъ астына алгъанларгъа къаршы яъни къанунбозуджыларгъа къаршы, амансыз куреш алып бармалы, (къырымлар яшагъан мемлекет озюни дюнъягъа акъ – укъукълы девлет оларакъ илян этти ве аит халкъара весикъаларгъа имза чекти).

Бойле гъает къолай ве айны заманда миллет ичюн гъает элъверишли ишни Мустафа Абдулъджемилъ эфенди ёлбашчылыгъындаки Миллий Меджлисимиз яла биле. Чюнки Меджлиснинъ оръкени бутюн Къырымны ве атта Къырымдан тышыны да къаврап ала. Къырымнынъ анги бир кошесинде къырымлынынъ акъ – укъукъы тапталды, буруны къанатылды исе, деръал ерли меджлис «бурун къанатыджыгъа» нисбетен, миллетинден къатий назар, идареджи къырымлы ола биле, джинаий иш ачмакъ талабы иле район адлие нокътасына ариза бермели.

Дейик, белли бир айырылгъан муддет ичерисинде район адлие нокътасы тарафындан аризагъа лякъайдлыкъ косътерилъди, яхут мусбет нетидже чыкъарылмады. Бойле вакъытта деръал джумхуриет адлие нокътасына, андан да нетидже чыкъмаса, мемлекет адлие нокътасына, Халкъара адлие нокъталарына конвеер усулда, токътамадан, аризалар ягъмалы. Барсын район, джумхуриет, мемлекет, Халкъара адлие нокъталары къырымларнынъ акъ – укъукъы тапталгъаны хусуста джинаий иш ачмакъ талабы иле, аризалар иле толып – ташсын, ягъмур киби, бурчакъ киби ягъсын. Айны заманда бунъа параллелъ къанун муджиби кутълевий тедбирлер отъкерилип барылсын.

Бойле «берекетли селъден» сонъ мытлакъа берекетли ве сагълам емиш, мейва етишир. Сагълам берекетке алышмагъан къанунбозуджылар кенди йымшакъ, джыллы ерлерини биле ташлап къачмагъа меджбур олурлар. Чюнки олар къанун боюнджа чалышмагъа алышмадылар.

Адий бир мисалъ, – субетдешим бир анъ токъталды, озюнинъ зейтюн козълерини манъа догърултты да, сёзюни кене девам этти. – Сизни, я да сиз киби Ветанына къайткъан къырымларны алайыкъ. Пармакъ иле сайып чыкъмакъ имкяны олгъан бир авуч къырымлынынъ контейнер акъчасыны къайтармакъ бойле буюк мемлекетке, я да бу меселе иле огърашкъан идарелерге ве онынъ идареджилерине бир шей дегилъ. Амма, демин сёйлеп кечкеним киби, идареджилер къанун муджиби иш алып бармагъа билъмейлер, истемейлер ве буны акъламакъ ичюн къыркъ дереден сув кетирелер.

Демек истегеним, сейяремизде йигирми биринджи асыр укюм сюргенини итибаргъа аларакъ, энди татарджа тюшюнмеден къырымджа тюшюнип – иш япып бир къач сене ичерсинде Къырымны Къанун чалышкъан нумюневий улъкеге чевирмек лязим. Буны япаджакъ да, энди кене бир якъадан баш чыкъарып башлагъан Къырымнынъ къануний эвлятлары – къырымлардыр!..

Эпимиз кене сюкюнетке далдыкъ. Тюшюнмектемиз. Бу сюкют, Алла билъсин не къадар девам этти. Мен девамлы сюкюнетни бозып, о азиз сымарлардан сорадым:

- Я миллетнинъ хырсызланылгъан – махсус «джоютылгъан» шахсий тарихий ады меселесинде не сёйлее билесинъиз!?

- Джемиет арасында эр чешити ола, бу табий эм де бойле олгъаны яхшы! – деди дюлъбер чал сакъаллы сыма ве элиндеки бастон (трость) уджю иле башындаки ярашыкълы къумрал къалпагъына токъундырып, оны тюзеткен киби олды, сонъ исе сёзюни девам этти.

- Лякин сагълам фикирли къырымлар зияде. Олар джан куйдюрип миллетнинъ тарихий адыны къайтармакъ пешинделер. Бу иляйи меселенинъ къырым миллетине ава киби зарур олгъаныны анъламакъ ичюн алим олмакъ шарт дегилъ, буны саде, атта джаилъ инсан да чокъ эйи анълай…

Чал сакъаллы сыма бу ерде токъталды, не акътадыр тюшюнди – ташынды, сонъра манъа хытап этти:

- Эфендим, догърусы бу хусуста сиз кендинъиз тендюрист – сагълам фикир билъдирдинъиз. Бундан секиз – докъуз сене эвелъси чыкъарылгъан «Къырымлылар» намында весикъалы синеманъызгъа дикъкъат этейик. Сиз анда миллетнинъ тарихий ады меселесинде бойле фикир юрютесинъиз, мусааденъизле!

- Буюрынъыз! – дедим.

О озюнинъ мавы козълериле миннетдарлыгъыны билъдирген киби олды да, бир бинъ докъуз юз докъсан алты сенеси Ташкентте «Къырымлылар» ады иле чыкъкъан весикъалы филъмде илери сюрюлъген фикирлерни - сёзлерни сёйлеп башлады:

- «Йигит ады иле анъыла», дегенлери киби, о яхут бу халкъ да кенди кобек къаны тюшкен ернинъ, оны догъургъан топракънынъ ады иле, намы иле анъыла, таныла. Бу табиат къануны! Бу умуминсаниет къануны! Ве, ниает, бу, Алла тарафындан эр бир миллетке берилъген бахшыш. Бу себептен олса керек, эр бир халкъ Алла тарафындан берилъген бахшыш – топракъны козъ бебеги киби къорчалай, муафаза япа, затен, бу азиз мекянгъа Аналарнынъ Анасы – Ветангъа олгъан къудретли севгисини исбат этерек онынъ адыны ала, онынъ адыны ташый, онынъ ады иле дюнъягъа таныла.

Меселя, Франсада яшагъан тамыр халкъ франсызлар намы иле анъыла, Америка Къошма Штатларында америкалылар, Озъбекистанда озъбеклер, Украинада украинлер ве иляхре , ве иляхре. Иште, биз де, чокъ бинъ йыллар зарфында яшап келъген магърур эдждатларымыздан бизге келъгендже – эпимизнинъ кобек къаны Ер денъилъген сейяренинъ бу аджайип кошесине – Къырымгъа тамлады. Демек, табиат къануны - умуминсаниет къануны муджиби биз къырымлармыз, яни бизим Ветанымыз Къырым! Албу исе, Алланынъ бизге берген нигъмети, багъшышы!

- Сонъ, эфендим, насыл, «Къырымлылар» синемасында сёйлегенлеръинизни догъру теляфуз яптыммы?! – деди о, козълерини манъа догърултып.

- Мытлакъа! – дедим мен эеджанле.

- Зан идер исем бунынъле эр шей сёйленилъди, - деп о бастоныны ойнатып алды. Мен субетдешлериме – о азиз сымаларгъа дикъкъат эттим де, дедим:

- Манъа кимерде ойле келе ки, биз, бу улъкенинъ эвлятлары, Алланынъ бахшышы Къырым денилъген бу азиз топракъны – бу иляий Адны бийсинмейип, бу топракъкъа аслы да япышмагъан ве ич бир заман япышмайджакъ эджнебий ят сёзге – уйдурма адгъа сарылгъанымыз ичюн бойле мусибетлерге, джезаларгъа огърап келъмектемиз. Мен беллесем, сонъу даа корюнмеген бу джеза джеръяныны токътатмакъ ичюн ве миллий эм де шахсий ишлер онъундан келъмеси ичюн халкъ огюнде бир айдын нурлу ёл бар. О да олса, Тёвбе Дуасыдыр, (бундан бир къач сене эвелъси «Къырым» газетинде бу акъта «Энвер Сефер ве Руслан Шерфедин имзалары иле чыкъкъан макъалелерде де мезкюр гъае илери сюрюлъген эди). Сёйлемек истегеним, сейяремизде яшагъан джеми адам, бу джумледен биз, къырымлар да, Алланынъ асий (гуняхкяр) къулларыдырмыз. Эбет, хидает ёлунда булунгъанлар, иман иле яшагъанлар буны чокъ яхшы биле.

Бойле экеч, Чатырдагъ этегиндеми, ёкъса Акъкъаядамы, яхут Къырымнынъ меркез нокътаксыны сечип алып, Тёвбе Дуасыны кечирмели. Мында топлангъан халкъ темиз – пак олып, Алладан эдждатларымызнынъ гуняхларыны, кенди гуняхларымызны афу этмесини сорап – ялварып, ибадет япмалы. Ве айны мукъаддес Тёвбе Дуасы мерасиминде кене де Алладан афу истеп, бизге берген Бахшышыны – Къырым, Къырымлар адыны тиклемели.

Тёвбе Дуасыны кечирип ве бу мукъаддес Дуада иляий Къырым адымызны тиклеген сонъра Алланынъ ирадесиле, бизден , эдждатларымызнынъ рухлары да, догъмуш топрагъымыз – Аналарымызнынъ Анасы Къырым да эр бир башлагъан ишлеримизге къолтутаджакъларына эминим. Айны вакъытта къырымларнынъ Тёвбе Дуасы Алланынъ гъайры асий къулларына да мытлакъа нумюне ола билир.

Эбет, мезкюр мерасимге Мустафа Абдулъджемилъ эфенди ве онынъ ёлбашчылыгъындаки Миллий Меджлис баш олсалар, мукъаддес Тёвбе Дуасы гъает юксек севиеде кече билир ве иляий макъсадгъа мувафыкъ ола билир…

Бу арада насылдыр сес мени абдыратты! Не корейим! Къаршымда, узун таякъкъа титреген эллериле таянгъан алда къамбур бир къартий тура. Юзюндеки къаба бурюшюк къатмерлер арасындаки уфачыкъ сары козълери тааджипле манъа бакъмакъта.

- Огълум, сен мында не къыдырасынъ? – деди къартий рус тилинде.

Иште, къайртийнинъ сеси мени хаял алгъышындан чекип чыкъаргъан эди. Мен бир тамам озюме келъдим, чевре – четке назар ташладым. Даа демичик этрафымда булунгъан, субетлешкен эдждатларымны – о азиз сымаларны козълеримле арадым, велякин къаршымдаки узун сырыкълы къамбур къартийден гъайры кимсени буламадым. Къарар эсабы иле сексен беш – докъсан яшлары чевресинде булунгъан къартий кенди суалине джевап беклей эди.

- Кечмишимни къыдырам, къартана! – дедим онъа къырым тилинде.

Къартий меним сёйлегенлеримни анъламаса керек, о нелердир мыдырдана – мыдырдана сырыгъына таянып, шу ердеки кирамет дамлы басыкъ эвге тараф ёл алды.

Мен де, бир къач саниеден сонъра ёлумы девам этти. Эм кетем, эм де тюшюнем… Шимди чевре – четимде о азиз сымаларнынъ азиз излери олгъанына бутюн барлыгъымле сезмектем… Бу битмез – тюкюнмез тарихий излернинъ саиплери Исмаиль Гаспралы, Абдурешид Медиев, Усеин Токътаргъазы, Осман Дерен Айырлы, Номан Челебиджихан, Джафер Сейдамет, Бекир Чобанзаде, Чапчакъчы, Озенбашлы, Мисхорлы, Муфтизаде, Халитов, Къайтазов, Асан Сабри Айвазов, Вели Ибраимов, Амди Герайбай, Осман Акъчокъракълы, Айше ханым Исхакъова, Аблаев, Бадракълы, Сеттаров, Кипчакский, Абдураманов, Неджип Фазыл, Айше ханым Керим къызы, Шевкъий Бекторе… Ролан Къадыев, Муса Мамут, Юрий Османов, Муаррем Мартынов, Джеббар Акимов, Мустафа Халилов, Решат Джемилев, Шамилъ Алядин, Мустеджип Улъкюсал, Юсуф Болат, Сабрие ханым Эреджепова, Абселям Ислямов, Гъани Тейфукъов, Аблямит Умеров, Осман Караев, Эскендер Фазыл… Санки дерсинъ, шимди Акъмесджит сокъакъларыны, даа догърусы, бутюн Къырымны толдургъан юзбинълерле Къырым эвлятларынынъ - къырымларнынъ бирагъыздан янъгъырагъан сеси – седа бермекте:

Албу исе, джианны сарсытыджы мисли ёкъ янардагъны, къудретли ташкъынны анъдыргъан икметли, джумерт, джесюр, къоркъубилъмез, къараман, дюлъбер къырым халкъынынъ мукъаддес Ветан огюнде берген ИЛЯИЙ АНТЫ эди!