Myen er saba dülber Qırımnıñ tañını, çevre-çetimdeki mücizeviy tabiatını suqlanıp seyir eterek, bu acayip mekânnıñ çoq acayip evlâdı, aqiqaten qırım intellekti Rustem Ali cenaplarınıñ yuqarıdaki nazm satırlarını büyük coşqunlıqle tekrarlayım. Bu ilâiy satırlardan – tılsımlı sözlerden vucudım quvana, göñlüm öse, ruhuma ruh, quvetime quvet qoşula.

Mezkür efsaneviy tañ vaqıtında biraz beden terbiye ile oğraşam da, soñra kendi işlerimle meşğul olam. Kimerde, ara tapqanda, Aqmescitniñ eski soqaqlarında, qadimiy Salğır boyunda kezinem. Böyle vaqıtlarda bir tamam hayal deryasında bulunam. İşte, bugün de şay oldı.

Aqmescitte ana-baba, dede – ecdatlarımızdan qalğan evler pek çoq. Em yüksek imaretler, em de damı alçaq, basıq evler, terekler… Ebet, bu evlerde, bu soqaqlarda, bu terekler tübünde, Salğır özeni boylarında bir zamanları bahıtlı – quvançlı sesler, kulküler, şeñlik – şerametlik; qırım avaları, insannı sarhoşlatıcı türküler yañğıray edi. Bugün ise… Teessüf ki…

Mına, qarşımda çam teregi. Alla bilsin, bu terek qaç yaşında. Men bu tarihiy ve aynı zamanda doğmuş terekke yanaşıp onı diqqatle koz- ettim. Başından çoq ağır müsibetlerni, facialarnı körip keçirgen ihtiyar kişiniñ yüzündeki qaba bürüşiklerni añdırğan terekteki qatmer – qatmer "bürüşiklerni" sıypadım – ohşadım, başımnı töben alıp, çamnıñ qalın dallarına nazar taşladım.

Dallarnıñ bir qısımı qurup qalğan olsa, başqa bir qısımı ise, yeşillikke bürüngen. Terek besebelli doğmuşı – qırımlarğa asret çekip, quruğan. Soñra qandaşları oz beşigine qaytqanları kibi, çam ekinci ömürni başlağan, yani tekrar yeşillengen. Bu da tabiatnıñ gizli sırlarından biri.

Şimdi çamnıñ süküt saqlap turğan dülber püskül yapraqları aqırın teprenip – şuvuldap aldılar, terek güya menimle selâmlaşqan kibi oldı. Er alda, maña şay keldi.

"Söyle, çam, korgenleriñni söyle!" - dep terekke yalvardım. Çünki yüz defa eminim ki, menim kibi tesadufen sağ qalğan bu çam teregi aziz ecdatlarım – qırımlar aqqında çoqtan – çoq malümatqa malik, bu yerden keçken çoqtan – çoq sımalar ile tanış! O, İsmail Gaspralı, Abdureşid Mediyev, Üsein Toqtarğazı kibi onlarle, yüzlerle qırım sımalarını bile! Yahut o, 1808 senesi Rusiye müstemlekecilerine qarşı yigirmi biñ nufuz adamnı silâlı isyanğa azırlağan efsaneviy qırım sımaları yaqalanılıp cezalanmağa alınıp ketilgende, olarnıñ yolları bu terek yanından keçkendir! Yahut doğmuş Qırımnı bir tamam azatlıqqa çıqarmaq aşqında millet içün, halq içün, Vetan içün şeit ketken Çelebicihan, Veli İbraimov…

Aynı şu maqsad içün, yani aziz Vatanını üriyetke çıqarmaq maqsadında meydanğa ketirilgen Milliy Firqa ve onıñ cesür azaları Cafer Seydamet, Asan Sabri Ayvazov… Bu aziz sımalarnı qarşımdaki çam teregi mıtlaqa bile, degen ümüt ile: "Söyle, doğmuşım, çamım!" - dep, yalvarıcı kozlerimni terekke tiktim. Çam menim banaki tüşüncelerimni tasdıqlağan kibi, püskülleri – yapraqları ile bilinir – bilinmez tekrar şuvuldadı.

Şimdi doğmuş qadimiy çamğa baqam da, em suqlanam, em ğururlanam, em de ökünem! Yüregim çapalana! Yüregim yana!..

Men, işte, böyle vaziyette kene sakin adımlarle yolumnı devam etem, şeer içersinde ğayet az qalğan çoq yıllıq tarihiy çam teregini oz alına qaldıram, ondan uzaqlaşam. Em ketem, em hayal sürem, em tüşünem, em de millet içün, halq içün, Vetan içün bütün ömrüni bağışlağan o büyük qırım sımalarınıñ izlerini qıdıram. Olarle aqlen qonuşam, sırdaşam, aqıl tanışam, dertleşem, milletniñ facialı vaziyetini añlatam ve bunıñ tübünden çıqmaq yollarını sorayım…

Bir qaç vaqıt süküt saqlap "ketemiz", beraber tüşünemiz.

Büyük sımalardan birisi dey:

- Yalıñız ecelge ilâc yoq, qalğan er şeyniñ ilâcı bar!

Daa bir büyük sıma ise, böyle fikir bildirdi:

- İnsannıñ başı – miyi, yani fikir yürütüv qabiliyeti ucsuz – bucaqsız – sıñırsızdır. Onı çalıştıra bilmek lâzim!

- Baş egip yaşayınca ve er saniye ecelni bekleyince, tik turıp ecelni qabul etmek eyidir! – dedi başqa bir sıma. – İkmetli ecdatlarımıznıñ bu ikmetli fikrini er bir qırımlı aqılında tutmalı. Oña riayet etmeli. Men bellesem, tik turıp ecelni beklegen şahsqa nisbeten Azrailniñ bile sayğı - urmeti arta ve oña yanaşmayıp yanından keçip kete!

Bu arada daa bir sıma banaki sözlerge qoltuttı:

- Efendim, siziñ söylegenleriñiz aqiqat! Sebebi, bizim qorqubilmez mağrur ecdatlarımız – qırımlar biñlerle seneleri zarfında siziñ demin bildirgen fikriñiz mücibi yaşadılar. Onıñ içün de, ecdatlarımız orta esap ile yüz elli – eki yüz sene ömür köre ediler. Bu aqta Evliya Çelebi efendi de özüniñ vesiqalı eserinde qayd etti!

- Doğru, - dedi daa birisi, - eger de kendini urmet yapqan er bir qırım tüşünse – taşınsa, başını çalıştırsa,tamırına diqqat etse, onı ögrense, vallai, o kendi orkeninde sizler bildirgen sağlam urluq olğanını bütün vucudı ile sezer, körer!

- Efendim, siz kitabiye bir fikir bildirdiñiz! – dedi daa bir sıma. – Zan ider isem, fransa yazıcısı Düma efendiñiñ tili ile söylegende: "Bir adam er kes içün, er kes bir adam içün" şiarı ile silâlanıp, bir yaqadan baş çıqarıp areket yapılsa, çoq yeñişlerni qazanmaq mümkün.

Meselâ, çeşit idareler em de şahslar tarafından qırım milletine mensüp olğan insannıñ aq-uquqı taptalğanı hususta kutleviy haberler vastasından malümatlar berilip barıla, yahut ayrı adamlarnıñ ağzından eşitile. Qırım halqınıñ aq – uquqını taptağan qanunbozucılar ozleriniñ mesülietke çekilmeyceklerine emin olğanından sebep, kettikçe bu meselede ep keniş surat alalar. Amma, qırımlar bu eminlikni darma – dağın yapmaları mümkün, em de bunı amelge keçirmek farzdır.

Bunıñ içün ne yapmalı? Çeşit muracaatname, ricaname, şikâyetnamelerden bir tamam vazgeçip, aq – uquqnı ayaq astına alğanlarğa qarşı yani qanunbozucılarğa qarşı, amansız küreş alıp barmalı, (qırımlar yaşağan memleket özüni düñyağa aq – uquqlı devlet olaraq ilân etti ve ait halqara vesiqalarğa imza çekti).

Böyle ğayet qolay ve aynı zamanda millet içün ğayet elverişli işni Mustafa Abdulcemil efendi yolbaşçılığındaki Milliy Meclisimiz yala bile. Çünki Meclisniñ orkeni bütün Qırımnı ve atta Qırımdan tışını da qavrap ala. Qırımnıñ angi bir köşesinde qırımlınıñ aq – uquqı taptaldı, burunı qanatıldı ise, deral yerli meclis "burun qanatıcığa" nisbeten, milletinden qatiy nazar, idareci qırımlı ola bile, cinaiy iş açmaq talabı ile rayon adliye noqtasına ariza bermeli.

Deyik, belli bir ayırılğan müddet içerisinde rayon adliye noqtası tarafından arizağa lâqaydlıq kosterildi, yahut müsbet netice çıqarılmadı. Böyle vaqıtta deral cumhuriyet adliye noqtasına, andan da netice çıqmasa, memleket adliye noqtasına, Halqara adliye noqtalarına könveyer usulda, toqtamadan, arizalar yağmalı. Barsın rayon, cumhuriyet, memleket, Halqara adliye noqtaları qırımlarnıñ aq – uquqı taptalğanı hususta cinaiy iş açmaq talabı ile, arizalar ile tolıp – taşsın, yağmur kibi, burçaq kibi yağsın. Aynı zamanda buña parallel qanun mücibi kutleviy tedbirler otkerilip barılsın.

Böyle "bereketli selden" soñ mıtlaqa bereketli ve sağlam yemiş, meyva yetişir. Sağlam bereketke alışmağan qanunbozucılar kendi yımşaq, cıllı yerlerini bile taşlap qaçmağa mecbur olurlar. Çünki olar qanun boyunca çalışmağa alışmadılar.

Adiy bir misal, – subetdeşim bir añ toqtaldı, özüniñ zeytün kozlerini maña doğrulttı da, sözüni kene devam etti. – Sizni, ya da siz kibi Vetanına qaytqan qırımlarnı alayıq. Parmaq ile sayıp çıqmaq imkânı olğan bir avuç qırımlınıñ konteyner aqçasını qaytarmaq böyle büyük memleketke, ya da bu mesele ile oğraşqan idarelerge ve onıñ idarecilerine bir şey degil. Amma, demin söylep keçkenim kibi, idareciler qanun mücibi iş alıp barmağa bilmeyler, istemeyler ve bunı aqlamaq içün qırq dereden suv ketireler.

Demek istegenim, seyyaremizde yigirmi birinci asır üküm sürgenini itibarğa alaraq, endi tatarca tüşünmeden qırımca tüşünip – iş yapıp bir qaç sene içersinde Qırımnı Qanun çalışqan nümüneviy ulkege çevirmek lâzim. Bunı yapacaq da, endi kene bir yaqadan baş çıqarıp başlağan Qırımnıñ qanuniy evlâtları – qırımlardır!..

Epimiz kene sükünetke daldıq. Tüşünmektemiz. Bu süküt, Alla bilsin ne qadar devam etti. Men devamlı sükünetni bozıp, o aziz sımarlardan soradım:

- Ya milletniñ hırsızlanılğan – mahsus "coyutılğan" şahsiy tarihiy adı meselesinde ne söyleye bilesiñiz!?

- Cemiyet arasında er çeşiti ola, bu tabiy em de böyle olğanı yahşı! – dedi dülber çal saqallı sıma ve elindeki baston (trost) ücü ile başındaki yaraşıqlı qumral qalpağına toqundırıp, onı tüzetken kibi oldı, soñ ise sözüni devam etti.

- Lâkin sağlam fikirli qırımlar ziyade. Olar can küydürip milletniñ tarihiy adını qaytarmaq peşindeler. Bu ilâyi meseleniñ qırım milletine ava kibi zarur olğanını añlamaq içün alim olmaq şart degil, bunı sade, atta cail insan da çoq eyi añlay…

Çal saqallı sıma bu yerde toqtaldı, ne aqtadır tüşündi – taşındı, soñra maña hıtap etti:

- Efendim, doğrusı bu hususta siz kendiñiz tendürist – sağlam fikir bildirdiñiz. Bundan sekiz – doquz sene evelsi çıqarılğan "Qırımlılar" namında vesiqalı sinemañızğa diqqat eteyik. Siz anda milletniñ tarihiy adı meselesinde böyle fikir yürütesiñiz, musaadeñizle!

- Buyurıñız! – dedim.

O özüniñ mavı kozlerile minnetdarlığını bildirgen kibi oldı da, bir biñ doquz yüz doqsan altı senesi Taşkentte "Qırımlılar" adı ile çıqqan vesiqalı filmde ileri sürülgen fikirlerni - sözlerni söylep başladı:

- "Yigit adı ile añıla", degenleri kibi, o yahut bu halq da kendi köbek qanı tüşken yerniñ, onı doğurğan topraqnıñ adı ile, namı ile añıla, tanıla. Bu tabiat qanunı! Bu umuminsaniyet qanunı! Ve, niayet, bu, Alla tarafından er bir milletke berilgen bahşış. Bu sebepten olsa kerek, er bir halq Alla tarafından berilgen bahşış – topraqnı koz bebegi kibi qorçalay, muafaza yapa, zaten, bu aziz mekânğa Analarnıñ Anası – Vetanğa olğan qudretli sevgisini isbat eterek onıñ adını ala, onıñ adını taşıy, onıñ adı ile düñyağa tanıla.

Meselâ, Fransada yaşağan tamır halq fransızlar namı ile añıla, Amerika Qoşma Ştatlarında amerikalılar, Ozbekistanda ozbekler, Ukrainada ukrainler ve ilâhre , ve ilâhre. İşte, biz de, çoq biñ yıllar zarfında yaşap kelgen mağrur ecdatlarımızdan bizge kelgence – epimizniñ köbek qanı Yer deñilgen seyyareniñ bu acayip köşesine – Qırımğa tamladı. Demek, tabiat qanunı - umuminsaniyet qanunı mücibi biz qırımlarmız, yani bizim Vetanımız Qırım! Albu ise, Allanıñ bizge bergen niğmeti, bağşışı!

- Soñ, efendim, nasıl, "Qırımlılar" sinemasında söylegenlerinizni doğru telâfuz yaptımmı?! – dedi o, kozlerini maña doğrultıp.

- Mıtlaqa! – dedim men eyecanle.

- Zan ider isem bunıñle er şey söylenildi, - dep o bastonını oynatıp aldı. Men subetdeşlerime – o aziz sımalarğa diqqat ettim de, dedim:

- Maña kimerde öyle kele ki, biz, bu ulkeniñ evlâtları, Allanıñ bahşışı Qırım denilgen bu aziz topraqnı – bu ilâiy Adnı biysinmeyip, bu topraqqa aslı da yapışmağan ve iç bir zaman yapışmaycaq ecnebiy yat sözge – uydurma adğa sarılğanımız içün böyle müsibetlerge, cezalarğa oğrap kelmektemiz. Men bellesem, soñu daa körünmegen bu ceza ceryanını toqtatmaq içün ve milliy em de şahsiy işler oñundan kelmesi içün halq ögünde bir aydın nurlu yol bar. O da olsa, Tövbe Duasıdır, (bundan bir qaç sene evelsi "Qırım" gazetinde bu aqta "Enver Sefer ve Ruslan Şerfedin imzaları ile çıqqan maqalelerde de mezkür ğaye ileri sürülgen edi). Söylemek istegenim, seyyaremizde yaşağan cemi adam, bu cümleden biz, qırımlar da, Allanıñ asiy (günâhkâr) qullarıdırmız. Ebet, hidayet yolunda bulunğanlar, iman ile yaşağanlar bunı çoq yahşı bile.

Böyle ekeç, Çatırdağ etegindemi, yoqsa Aqqayadamı, yahut Qırımnıñ merkez noqtaksını seçip alıp, Tövbe Duasını keçirmeli. Mında toplanğan halq temiz – pak olıp, Alladan ecdatlarımıznıñ günâhlarını, kendi günâhlarımıznı afu etmesini sorap – yalvarıp, ibadet yapmalı. Ve aynı muqaddes Tövbe Duası merasiminde kene de Alladan afu istep, bizge bergen Bahşışını – Qırım, Qırımlar adını tiklemeli.

Tövbe Duasını keçirip ve bu muqaddes Duada ilâiy Qırım adımıznı tiklegen soñra Allanıñ iradesile, bizden , ecdatlarımıznıñ ruhları da, doğmuş toprağımız – Analarımıznıñ Anası Qırım da er bir başlağan işlerimizge qoltutacaqlarına eminim. Aynı vaqıtta qırımlarnıñ Tövbe Duası Allanıñ ğayrı asiy qullarına da mıtlaqa nümüne ola bilir.

Ebet, mezkür merasimge Mustafa Abdulcemil efendi ve onıñ yolbaşçılığındaki Milliy Meclis baş olsalar, muqaddes Tövbe Duası ğayet yüksek seviyede keçe bilir ve ilâiy maqsadğa muvafıq ola bilir…

Bu arada nasıldır ses meni abdırattı! Ne köreyim! Qarşımda, uzun tayaqqa titregen ellerile tayanğan alda qambur bir qartiy tura. Yüzündeki qaba bürüşük qatmerler arasındaki ufaçıq sarı kozleri taaciple maña baqmaqta.

- Oğlum, sen mında ne qıdırasıñ? – dedi qartiy rus tilinde.

İşte, qayrtiyniñ sesi meni hayal alğışından çekip çıqarğan edi. Men bir tamam özüme keldim, çevre – çetke nazar taşladım. Daa demiçik etrafımda bulunğan, subetleşken ecdatlarımnı – o aziz sımalarnı kozlerimle aradım, velâkin qarşımdaki uzun sırıqlı qambur qartiyden ğayrı kimseni bulamadım. Qarar esabı ile seksen beş – doqsan yaşları çevresinde bulunğan qartiy kendi sualine cevap bekley edi.

- Keçmişimni qıdıram, qartana! – dedim oña qırım tilinde.

Qartiy menim söylegenlerimni añlamasa kerek, o nelerdir mıdırdana – mıdırdana sırığına tayanıp, şu yerdeki kiramet damlı basıq evge taraf yol aldı.

Men de, bir qaç saniyeden soñra yolumı devam etti. Em ketem, em de tüşünem… Şimdi çevre – çetimde o aziz sımalarnıñ aziz izleri olğanına bütün barlığımle sezmektem… Bu bitmez – tükünmez tarihiy izlerniñ saipleri İsmail Gaspralı, Abdureşid Mediyev, Üsein Toqtarğazı, Osman Deren Ayırlı, Noman Çelebicihan, Cafer Seydamet, Bekir Çobanzade, Çapçaqçı, Özenbaşlı, Mishorlı, Müftizade, Halitov, Qaytazov, Asan Sabri Ayvazov, Veli İbraimov, Amdi Geraybay, Osman Aqçoqraqlı, Ayşe hanım İshaqova, Ablayev, Badraqlı, Settarov, Kipçakskiy, Abduramanov, Necip Fazıl, Ayşe hanım Kerim qızı, Şevqiy Bektore… Rolan Qadıyev, Musa Mamut, Yuriy Osmanov, Muarrem Martınov, Cebbar Akimov, Mustafa Halilov, Reşat Cemilev, Şamil Alâdin, Müstecip Ulküsal, Yusuf Bolat, Sabriye hanım Erecepova, Abselâm İslâmov, Ğani Teyfuqov, Ablâmit Ümerov, Osman Karayev, Eskender Fazıl… Sanki dersiñ, şimdi Aqmescit soqaqlarını, daa doğrusı, bütün Qırımnı toldurğan yuzbiñlerle Qırım evlâtlarınıñ - qırımlarnıñ birağızdan yañğırağan sesi – seda bermekte:

Albu ise, ciannı sarsıtıcı misli yoq yanardağnı, qudretli taşqınnı añdırğan ikmetli, cümert, cesür, qorqubilmez, qaraman, dülber qırım halqınıñ muqaddes Vetan ögünde bergen İLÂİY ANTI edi!