Эбталып агъамыз элиндеки дюменни усталыкъле идаре этерек, «Волга»ны Валиджоннынъ ташёлундан зифт тёшели Каттакъургъан ёлуна чыкъарды да, солгъа – район меркезине догъру айдады.

Каттакъургъан – балабан тёпелик, къале манасыны ташый. Мезкюр шеэрнинъ шимдики еринде къадимий заман медениет оджагъы сайылгъан Робинджон шеэри олуп, он экинджи асырда бу шеэр харабеге огърады.

Бизим эрамызнынъ VI-XII асырлар черчивесинде, Согъдиан* шеэрлерининъ юреги эсап этильген мешур Къушонстон (Къушон) бугуньки Каттакъургъаннынъ янчыгъында ерлешкени белли. Тарих менбаларында, Къушон шеэринде Согъда улькеси боюнджа энъ мухтешем Джами къурулгъаны хусуста къайд этиле.

Ал-азырда район меркези эсап этильген къадимий Каттакъургъан шеэри, Самаркъанднынъ шималий-батысындан етмиш алты километр месафеде – Зарафшон озени вадийсинде ерлешкен. Шеэрнинъ дженюбинде «Узбек денгизи» намыны ташыгъан Каттаъкургъан суванбары мевджут.

Суванбарынынъ къуруджылыкъ ишлери алынып барылгъанда (1946 с.) мындан къадимий заман акс-седасы сыфатында, яхшы аваланып тургъан одалар-лабирентлер, зороастризм* комюльмелери-мезарлыкълары иле бир сырада пек чокъ хуманлар – бардакълар тапылды. Эдждадларымыз, хусусан тюркий халкълары адет узьре бардакъларда алтынларны ве зинетли эшьяларны сакълай тургъан. Велякин, теэссюф ки, тапылгъан бу эсапсыз хуманлар ичиндеки зинетлер хусуста ич бир ерде ич бир тюрлю малюмат ёкъ…

Бундан гъайры, Каттакъургъанда ве онынъ чевре-четинде чешит йыллар зарфында япылгъан археология казынтылары саесинде, бизим эрамызнынъ башларына аит мерасимлер иле багълы тюрлю медений оджакълар, бакъыриритиджи собалар ве баягъы эшьялар тапылды.

Аля бугунь, Каттакъургъан этрафларында о къадимий тарихнинъ къалымтыларыны расткетирмек мумкюн…

Иште, Эбталып агъа шимди бизлерни – Шакир агъамыз иле экевимизни Каттакъургъан шеэринде яшагъан, меним Джеббар агъама алып кетмекте. Энди чокъ сенелер зарфында санитар врачы олуп чалышкъан Джеббар агъанынъ бабасы Амет Ахай ве меним ана тарафтан Керим дедем агъа-кадялар, яъни догъмушлар.

Анамнынъ эмджеси Амет Ахай, акъикъатта акъайларгъа хас табият чизгилери олгъаны себеп, онынъ икметли койдешлери – хапысхорлылар онъа бойле лагъапны «багъшыш» яптылар. «Ахай» лагъабынынъ саиби бунъа бутюн параметр боюнджа догъру кельгени хусуста пек чокъ левхалар мевджут. Мен шимди олардан тек бирисини тариф этмек истейим.

Амет Ахай юксек бойлы, эфсаневий дев киби мазаллы бир кой сакинидир. Эбет, онъа коре маддеси де олгъан. Сёйлегенлерине коре, бир отургъанда пиширильген бир къоюнны ашап къалкъкъан.

О озюнинъ багъларында тайфи, мускат, шабаш, зирва, шашла, занк, марха, какур киби мешур джыныс юзюмлерни асрап кельди. Татлы юзюм салкъымларны – оларнынъ бол-берекетини айтмайсынъызмы. Амет Ахай махсус кирагъа туткъан ишчилери иле омуз-омузгъа берип чалышты. Ягъмур къуйгъанда – сель кеткенде, ишчилери иле юзюм багъларыны суварды. О эмексеверлиги, адалетперверлиги ве мерхаметлиги иле даима койдешлерининъ сайгъы-урьметини къазанып кельди.

Фаджиалы бир бинъ докъуз юз он еди сенеси орталыкъны якъып-йыкъып кельген большевиклер-коммунистлер, чар акимиетни тахттан эндирип, анда озьлери чыкъып алдылар. Олар, асырлар зарфында саат киби чалышып кельген мемлекет икътисадиятыны, кой ходжалыгъыны дарма-дагъын эттилер. Бунынъ акъибетинде исе, эали бири-бири артындан дешетли ачлыкъларны башындан кечирди.

«Къотур устюнде чыбан» дегенлери киби, большевик-коммунист укюмети эалиге даа бир дарбе эндирди. Халкънынъ малы эсабындан башта «коллективизация», сонъундан «колхоз» деп адландырылгъан ходжалыкъларны мейдангъа кетирип башлады. Эбет, табий ки, мемлекетнинъ чалышкъыр-ишкир эалиси бунъа разы олмады, онъа къаршылыкъ косьтерди. Колхозгъа кирювден ред этти.

Я бойле алгъанда, несиль-несильден эп арттырылып, эп топланылып келинген мал-мулькюни колхозгъа без-бедава, даа догърусы тюпсиз къуюгъа ташлап, эписини бир аньде гъайып этмеге ким истер аджеба.

Дейджегим, Амет Ахай Хапысхорда коллективизацияны (колхозны) къабул этмегенлерден биринджиси олду.

Бу заты алийлери, акимиет башына кельген коммунистлерни истемегенинден о бутюн барлыгъы иле, бутюн вуджуды иле оларгъа къаршылыкъ косьтерди, оларны танымакъны кесен-кес ред этти.

Акимиет Амет Ахайны такъип этип башлагъан сонъ, о дагъгъа кетип гизленди. Оны тутмакъ–якъаламакъ пешине тюштилер.

Куньлернинъ биринде, фиркъа чанакъяларлары Амет Ахайнынъ изине миндилер. Оны, дагъ ичерисинде яйланы анъдыргъан бир мейданчыкъта абайладылар.

Амет Ахай ташлардан ясалгъан оджакъ башына ерлешип, онынъ тюбюнде янгъан алевге агъач ташлап турмакъта. Оджакъ устюнде сув толу балабан къазанда эт пишмекте. О озюни эп сарып кельген «мусафирлерге» эмиет бермеген киби, кендини сыкъмадан къазан тюбюне агъач атмакъны девам этмекте.

Даире бир тамам сыкълашкъан-тарлашкъан сонъ, Амет Ахай йылдырым тезлигинде еринден къалкъты да, къайнап тургъан балабан къазанны къулакъларындан тутып котерди ве андаки эти такъым сорпаны чевре-четиндекилерге шыпыртты-септи. «Мусафирлер» бекленильмеген бойле вазиеттен бир тамам шашмаладылар, олар тыр-мыр олдулар.

«Мусафирлер» озьлерине кельгенде, атына сычрап минген Амет Ахай акимиет айдутларындан баягъы узакълашты. Энди оны тутсанъ, ал!

Эбет, бир кунь ола – бир кунь Амет Ахай тутулды, якъаланылды. Оны Акъмесджид шеэрине алып кеттилер. Иште, шу кетиш иле о бир даа койге къайтмады, нам-нишансыз гъайып олду…

Амет Ахайнынъ рефикъасы Хатче ханым секиз эвляды Абибулла, Абдулла, Алиме, Ибадулла, Насрулла, Джафер, Джеббар, Муртаза иле бераберликте большевик-коммунист дурумыны, онынъ афатларыны-фаджиаларыны башларындан кечирдилер. Мааллий активистлер Амет Ахайнынъ къорантасына эллеринден кельгени къадар къылындылар.

Мектеп тасилини битирген Абдулла исе, 1925 сенеси Керичке кетип, андаки медицина окъув юртунда имтианларны мувафакъиетли тапшырып, экимликке окъуп башлады. Велякин, такъдир муджиби, он докъуз яшыны толдургъан ве бой-босттан бир тамам бабасына чеккен Абдулла махкеме этилип, апсханеге тюшти. Албу исе, энди айры бир икяе.

Абдуллагъа экимлик япмакъ къысмет олмаса да, онынъ Алиме, Джафер, Джеббар кадяларына окъуп, эким зенаатыны эльде этмек насип олду…

«Волга» Каттакъургъан автостанциясы янындан кечип, шеэр ичерисине догъру ёл алды.

Эллинджи сенелернинъ экинджи ярысында, бу ерчикте, автостанциядан кечкенинъле, ёлнынъ сол тарафында КРЫМСКИЕ ГОРЯЧИЕ ЧИБЕРЕКИ денильген дюльбер язылар астындаки басыкъ эвчикде, лезетли къырым миллий емеги – чиберек къызартып-сатып башладылар. Албу исе, Азакъ ве Къара денъиз саиллеринден – эфсаневий Къырымстандан кельген алельхусус бир муждени анъдырды. Муджизе десенъ, муджизе! Эминим ки, эр бир къырымлы бу языларны, акъикъатта муджизевий бир адисе киби къабул этти. Себеби, манъа, еди-секиз яшында балагъа, олар бир тамам тылсымлы язылар олуп корюне исе, Ана-Ветанындан айырылгъан уйкен несильнинъ козьлерине, эбет, керчектен муджизе олуп корюнеджек. Бу да инкяр этильмейджек акъикъат.

Велякин, теэссюф ки, арадан чокъ вакъыт кечмеди, эр бир къырымнынъ юрегине мельем олгъан, онынъ къальбинде умюд къыгъылчымыны уянткъан, даима Ветаныны хатырлатып тургъан мезкюр тылсымлы язылар алынып ташланды. Чиберекхане къапатылды.

Бесебелли, язылар эм де анда азырланылгъан лезетли къырым миллий емекнинъ маиети, акимиет фынтына кеч барып урды. Ким бильсин, базылары атта вазифелеринден биле бошатылгъандыр.

Коммунист къурумы бутюн сааларда, хусусан къырым миллетине нисбетен иште бойле тарзда чалышып барды…

Шимди бизим «Волга»мыз, къадимий Каттакъургъаннынъ тар, базы да исе, кениш мааллелеринден кечип, Будённый сокъагъына кирди. О, №5 нумералы къапы янында токътады. Иште, къапы артындаки мезкюр азбарда, большевиклер-коммунистлер эскенджесинде эляк олгъан Амет Ахайнынъ единджи огълу, Джеббар агъа, рефикъасы Урие ханым, Насрулла ве Ремзи эвлядлары – эписи мухаббет бир къоранта олуп яшайлар.

Эв саиби Джеббар агъа, бизлерни буюк къуванчле къаршылап, ичериге давет этти. Айдавджымыз исе, энди кечь олгъаныны, онъа кери къайтмакъ кереклигини анълатып, мусафирчен къонакъбайнынъ «Къавеге буюр!» деген теклифини къабул этип оламады. Бизлер – Шакир агъа иле берабер айдавджыгъа кенди миннетдарлыгъымызны бильдиререк, онынъле самимий сагълыкълаштыкъ.

Эбталып агъа дюмен башына ерлешти де, моторны чалыштырды. «Волга» еринден кочькени иле, сигнал берди. Санъки дерсинъ шимди «Волга» да, Эбталып агъамызгъа зиль тутаракъ эпимизле сагълыкълашты…

Къонакъбай бизлерни башта тар азбардан, сонъра буюк софадан кечирип, кенъ мусафирханеге алып кирди. Бизлер дивангъа ерлештик. Джеббар агъа огюмиздеки тёгерек шекильде алчакъ масачыкънынъ о бир тарафына, яъни къаршымызгъа кечип отурды. Адет узьре, бири-биримизден ал-хатир сораштыкъ. Джеббар агъа эеджанлы козьлерини манъа тикти де:

– Каде, сизи бу тарафлара насын ель алып гельди, я!.. – деди, хошнутлыкъле.

Эр кес киби, сюргюнликнинъ – къыргъынлыкънынъ бутюн аджысыны башындан кечирген догъмушыма, онынъ тюшюнджели ёргъун козьлерине бакъып, дедим:

– Къырым миллетине менсюп ветандашларымызнынъ басып кечкен о афатлы ёлларны – ерлерни зиярет этмек истедик. Мааллий сакинлерден о дешетли бинъ докъуз юз къыркъ дёртте ве ондан сонъки сенелерде халкъымызгъа ягъдырыпгъан фаджиа хусуста икяелерни динълемек истедик. Шукюрлер олсун, кенди огюмизге къойгъан макъсадкъа белли бир дереджеде ириштик. Энъ эвеля рахметли анамнынъ къабирини зиярет эттик…

Къонакъбай чокъ тюшюнип отурмадан:

– Демек, меним анламыма горе, яхын вахытта «Ленин байрагъы» газетинде бу ахта малюмат охуйджамыз! – деди о истихза иле.

Эбет, Джеббар агъанынъ мизахында джан бар. Себеби, коммунист империясы дурумында басылып кельген ве незарет алтында булунгъан бинълерле чешит тюрлю неширлернинъ саифелеринде битарафлы фикир бильдирмек ясакъ. Ясакъкъа бойсунмакъ истемесенъ, къатты джезагъа огърая билесинъ.

Мен Джеббар агъанынъ истихзасыны козь огюне алып дедим:

– Агъа*, дюньяда ич бир шей эбедий дегиль, сиз буны яхшы билесинъиз. Диалектика къануны муджиби, эр шейнинъ башы олгъаны киби, мытлакъа онынъ сонъу да ола, яъни эр шей бир ерде турмадан эп денъишип бара…

Бу арада, Урие енгемиз пейда олду. О, дюльбер орьнекли табакътаки беяз бюллюр фильджанлардан бувлар котерилип тургъан къокъулы къавелерни бирер-бирер бизим оглеримизге къойды да, кулерюзле:

– Хош сефая гельдиниз! Ахшам шерифлериниз хайырлы олсун! – деп, табакъ иле берабер кериге дёндю.

Валиджонда – Зувой акаларда, чойдашта къайнатылып демленген лезетли пиала чайындан сонъ, шимди фильджанда бувланып тургъан бу къаве де гъает лезетли олмалы, эбет.

Икметли къонакъбай бизлерге:

– Хавее буюрныз! – деди де, огюндеки фильджангъа узанды ве сёзюни девам этти. – Юсуф, каде, архадашынънен таныш этмединъ…

Бир сёзчик биле къатмайып, бизим лафэткен хапысхор шивемизни меракъле динълеп отургъан Шакир агъамыз, деръаль тешебюсни кенди къолуна алып, озюни такъдим этти.

– Джеббар агъа, бизлер, бераберликте «Ленин байрагъы» газетинде хызмет этемиз, – деди о. – Бильгенинъиз киби, Юсуф Ташкентте муарририетте чалыша. Мен исе, газетанынъ Самаркъанд веляети боюнджа мухбири Шакир Селимов* олам. Самаркъандда яшайым.

Шакир агъамыз шай деди де, къаве толу фильджанны элине алды. Мен исе, онынъ сёйлегенлерине:

– Бундан гъайры, Самаркъанд веляет Радио комитетинде къырым тили яйынлары болюгинде де фаалиет косьтере, – деп къоштым.

Джеббар агъа Шакир агъамызгъа дикъкатле бакъты да, деди:

– Шиир де язасынъ, ойлеми?

– Юрек джошкъанда, къолума къалем алмагъа меджбур олам! – деп яры шакъа–яры джиддий джевапланды Шакир агъамыз.

Къонакъбай бир ань сусты. О, не акътадыр тюшюнди. Сонъ, бизлерге, «мени динъленъиз» деди де, эзберден шиир окъуп башлады.

– Шакир, бу сатырларны таныдынъмы?! – деди Джеббар агъа дёртлюкни окъуп битирген сонъ.

Шакир агъамыз, шимди апансыздан къонакъбай тилинден чыкъкъан кенди назмиетини динълеп, эеджанланды ве:

– Эбет, Джеббар агъа, насыл олсун да, мен озь «эвлядым»ны танымайджам! – деп джевапланды мезкюр дёртликнинъ муэллифи.

– «Ленин байрагъы» газетинде сенинъ арада-сырада басылгъан шиирлеринъни эм де неширден чыкъып етиштирген бир-эки джыйынтыгъынъны окъуйым, – деди къонакъбай. – Эписи олмаса да, ама шиирлеринъде инсан гонъюлине якъын сатырлар да бар. Меселя, даа шимдичик окъудыгъым шиир бунъа ачыкъ-айдын мисальдир. Сен, дёрт сатырнен, «Мен!» деп орталыкъкъа яйгъара къопарып, матбаа-нешир саифелеринде сачмалап «юрген» «шаирлер»ни тазирлейсинъ…

– Джеббар агъа! – деди Шакир агъамыз. – Сиз «Гонъюльге якъын олмагъан» шиирлеримден де мисаль кетирип олурсынъызмы?

– Шакир, кадем, мен оларны башымда ташымакъ – баш мийиме, вуджудыма зарар деп таныйым! – деди къонакъбай кулюмсиреп ве бу арада онынъ дудакълары насылдыр сёзлерни такъмакълагъан киби олды. – Токъта, гъальба, акъылыма кельди, динъле:

– Бу да, сенинъ «баланъ» – «Коммунист» серлевалы шииринъден сатырлар! – деди къонакъбай.

Мен догъмушымнынъ афызасына тааджиплендим ве айны заманда ондан магърурландым. Шакир агъамызгъа дикъкъат эттим. Онынъ, ич де бекленильмеген «муджизе» къыршавында къалгъаныны сездим.

Джеббар агъа исе, элине фильджанны алып, къаведен бир-эки ютюм ичти, сонъ фикирини девам этти:

– Шакир, каде, чешит миллет векиллерине аит муэллифлернинъ тюкянгъа сатын чыкъарылгъан китапларыны элинъе алып, оларны саифелеп башласанъ, эписинде шиириет къурулувынынъ «дизайни» бири-биринден фаркъ этмей. Эписинде – фиркъагъа (партиягъа) ве онынъ дурумына, тюрлю «шахыслар»гъа, памукъ тарлаларына ве атта памукъ джыйгъан машиналаргъа… багъышлангъан «медхие»лерни расткелесинъ. О сатырларда не нагъме, не де музыка бар – бир тамам сёз боткъасы! Я, керчегини сёйлейджек олсакъ, бизлер шиир окъугъанда эм терен фельсефе копкесине далмалымыз, эм де тылсымлы музыка алгъышында булунмалымыз…

Базы да кенди-кендиме бойле дейим: «Эгер де Алишер Навоий, Ашых Умер, Джелаледдин Руми… ве оларнынъ замандашлары – къалемдешлери бугуньки шаирлернинъ мукъаддес Ильхам Перисине нисбетен эткен «вахшийликлерини» корьген олсалар, олар агълап, козьяш тёкюп, яраткъан шахэсерлерини дерьягъа быракъыр эдилер…».

Джеббар агъа бир ань токътады, ненидир хатырласа керек, сонъ сёзюни кене девам этти:

– Сизлер шимди манъа: «Я, китап саифелеринде инсан дуйгъуларыны ифаделеген шиирлер де вар да», деп меним сёйлеген фикирлериме итираз япа билесинъиз. Амма, сизлер бойле бир шейни козь огюне алмалысынъыз. Эгер де хопкъадаки темиз копке сувуна текяранчыкъ – зерре къадар боя быракъылса, сувнынъ ренъки бир кереден денъише, бозула, оны артыкъ ичип оламайсынъ… Иште, сизлерге тюшюнип-ташынмакъ ичюн даа бир фельсефий фикир.

Мен шаир дегилим, шиир язмайым. Ама дюльбер манзаралы назмиет багъчасынынъ Саадий Шеразий, Сергей Есенин, Уильям Шекспир, Давид Кугультин, Шукрулла… киби сыра-сыра эдебият сымаларыны севип окъуйым. Шаир деген шаир, эм кендисининъ, эм де инсаниетнинъ набыз урувына дикъкътле динъленип, элиндеки сырлы къалемини догъру чалыштырмалы. Бойле япылмадымы, къалеми бир кереден тотлу алетке чевириле. Ильхам Периси исе, бойле «шаир»ге якъын биле кельмей, ондан олдугъы къадар къача, узакълаша…

– Джеббар агъа, сизге эвалла! – деди къонакъбайны дикъкъатле динълеп баргъан Шакир агъамыз. – Сиз гъает эйи ве зарур меселелер хусуста сёз юрютесинъиз, оларны илери сюресинъиз. Сагъ олунъыз. Эбет, бизлер адам заты, омюр бою огренип келемиз. Янъыламыз… Кене янълышлыкълар япамыз… Эткен хаталарымызны текрарламамагъа арекет этемиз… Не япаджакъсынъ иште, бунъа аят дейлер…

Шакир агъамыз бир ань сусты. Сонъ тебессюм иле, эзберден шиир окъуп башлады:

– Джеббар агъа, насыл, энди меним бу «эвлядым»ны бегендинъизми?! – деди яры шакъа – яры джиддий тавур иле…

Къаве башында джанланып кеткен субетни Урие енгемиз больди. О бизлерни софрагъа – акъшам емегине давет этти.

Эбет, бол-сал софра башына кечип отургъан сонъ, чокъкъа бармады арамызда джанлангъан мунакъашалар даа зияде сурьат алды, къызгъынлашты. Алла бильсин, бу субетлер некъадар вакъыт девам эте биле эди. Яры гедже авгъан сонъ, эв бикеси келип:

– Ятакъ ерлеринъиз азыр, – деди незакетле. – Энди бираз раатланынъыз, лафа бакъсанъыз, лаф ич бир заман битмез.

Къонакъбай да рефикъасынынъ фикирине къолтутып:

– Догъру, энди кечь олду, айдынъыз баллар, бираз раатланайыкъ, – деди де еринден къалкъты.

Бизлер эв саиплерине, хусусан Урие абламыза лезетли емеклер ичюн тешеккюримизни бильдирдик де, Джеббар агъанынъ пешинден кеттик.

Къонакъбай бизлерни буюк бир ханеге, махсус мусафир ичюн азырланылгъан одагъа алып кирьди. Арасы кениш эки дивар янында бирер ятакъ мевджут.

– Мына бу хане сизинъки, – деди Джеббар агъа. – Айдынъыз, раатланынъыз, геджелер хайырлы олсун!

Къонакъбай зарур олгъан даа бир шейлерни анълатып, одадан чыкъты. Бизлер кенди ятакъларымызгъа узандыкъ. Софра башындаки мунакъашаларнынъ тесири олса керек, мен сефердешимден сорадым:

– Шакир агъа, не ичюн коммунистлер озюнинъ партия билетинден махрум олувдан пек къоркъалар? Манъа буны анълатып олурсынъызмы?!

– Билесинъми, эгер де партия азасы партиядан чыкъарылса, о бир кереден къара джедвельге тюше, – деди о.

– Демек, сизинъ сёйлегенинъизге коре, мен коммунист олмагъаным себеп, энди чокътан къара джедвельдейим, ойлеми.

– Ёкъ, ойле дегиль, – деп итираз бильдирди Шакир агъамыз. – Партиягъа кирмегенлерге бу «къара джедвель»нинъ алякъасы ёкъ.

Меним самимий субетдешим бираз индемейип ятты да, сонъ:

– Юсуф, керчек, сен «партшкола»да* окъудынъ да, сен энди азыр коммунистсинъ, – деди. – Абселям агъая бу меселеде, истесенъ лаф ачайым. «Тевсиенаме»ни озюм язарым.

Шакир агъамыз шай деди де, еринден турып, одадан чыкъты. Бесебелли тютюн ичмеге кетти.

Мен исе, яткъан еримде шимди Абселям агъа Ислямовны – «Ленин байрагъы» газетасынынъ баш муарририни хатырладым. Чокъ аджайип инсан. Эр вакъыт, атта джиддий олгъанда биле, онынъ юзюнде тебессюм чизгилерини сечмек мумкюн. Шакъаны севген шенъ бир сыма – шахс.

Иште, бир куню бу заты алийлери, мени кабинетине давет этип, къаршысына отуртты. Тютюн ныкътлангъан азыр чубугъыны ашыкъмадан серник иле туташтырды. О арты–сыра бир къач кере чубугъыны думанлатып, кейф чатты. Сонъ озюнинъ икметли, мераметли ве айны заманда синчикли козьлерини манъа догърултты да, деди:

– Юсуф, балам, сени «партшкола»гъа окъумагъа ёлламакъ истейим. «Эдебият болюгинде»ки вазифенъ, айлыгъынъ-маашынъ сакъланылып къаладжакъ. Дёрт мензиль аш, истесенъ ятакъ – бутюн имтиязлар мевджут. Сен яшсынъ, санъа осьмек керек… Бунъа насыл бакъасынъ?

Мен, акъылыма-фикириме кельмеген бойле теклифни эшитип, не дейджегимни бильмедим, бир къач сание дурулып къалдым. Сонъ асыл олгъан дурумдан (паузадан) къуртулмакъ ичюн:

– Абселям агъа, анда тек партия азалары окъуйлар, гъалиба, – дедим. – ойле дегильми?

Шимди меним сёйледиклерим устазнынъ гонъюлине отурмагъаныны сездим. О манъа, озьбеклернинъ: «Мейвасыны аша да, багъыны сорама», деген икметли сёзюни хатырлаткъан киби:

– Партия азасы олмакъ шарт дегиль, – деди кестирип ве текяранчыкъ сагъ тарафкъа янтайгъан дудакълары кенарындаки чубугъыны арды-сыра тютетип алды.

Бу арада телефон зынъылдады. Баш муаррир телефондан рефикъасы, Алиме ханым иле лафэтип башлады.

Абселям агъанынъ теклифи, догърусы мени меракъландырды. Бунынъ себеби де бар. Себеби исе, бойле.

Джиан тиббиет илим-фени шуны тасдыкълай ки, инсаннынъ башы юкъарысында «Тюрк Эгери» денильген нокъта – «мейданчыкъ» ерлешкен олуп, о бутюн вуджудны идаре этип бара. Агъызгъа алынгъан эр шей, атта бир тамчы ичимлик биле, бир аньде Тюрк Эгерине келип тесир эте, ондан сонъ вуджудкъа даркъала. Эбет, инсан корип кечирген эр бир афат, фаджиа, фелякет де энъ эвеля айны шу Тюрк Эгерини келип ура…

Сёйлемек истегеним, мен омюримде къырым миллетине менсюп чешит яшта коммунистлерни расткетирдим. Оларнынъ аман-аман эр бириси озюни акъикъий ветанпервер шахс олгъаныны косьтермеге тырыша. Мен бунъа ич де шубем ёкъ. Эм керчектен ойледир, ИНШАЛЛА!

Велякин, мени энди баягъы вакъыттан берли башкъа тюшюндже къыйнап, чекиштирип келе. Дейик, къырым миллетине менсюп о я да бу коммунист акъикъатта миллетпервер, ветанпервер инсан. Шай исе, не ичюн къырым миллетине менсюп о я да бу коммунист, озюнинъ догъмуш Ана Ветанына, халкъына догърудан догъру теджавузлыкъ япкъан – намусына токъунгъан, оны зыр-зыбылдакъ къалдыргъан, ер узеринден ёкъ этмек пешине тюшкен ве бу мудхиш планны амельге кечирмек макъсадында девлет мыкъясында ишлер алып баргъан, (миллионларле адамнынъ ястыгъыны да къуруткъан), коммунист фиркъасындан зерре къадар биле игренмеден, онъа аза ола!

О озюнинъ «аза»лыгъы саесинде, мезкюр фиркъа тарафындан япылгъан джинаетлер иле разы олмакъ – иштирак этмек (бирликте) дегильми аджеба! Не ичюн о, къызыл партбилет саиби олмакъ ичюн, къадимий ве айны заманда къудретли къырым эдждадларындан кечип кельген, зенгин мирас саибине – башындаки Тюрк Эгерине къаршы чалыша, оны бир тамам иштен чыкъара ве бутюн беденини менфий зеррелер иле зайыфлатып ташлай… О, бунынъ акъибетинде кенди вуджудында манкъуртлыкъ джерьяны укюм сюрип башлагъаныны биле фаркъына бармай. Яъни беязны «къара», къараны «беяз» деген манкъурткъа хас гъаелерни илери сюре, оны тешвикъат этип бара ве иляхре, ве иляхре.

Иште, бутюн заман мени чекиштирип кельген бу суаллерге джевап булмакъ ичюн, энди чокъ йыллар девамында нидже-нидже Тюрк Эгерлерини иштен чыкъарып кельген укюмдар фиркъанынъ «бильги» оджагъында – Абселям Ислямов теклиф эткен партшколада окъумакъ къарарына кельдим. Ве бу ниетимни, энди Алиме абла иле телефон лыкъырдысыны битирген Абселям агъагъа бильдирдим…

Бойледже, мен бир къач вакъыттан сонъ, Ташкентнинъ Луначарский шоссесинде, (мында энди чокътан таш ёлу ерине зифт тёшельген олса да, эски ады ойле де темеллешип къалды), ерлешкен партшколада окъуп башладым. Даа догърусы андаки джансыкъыджы дерслерни – лекцияларны динълеп бардым.

Партшколада талим алгъанларнынъ эписи Меркезий Асия Джумхуриетлерден кельгенлерини анъладым. Махтумкъулининъ* мекянындан – Тюркменстандан кельген кениш диапазонлы, орта яшта, юксекче болы къансыджакъ инсан иле достлаштым. Бильмедим, эр экимиз де алемшумуль тюрк терегининъ далларындан бирисине менсюп огъузлардан-сельджукълардан олгъанымыз ичюнми, тилимиз ве фельсефий тюшюнджелеримиз бири-бирине якъын-сыджакъ кельди.

Мезкюр «бильги» оджагъында окъугъанда, мен бойле бир эсас анъламгъа, хулясагъа кельдим. Яъни, оркени темиз ве иманлы инсангъа ич бир тюрлю менфий вазиет, атта коммунист фиркъасынынъ чешит «вакцина»лары биле тесир этип оламай – Тюрк Эгерине зарар кетирмеге къувети етишмей.

Эбет, адам заты бу муреккеп аятта чешит вазиетлерге расткеле биле. Бу, инсан алы.

Велякин бизлер – Хакъ Теаланынъ асий къуллары, бутюн омюр ишлеп кельген янълышлыкъларымызны анълап, энди ич олмады омюримизнинъ сонъки басамагъында Тёвбеге* кельсек, бу да бир къараманлыкътыр – гуняхларымыздан арынмакътыр. Ве, ниает, къудретли къырым эдждадларымызнынъ зенгин мирасына – башымыздаки Тюрк Эгерине бутюн омюр япкъан баскъыларымыз ичюн, тёвбеге кельмектир.

Алланынъ мерхамети сынъырсыздыр, битмез-тюкенмездир! Бу да инкяр этильмейджек акъикъат…

Мен, Алий Партия Мектебинде окъувны битирген сонъ, кене газетагъа – кенди вазифемге къайттым, ишимни девам эттим…

Одагъа къайтып кирген Шакир агъамыз барып, ятагъына узанды. О, меним даа юкъламагъанымны абайласа керек, ёргъун сес иле:

– Юсуф, сонъ недай фикирге кельдинъ, шефнинъ къулагъыны бурып къояйыммы? – деп сорады. – Сен энди, азыр кадырсынъ.

– Тешеббюсинъиз ичюн, сизге тасаннолар олсун! – дедим, озьбек тилини су-тильмач бильген субетдешиме ве шакъа тарзында онъа даа бир къач макътав-алгъыш сёзлери сёйледим. – Теклифинъиз узеринде бираз тюшюнип бакъмалы… Анам иле де, акъыл танышмалы…

Шакир агъамыз меним сонъки сёзлеримни эшиттими-ёкъмы, бильмейим. Себеби, о энди татлы юкъугъа далгъаныны сездим…

Догърусы, мен насылдыр муим иш япмакъ истесем, анамны кенди еримде тасавур этем. О бу меселеге насыл янаша билир деп, фикир юрютем. Икметли анам иле, акълен акъыл танышам. Сонъ бир де-бир нетиджеге келем ве ойле де япам.

Шимди, рахметли анам иле багълы бир левха акъылыма кельди.

Мен Каттаминъ мектебинде, учюнджи сыныфда окъуйым. Мектебимиз балабан олуп, анда чевре-чет койлерден де балалар окъумагъа келелер. Сёйлемек истегеним, мектеп стадионында кечирильген тедбирлерде – пионер линейкаларда адети узьре сыныфымыздан Венера Ганисламова байракъдар, Ферат Муртазаев горнджы, мен трампетеджи – учь талебе иштирак этемиз.

Бойлеликле, бизлер, стадионда сафкъа тизильген мектебимизнинъ юзлерле талебелери ве оджалары огюнден тантаналы суретте байракъ иле берабер сеси-седа кеткен горн ве трампете чалып кечемиз. Эр кез бизлерни буюк зевкъ иле сейир этелер. Эбет, сафта тизилип тургъан пионерлер киби, бизим учевимизнинъ де боюнымызда къырмызы галстуклар багълы.

Меним боюнымдаки къызыл галстукнынъ такъдири исе, мындаки джеми талебелернинъ галстукларындан фаркъ эте. Онынъ тарихы исе, бойле.

Анам манъа не ичюндир галстук такъмакъны ясакъ этти. Мен исе, боюнларында къырмызы галстук олгъан Шамиль, Ася, Ира, Ахмет, Рахмет, Роза, Надя… киби сыныфдашларымгъа ве гъайры талебелерге юректен сукъланам.

Базы куньлерде, бир де-бир оджа юкъары сыныф талебеси иле бераберликте, сабадан къапы огюнде турып, къызыл галстуксыз кельгенлерни токътаталар. Мен бойле вакъытта къапыгъа янашмайым. Четте турып, дерске кирюв чанъыны беклейим. Чанъ сеси янъгъырап башлагъаны киби, къапы янында къалабалыкъ асыл ола, незаретчи оджа да деръаль дерсине кете. Иште мен бойле вазиеттен файдаланып, къапыдан ичери кирем. Кимерде оджам – Софья Галимовна да, манъа галстуксыз кельгенимни хатырлата.

Бойле вакъытларда, анамнынъ манъа къызыл галстук такъмагъа разы олмагъаныны насыл этип оджама сёйлейим. Я бунынъле дюньяда энъ севимли инсаныма – анама зарар кетире биледжем де. Бала юречигим бунынъ фаркъына бара.

Мен кеттикче, анамнынъ пионер галстугына нисбетен менфий янашувы себебини анъладым. Бутюн меселе шунда ки, анамнынъ озюне хас мантыкъий тюшюнджеси боюнджа, къырым миллетини къыргъынлыкъкъа огъраткъан коммунистлер къурумы байрагъы къырмызы ренъкте олуп, къырмызы галстук да онынъ бир парчасы эсап этиле, весселям!

Бундан гъайры, махсус алынгъан къарар боюнджа, эр бир учюнджи сыныф талебеси къырмызы байракъ огюнде «ант-емин» кетире ве пионерге къабул олуна. О бунынъле, «Бутюнсоюз балалар коммунист тешкиляты»нынъ азасы эсап этиле. Къызыл галстук, пионернинъ эсас силясы сайыла. Пионер шиары исе: «Коммунист партиясы иши ичюн азыр ол! Даима азырым!» деген сёзлерден ибарет.

Буларнынъ эписи анамнынъ Иманына, анъламына, фельсефесине зыт келе. Иште, анамнынъ къызыл галстуккъа нисбетен олгъан мунасебети, онынъ догъмуш халкъыны махф этюв укюмини чыкъаргъан къызыл коммунистлер къурумына къаршы уфакъ бир протести демек мумкюн…

Мен исе, учюнджи я да дёрдюнджи сыныф талебеси, анамнынъ тюшюнджелеринден – протестинден хабердар дегилим. О манъа ич бир шей анълатмадан, кесен-кес къызыл галстуккъа табу къойды. Иште, бар да бунынъ чаресини тап. Эгер де Ася исимли дюльбер сыныфдашым эки галстугындан бирисини манъа бермеген олса, бунынъ сонъу не иле битеджегини тек Аллагъа малюм.

Мен анамдан гизли къызыл галстук саиби олгъан сонъ, мектептен эвге кельгенде оны чантама яхут джебиме сакълайым. Эртеси куню саба мектепке якъынлашкъанда кене боюныма такъам. Эбет бойле «айын-оюнларым» чокъкъа сюрмеди.

Сёйлемек истегеним, эр вакъыттаки киби бугунь де, дефтериме къойылгъан невбеттеки «5» бааларны анамгъа макътанмакъ ве текрар аферинлер къазанмакъ ичюн чантамны ачтым. Андан дефтерлерим иле берабер тесадюфен сакълы яткъан къызыл галстук да чыкъты. Бойле вазиеттен меним дембе-дем нефесим тутулды.

Велякин анам не ичюндир галстуккъа эмиет бермеди ве тебессюм иле «Арифметика», «Рус тили» ве дигер дефтерлеримни ачып, меним андаки эм сыныфта, эм де эвде беджерген вазифелерни, Софья Галимовна оджам къырмызы къарындаш иле къойгъан ири дюльбер «см. 5» языларгъа дикъкъат этти. Сонъ, дефтерлерни чантам янына къойды да, мени къучакълап:

– Аферин!.. Меним огълума МАШАЛЛА! Назар олмаз ИНШАЛЛА! СУБХАНАЛЛА МАШАЛЛА! – деп кокюсине басты, мени бойдан-бойгъа учь кере шуфледи, яначыкъларымдан опьти…

Анам даа демичик чантамдан дефтерлерим иле берабер чыкъкъан къызыл галстук меселесинде не тюшюнди–не тюшюнмеди, бильмейим. О, эр альде, галстук хусуста ич бир шей сёйлемеди.

Бу вакъиадан сонъ, арадан чокъ вакъыт кечмеди, менде янъы къырмызы галстук пейда олду. Велякин, эписи бир, мен чареси олдукъча анамнынъ козюне къызыл галстук иле корюнмемеге тырыштым.

Бойлеликле, «Бутюнсоюз балалар коммунист тешкиляты»нынъ темсили эсап этильген боюнымдаки къызыл галстук ве онынъ гъаеси иле, башымда ерлешкен Тюрк Эгерининъ зеэрленюв джерьянына земин яратып, онъа гъыда берип бардым. Бу да инкяр этильмейджек акъикъат.

Мен, иште бойле тюшюнджелер иле, диварда асылы балабан саатнинъ елькъуванындан чыкъкъан нагъме алгъышында юкъугъа далдым…

Саба къавесинден сонъ мусафирчен, миллетпервер ве айны заманда эдебиятшнасларгъа хас терен бильгиге малик Джеббар агъа ве рефикъасы Урие енгемиз иле сагълыкълашып, ёлгъа чыкътыкъ.

Бойлеликле, Шакир агъамыз иле бераберликте, о дешетли 1944 сенеси коммунист къурумы тарафындан къырым миллетини къыргъынлыкъкъа укюм этильген резервациялардан тек бир къысымына, яъни Самаркъанд веляетиндеки Каттаминъ, МТС къасабасы, Кичикминъ, Валиджон, Каттакъургъангъа япкъан сеферимиз екюнленди. Мезкюр сефер, тарихий йигирминджи асырда – етмишинджи сенелернинъ сонъунда олуп кечти…

Бутюн кяинат, кунеш, ай, Ер сейяреси, инсаниет, айванат алеми, джанлы небадетлер – дюньяда эр шей Алланынъ икметиле диалектика къанунына бойсуна, мезкюр къанун боюнджа яшай ве арекетте булуна.

Коммунист къурумы, бунъа ачыкъ-айдын мисаль ола билир. Бу къурумнынъ гъает къадимий ве айны заманда даима генч къырым миллетине нисбетен алып баргъан кёр сиясети чултутмады. Аксине, онынъ къырымлыгъа япкъан вахший арекетлери яваш-яваш бумеранг сыфатында эп озюне къайтмакъта. Озьбек къардашлар, «Бу дуньё – къайтув дуньёси», деп нафиле сёйлемейлер.

Дейджегим, кеттикче, эр шей денъишип бармакъта. Эр шей кенди къануний долабындан – рафындан ер алмакъта. «Беяз» кене беязлыгъы иле къалмакъта, «къара» исе, кенди къарасына дёнмекте. Бу да акъикъат…

Бизлер, уйле авгъанда къадимий Самаркъанд шеэрине келип чыкътыкъ. Сефердешим иле «Автостанция»да сагълыкълаштыкъ. Мен «Самаркъанд – Ташкент» автобусына минеджекте, Шакир агъамыз хитап этти:

– Юсуф, Ташкентке баргъанымда, фоторесимлерни ишлеп кетирерим!..

Бизлер, сеферде булунгъан ерлеримизде, Шакир агъамызнынъ фотоаппаратында баягъы тарихий ресимлер чыкъардыкъ. Шимди сёз, иште бу акъта кетмекте.

– Сагъ олунъыз Шакир агъа, сизге тешеккюрлер, анълаштыкъ! – дедим де, барып билетимде косьтерильген отургъычкъа ерлештим.

«Икарус» автобусы еринден кочьти. Пенджере артында къалгъан Шакир агъамыз иле берабер бири-биримизге эллеримизни саллап текрар сагълыкълаштыкъ…

Мезкюр кезинтиден сонъ, арадан эки-учь ай кечти. Шакир агъамыз Ташкентке, даа догърусы «Ленин байрагъы» муарририетине кельгенде, о манъа, тюшюрильген фоторесимлер олуп чыкъмагъаныны – бутюн «негативлер» куйгенини сёйледи.

Бекленильмеген бойле хаберни эшитип, меним къальбимде недир «тырс» этти. Тюрк Эгерининъ тесири олса керек, анда, бир шей къырылгъан киби олду. Велякин, сабыкъ сефердешиме буны дуюртмамагъа арекет эттим ве:

– Айды, Шакир агъам, къаза-беля онынъле кетсин де, бир даа къайтып кельмесин! – дедим мен, чокъ икметли къырым эдждадларымнынъ икметли сёзюнден файдаланып...