Ebtalıp ağamız elindeki dümenni ustalıqle idare eterek, "Volga"nı Valiconnıñ taşölundan zift töşeli Kattaqurğan yoluna çıqardı da, solğa – rayon merkezine doğru aydadı.

Kattaqurğan – balaban töpelik, qale manasını taşıy. Mezkür şeerniñ şimdiki yerinde qadimiy zaman medeniyet ocağı sayılğan Robincon şeeri olup, on ekinci asırda bu şeer harabege oğradı.

Bizim eramıznıñ VI-XII asırlar çerçivesinde, Soğdian* şeerleriniñ yüregi esap etilgen meşur Quşonston (Quşon) bugünki Kattaqurğannıñ yançığında yerleşkeni belli. Tarih menbalarında, Quşon şeerinde Soğda ülkesi boyunca eñ mühteşem Cami qurulğanı hususta qayd etile.

Al-azırda rayon merkezi esap etilgen qadimiy Kattaqurğan şeeri, Samarqandnıñ şimaliy-batısından yetmiş altı kilometr mesafede – Zarafşon özeni vadiysinde yerleşken. Şeerniñ cenübinde "Üzbek dengizi" namını taşığan Kattakurğan suvanbarı mevcut.

Suvanbarınıñ qurucılıq işleri alınıp barılğanda (1946 s.) mından qadimiy zaman aks-sedası sıfatında, yahşı avalanıp turğan odalar-labirentler, zoroastrizm* kömülmeleri-mezarlıqları ile bir sırada pek çoq humanlar – bardaqlar tapıldı. Ecdadlarımız, hususan türkiy halqları adet üzre bardaqlarda altınlarnı ve zinetli eşyalarnı saqlay turğan. Velâkin, teessüf ki, tapılğan bu esapsız humanlar içindeki zinetler hususta iç bir yerde iç bir türlü malümat yoq…

Bundan ğayrı, Kattaqurğanda ve onıñ çevre-çetinde çeşit yıllar zarfında yapılğan arheologiya kazıntıları sayesinde, bizim eramıznıñ başlarına ait merasimler ile bağlı türlü medeniy ocaqlar, baqıriritici sobalar ve bayağı eşyalar tapıldı.

Alâ bugün, Kattaqurğan etraflarında o qadimiy tarihniñ qalımtılarını rastketirmek mümkün…

İşte, Ebtalıp ağa şimdi bizlerni – Şakir ağamız ile ekevimizni Kattaqurğan şeerinde yaşağan, menim Cebbar ağama alıp ketmekte. Endi çoq seneler zarfında sanitar vraçı olup çalışqan Cebbar ağanıñ babası Amet Ahay ve menim ana taraftan Kerim dedem ağa-kadâlar, yani doğmuşlar.

Anamnıñ emcesi Amet Ahay, aqiqatta aqaylarğa has tabiyat çizgileri olğanı sebep, onıñ ikmetli köydeşleri – hapıshorlılar oña böyle lağapnı "bağşış" yaptılar. "Ahay" lağabınıñ saibi buña bütün parametr boyunca doğru kelgeni hususta pek çoq levhalar mevcut. Men şimdi olardan tek birisini tarif etmek isteyim.

Amet Ahay yüksek boylı, efsaneviy dev kibi mazallı bir köy sakinidir. Ebet, oña köre maddesi de olğan. Söylegenlerine köre, bir oturğanda pişirilgen bir qoyunnı aşap qalqqan.

O özüniñ bağlarında tayfi, muskat, şabaş, zirva, şaşla, zank, marha, kakur kibi meşur cınıs yüzümlerni asrap keldi. Tatlı yüzüm salqımlarnı – olarnıñ bol-bereketini aytmaysıñızmı. Amet Ahay mahsus kirağa tutqan işçileri ile omuz-omuzğa berip çalıştı. Yağmur quyğanda – sel ketkende, işçileri ile yüzüm bağlarını suvardı. O emekseverligi, adaletperverligi ve merhametligi ile daima köydeşleriniñ sayğı-ürmetini qazanıp keldi.

Facialı bir biñ doquz yüz on yedi senesi ortalıqnı yaqıp-yıqıp kelgen bolşevikler-kommunistler, çar akimiyetni tahttan endirip, anda özleri çıqıp aldılar. Olar, asırlar zarfında saat kibi çalışıp kelgen memleket iqtisadiyatını, köy hocalığını darma-dağın ettiler. Bunıñ aqibetinde ise, eali biri-biri artından deşetli açlıqlarnı başından keçirdi.

"Qotur üstünde çıban" degenleri kibi, bolşevik-kommunist ükümeti ealige daa bir darbe endirdi. Halqnıñ malı esabından başta "kollektivizatsiya", soñundan "kolhoz" dep adlandırılğan hocalıqlarnı meydanğa ketirip başladı. Ebet, tabiy ki, memleketniñ çalışqır-işkir ealisi buña razı olmadı, oña qarşılıq kösterdi. Kolhozğa kirüvden red etti.

Ya böyle alğanda, nesil-nesilden ep arttırılıp, ep toplanılıp kelingen mal-mülküni kolhozğa bez-bedava, daa doğrusı tüpsiz quyuğa taşlap, episini bir ande ğayıp etmege kim ister aceba.

Deycegim, Amet Ahay Hapıshorda kollektivizatsiyanı (kolhoznı) qabul etmegenlerden birincisi oldu.

Bu zatı aliyleri, akimiyet başına kelgen kommunistlerni istemegeninden o bütün barlığı ile, bütün vucudı ile olarğa qarşılıq kösterdi, olarnı tanımaqnı kesen-kes red etti.

Akimiyet Amet Ahaynı taqip etip başlağan soñ, o dağğa ketip gizlendi. Onı tutmaq–âqalamaq peşine tüştiler.

Künlerniñ birinde, firqa çanaqyalarları Amet Ahaynıñ izine mindiler. Onı, dağ içerisinde yaylanı añdırğan bir meydançıqta abayladılar.

Amet Ahay taşlardan yasalğan ocaq başına yerleşip, onıñ tübünde yanğan alevge ağaç taşlap turmaqta. Ocaq üstünde suv tolu balaban qazanda et pişmekte. O özüni ep sarıp kelgen "musafirlerge" emiyet bermegen kibi, kendini sıqmadan qazan tübüne ağaç atmaqnı devam etmekte.

Daire bir tamam sıqlaşqan-tarlaşqan soñ, Amet Ahay yıldırım tezliginde yerinden qalqtı da, qaynap turğan balaban qazannı qulaqlarından tutıp köterdi ve andaki eti taqım sorpanı çevre-çetindekilerge şıpırttı-septi. "Musafirler" beklenilmegen böyle vaziyetten bir tamam şaşmaladılar, olar tır-mır oldular.

"Musafirler" özlerine kelgende, atına sıçrap mingen Amet Ahay akimiyet aydutlarından bayağı uzaqlaştı. Endi onı tutsañ, al!

Ebet, bir kün ola – bir kün Amet Ahay tutuldı, yaqalanıldı. Onı Aqmescid şeerine alıp kettiler. İşte, şu ketiş ile o bir daa köyge qaytmadı, nam-nişansız ğayıp oldu…

Amet Ahaynıñ refiqası Hatçe hanım sekiz evlâdı Abibulla, Abdulla, Alime, İbadulla, Nasrulla, Cafer, Cebbar, Murtaza ile beraberlikte bolşevik-kommunist durumını, onıñ afatlarını-facialarını başlarından keçirdiler. Maalliy aktivistler Amet Ahaynıñ qorantasına ellerinden kelgeni qadar qılındılar.

Mektep tasilini bitirgen Abdulla ise, 1925 senesi Keriçke ketip, andaki meditsina oquv yurtunda imtianlarnı muvafaqiyetli tapşırıp, ekimlikke oqup başladı. Velâkin, taqdir mücibi, on doquz yaşını toldurğan ve boy-bosttan bir tamam babasına çekken Abdulla mahkeme etilip, apshanege tüşti. Albu ise, endi ayrı bir ikâye.

Abdullağa ekimlik yapmaq qısmet olmasa da, onıñ Alime, Cafer, Cebbar kadâlarına oqup, ekim zenaatını elde etmek nasip oldu…

"Volga" Kattaqurğan avtostantsiyası yanından keçip, şeer içerisine doğru yol aldı.

Ellinci senelerniñ ekinci yarısında, bu yerçikte, avtostantsiyadan keçkeniñle, yolnıñ sol tarafında KRIMSKİYE GORÂÇİYE ÇİBEREKİ denilgen dülber yazılar astındaki basıq evçikde, lezetli qırım milliy yemegi – çiberek qızartıp-satıp başladılar. Albu ise, Azaq ve Qara deñiz saillerinden – efsaneviy Qırımstandan kelgen alelhusus bir müjdeni añdırdı. Mücize deseñ, mücize! Eminim ki, er bir qırımlı bu yazılarnı, aqiqatta mücizeviy bir adise kibi qabul etti. Sebebi, maña, yedi-sekiz yaşında balağa, olar bir tamam tılsımlı yazılar olup körüne ise, Ana-Vetanından ayırılğan üyken nesilniñ közlerine, ebet, kerçekten mücize olup körünecek. Bu da inkâr etilmeycek aqiqat.

Velâkin, teessüf ki, aradan çoq vaqıt keçmedi, er bir qırımnıñ yüregine melyem olğan, onıñ qalbinde ümüd qığılçımını uyantqan, daima Vetanını hatırlatıp turğan mezkür tılsımlı yazılar alınıp taşlandı. Çiberekhane qapatıldı.

Besebelli, yazılar em de anda azırlanılğan lezetli qırım milliy yemekniñ maiyeti, akimiyet fıntına keç barıp urdı. Kim bilsin, bazıları atta vazifelerinden bile boşatılğandır.

Kommunist qurumı bütün saalarda, hususan qırım milletine nisbeten işte böyle tarzda çalışıp bardı…

Şimdi bizim "Volga"mız, qadimiy Kattaqurğannıñ tar, bazı da ise, keniş maallelerinden keçip, Budönnıy soqağına kirdi. O, №5 numeralı qapı yanında toqtadı. İşte, qapı artındaki mezkür azbarda, bolşevikler-kommunistler eskencesinde elâk olğan Amet Ahaynıñ yedinci oğlu, Cebbar ağa, refiqası Üriye hanım, Nasrulla ve Remzi evlâdları – episi muhabbet bir qoranta olup yaşaylar.

Ev saibi Cebbar ağa, bizlerni büyük quvançle qarşılap, içerige davet etti. Aydavcımız ise, endi keç olğanını, oña keri qaytmaq kerekligini añlatıp, musafirçen qonaqbaynıñ "Qavege buyur!" degen teklifini qabul etip olamadı. Bizler – Şakir ağa ile beraber aydavcığa kendi minnetdarlığımıznı bildirerek, onıñle samimiy sağlıqlaştıq.

Ebtalıp ağa dümen başına yerleşti de, motornı çalıştırdı. "Volga" yerinden köçkeni ile, signal berdi. Sañki dersiñ şimdi "Volga" da, Ebtalıp ağamızğa zil tutaraq epimizle sağlıqlaştı…

Qonaqbay bizlerni başta tar azbardan, soñra büyük sofadan keçirip, keñ musafirhanege alıp kirdi. Bizler divanğa yerleştik. Cebbar ağa ögümizdeki tögerek şekilde alçaq masaçıqnıñ o bir tarafına, yani qarşımızğa keçip oturdı. Adet üzre, biri-birimizden al-hatir soraştıq. Cebbar ağa eyecanlı közlerini maña tikti de:

– Kade, sizi bu taraflara nasın yel alıp geldi, ya!.. – dedi, hoşnutlıqle.

Er kes kibi, sürgünlikniñ – qırğınlıqnıñ bütün acısını başından keçirgen doğmuşıma, onıñ tüşünceli yorğun közlerine baqıp, dedim:

– Qırım milletine mensüp vetandaşlarımıznıñ basıp keçken o afatlı yollarnı – yerlerni ziyaret etmek istedik. Maalliy sakinlerden o deşetli biñ doquz yüz qırq dörtte ve ondan soñki senelerde halqımızğa yağdırıpğan facia hususta ikâyelerni diñlemek istedik. Şükürler olsun, kendi ögümizge qoyğan maqsadqa belli bir derecede iriştik. Eñ evelâ rahmetli anamnıñ qabirini ziyaret ettik…

Qonaqbay çoq tüşünip oturmadan:

– Demek, menim anlamıma göre, yahın vahıtta "Lenin bayrağı" gazetinde bu ahta malümat ohuycamız! – dedi o istihza ile.

Ebet, Cebbar ağanıñ mizahında can bar. Sebebi, kommunist imperiyası durumında basılıp kelgen ve nezaret altında bulunğan biñlerle çeşit türlü neşirlerniñ saifelerinde bitaraflı fikir bildirmek yasaq. Yasaqqa boysunmaq istemeseñ, qattı cezağa oğraya bilesiñ.

Men Cebbar ağanıñ istihzasını köz ögüne alıp dedim:

– Ağa*, dünyada iç bir şey ebediy degil, siz bunı yahşı bilesiñiz. Dialektika qanunı mücibi, er şeyniñ başı olğanı kibi, mıtlaqa onıñ soñu da ola, yani er şey bir yerde turmadan ep deñişip bara…

Bu arada, Üriye yengemiz peyda oldu. O, dülber örnekli tabaqtaki beyaz büllür filcanlardan buvlar köterilip turğan qoqulı qavelerni birer-birer bizim öglerimizge qoydı da, külerüzle:

– Hoş sefaya geldiniz! Ahşam şerifleriniz hayırlı olsun! – dep, tabaq ile beraber kerige döndü.

Valiconda – Zuvoy akalarda, çoydaşta qaynatılıp demlengen lezetli piala çayından soñ, şimdi filcanda buvlanıp turğan bu qave de ğayet lezetli olmalı, ebet.

İkmetli qonaqbay bizlerge:

– Haveye buyurnız! – dedi de, ögündeki filcanğa uzandı ve sözüni devam etti. – Yusuf, kade, arhadaşıñnen tanış etmediñ…

Bir sözçik bile qatmayıp, bizim lafetken hapıshor şivemizni meraqle diñlep oturğan Şakir ağamız, deral teşebüsni kendi qoluna alıp, özüni taqdim etti.

– Cebbar ağa, bizler, beraberlikte "Lenin bayrağı" gazetinde hızmet etemiz, – dedi o. – Bilgeniñiz kibi, Yusuf Taşkentte muarririyette çalışa. Men ise, gazetanıñ Samarqand velâyeti boyunca mühbiri Şakir Selimov* olam. Samarqandda yaşayım.

Şakir ağamız şay dedi de, qave tolu filcannı eline aldı. Men ise, onıñ söylegenlerine:

– Bundan ğayrı, Samarqand velâyet Radio komitetinde qırım tili yayınları bölüginde de faaliyet köstere, – dep qoştım.

Cebbar ağa Şakir ağamızğa diqkatle baqtı da, dedi:

– Şiir de yazasıñ, öylemi?

– Yürek coşqanda, qoluma qalem almağa mecbur olam! – dep yarı şaqa–ârı ciddiy cevaplandı Şakir ağamız.

Qonaqbay bir an sustı. O, ne aqtadır tüşündi. Soñ, bizlerge, "meni diñleñiz" dedi de, ezberden şiir oqup başladı.

– Şakir, bu satırlarnı tanıdıñmı?! – dedi Cebbar ağa dörtlükni oqup bitirgen soñ.

Şakir ağamız, şimdi apansızdan qonaqbay tilinden çıqqan kendi nazmiyetini diñlep, eyecanlandı ve:

– Ebet, Cebbar ağa, nasıl olsun da, men öz "evlâdım"nı tanımaycam! – dep cevaplandı mezkür dörtlikniñ müellifi.

– "Lenin bayrağı" gazetinde seniñ arada-sırada basılğan şiirleriñni em de neşirden çıqıp yetiştirgen bir-eki cıyıntığıñnı oquyım, – dedi qonaqbay. – Episi olmasa da, ama şiirleriñde insan göñüline yaqın satırlar da bar. Meselâ, daa şimdiçik oqudığım şiir buña açıq-aydın misaldir. Sen, dört satırnen, "Men!" dep ortalıqqa yayğara qoparıp, matbaa-neşir saifelerinde saçmalap "yürgen" "şairler"ni tazirleysiñ…

– Cebbar ağa! – dedi Şakir ağamız. – Siz "Göñülge yaqın olmağan" şiirlerimden de misal ketirip olursıñızmı?

– Şakir, kadem, men olarnı başımda taşımaq – baş miyime, vucudıma zarar dep tanıyım! – dedi qonaqbay külümsirep ve bu arada onıñ dudaqları nasıldır sözlerni taqmaqlağan kibi oldı. – Toqta, ğalba, aqılıma keldi, diñle:

– Bu da, seniñ "balañ" – "Kommunist" serlevalı şiiriñden satırlar! – dedi qonaqbay.

Men doğmuşımnıñ afızasına taaciplendim ve aynı zamanda ondan mağrurlandım. Şakir ağamızğa diqqat ettim. Onıñ, iç de beklenilmegen "mücize" qırşavında qalğanını sezdim.

Cebbar ağa ise, eline filcannı alıp, qaveden bir-eki yütüm içti, soñ fikirini devam etti:

– Şakir, kade, çeşit millet vekillerine ait müelliflerniñ tükânğa satın çıqarılğan kitaplarını eliñe alıp, olarnı saifelep başlasañ, episinde şiiriyet quruluvınıñ "dizayni" biri-birinden farq etmey. Episinde – firqağa (partiyağa) ve onıñ durumına, türlü "şahıslar"ğa, pamuq tarlalarına ve atta pamuq cıyğan maşinalarğa… bağışlanğan "medhiye"lerni rastkelesiñ. O satırlarda ne nağme, ne de muzıka bar – bir tamam söz botqası! Ya, kerçegini söyleycek olsaq, bizler şiir oquğanda em teren felsefe köpkesine dalmalımız, em de tılsımlı muzıka alğışında bulunmalımız…

Bazı da kendi-kendime böyle deyim: "Eger de Alişer Navoiy, Aşıh Ümer, Celaleddin Rumi… ve olarnıñ zamandaşları – qalemdeşleri bugünki şairlerniñ muqaddes İlham Perisine nisbeten etken "vahşiyliklerini" körgen olsalar, olar ağlap, közyaş töküp, yaratqan şaheserlerini deryağa bıraqır ediler…".

Cebbar ağa bir an toqtadı, nenidir hatırlasa kerek, soñ sözüni kene devam etti:

– Sizler şimdi maña: "Ya, kitap saifelerinde insan duyğularını ifadelegen şiirler de var da", dep menim söylegen fikirlerime itiraz yapa bilesiñiz. Amma, sizler böyle bir şeyni köz ögüne almalısıñız. Eger de hopqadaki temiz köpke suvuna tekârançıq – zerre qadar boya bıraqılsa, suvnıñ reñki bir kereden deñişe, bozula, onı artıq içip olamaysıñ… İşte, sizlerge tüşünip-taşınmaq içün daa bir felsefiy fikir.

Men şair degilim, şiir yazmayım. Ama dülber manzaralı nazmiyet bağçasınıñ Saadiy Şeraziy, Sergey Yesenin, Uilyam Şekspir, David Kugultin, Şukrulla… kibi sıra-sıra edebiyat sımalarını sevip oquyım. Şair degen şair, em kendisiniñ, em de insaniyetniñ nabız uruvına diqqtle diñlenip, elindeki sırlı qalemini doğru çalıştırmalı. Böyle yapılmadımı, qalemi bir kereden totlu aletke çevirile. İlham Perisi ise, böyle "şair"ge yaqın bile kelmey, ondan olduğı qadar qaça, uzaqlaşa…

– Cebbar ağa, sizge evalla! – dedi qonaqbaynı diqqatle diñlep barğan Şakir ağamız. – Siz ğayet eyi ve zarur meseleler hususta söz yürütesiñiz, olarnı ileri süresiñiz. Sağ oluñız. Ebet, bizler adam zatı, ömür boyu ögrenip kelemiz. Yañılamız… Kene yañlışlıqlar yapamız… Etken hatalarımıznı tekrarlamamağa areket etemiz… Ne yapacaqsıñ işte, buña ayat deyler…

Şakir ağamız bir an sustı. Soñ tebessüm ile, ezberden şiir oqup başladı:

– Cebbar ağa, nasıl, endi menim bu "evlâdım"nı begendiñizmi?! – dedi yarı şaqa – yarı ciddiy tavur ile…

Qave başında canlanıp ketken subetni Üriye yengemiz böldi. O bizlerni sofrağa – aqşam yemegine davet etti.

Ebet, bol-sal sofra başına keçip oturğan soñ, çoqqa barmadı aramızda canlanğan munaqaşalar daa ziyade surat aldı, qızğınlaştı. Alla bilsin, bu subetler neqadar vaqıt devam ete bile edi. Yarı gece avğan soñ, ev bikesi kelip:

– Yataq yerleriñiz azır, – dedi nezaketle. – Endi biraz raatlanıñız, lafa baqsañız, laf iç bir zaman bitmez.

Qonaqbay da refiqasınıñ fikirine qoltutıp:

– Doğru, endi keç oldu, aydıñız ballar, biraz raatlanayıq, – dedi de yerinden qalqtı.

Bizler ev saiplerine, hususan Üriye ablamıza lezetli yemekler içün teşekkürimizni bildirdik de, Cebbar ağanıñ peşinden kettik.

Qonaqbay bizlerni büyük bir hanege, mahsus musafir içün azırlanılğan odağa alıp kirdi. Arası keniş eki divar yanında birer yataq mevcut.

– Mına bu hane siziñki, – dedi Cebbar ağa. – Aydıñız, raatlanıñız, geceler hayırlı olsun!

Qonaqbay zarur olğan daa bir şeylerni añlatıp, odadan çıqtı. Bizler kendi yataqlarımızğa uzandıq. Sofra başındaki munaqaşalarnıñ tesiri olsa kerek, men seferdeşimden soradım:

– Şakir ağa, ne içün kommunistler özüniñ partiya biletinden mahrum oluvdan pek qorqalar? Maña bunı añlatıp olursıñızmı?!

– Bilesiñmi, eger de partiya azası partiyadan çıqarılsa, o bir kereden qara cedvelge tüşe, – dedi o.

– Demek, siziñ söylegeniñizge köre, men kommunist olmağanım sebep, endi çoqtan qara cedveldeyim, öylemi.

– Yoq, öyle degil, – dep itiraz bildirdi Şakir ağamız. – Partiyağa kirmegenlerge bu "qara cedvel"niñ alâqası yoq.

Menim samimiy subetdeşim biraz indemeyip yattı da, soñ:

– Yusuf, kerçek, sen "partşkola"da* oqudıñ da, sen endi azır kommunistsiñ, – dedi. – Abselâm ağaya bu meselede, isteseñ laf açayım. "Tevsiyename"ni özüm yazarım.

Şakir ağamız şay dedi de, yerinden turıp, odadan çıqtı. Besebelli tütün içmege ketti.

Men ise, yatqan yerimde şimdi Abselâm ağa İslâmovnı – "Lenin bayrağı" gazetasınıñ baş muarririni hatırladım. Çoq acayip insan. Er vaqıt, atta ciddiy olğanda bile, onıñ yüzünde tebessüm çizgilerini seçmek mümkün. Şaqanı sevgen şeñ bir sıma – şahs.

İşte, bir künü bu zatı aliyleri, meni kabinetine davet etip, qarşısına oturttı. Tütün nıqtlanğan azır çubuğını aşıqmadan sernik ile tutaştırdı. O artı–sıra bir qaç kere çubuğını dumanlatıp, keyf çattı. Soñ özüniñ ikmetli, merametli ve aynı zamanda sinçikli közlerini maña doğrulttı da, dedi:

– Yusuf, balam, seni "partşkola"ğa oqumağa yollamaq isteyim. "Edebiyat bölüginde"ki vazifeñ, aylığıñ-maaşıñ saqlanılıp qalacaq. Dört menzil aş, isteseñ yataq – bütün imtiyazlar mevcut. Sen yaşsıñ, saña ösmek kerek… Buña nasıl baqasıñ?

Men, aqılıma-fikirime kelmegen böyle teklifni eşitip, ne deycegimni bilmedim, bir qaç saniye durulıp qaldım. Soñ asıl olğan durumdan (pauzadan) qurtulmaq içün:

– Abselâm ağa, anda tek partiya azaları oquylar, ğaliba, – dedim. – öyle degilmi?

Şimdi menim söylediklerim ustaznıñ göñüline oturmağanını sezdim. O maña, özbeklerniñ: "Meyvasını aşa da, bağını sorama", degen ikmetli sözüni hatırlatqan kibi:

– Partiya azası olmaq şart degil, – dedi kestirip ve tekârançıq sağ tarafqa yantayğan dudaqları kenarındaki çubuğını ardı-sıra tütetip aldı.

Bu arada telefon zıñıldadı. Baş muarrir telefondan refiqası, Alime hanım ile lafetip başladı.

Abselâm ağanıñ teklifi, doğrusı meni meraqlandırdı. Bunıñ sebebi de bar. Sebebi ise, böyle.

Cian tibbiyet ilim-feni şunı tasdıqlay ki, insannıñ başı yuqarısında "Türk Egeri" denilgen noqta – "meydançıq" yerleşken olup, o bütün vucudnı idare etip bara. Ağızğa alınğan er şey, atta bir tamçı içimlik bile, bir ande Türk Egerine kelip tesir ete, ondan soñ vucudqa darqala. Ebet, insan körip keçirgen er bir afat, facia, felâket de eñ evelâ aynı şu Türk Egerini kelip ura…

Söylemek istegenim, men ömürimde qırım milletine mensüp çeşit yaşta kommunistlerni rastketirdim. Olarnıñ aman-aman er birisi özüni aqiqiy vetanperver şahs olğanını köstermege tırışa. Men buña iç de şübem yoq. Em kerçekten öyledir, İNŞALLA!

Velâkin, meni endi bayağı vaqıttan berli başqa tüşünce qıynap, çekiştirip kele. Deyik, qırım milletine mensüp o ya da bu kommunist aqiqatta milletperver, vetanperver insan. Şay ise, ne içün qırım milletine mensüp o ya da bu kommunist, özüniñ doğmuş Ana Vetanına, halqına doğrudan doğru tecavuzlıq yapqan – namusına toqunğan, onı zır-zıbıldaq qaldırğan, yer üzerinden yoq etmek peşine tüşken ve bu müdhiş plannı amelge keçirmek maqsadında devlet mıqyasında işler alıp barğan, (millionlarle adamnıñ yastığını da qurutqan), kommunist firqasından zerre qadar bile igrenmeden, oña aza ola!

O özüniñ "aza"lığı sayesinde, mezkür firqa tarafından yapılğan cinayetler ile razı olmaq – iştirak etmek (birlikte) degilmi aceba! Ne içün o, qızıl partbilet saibi olmaq içün, qadimiy ve aynı zamanda qudretli qırım ecdadlarından keçip kelgen, zengin miras saibine – başındaki Türk Egerine qarşı çalışa, onı bir tamam işten çıqara ve bütün bedenini menfiy zerreler ile zayıflatıp taşlay… O, bunıñ aqibetinde kendi vucudında manqurtlıq ceryanı üküm sürip başlağanını bile farqına barmay. Yani beyaznı "qara", qaranı "beyaz" degen manqurtqa has ğayelerni ileri süre, onı teşviqat etip bara ve ilâhre, ve ilâhre.

İşte, bütün zaman meni çekiştirip kelgen bu suallerge cevap bulmaq içün, endi çoq yıllar devamında nice-nice Türk Egerlerini işten çıqarıp kelgen ükümdar firqanıñ "bilgi" ocağında – Abselâm İslâmov teklif etken partşkolada oqumaq qararına keldim. Ve bu niyetimni, endi Alime abla ile telefon lıqırdısını bitirgen Abselâm ağağa bildirdim…

Böylece, men bir qaç vaqıttan soñ, Taşkentniñ Lunaçarskiy şossesinde, (mında endi çoqtan taş yolu yerine zift töşelgen olsa da, eski adı öyle de temelleşip qaldı), yerleşken partşkolada oqup başladım. Daa doğrusı andaki cansıqıcı derslerni – lektsiyalarnı diñlep bardım.

Partşkolada talim alğanlarnıñ episi Merkeziy Asiya Cumhuriyetlerden kelgenlerini añladım. Mahtumquliniñ* mekânından – Türkmenstandan kelgen keniş diapazonlı, orta yaşta, yüksekçe bolı qansıcaq insan ile dostlaştım. Bilmedim, er ekimiz de alemşumul türk tereginiñ dallarından birisine mensüp oğuzlardan-selcuqlardan olğanımız içünmi, tilimiz ve felsefiy tüşüncelerimiz biri-birine yaqın-sıcaq keldi.

Mezkür "bilgi" ocağında oquğanda, men böyle bir esas añlamğa, hulâsağa keldim. Yani, örkeni temiz ve imanlı insanğa iç bir türlü menfiy vaziyet, atta kommunist firqasınıñ çeşit "vaktsina"ları bile tesir etip olamay – Türk Egerine zarar ketirmege quveti yetişmey.

Ebet, adam zatı bu mürekkep ayatta çeşit vaziyetlerge rastkele bile. Bu, insan alı.

Velâkin bizler – Haq Tealanıñ asiy qulları, bütün ömür işlep kelgen yañlışlıqlarımıznı añlap, endi iç olmadı ömürimizniñ soñki basamağında Tövbege* kelsek, bu da bir qaramanlıqtır – günâhlarımızdan arınmaqtır. Ve, niayet, qudretli qırım ecdadlarımıznıñ zengin mirasına – başımızdaki Türk Egerine bütün ömür yapqan basqılarımız içün, tövbege kelmektir.

Allanıñ merhameti sıñırsızdır, bitmez-tükenmezdir! Bu da inkâr etilmeycek aqiqat…

Men, Aliy Partiya Mektebinde oquvnı bitirgen soñ, kene gazetağa – kendi vazifemge qayttım, işimni devam ettim…

Odağa qaytıp kirgen Şakir ağamız barıp, yatağına uzandı. O, menim daa yuqlamağanımnı abaylasa kerek, yorğun ses ile:

– Yusuf, soñ neday fikirge keldiñ, şefniñ qulağını burıp qoyayımmı? – dep soradı. – Sen endi, azır kadırsıñ.

– Teşebbüsiñiz içün, sizge tasannolar olsun! – dedim, özbek tilini su-tilmaç bilgen subetdeşime ve şaqa tarzında oña daa bir qaç maqtav-alğış sözleri söyledim. – Teklifiñiz üzerinde biraz tüşünip baqmalı… Anam ile de, aqıl tanışmalı…

Şakir ağamız menim soñki sözlerimni eşittimi-yoqmı, bilmeyim. Sebebi, o endi tatlı yuquğa dalğanını sezdim…

Doğrusı, men nasıldır müim iş yapmaq istesem, anamnı kendi yerimde tasavur etem. O bu meselege nasıl yanaşa bilir dep, fikir yürütem. İkmetli anam ile, aqlen aqıl tanışam. Soñ bir de-bir neticege kelem ve öyle de yapam.

Şimdi, rahmetli anam ile bağlı bir levha aqılıma keldi.

Men Kattamiñ mektebinde, üçünci sınıfda oquyım. Mektebimiz balaban olup, anda çevre-çet köylerden de balalar oqumağa keleler. Söylemek istegenim, mektep stadionında keçirilgen tedbirlerde – pioner lineykalarda adeti üzre sınıfımızdan Venera Ganislamova bayraqdar, Ferat Murtazayev gorncı, men trampeteci – üç talebe iştirak etemiz.

Böylelikle, bizler, stadionda safqa tizilgen mektebimizniñ yüzlerle talebeleri ve ocaları ögünden tantanalı sürette bayraq ile beraber sesi-seda ketken gorn ve trampete çalıp keçemiz. Er kez bizlerni büyük zevq ile seyir eteler. Ebet, safta tizilip turğan pionerler kibi, bizim üçevimizniñ de boyunımızda qırmızı galstuklar bağlı.

Menim boyunımdaki qızıl galstuknıñ taqdiri ise, mındaki cemi talebelerniñ galstuklarından farq ete. Onıñ tarihı ise, böyle.

Anam maña ne içündir galstuk taqmaqnı yasaq etti. Men ise, boyunlarında qırmızı galstuk olğan Şamil, Asâ, İra, Ahmet, Rahmet, Roza, Nadâ… kibi sınıfdaşlarımğa ve ğayrı talebelerge yürekten suqlanam.

Bazı künlerde, bir de-bir oca yuqarı sınıf talebesi ile beraberlikte, sabadan qapı ögünde turıp, qızıl galstuksız kelgenlerni toqtatalar. Men böyle vaqıtta qapığa yanaşmayım. Çette turıp, derske kirüv çañını bekleyim. Çañ sesi yañğırap başlağanı kibi, qapı yanında qalabalıq asıl ola, nezaretçi oca da deral dersine kete. İşte men böyle vaziyetten faydalanıp, qapıdan içeri kirem. Kimerde ocam – Sofya Galimovna da, maña galstuksız kelgenimni hatırlata.

Böyle vaqıtlarda, anamnıñ maña qızıl galstuk taqmağa razı olmağanını nasıl etip ocama söyleyim. Ya bunıñle dünyada eñ sevimli insanıma – anama zarar ketire bilecem de. Bala yüreçigim bunıñ farqına bara.

Men kettikçe, anamnıñ pioner galstugına nisbeten menfiy yanaşuvı sebebini añladım. Bütün mesele şunda ki, anamnıñ özüne has mantıqiy tüşüncesi boyunca, qırım milletini qırğınlıqqa oğratqan kommunistler qurumı bayrağı qırmızı reñkte olup, qırmızı galstuk da onıñ bir parçası esap etile, vesselâm!

Bundan ğayrı, mahsus alınğan qarar boyunca, er bir üçünci sınıf talebesi qırmızı bayraq ögünde "ant-yemin" ketire ve pionerge qabul oluna. O bunıñle, "Bütünsoyuz balalar kommunist teşkilâtı"nıñ azası esap etile. Qızıl galstuk, pionerniñ esas silâsı sayıla. Pioner şiarı ise: "Kommunist partiyası işi içün azır ol! Daima azırım!" degen sözlerden ibaret.

Bularnıñ episi anamnıñ İmanına, añlamına, felsefesine zıt kele. İşte, anamnıñ qızıl galstukqa nisbeten olğan munasebeti, onıñ doğmuş halqını mahf etüv ükümini çıqarğan qızıl kommunistler qurumına qarşı ufaq bir protesti demek mümkün…

Men ise, üçünci ya da dördünci sınıf talebesi, anamnıñ tüşüncelerinden – protestinden haberdar degilim. O maña iç bir şey añlatmadan, kesen-kes qızıl galstukqa tabu qoydı. İşte, bar da bunıñ çaresini tap. Eger de Asâ isimli dülber sınıfdaşım eki galstugından birisini maña bermegen olsa, bunıñ soñu ne ile bitecegini tek Allağa malüm.

Men anamdan gizli qızıl galstuk saibi olğan soñ, mektepten evge kelgende onı çantama yahut cebime saqlayım. Ertesi künü saba mektepke yaqınlaşqanda kene boyunıma taqam. Ebet böyle "ayın-oyunlarım" çoqqa sürmedi.

Söylemek istegenim, er vaqıttaki kibi bugün de, defterime qoyılğan nevbetteki "5" baalarnı anamğa maqtanmaq ve tekrar aferinler qazanmaq içün çantamnı açtım. Andan defterlerim ile beraber tesadüfen saqlı yatqan qızıl galstuk da çıqtı. Böyle vaziyetten menim dembe-dem nefesim tutuldı.

Velâkin anam ne içündir galstukqa emiyet bermedi ve tebessüm ile "Arifmetika", "Rus tili" ve diger defterlerimni açıp, menim andaki em sınıfta, em de evde becergen vazifelerni, Sofya Galimovna ocam qırmızı qarındaş ile qoyğan iri dülber "sm. 5" yazılarğa diqqat etti. Soñ, defterlerni çantam yanına qoydı da, meni quçaqlap:

– Aferin!.. Menim oğluma MAŞALLA! Nazar olmaz İNŞALLA! SUBHANALLA MAŞALLA! – dep köküsine bastı, meni boydan-boyğa üç kere şüfledi, yanaçıqlarımdan öpti…

Anam daa demiçik çantamdan defterlerim ile beraber çıqqan qızıl galstuk meselesinde ne tüşündi–ne tüşünmedi, bilmeyim. O, er alde, galstuk hususta iç bir şey söylemedi.

Bu vaqiadan soñ, aradan çoq vaqıt keçmedi, mende yañı qırmızı galstuk peyda oldu. Velâkin, episi bir, men çaresi olduqça anamnıñ közüne qızıl galstuk ile körünmemege tırıştım.

Böylelikle, "Bütünsoyuz balalar kommunist teşkilâtı"nıñ temsili esap etilgen boyunımdaki qızıl galstuk ve onıñ ğayesi ile, başımda yerleşken Türk Egeriniñ zeerlenüv ceryanına zemin yaratıp, oña ğıda berip bardım. Bu da inkâr etilmeycek aqiqat.

Men, işte böyle tüşünceler ile, divarda asılı balaban saatniñ yelquvanından çıqqan nağme alğışında yuquğa daldım…

Saba qavesinden soñ musafirçen, milletperver ve aynı zamanda edebiyatşnaslarğa has teren bilgige malik Cebbar ağa ve refiqası Üriye yengemiz ile sağlıqlaşıp, yolğa çıqtıq.

Böylelikle, Şakir ağamız ile beraberlikte, o deşetli 1944 senesi kommunist qurumı tarafından qırım milletini qırğınlıqqa üküm etilgen rezervatsiyalardan tek bir qısımına, yani Samarqand velâyetindeki Kattamiñ, MTS qasabası, Kiçikmiñ, Valicon, Kattaqurğanğa yapqan seferimiz yekünlendi. Mezkür sefer, tarihiy yigirminci asırda – yetmişinci senelerniñ soñunda olup keçti…

Bütün kâinat, küneş, ay, Yer seyyaresi, insaniyet, ayvanat alemi, canlı nebadetler – dünyada er şey Allanıñ ikmetile dialektika qanunına boysuna, mezkür qanun boyunca yaşay ve arekette buluna.

Kommunist qurumı, buña açıq-aydın misal ola bilir. Bu qurumnıñ ğayet qadimiy ve aynı zamanda daima genç qırım milletine nisbeten alıp barğan kör siyaseti çultutmadı. Aksine, onıñ qırımlığa yapqan vahşiy areketleri yavaş-yavaş bumerang sıfatında ep özüne qaytmaqta. Özbek qardaşlar, "Bu dunyo – qaytuv dunyosi", dep nafile söylemeyler.

Deycegim, kettikçe, er şey deñişip barmaqta. Er şey kendi qanuniy dolabından – rafından yer almaqta. "Beyaz" kene beyazlığı ile qalmaqta, "qara" ise, kendi qarasına dönmekte. Bu da aqiqat…

Bizler, üyle avğanda qadimiy Samarqand şeerine kelip çıqtıq. Seferdeşim ile "Avtostantsiya"da sağlıqlaştıq. Men "Samarqand – Taşkent" avtobusına minecekte, Şakir ağamız hitap etti:

– Yusuf, Taşkentke barğanımda, fotoresimlerni işlep ketirerim!..

Bizler, seferde bulunğan yerlerimizde, Şakir ağamıznıñ fotoapparatında bayağı tarihiy resimler çıqardıq. Şimdi söz, işte bu aqta ketmekte.

– Sağ oluñız Şakir ağa, sizge teşekkürler, añlaştıq! – dedim de, barıp biletimde kösterilgen oturğıçqa yerleştim.

"İkarus" avtobusı yerinden köçti. Pencere artında qalğan Şakir ağamız ile beraber biri-birimizge ellerimizni sallap tekrar sağlıqlaştıq…

Mezkür kezintiden soñ, aradan eki-üç ay keçti. Şakir ağamız Taşkentke, daa doğrusı "Lenin bayrağı" muarririyetine kelgende, o maña, tüşürilgen fotoresimler olup çıqmağanını – bütün "negativler" küygenini söyledi.

Beklenilmegen böyle haberni eşitip, menim qalbimde nedir "tırs" etti. Türk Egeriniñ tesiri olsa kerek, anda, bir şey qırılğan kibi oldu. Velâkin, sabıq seferdeşime bunı duyurtmamağa areket ettim ve:

– Aydı, Şakir ağam, qaza-belâ onıñle ketsin de, bir daa qaytıp kelmesin! – dedim men, çoq ikmetli qırım ecdadlarımnıñ ikmetli sözünden faydalanıp...