ТТатилимни эр сене, мубарек Къырым топрагъында, даа догърусы анамнынъ-бабамнынъ догъгъан коюнде кечирем. Мен киби бекяр бир йигитнинъ, энди аньанеге чевирильген бойле омюр тарзы, кечкен йигирминджи юзйыллыкънынъ етмишинджи сенелери башлады. Атта Къырымнынъ текрарланмаз мевсимлерини – баарини, языны, кузюни, къышыны корьмек, козьэтмек макъсадында, татилимни де йылнынъ чешит дёнюмлерине догърулайым.

Эр кересинде, энди татилим сонъуна келип, кене Ташкентке къайткъанда, Къырымнынъ денъизини, дагъларыны, къаяларыны, аэропорт ёллары бою оськен тереклерни валлаи юректен пакъыллайым. Себеби, олар бинълер йыллар зарфында эдждадларымнынъ кобек къаны тамып кельген бу азиз Топракъта яшамакъталар… мында къалмакъталар! Мен исе, кериге – кене резервациягъа дёнмектем. Коммунист империясы акимиети манъа бу азиз къырым топрагъымда яшамагъа ясакъ эте экен, демек Ер денильген сейяренинъ Къырымдан тыш бутюн ерлери меним ичюн резервация, весселям…

Мен, мукъаддес Къырым топрагъына ильки де, бир бинъ докъуз юз етмиш секиз сенеси кузюнинъ башында аякъ бастым.

Самолёт мердивенининъ сонъки басамагъына энип, «Бисмилля!» дедим де, озюмни Ана-Ветан къучагъына-багъырына аттым. Юрегим джошты… Къальбим толуп-ташты… Козьлерим яшланды… Думанлы козьлерим къаршысында бу азиз земин эвлятлары – резервацияда-иджретте эляк олгъан анамнынъ ве бабамнынъ догъмуш сымалары джанланды…

Аэропорт мейданына чыкътым. Автобуслар тургъан ерге бардым. Козьлериме «Судак» деген, янълыш язылы арифлер илишти. Бабамдан чокъ йыллар зарфында эшитип кельген о эфсаневий шеэрнинъ ады хата язылгъан олса да, эр альде шимди меним огюмде Сувдагъ автобусы турмакъта. Муджизе десенъ, муджизе! Мен ал-азырда бутюн дюньямны унуттым, кендими бир тамам тылсымлы масал ичинде ис эттим! Валлаи, достум, буларнынъ эписи акъикъат, керчек!

Эеджан иле билет алып, автобускъа миндим. Юрегим къуванчтан эп чапаланмакъта…

Нейсе де, экинди маали авгъан сонъ автобус еринден кочьти ве баба-деде юрду Къырымнынъ текрарланмаз къысымларындан бири эсап этильген, къадимий Сувдагъа – Хапысхора догъру ёл алды.

Автобус пенджересинден ёл четлериндеки ве уфукътаки тылсымлы табиат аджайибатларына сукъланып, оларны сейир этип кетем. Сонъ… Къырымны… кеттикче акъшам къаранлыгъы сарып башлады…

Ниает, мен кенди ис-дуйгъуларымдан бираз къуртулып, яваш-яваш озюме келип башладым. Дейджегим, Сувдагъа – Хапысхора хырсыз киби, геджеси барып кирмекни озюме ляйыкъ корьмедим. «Эйиси, бу буюк ёл боюнда яшагъан якъынларымнынъ бирисинде къонайым, саба ола – хайыр ола!» - деп тюшюндим.

Шимди мен башым тёпесине узанып, пармагъым иле андаки дёгмечикке бастым, онынъ янындаки чыракъчыкъ янды. Чантам ичинден джеп дефтеримни алып, оны саифелеп башладым. Козьлериме Багъчаэли ве Сала коюнде яшагъан якъынларымнынъ адреслери илишти. Еримден турып, айдавджы янына бардым ве онъа макъсадымны анълаттым. О манъа, Багъчаэлини энди кечип кеткенимизни, амма он беш дакъкъадан Салагъа келип чыкъаджагъымызны сёйледи.

Буюк ёл Сала коюнинъ къабыргъасындан отип кете экен. Автобус айдавджысы мени дуракъта къалдырып, ёлуны кене девам этти.

Чевре-чет зифт къаранлыкъ ве чым-чырт. Бараджакъ еримни сорамагъа биле адам ёкъ. Не де олса, буюк ёлнынъ сол тарафына кечип, пенджерелерде корюнген ярыкълыкъларгъа догъру адымладым.

Сала коюнинъ бир къач къаранлыкъ сокъакъларыны кезип чыкътым ве ниает гедженинъ дер маалинде адресте косьтерильген Кязим агъамнынъ (эмджемнинъ) эвини таптым…

Гъает мусафирчен ве айны заманда къардашджан эмджем манъа, Уралдан мусафир кельгенини ве олар ярын Сувдагъа – Хапысхора кетеджеклерини сёйледи. Юксек бойли, къансыджакъ, энди алтмышнынъ этрафларында олгъанына бакъмадан ташны сыкъса сувыны чыкъараджакъ сагълам мучели Али агъа, Уралдан айдап кельген «Москвич» енгиль машнасында манъа да ер тапыладжагъыны бильдирди.

«Алла юр къулум десе, губернатор олмакъ бир шей дегиль» дегенлери киби, шукюрлер олсун ки, Хакъ Теаля манъа да «юр къулум» деди… Себеби, бабамнынъ кобек къаны тамгъан мекянгъа Кязим эмджем, Фатиме энгеанам (Кязим агъанынъ анасы – рахметли Харахалиль Асан эмджебабамнынъ къарысы), Али агъа киби догъма хапысхорлылар иле бараджам. Мен бунъа пек къувандым!.. Эбет, бизлерге Али агъанынъ марюшкеси – рефикъасы да къошуладжакъ…

Эртеси куню, саба емегинден сонъ «Москвич»ке толушып, ёлгъа чыкътыкъ. Машна тез арада Сувдагъ ёлуна минип, гъает гурь оськен дагъ (орман) ичинден кетти. Энди чокътан сексен яшны озгъан ве докъсангъа янашкъан ири суекли-мучели Фатиме энгеанам, акълен кенди генчлигине къайтса керек, джошкъунлыкъле йырлап башлады. Онынъ назик-незакетли сеси эпимизни эсир алды.

Умумен алгъанда, ялыбою къырымларнынъ аман-аман эписинде музыка афызасы юксек севиеде олуп, джумлесинде йырламакъ къабилиети бар. Мен балалыкътан берли, бунъа дефаларджа эмин олдум.

Бизлер шимди «Москвич»те кеткенлер –эпимиз къартанагъа зиль туттыкъ. Атта Али агъанынъ рефикъасы да боялы дудакъларыны къыбырдатып, бизлерни къолтуткъан киби олду. Чюнки этрафтаки дюльбер манзаралар – эфсаневий корюнишлер эпимизни бир тарзда сархушландырды – дюньямызны унуттырды…

Ёл четинде «Судак» деп, кене янълыш язылы косьтергични корьгенимизле, Къара денъиз саилинде ерлешкен къадимий Сувдагъ шеэрине кельгенимизни анъладыкъ.

Энди бир тамам унутылып, кечмишке далгъан нидже-нидже тарихий вакъиаларгъа шаатлыкъ япа биледжек икметли Сувдагъ шеэри бугунь де - бугунь сукют сакъламакъта. Баты бетте кокюсини керип тургъан мухтешем Дженевиз Къалеси земининде булунгъан Сувдагъ шеэри шимди «Къадимий дюнья тарихыны гизлеп тургъан музейи»ни анъдырмакъта.

Базы бир ихтияр кишилерден алынгъан малюматларгъа коре, о узакъ кечмиште Къара денъиз Сувдагъ денъизи намы иле белли олгъан…

«Москвич» мезкюр шеэр къабыргъасындан кечип, Хапысхор ёлуна чыкъты. Дюмен саиби Али агъа догъмуш кою иле корюшеджегинден ильхамланса керек, о бир тамам джошты – озюне хас къудретли ве айны заманда дюльбер сес иле къырым халкъынынъ такъдирини ифаделеген «Урал дагъы» тюркюсини созды…

Санки дерсинъ шимди тюркюнинъ сёзлери, Али агъанынъ къальбинде къайнагъан маден иримесине чевирильди де, ирмакъ бою акъып башлады. Буны бутюн вуджудым иле сездим.

Мен арттаки отургъычнынъ кенарында – сагъ тарафында ерлешип, Али агъаны козьэтип кетмектем. Къырым миллетининъ фаджиалы омюринден ялынъыз бир парчачыгъыны акс эткен мешур тюркю иджраджысына, акъырын, бизлер де къошулдыкъ.

Али агъанынъ козьлери яшланды. Бесе-белли шимди онынъ къальбиндеки маден иримеси толуп-ташты – ирмакъ кенди «саилинден» чыкъып кетти. Албу исе, Али агъанынъ татлы-дюльбер бульбуль сесине де тесир этти. Гуя, маден иримеси акъып келип, онынъ богъазына тирельген киби олду. Али агъа бир къач сание сусты. Сонъ кене йырлап башлады.

Затен, Къырым запт этильген кунюнден, яъни 1783 сенеден итибарен, чар акимиети гонъюлине ятмагъан – хавфлы сайгъан къырым миллети векиллерини Сибирья, Урал ве Русиенинъ дигер улькелерине этап этип башлады.

1808 сенеси исе, йигирми бинъден зияде къырым исьян ордусы, баскъынджыларгъа къаршылыкъ косьтермек ичюн буюк азырлыкъ корюп башладылар. Велякин, олардан учь бинъ нуфузы бельгиленген вакъыттан эвель аякъкъа къалкъты. Нетиджеде, исьян планы ачылды – фаш этильди ве кутьлевий джезалар башлады.

Сагъ къалгъанлардан бир къысымы Уралгъа, башкъа къысымы Сибирьягъа сюрюльдилер. Иште, «Урал дагъы» тюркюси де шу XVIII юзйыллыгъы сонъунда ве XIX асырнынъ биринджи черигинде догъду.

Сонъундан, яъни 1854 – 1880 сенелери Къырымда бири-бири артындан исьянлар котерильди. Къырым исьянджылары тарафындан, чагъырылмагъан мусафирлернинъ (помешиклернинъ) сарайлары дарма-дагъын этильди… Дейджегим, невбеттеки ветанпервер къырым миллий курешчилер де – исьянджылар да Урал тарафларгъа этап этильдилер. Нетиджеде «Урал дагъы»на янъы сатырлар къошулды.

XX асырнынъ 30-нджи сенелери Чолакъчы Али агъанынъ бабасы киби, энъ эмексевер инсанлар КУЛАК тамгъасы иле кене Уралгъа ве онынъ артындаки улькелерге сюрюльдилер. Бунынъле, «Урал дагъы»на нисбетен иджадий яндашув джерьяны эп девам этти.

Фаджиалы бир бинъ докъуз юз къыркъ дёрт сенеси майыс айында къырым миллети иле шыплангъан бир къач эшелон кене Урал тарафларгъа айдалды…

Меним сёйлемек истегеним, къырым миллети 1783 сенеден башлап, яъни бир бучукъ асыр девамында ишгъальджилер «ярдымы» иле Урал бетке ирмакъ киби акъып турды. Ве айны заманда мезкюр тюркю де, къырым халкъы векиллери тарафындан эп джуляланып барылды… нетиджеде мешур «Урал дагъы» догъду.

Къадимий ве даима генч къырым миллетининъ – халкъынынъ набыз урувына аэнкдеш мезкюр тюркю, акълы оларакъ мухтешем Эдебият Абидесине* чевирильди. Бу да инкяр этильмейджек тарихий акъикъат…

Эбет «Урал дагъы» тюркюси бир къач вариантта олуп, олар бири-биринден деерли фаркъ этмей – лейтмотиви айни.

Али агъа джошкъун ве айны заманда мунълы сес иле йырламакъны эп девам этмекте:

«Москвич» бираз сагъгъа бурулып, терен дере тюбюне далды (эр альде манъа шай корюнди) ве андаки бурмалы ёлдан кетти де солгъа бурулып, кене юкъары чыкъты. Машна сурьатле бу гъает сарп ёлъа мингенде, меним кальбимни теляш къаплады. Чюнки дереден – сарп ёлдан ашагъыда даа да терен учурым кете…

Бабам йырлагъан «Сувдагънынъ ёллары бурма да, бурма…» тюркюси, шимди бизим «Москвич» кеткен ёлны ифаделегенине текрар-текрар эмин олдум.

Али агъа исе, озюни сыкъмадан, усталыкъле эм дюменни идаре эте, эм де меаретликле «Урал дагъы»нынъ сёзлерини соза:

Бу арада Фатиме энгеанам:

– Баллар, бизим баба-деделеримиз Хапысхордан Сувдагъа аву эски ёлдан хатнадылар! – деди эли иле сол тарафкъа ишмар этип.

Мен къартий косьтерген бетке чевирильдим, амма анда эски ёлны корюп оламадым.

– Анда ёл деген-ёл корюнмей де! - дедим.

Огюмде отургъан Кязим агъам къолу иле ишмар этип, манъа анълатып башлагъан сонъ, нейсе де учурым бою кеткен ве зар-зорле бир ат арабасы сыгъаджакъ ёлны абайладым. Затен, онъа ёл демек де къыйын. Тарачыкъ ёлакъны анъдыргъан мезкюр ёлнынъ бир тарафы юксек чыплакъ тик байырлар ве къаялар олса, бизге бакъкъан тарафы учурым.

Мен шимди о дешетли къыркъ дёрт сенесини… фаджиалы майыс айыны тасавур эттим. Меним козьлерим огюнде, анам-бабам-догъмушларым иле берабер джеми хапысхорлылар юк машналарда Сырат Копюрни анъдыргъан бу тарачыкъ ёлдан кечкенлери джанланды.

Къартийнинъ сёйлегени киби, янъы къурулгъан ёл базы ерлерде эски ёл иле, де къошула, де айрыла…

– Юсуф, огълум, абу юзюм багълары сенин бабанын-деденин багъларыдыр! – деген, Фатиме энгеанамнынъ джошкъун сеси янъгъырады.

Мен хаял фыртынасындан къуртулып, къартий ишмар эткен сагъ тарафкъа башымны чевирдим. Бизим «Москвич» кеткен зифт тёшели ёлдан эки – учь метро ашагъыда юзюм багълары узангъан… Меним бабамнынъ-дедемнинъ багълары!

Догърусы, шимди насыл бир вазиетте – дуйгъуларда булунгъанымны бир Алла биле ве бир де кендим билем…

– Али агъа, мумкюн олса, машинаны токътатынъыз! – деп риджа эттим.

О «Урал дагъы»ны шарт кести де, «Москвич»ни ёлнынъ кенарына кечирип, тормозгъа басты. Бундан сонъ о манъа чевирилип, суалий назар ташлады. Мен онъа:

– Бабамнынъ багъындан юзюм къопармакъ истейим! – дедим эеджан иле.

Бу сёзлерни ич де экиленмеден – шубеленмеден юректен сёйледим. Яъни, бунынъле, мезкюр багълар энди чокътан девлет ходжалыгъы эсабына кечкенини биле танымакъ истемедим… Меним ичюн олар баба-дедемнинъ багълары, энди исе, меним багъларым, весселям!

Мен машнадан тюштюм де, ёлдан ашагъы эндим. Азиз эдждадларымнынъ багъларына далдым. Юзюм сыраларындан юрдим. Бегенген салкъымларны къопардым ве элимдеки уфакъ торбачыкъкъа ерлештирдим. Торбачыгъым толгъан сонъ юкъарыгъа – ёлгъа чыкътым.

Мени, ёлнынъ кенарында, койлюге хас урбада, элинде сырыгъы алчакъ бойли, орта яшында адам къаршылады.

Бабамнынъ юзюм багъларында къаравуллыкъ япкъан бу сарышын адам манъа атты-тутты, багъырды-къычырды, бир шейлер такъмакълап нелердир сёйлеп башлады… Догърусы бу адамнынъ шимди манъа афырып айткъанлары къулагъыма етип кельмей. Себеби, мен бир тамам эйфория* ичиндем! Даа догърусы эфсане, масал, муджизе дюньясы алгъышындам, къучагъындам, къыршавындам…

Бираз вакъыттан сонъ сарышын къаравулнынъ вуджудында «якъарлыкъ» битсе керек, о яваш-яваш кенди «нуткъыны» сакинлештирди. «Субетдешим» бесе-белли озюнинъ япкъан теджавузлы «нуткъы» девамында меним юзюмдеки тебессюм-къуванч аляметлери эксильмегенини, аксине арткъаныны абайласа керек. О, эр итималгъа къаршы деди:

– Мен сени идареге алып бармагъа меджбурым!..

Къаравул сонъки фикирини керчектенми, ёкъса къызгъынлыкътан сёйледими, бильмедим. Бу сарышын адам анъгъан колхоз идареси бир тарафта турсын, атта о узакъ отузынджы сенелери Али агъанынъ балалыкъ-осьмюрлик чагъыны харабеге чевирген – юрегини якъкъан коммунистлер тахтындаки махлукъ биле, шимди мени – джанаваргъа чевирильген бир инсанны ушкютип биле оламайджакъ. «Кендим хан – кендим султан» дегенлери киби, мен шимди тамам бойле вазиеттем.

– Командир, сен билесинъми, мына бу юзюм багълары (эллеримни эки тарафкъа джайип ишмар эттим) меним бабамнынъ, дедемнинъ багълары! – дедим джошкъунлыкъле. – Иште мен шимди, чокъ сенелерден сонъ кенди багъларымыздан биринджи кере юзюм къопардым. Буны рахметли бабамнынъ ве дедемнинъ хатырасы шерефине яптым!..

Къаравул вазиетимни анъласа керек, элиндеки сырыгъыны ерге къойды. Джебинден тютюн къутусыны чыкъарып, андан бир сагар алып къапты. Акъырын титреген эллери – пармакълары иле серник чертип, тютюн якъты. О меним сёйледиклеримден тесирленсе керек, «узурлангъан» киби, деди:

– Куньде, бу ёлдан юзлерле машна кече. Олар да сен киби юзюм багъларына кирип кечселер, мында не къаладжакъ…

– Олар ич бир заман меним еримде – мен киби олуп оламайджакълар, мен де ич бир вакъыт оларнынъ еринде – олар киби олуп оламайджам…

Къаравул субетдешим не тюшюнди бильмейим, озюнинъ теляшлы-раатсыз козьлерини (манъа шай корюнди) башта сагъ тарафындаки къаяларгъа, сонъра юзюм багъларына чевирип:

– Ну-у, с Богом!.. – деди де, ерде яткъан сырыгъыны эгилип элине алды ве яваш адымларле ёл боюндан кетти.

Мен баба-дедемнинъ багълары ичинде сербест долансам керек, «Москвич»имизден баягъы узакълашкъаным. Бунынъ фаркъына энди бардым. Чюнки Али агъанынъ машнасы къарарле юз метро огде турмакъта.

«Москвич»ке келип миндим де, андакилерни багъымызнынъ юзюминден сийлядым. Али агъа юзюм салкъымындан бир пытачыкъ къопарды да:

– Юзюм данелерине къонгъан ветан тозлары да лезетли олмалы! – деп, ашап башлады ве бу арада менден сорады. – Сонъ, Юсуф, каде, къаравул иле не лафэттинъиз!?

– Алла къысмет этсе, мен резервациядан къайтып кельгенде о, Урал дагъларына кетип къалмаса, бабамнынъ юзюм багъларында къаравуллыкъ япа биледжегине ишандырдым!

Бу вакъытадже сес-солукъ чыкъармадан динълеп кельген Кязим агъам лафкъа къошулды:

– Сенинъ берген ваделеринъе о севинч-къуванч олгъандыр!

– Эбет, о бунъа пек къуванды! – дедим, лафэтмеге чокъ севмеген Кязим агъама. – Эндиден сонъ ишсиз къалмайджагъына эмин олду. Атта, о меним элиме багъларнынъ «анахтарыны да туттырды». Мен энди бабамнынъ юзюм багъларына истеген вакъытта кире билем!..

Эпимиз кулюштик. Фатиме энгеанам исе, эллерини котерип, дуа этти:

– Аллахим! Сен мусюльман хырым халхына ярдымджы ол! Аллахим! Миллетимизе кенди Хырым Ветаныны, даш-топрахларыны, багъ-бахчаларыны, дагъларыны, денизлерини, гокюни, йылдызларыны, айыны, гунешини… хайтарып вер! Олары гене миллетимизин элине туттыр! Аллахим! Сен эр шейе хадырсын, мевлямсын, худретлисин!..

Фатиме энгеанамнынъ девамлы япкъан Дуалары, ипрангъан къальбинден янардагъ киби фышкъырып чыкъмакъта. Онынъ козьлери бир тамам торланды.

Къартийнинъ Дуасындан эпимиз тесирлендик. Атта, Али агъанынъ марюшкесине де тесир эткен киби олду. О, къартийнинъ такъмакълап сёйлегенлерини анъламаса да, Дуанынъ магик къувети онъа да барып етти…

«Москвич» суръатле эки къая арасындан кечип ачыкълыкъкъа чыкъты.

– Али, абу хаялары таныдынмы?! – сорады Фатиме энгеанам.

– Эльбетте, сагъ тарафта Айфока, солда Пананья! – деди эеджанланып, Али агъа. – Мына бу да бизим догъмуш Хапысхор денъизимиз!..

Муджизе десенъ муджизе! Шимди къаршымда анамнынъ, бабамнынъ – даа догърусы та Къалюбелядан тутып эп тамыр атып кельген эдждадларымнынъ топрагъы, оджагъы, Хапысхор… Уджю-буджагъы корюнмеген денъиз… Эеджандан бутюн теним – вуджудым чимирдеди. Козьлериме инанып оламайым…

Мен санки дерсинъ бир тамам масал ичиндем… Сол тарафта далгъаланып тургъан къоджаман денъиз…

Валлаий, шимди насыл бир тылсымлы вазиетте экенимни, сёзле ифаделемеге аджизим…

Али агъа «Москвич»ни саиль боюндаки зифт тёшели ёлдан айдады. Сонъ, Кязим агъамнынъ тевсиеси иле, машнаны сагъгъа бурды ве койнинъ кенарындан кетти. Сол тарафта юксек чыплакъ тёпеликлер, сагъда эвлер. Биз кеткен ёлнынъ эр эки тарафында кокке узангъан дюльбер бебеш* тереклер.

Бизлер шимди Ватин озени копюринден кечтик де, акълам ёлдан юкъарыгъа догъру кеттик.

– Али, балам, абу ерлери таныдынмы? – сорады энгеанам бир тамам сюкют ичине далгъан айдавджымыздан.

– Сагъ тарафымызда Кулеси дагъы! – деди эеджанлы сес иле Али агъа. – Анда, онынъ тёпесинде мезарлыкъ олмалы. Сол тарафымызда да мезарлыкъ…

Али агъа шай деди де, деръаль сусты… шашмалады... Себеби, къабирстан олгъан ерде буюк биналар къурулгъан. Онынъ дамы тёпесине ири арифлер иле «Шахтёр» деп язылгъан…

– Иште, баллар, бу явурлар мезарлыхларымызы дарма-дагъан этип, ерине санатория хурдулар! – деди энгеанам. О эм агълады, эм де сёзюни девам этти. – Кулесин устюне – мезарлых олан ере де, Язлых кулубы тикледилер. Мезарлых Башташларыны аран ве эв хуруджылыхларына, кенеф ёлагъына ишлеттилер… Кимер динсиз гельмешеклерин сёйледихлерине горе, эдждадларымызын – мевталарымызын кемиклери чевре-четлерде яйилип халды… пек хорланды… Бу динсизлерин яптыхларыны ич бир кимсе, атта иблис де япмаз… Алла джезаларыны версин! Амин ЯРАББИ!..

Ниает, «Москвич» юкъарыгъа котерильди ве шу ерде де – къадимий Хапысхорнынъ меркезинде токътады. Эпимиз машнадан тюштик. Фатиме энгеанам явлугъыны алып, эки янагъындаки къатмер бурюшиклерге «къонгъан» элем козьяшларыны сильди. Сонъ о, бизим къаршымызда «башыны» магъруране котерип, кечмишни хатырлатып тургъан бинагъа ишмар этти де:

– Баллар, абу ибадетхане эдждадларымыз йыллар бойы ибадет япып гелен Джамидир! – деди эеджанланып. – Абу ерлерде Джамининъ хуршундан тёкюлен юксек минареси вар эйди. Комсомоллар, коммунистлер оны йыхмакъ ичюн пек чох урундылар, зорландылар… Олардан бир-экиси неедир огърап-чарпынып олюп де кетти…

Мен бу арада, Али агъанынъ Джами къабыргъасындаки насылдыр азбаргъа киргенини абайладым. Онынъ пешине тюштим ве ачыкъ-кениш мейданчыкъкъа келип чыкътым. Али агъа эки – учь къоранта яшагъан узун-узадие чардакълы эвнинъ къаршысында турып, нелердир такъмакъламакъта – сёйлемекте. Онъа якъын кельдим, динълендим. Драндаз бичимде бу адам козьяшларыны тутып оламадан, догъгъан эвине (буны сонъ анъладым) тикилип, акълен бабасы иле лафэтмекте.

– Баба! Меним азиз бабам! Сенинъ бир атынъ олгъаны себеп, санъа «кулак» тамгъасыны басып, хорантанънен берабар Уралгъа сюрдилер!.. Эпимиз, Екатеринбург шеэринден беш юз километр месафеде – юз отуз алтынджы Карпинск дагъ кесюв больгесинде акъ-укъукъсыз къулларгъа чевирильдик… Сен, баба, 8869-нджы баракта кечингенинъ – эляк олгъанынъ, бугунедже козьлерим огюнде. Сенинъ: «Али, огълум, чаренъ оланда койден бир авуч топрах кетирип хабирим устюне тёше!» деп ялваргъанынъ аля даа къулагъымда янъгъырай… Баба, билесинъми, шимди меним – сенинъ Али огълунънынъ етмиш беш аты вар! Ама мен энди кулак дегилим…

Бу ерде о, етмиш беш ат къувети олгъан кенди «Москвич»ини козь огюне алмакъта.

Иште, Али агъа озюнинъ догъгъан чардакълы эви къаршысында турып… корип-кечирген юрек фаджиасыны – юрек нидасыны «тёкмекте». Албу исе, юзбинълерле къырымлынынъ – къырым миллетининъ айни фаджиасы, айни юрек нидасы… десек аслы да мубалягъа олмаз.

Бу да инкяр этильмейджек тарихий акъикъат!

Бизлер Фатиме къартий иле берабер эдждаларымызнынъ излери къалгъан къадимий Хапысхор сокъакъларындан юрдик. Энгеанам эр бир эв саибини бала-чагъасы иле адларыны лагъабы иле анъып эм агълады, эм де тариф этти…

Энгеанамнынъ сёйлегенине коре, йигирминджи сенелери укюмет башына большевиклер-коммунистлер кельген сонъ, хапысхорлы Бозах Абдулла агъа сельсовет реиси вазифесинде булунгъан. Иште, Абдулла агъа, етмишинджи сенелернинъ башында Дальверзинден (Озьбекстан) Къырымгъа Хапысхорны зиярет этмеге кельген. Кельген амма, кендисини тутып оламагъан. Эки-учь саат зарфында агълап-сызлап койни кезинген. Сонъ… артыкъ къатланмагъан, Хапысхордан чыкъып кеткен. Бозах Абдулла агъа резервация ерлерине – Биринджи Дальверзинге къайткъан сонъ чокъ яшамагъан, кечинген.

Мен мектеп талебеси экенде, алчакъ бойли, аппакъ сакъалы низамы иле тыраш этильген Абдулла дедени Дальверзин къасабасы сокъакъларында расткельгенде, онъа селям берип кечем. О, эр вакъыт селямымны ала тургъан. Дейджегим, Гъафар агъа меним бала анъымда иманлы бир ихтияр киши оларакъ къалды…

Бозах Абдулла деде етмишинджи сенелери Хапысхор сокъакъларында диване киби юргенде, онынъ яш толу думанлы козьлери огюне ким бильсин нелер кельди!.. Бельки зеининде балалыкъ, осьмюрлик, пишкинлик девирлери джанлангъандыр… Бельки догъмушларынынъ, таныш-билишлерининъ – койдешлерининъ къалдырып кеткен излерине расткельгендир… Бельки де, эр шейни якъып-йыкъкъан большевиклерге-коммунистлерге къатылып, олар иле ишбирлик япкъанлары козьлери огюне кельгендир… Алла бильсин, бельки шимди, оларнынъ эписи пишип – къувамына келип, ихтиярнынъ бинъ-бир пешман козьяшларына чевирильгендир… (Эбет, ал-азырда мезкюр меселеде, бир де-бир фикирге кельмек кучь!?).

Меним сёйлемек истегеним, «бельки»лер пек чокъ! Велякин, мытлакъа бир шейге эминлик беслемели ки, эр бир адам сонъки нефеси арфесинде, озюнинъ кечирген бутюн аяты-омюри-яшайышы кинотасма киби, бирер-бирер козьлери огюнден кечип башлай. Бойле «Ильк темсиль синемасы» нумайышында, о я да бу инсанлардан базылары кенди Амельдефтерлери бир тамам бош къалгъаныны коре – анълай. Даа догърусы, бутюн омюр ялынъыз шейтангъа уюп яшагъанынынъ фаркъына бара. О бойле аньлерде, акъылыны да ойната биле… Нетиджеде, озюнинъ сонъки нефесинде, эр бир мусюльман ичюн зарур олгъан Келимеи Шеадет* кетирип оламадан эбедий козь юма – бу алемни терк эте.

Аслы да, Алланынъ эр бир къавий иманлы къулу джан бергенде, мытлакъа Келимеи Шеадет кетирмек имкянына малик ола тургъан.

Инсаниет яшагъан Фани дюньянынъ сынавы иште бойле гъает саде ве айны заманда гъает амансыздыр… мудхиштир…

Бойлеликле, Фатиме энгеанам аман-аман докъсан баарьни корюп кечирген олса да, о догъмуш кою сокъакъларында кендисини генчлер киби ис этип, элинден кельгени къадар къылавуз вазифесини одеди. О, кой хусуста пек чокъ малюмат берди…

Бизлер, энди бир тамам къуруп къалгъан Ватин озени копюринден кечип, саильге таба догърулдыкъ.

Къартийнинъ сёйлегенине коре, экинджи джиан дженкинден эвель даима толу ве чапып акъкъан бу Ватин озени койнинъ сынъыры эсап этильген. Озенден тутып, та денъизге баргъандже багъ-бахчаджылыкъ олгъан. Коммунистлер акимиети тарафындан хапысхорлыларны, бу джумледен къадимий къырым миллетини махв этюв Къарары къабул олунгъан сонъ, «мусафирлер» озьлерининъ мусафир олгъанларыны – тамырлары не ерден экенини унутмагъа арекет эттилер. Бутюн заман козь бебеги киби асралып келинген бу азиз Хапысхор топракъларыны, андаки багъларны, бахчаларны юзсуз «мусафирлер» айдамакълар киби озь-ара пайлашып алдылар, эвлер къурдылар…

«Москвич» саильге келип, онъайтлы бир ерде токътады. Машнадан тюштик де, шу ерде, ялы боюнда ерлешкен устю къапалы базарчыкъкъа янаштыкъ. Кенъ бетон тезгяхлары олгъан базарчыкъта бир къач сатыджы бар. Сатыджыларнынъ эксериети догъма бу койден. Велякин олар Къырымнынъ чёль бетлеринде – сатын алгъан эвлеринде яшайлар.

Акимиет оларны чёльде, кенди эвлерине язмай (прописка этмей). Язылмагъан киши исе, ишке де алынмай, весселям. Коммунистлер идаресининъ махсус къырымлыгъа нисбетен къуллангъан алемден тыш кийик къануны иште бойле усулда чалыша.

Анълагъаныма коре, меним къырым къандашларым-диндашларым энди берекети джыйылып алынгъан колхоз-совхоз багъ-бахчаларында юрип, чамбола япылгъан себзелерни, мейваларны кетирип, мында базарда сатып кечинелер – къоранта бакъалар.

Бу арада, яныма орта бойдан бираз юксекче адам янашты да:

– Юсуф, мени таныдынъмы? – деп сорады тебессюмле.

Бираз ёргъун велякин котеринъки рухта булунгъан, къансыджакъ бу шапкели адамнынъ ачыкъ юзюне дикъкъат эттим. Мен онъа бир шейлер сёйлеп даа етиштирмедим:

– Мен Джафер агъанъ олуйым! – деди, о.

Анамнынъ якъын сойы, Сабалай Джафер агъаны корьмегеним къайда къалды. Даима шенъ, кулерюзлю, ачыкъ гонъюлли Джафер агъаны къучакъладым, оны кокюсиме бастым… Къыркъ дёртте бизим къоранта Сабалайлар аилеси иле бераберликте, эджель эшелонында Каттакъургъангъа (Озьбекстан) барып чыкътылар. Бабамларны Валиджон коюне, Сабалайларны къомшу Бахрин коюне кетирип быракътылар.

Чокъ гузель инсанлар. Хусусан о заманы баягъы яшта олгъан аналары – Фатиме тейзанамнынъ балалары бизимкилерине бакъкъанда энди аман-аман етишкен йигитлер ве къызлар олгъанлар. Сонъра, олар, Беговат тарафларгъа кочьтилер. Анда бир къач йыл яшап, Къырымгъа якъын олмакъ ичюн Краснодар улькесине барып чыкътылар.

Джафер агъа бираз вакъыттан сонъ ич бир шейге бакъмадан, буюк къорантасыны алып, кобек къаны тамгъан Къырымгъа кельди. Чокъ юрювлер- араштырувлар нетиджесинде, ниает Къарасувбазар районынынъ Багъчаэли коюнден эв сатын алды.

Етмишинджи сенелери ветанына къайткъан эр бир къырым киби, Джафер агъа да нидже-нидже омюр сынавларны башындан кечирди. Амма о, рухтан тюшмеди. Себеби, Ана-Ветан кокюси-багъры оны эр вакъыт ве эр ерде къыздырып кельди. Шимди де, шай.

Велякин, Джафер агъаны – бу топракънынъ акъикъатта садыкъ эвлядыны даа язмайлар, яъни оны прописка япмайлар. Язмайлар экен, демек ишке де алмайлар. Бала-чагъаны исе, бакъмакъ керек.

Эр бир бала кенди къысмети иле догъа, дегенлери киби, Алланынъ мерамети иле балаларынынъ къарынлары токъ. Эмексевер Джафер агъа бир ерде отурып къалмай, о насыл иш расткельсе оны япа. Бугунь исе, Халиль исимли огълу иле берабер, чамболадан топлангъан мейваны Хапысхор базарына сатмагъа кетирдилер…

Джафер агъа, Хапысхорда къаладжагъымны анълагъан сонъ, о мени базарнынъ къабургъасындаки биринджи эвге алып кельди. Азбарда, скемледе раатланып отургъан, башында къамыштан токъулгъан уфакъ шляпалы къарткъа манъа ятакъ тапып бермесини риджа этти. Сексен яшларында олгъан ихтияр киши уфакъ сары козьлерини манъа тикти – меним бой-постума дикъкъатле бакъты. Сонъра, отургъан еринден къалкъты ве мени эв босагъасындан ичери алып кирди. Софада, балабан пенджере янында тургъан екяне кенъ кроватны косьтерди де:

– Бегенсенъ, мына бу ятакъ сенинъдир! - деди.

Пенджере азбаргъа – денъиз бетке бакъа. Ятакънынъ «джогърафик ерлешюв» ерини бегендим. Кондрат деде иле (ады ойле экен) ятакъ фиятыны анълашып, биз Джафер агъа иле берабер кене базарчыкъкъа къайттыкъ.

Али агъалар да, кирагъа озьлерине ятакъ тапкъанлар. Оларгъа ятакъны, шу ерде – базарчыкъ янында муштери араштырып юрген марюшке теклиф эткен.

Бойледже, эпимизге къонмагъа ер тапылгъан сонъ, къапынмагъа одыр-будыр алып, бираз тенхаджа ерде – озен янында ерлештик.

Сонъ, анълагъаныма коре, бу ер Ворун озени экен. Яъни Хапысхорнынъ сыртында – бир къач километр месафеде ерлешкен Ворун кою дагъларындан, къаяларындан башлагъан озен, акъып келип Хапысхор денъизине къуйыла.

Иште мезкюр къадимий озеннинъ денъиз иле къавушкъан еринде, «Москвич»тен бир шейлер чыкъарылып тёшельди, софра донатылды. Джумлемиз софра этрафына ерлештик. Къара денъиз исе, бизлерни – кенди догъмушларыны селямлагъан киби муджизевий шувулты къопарып, тылсымлы далгъалары иле эп бизге таба ынтылмакъта…

– Баллар! – деп, хитап этти Фатиме энгеанам. – Бу ялы меним балалыгъымдаки – яшлыгъымдаки ялы дегиль. Дженктен эвель бизим ялымыз пек балабан, ген эйди. Хум хатламлары беш – алты ёлагъа болюнмиш олуп, эр бир ёлахын генлигъи учь - дёрт метроя варгъан. Эн юхарыдаки ёлахнын хумы ун киби юфах олса, ашагъа – дениз далгъалара яхынлашан сайын, ёлахларын хумы ирилешип китей эди. Шинди дюльбер ялыдан, онын чох асырлар бою топланан – асыл олан хум ёлахларындан нам-нишан халмады. Ишиттигъиме горе, бу зинетли хумлары меркезе ташымышлар. Олары сарайларын хуруджылыгъына файдаланмышлар. Бу исе, табиата нисбетен япылан эн буюк джинаеттир. Буны киме сёйлерсин де, киме анлатырсын. Бу да азлых этен гиби, олар та дениз тюбюне хадар эвлер хурдылар. Денизимиз эвелки гиби бол-сал нефес алып оламай. О эп богъулмахта…

Къартий шай деди де, текяран денъиз бетке чевирилип, аякъларыны далгъаларгъа догъру узатты. Денъиз исе, бу арада, къуванчле келип, кенди догъмушынынъ аякълары уджуна сарылды, охшады, эркеленди…

Арадан чокъ вакъыт кечмеди, мен бу тарихий ве айны заманда тылсымлы, эфсаневий муитнинъ тесиринден олса керек, шимди къаршымдаки къудретли денъизге бакъып бар сесимле Муарем дайымнынъ тили иле онъа хитап эттим:

Софра башында отургъан Къара денъизнинъ садыкъ эвлятлвры бир тамам сустылар. Гуя, олар да шимди денъизге къошулып, агъламакъталар. Фекъат, Къара денъизнинъ окюргенини, инълегенини… ачыкъ-айдын корьмек, эшитмек имкяны бар исе, софра башында отургъанларнынъ ферьяд-фигъаныны фаджиалы къыркъ дёрт сенеден итибарен эп яс тутып кельген оларнынъ яшлы козьлеринден абайламакъ, дуймакъ мумкюн. Бу да инкяр этильмейджек акъикъат!

Али агъа еринден къалкъты. Икметли козьлерини къутурып башлагъан Къара денъизге тикти. Не тюшюнди-не тюшюнмеди, бильмейим, озюнинъ думанлы козьлерини манъа чевирип:

– Юсуф къардашым, сагъ ол! – деди де, къыскъа енъли кольмегини чыкъарып кенаргъа къойды ве озюни къоджаман Къара денъизнинъ къучагъына атты…

Арадан чокъ вакъыт кечмеди, кендини далгъалар ичинде, юнус балыгъы – дельфин киби сербест алып баргъан Али агъа энди саильден баягъы узакълашты. Шимди мен де Али агъа киби ялдамакъ, онынъ пешинден кетмек истедим. Ве ойле де яптым.

Софра башындан къалкъып, Къара денъизиме янаштым. Ешиль-беяз копюкли далгъалар тавуш чыкъарып, бир кереден аякъларыма сарылдылар – алгъышладылар, «хош кельди» сёйледилер. Манъа косьтерильген бойле джыллы мунасебеттен эеджанландым, къудретли Къара денъизимни къудретли багърыма бастым да ичери ялдап кеттим.

Некъадар ялдагъанымны бильмек кучь, велякин даима арекетте булунгъан эллерим бир тамам талгъаныны дуйдым.

Мен артыма чевирилип, бакътым. Саильден пек узакълашкъанымны анъладым. Не япмалы! Чевре-четимде де ярдымгъа чагъырмагъа кимсе корюнмей. Нейсе де, «Я Алла!» деп, кериге – саильге догъру ялдап башладым. Аман-аман бир тамам ткъкъаттан кесильген эллерим манъа зар-зорле бойсунмакъталар. Къара денъизим де, кенди далгъалары иле ёргъун эллериме ярдым эткен кибилер…

Догърусы саильге насыл ялдап чыкъкъанымны бир Алла биле, бир де кендим билем… Эбет, денъиз сувундан да багъы ичтим… Озьбекстан озенлеринде, ховузларында, арикъларында, голлеринде ялдамакъ усулыны - къаидесини денъизде къулланмакъ аслы да догъру кельмей экен. Албу исе, манъа буюк бир дерс олду.

Дейджегим, Алланынъ ярдымы иле, далгъалар мени саильгедже озгъарып кельдилер. Окъулгъан шиирдеки лирик къараман киби, «...йыкъылдым мен чакъыл къумлар устюне, козьяш тёктюм Ветанымнынъ коксюне».

Акъикъатта шимди мен чакъыл къумлар устюне юзюкъоюн ятып, агъламакътам – Ветанымнынъ коксюне козьяш тёкмектем. Къара денъизим исе, гонълюмни алмакъ – тынчландырмакъ пешинде… О шимди, толуп ташкъан юрегиме мельэм бермек ичюн мени кенди далгъалары иле охшамакъта… Далгъалар озюнинъ сырлы-тылсымлы шувултысы иле мени пиязлагъан киби аякъларымы, белими, башымы сыйпап, козьяшларымы силип кери чекилелер… кене къайталар…

Бильмедим!.. Бу козьяшлар Акъмесджид ава лиманындан… Али агъанынъ «Урал дагъы» тюркюсинден... Сувдагънынъ бурмалы сарп ёлларындан… Бабамнынъ юзюм багъларындан… Эфсаневий Хапысхор коюнден… Анамнынъ-бабамнынъ козь нурлары тюшкен Кулесиден, Пизадан, Айфока дагъындан, Пананья Къаясындан, Чобанхуледен, Кучюк Къаялардан, Петрочыкъдан, Каматра дагъындан, къадимий Юрт коюнден… – алайындан алынгъан теэссуратларнынъ тесирими аджеба!.. Бу козьяшлар, даа демичик окъулгъан назм сатырлардан келип чыкъкъан эеджанлы дуйгъуларнынъ акъибетими аджеба!.. Бу козьяшлар, даа шимдичик эджель иле юзме-юз келип, амансыз курешип, Алланынъ икметиле онынъ узеринден гъалебе къазангъанымданмы ёкъсам!..

Бильмедим! Бесебелли, бу «корьгенлерим, бильгенлерим» джумлеси бир ерге топланып, мени бир тамам экстаз къыршавында къалдырдылар…

Бу, «корьгенлерим, бильгенлерим» шимди манъа чакъыл-къумлар устюне – Ветан кокюсине козьяш тёкмеге «меджбур» этмектелер. Бунынъле, олар къальбимнинъ – вуджудымнынъ енгиллешмесине мельем къыдырув арекетинде булунмакъталар!

Бу да, табиатнынъ уджсуз-буджакъсыз гизли сырларындан бири олмалы…