TTatilimni er sene, mubarek Qırım toprağında, daa doğrusı anamnıñ-babamnıñ doğğan köyünde keçirem. Men kibi bekâr bir yigitniñ, endi ananege çevirilgen böyle ömür tarzı, keçken yigirminci yüzyıllıqnıñ yetmişinci seneleri başladı. Atta Qırımnıñ tekrarlanmaz mevsimlerini – baarini, yazını, küzüni, qışını körmek, közetmek maqsadında, tatilimni de yılnıñ çeşit dönümlerine doğrulayım.

Er keresinde, endi tatilim soñuna kelip, kene Taşkentke qaytqanda, Qırımnıñ deñizini, dağlarını, qayalarını, aeroport yolları boyu ösken tereklerni vallai yürekten paqıllayım. Sebebi, olar biñler yıllar zarfında ecdadlarımnıñ köbek qanı tamıp kelgen bu aziz Topraqta yaşamaqtalar… mında qalmaqtalar! Men ise, kerige – kene rezervatsiyağa dönmektem. Kommunist imperiyası akimiyeti maña bu aziz qırım toprağımda yaşamağa yasaq ete eken, demek Yer denilgen seyyareniñ Qırımdan tış bütün yerleri menim içün rezervatsiya, vesselâm…

Men, muqaddes Qırım toprağına ilki de, bir biñ doquz yüz yetmiş sekiz senesi küzüniñ başında ayaq bastım.

Samolöt merdiveniniñ soñki basamağına enip, "Bismillâ!" dedim de, özümni Ana-Vetan quçağına-bağırına attım. Yüregim coştı… Qalbim tolup-taştı… Közlerim yaşlandı… Dumanlı közlerim qarşısında bu aziz zemin evlâtları – rezervatsiyada-icrette elâk olğan anamnıñ ve babamnıñ doğmuş sımaları canlandı…

Aeroport meydanına çıqtım. Avtobuslar turğan yerge bardım. Közlerime "Sudak" degen, yañlış yazılı arifler ilişti. Babamdan çoq yıllar zarfında eşitip kelgen o efsaneviy şeerniñ adı hata yazılğan olsa da, er alde şimdi menim ögümde Suvdağ avtobusı turmaqta. Mücize deseñ, mücize! Men al-azırda bütün dünyamnı unuttım, kendimi bir tamam tılsımlı masal içinde is ettim! Vallai, dostum, bularnıñ episi aqiqat, kerçek!

Eyecan ile bilet alıp, avtobusqa mindim. Yüregim quvançtan ep çapalanmaqta…

Neyse de, ekindi maali avğan soñ avtobus yerinden köçti ve baba-dede yurdu Qırımnıñ tekrarlanmaz qısımlarından biri esap etilgen, qadimiy Suvdağa – Hapıshora doğru yol aldı.

Avtobus penceresinden yol çetlerindeki ve ufuqtaki tılsımlı tabiat acayibatlarına suqlanıp, olarnı seyir etip ketem. Soñ… Qırımnı… kettikçe aqşam qaranlığı sarıp başladı…

Niayet, men kendi is-duyğularımdan biraz qurtulıp, yavaş-yavaş özüme kelip başladım. Deycegim, Suvdağa – Hapıshora hırsız kibi, gecesi barıp kirmekni özüme lâyıq körmedim. "Eyisi, bu büyük yol boyunda yaşağan yaqınlarımnıñ birisinde qonayım, saba ola – hayır ola!" - dep tüşündim.

Şimdi men başım töpesine uzanıp, parmağım ile andaki dögmeçikke bastım, onıñ yanındaki çıraqçıq yandı. Çantam içinden cep defterimni alıp, onı saifelep başladım. Közlerime Bağçaeli ve Sala köyünde yaşağan yaqınlarımnıñ adresleri ilişti. Yerimden turıp, aydavcı yanına bardım ve oña maqsadımnı añlattım. O maña, Bağçaelini endi keçip ketkenimizni, amma on beş daqqadan Salağa kelip çıqacağımıznı söyledi.

Büyük yol Sala köyüniñ qabırğasından ötip kete eken. Avtobus aydavcısı meni duraqta qaldırıp, yolunı kene devam etti.

Çevre-çet zift qaranlıq ve çım-çırt. Baracaq yerimni soramağa bile adam yoq. Ne de olsa, büyük yolnıñ sol tarafına keçip, pencerelerde körüngen yarıqlıqlarğa doğru adımladım.

Sala köyüniñ bir qaç qaranlıq soqaqlarını kezip çıqtım ve niayet geceniñ der maalinde adreste kösterilgen Kâzim ağamnıñ (emcemniñ) evini taptım…

Ğayet musafirçen ve aynı zamanda qardaşcan emcem maña, Uraldan musafir kelgenini ve olar yarın Suvdağa – Hapıshora keteceklerini söyledi. Yüksek böyli, qansıcaq, endi altmışnıñ etraflarında olğanına baqmadan taşnı sıqsa suvını çıqaracaq sağlam müçeli Ali ağa, Uraldan aydap kelgen "Moskviç" yengil maşnasında maña da yer tapılacağını bildirdi.

"Alla yur qulum dese, gubernator olmaq bir şey degil" degenleri kibi, şükürler olsun ki, Haq Tealâ maña da "yur qulum" dedi… Sebebi, babamnıñ köbek qanı tamğan mekânğa Kâzim emcem, Fatime engeanam (Kâzim ağanıñ anası – rahmetli Harahalil Asan emcebabamnıñ qarısı), Ali ağa kibi doğma hapıshorlılar ile baracam. Men buña pek quvandım!.. Ebet, bizlerge Ali ağanıñ marüşkesi – refiqası da qoşulacaq…

Ertesi künü, saba yemeginden soñ "Moskviç"ke toluşıp, yolğa çıqtıq. Maşna tez arada Suvdağ yoluna minip, ğayet gür ösken dağ (orman) içinden ketti. Endi çoqtan seksen yaşnı ozğan ve doqsanğa yanaşqan iri suyekli-müçeli Fatime engeanam, aqlen kendi gençligine qaytsa kerek, coşqunlıqle yırlap başladı. Onıñ nazik-nezaketli sesi epimizni esir aldı.

Umumen alğanda, yalıboyu qırımlarnıñ aman-aman episinde muzıka afızası yüksek seviyede olup, cümlesinde yırlamaq qabiliyeti bar. Men balalıqtan berli, buña defalarca emin oldum.

Bizler şimdi "Moskviç"te ketkenler –epimiz qartanağa zil tuttıq. Atta Ali ağanıñ refiqası da boyalı dudaqlarını qıbırdatıp, bizlerni qoltutqan kibi oldu. Çünki etraftaki dülber manzaralar – efsaneviy körünişler epimizni bir tarzda sarhuşlandırdı – dünyamıznı unuttırdı…

Yol çetinde "Sudak" dep, kene yañlış yazılı köstergiçni körgenimizle, Qara deñiz sailinde yerleşken qadimiy Suvdağ şeerine kelgenimizni añladıq.

Endi bir tamam unutılıp, keçmişke dalğan nice-nice tarihiy vaqialarğa şaatlıq yapa bilecek ikmetli Suvdağ şeeri bugün de - bugün suküt saqlamaqta. Batı bette köküsini kerip turğan mühteşem Ceneviz Qalesi zemininde bulunğan Suvdağ şeeri şimdi "Qadimiy dünya tarihını gizlep turğan müzeyi"ni añdırmaqta.

Bazı bir ihtiyar kişilerden alınğan malümatlarğa köre, o uzaq keçmişte Qara deñiz Suvdağ deñizi namı ile belli olğan…

"Moskviç" mezkür şeer qabırğasından keçip, Hapıshor yoluna çıqtı. Dümen saibi Ali ağa doğmuş köyü ile körüşeceginden ilhamlansa kerek, o bir tamam coştı – özüne has qudretli ve aynı zamanda dülber ses ile qırım halqınıñ taqdirini ifadelegen "Ural dağı" türküsini sozdı…

Sanki dersiñ şimdi türküniñ sözleri, Ali ağanıñ qalbinde qaynağan maden irimesine çevirildi de, irmaq boyu aqıp başladı. Bunı bütün vucudım ile sezdim.

Men arttaki oturğıçnıñ kenarında – sağ tarafında yerleşip, Ali ağanı közetip ketmektem. Qırım milletiniñ facialı ömürinden yalıñız bir parçaçığını aks etken meşur türkü icracısına, aqırın, bizler de qoşuldıq.

Ali ağanıñ közleri yaşlandı. Bese-belli şimdi onıñ qalbindeki maden irimesi tolup-taştı – irmaq kendi "sailinden" çıqıp ketti. Albu ise, Ali ağanıñ tatlı-dülber bülbül sesine de tesir etti. Güya, maden irimesi aqıp kelip, onıñ boğazına tirelgen kibi oldu. Ali ağa bir qaç saniye sustı. Soñ kene yırlap başladı.

Zaten, Qırım zapt etilgen kününden, yani 1783 seneden itibaren, çar akimiyeti göñüline yatmağan – havflı sayğan qırım milleti vekillerini Sibirya, Ural ve Rusiyeniñ diger ülkelerine etap etip başladı.

1808 senesi ise, yigirmi biñden ziyade qırım isyan ordusı, basqıncılarğa qarşılıq köstermek içün büyük azırlıq körüp başladılar. Velâkin, olardan üç biñ nufuzı belgilengen vaqıttan evel ayaqqa qalqtı. Neticede, isyan planı açıldı – faş etildi ve kütleviy cezalar başladı.

Sağ qalğanlardan bir qısımı Uralğa, başqa qısımı Sibiryağa sürüldiler. İşte, "Ural dağı" türküsi de şu XVIII yüzyıllığı soñunda ve XIX asırnıñ birinci çeriginde doğdu.

Soñundan, yani 1854 – 1880 seneleri Qırımda biri-biri artından isyanlar köterildi. Qırım isyancıları tarafından, çağırılmağan musafirlerniñ (pomeşiklerniñ) sarayları darma-dağın etildi… Deycegim, nevbetteki vetanperver qırım milliy küreşçiler de – isyancılar da Ural taraflarğa etap etildiler. Neticede "Ural dağı"na yañı satırlar qoşuldı.

XX asırnıñ 30-nci seneleri Çolaqçı Ali ağanıñ babası kibi, eñ emeksever insanlar KULAK tamğası ile kene Uralğa ve onıñ artındaki ülkelerge sürüldiler. Bunıñle, "Ural dağı"na nisbeten icadiy yandaşuv ceryanı ep devam etti.

Facialı bir biñ doquz yüz qırq dört senesi mayıs ayında qırım milleti ile şıplanğan bir qaç eşelon kene Ural taraflarğa aydaldı…

Menim söylemek istegenim, qırım milleti 1783 seneden başlap, yani bir buçuq asır devamında işğalciler "yardımı" ile Ural betke irmaq kibi aqıp turdı. Ve aynı zamanda mezkür türkü de, qırım halqı vekilleri tarafından ep culâlanıp barıldı… neticede meşur "Ural dağı" doğdu.

Qadimiy ve daima genç qırım milletiniñ – halqınıñ nabız uruvına aenkdeş mezkür türkü, aqlı olaraq mühteşem Edebiyat Abidesine* çevirildi. Bu da inkâr etilmeycek tarihiy aqiqat…

Ebet "Ural dağı" türküsi bir qaç variantta olup, olar biri-birinden deyerli farq etmey – leytmotivi ayni.

Ali ağa coşqun ve aynı zamanda muñlı ses ile yırlamaqnı ep devam etmekte:

"Moskviç" biraz sağğa burulıp, teren dere tübüne daldı (er alde maña şay köründi) ve andaki burmalı yoldan ketti de solğa burulıp, kene yuqarı çıqtı. Maşna suratle bu ğayet sarp yola mingende, menim kalbimni telâş qapladı. Çünki dereden – sarp yoldan aşağıda daa da teren uçurım kete…

Babam yırlağan "Suvdağnıñ yolları burma da, burma…" türküsi, şimdi bizim "Moskviç" ketken yolnı ifadelegenine tekrar-tekrar emin oldum.

Ali ağa ise, özüni sıqmadan, ustalıqle em dümenni idare ete, em de mearetlikle "Ural dağı"nıñ sözlerini soza:

Bu arada Fatime engeanam:

– Ballar, bizim baba-dedelerimiz Hapıshordan Suvdağa avu eski yoldan hatnadılar! – dedi eli ile sol tarafqa işmar etip.

Men qartiy köstergen betke çevirildim, amma anda eski yolnı körüp olamadım.

– Anda yol degen-yol körünmey de! - dedim.

Ögümde oturğan Kâzim ağam qolu ile işmar etip, maña añlatıp başlağan soñ, neyse de uçurım boyu ketken ve zar-zorle bir at arabası sığacaq yolnı abayladım. Zaten, oña yol demek de qıyın. Taraçıq yolaqnı añdırğan mezkür yolnıñ bir tarafı yüksek çıplaq tik bayırlar ve qayalar olsa, bizge baqqan tarafı uçurım.

Men şimdi o deşetli qırq dört senesini… facialı mayıs ayını tasavur ettim. Menim közlerim ögünde, anam-babam-doğmuşlarım ile beraber cemi hapıshorlılar yük maşnalarda Sırat Köpürni añdırğan bu taraçıq yoldan keçkenleri canlandı.

Qartiyniñ söylegeni kibi, yañı qurulğan yol bazı yerlerde eski yol ile, de qoşula, de ayrıla…

– Yusuf, oğlum, abu yüzüm bağları senin babanın-dedenin bağlarıdır! – degen, Fatime engeanamnıñ coşqun sesi yañğıradı.

Men hayal fırtınasından qurtulıp, qartiy işmar etken sağ tarafqa başımnı çevirdim. Bizim "Moskviç" ketken zift töşeli yoldan eki – üç metro aşağıda yüzüm bağları uzanğan… Menim babamnıñ-dedemniñ bağları!

Doğrusı, şimdi nasıl bir vaziyette – duyğularda bulunğanımnı bir Alla bile ve bir de kendim bilem…

– Ali ağa, mümkün olsa, maşinanı toqtatıñız! – dep rica ettim.

O "Ural dağı"nı şart kesti de, "Moskviç"ni yolnıñ kenarına keçirip, tormozğa bastı. Bundan soñ o maña çevirilip, sualiy nazar taşladı. Men oña:

– Babamnıñ bağından yüzüm qoparmaq isteyim! – dedim eyecan ile.

Bu sözlerni iç de ekilenmeden – şübelenmeden yürekten söyledim. Yani, bunıñle, mezkür bağlar endi çoqtan devlet hocalığı esabına keçkenini bile tanımaq istemedim… Menim içün olar baba-dedemniñ bağları, endi ise, menim bağlarım, vesselâm!

Men maşnadan tüştüm de, yoldan aşağı endim. Aziz ecdadlarımnıñ bağlarına daldım. Yüzüm sıralarından yurdim. Begengen salqımlarnı qopardım ve elimdeki ufaq torbaçıqqa yerleştirdim. Torbaçığım tolğan soñ yuqarığa – yolğa çıqtım.

Meni, yolnıñ kenarında, köylüge has urbada, elinde sırığı alçaq böyli, orta yaşında adam qarşıladı.

Babamnıñ yüzüm bağlarında qaravullıq yapqan bu sarışın adam maña attı-tuttı, bağırdı-qıçırdı, bir şeyler taqmaqlap nelerdir söylep başladı… Doğrusı bu adamnıñ şimdi maña afırıp aytqanları qulağıma yetip kelmey. Sebebi, men bir tamam eyforiya* içindem! Daa doğrusı efsane, masal, mücize dünyası alğışındam, quçağındam, qırşavındam…

Biraz vaqıttan soñ sarışın qaravulnıñ vucudında "yaqarlıq" bitse kerek, o yavaş-yavaş kendi "nutqını" sakinleştirdi. "Subetdeşim" bese-belli özüniñ yapqan tecavuzlı "nutqı" devamında menim yüzümdeki tebessüm-quvanç alâmetleri eksilmegenini, aksine artqanını abaylasa kerek. O, er itimalğa qarşı dedi:

– Men seni idarege alıp barmağa mecburım!..

Qaravul soñki fikirini kerçektenmi, yoqsa qızğınlıqtan söyledimi, bilmedim. Bu sarışın adam añğan kolhoz idaresi bir tarafta tursın, atta o uzaq otuzıncı seneleri Ali ağanıñ balalıq-ösmürlik çağını harabege çevirgen – yüregini yaqqan kommunistler tahtındaki mahluq bile, şimdi meni – canavarğa çevirilgen bir insannı üşkütip bile olamaycaq. "Kendim han – kendim sultan" degenleri kibi, men şimdi tamam böyle vaziyettem.

– Komandir, sen bilesiñmi, mına bu yüzüm bağları (ellerimni eki tarafqa cayip işmar ettim) menim babamnıñ, dedemniñ bağları! – dedim coşqunlıqle. – İşte men şimdi, çoq senelerden soñ kendi bağlarımızdan birinci kere yüzüm qopardım. Bunı rahmetli babamnıñ ve dedemniñ hatırası şerefine yaptım!..

Qaravul vaziyetimni añlasa kerek, elindeki sırığını yerge qoydı. Cebinden tütün qutusını çıqarıp, andan bir sagar alıp qaptı. Aqırın titregen elleri – parmaqları ile sernik çertip, tütün yaqtı. O menim söylediklerimden tesirlense kerek, "uzurlanğan" kibi, dedi:

– Künde, bu yoldan yüzlerle maşna keçe. Olar da sen kibi yüzüm bağlarına kirip keçseler, mında ne qalacaq…

– Olar iç bir zaman menim yerimde – men kibi olup olamaycaqlar, men de iç bir vaqıt olarnıñ yerinde – olar kibi olup olamaycam…

Qaravul subetdeşim ne tüşündi bilmeyim, özüniñ telâşlı-raatsız közlerini (maña şay köründi) başta sağ tarafındaki qayalarğa, soñra yüzüm bağlarına çevirip:

– Nu-u, s Bogom!.. – dedi de, yerde yatqan sırığını egilip eline aldı ve yavaş adımlarle yol boyundan ketti.

Men baba-dedemniñ bağları içinde serbest dolansam kerek, "Moskviç"imizden bayağı uzaqlaşqanım. Bunıñ farqına endi bardım. Çünki Ali ağanıñ maşnası qararle yüz metro ögde turmaqta.

"Moskviç"ke kelip mindim de, andakilerni bağımıznıñ yüzüminden siylâdım. Ali ağa yüzüm salqımından bir pıtaçıq qopardı da:

– Yüzüm danelerine qonğan vetan tozları da lezetli olmalı! – dep, aşap başladı ve bu arada menden soradı. – Soñ, Yusuf, kade, qaravul ile ne lafettiñiz!?

– Alla qısmet etse, men rezervatsiyadan qaytıp kelgende o, Ural dağlarına ketip qalmasa, babamnıñ yüzüm bağlarında qaravullıq yapa bilecegine işandırdım!

Bu vaqıtace ses-soluq çıqarmadan diñlep kelgen Kâzim ağam lafqa qoşuldı:

– Seniñ bergen vadeleriñe o sevinç-quvanç olğandır!

– Ebet, o buña pek quvandı! – dedim, lafetmege çoq sevmegen Kâzim ağama. – Endiden soñ işsiz qalmaycağına emin oldu. Atta, o menim elime bağlarnıñ "anahtarını da tuttırdı". Men endi babamnıñ yüzüm bağlarına istegen vaqıtta kire bilem!..

Epimiz külüştik. Fatime engeanam ise, ellerini köterip, dua etti:

– Allahim! Sen müsülman hırım halhına yardımcı ol! Allahim! Milletimize kendi Hırım Vetanını, daş-toprahlarını, bağ-bahçalarını, dağlarını, denizlerini, göküni, yıldızlarını, ayını, güneşini… haytarıp ver! Oları gene milletimizin eline tuttır! Allahim! Sen er şeyye hadırsın, mevlâmsın, hudretlisin!..

Fatime engeanamnıñ devamlı yapqan Duaları, ipranğan qalbinden yanardağ kibi fışqırıp çıqmaqta. Onıñ közleri bir tamam torlandı.

Qartiyniñ Duasından epimiz tesirlendik. Atta, Ali ağanıñ marüşkesine de tesir etken kibi oldu. O, qartiyniñ taqmaqlap söylegenlerini añlamasa da, Duanıñ magik quveti oña da barıp yetti…

"Moskviç" suratle eki qaya arasından keçip açıqlıqqa çıqtı.

– Ali, abu hayaları tanıdınmı?! – soradı Fatime engeanam.

– Elbette, sağ tarafta Ayfoka, solda Pananya! – dedi eyecanlanıp, Ali ağa. – Mına bu da bizim doğmuş Hapıshor deñizimiz!..

Mücize deseñ mücize! Şimdi qarşımda anamnıñ, babamnıñ – daa doğrusı ta Qalübelâdan tutıp ep tamır atıp kelgen ecdadlarımnıñ toprağı, ocağı, Hapıshor… Ücü-bucağı körünmegen deñiz… Eyecandan bütün tenim – vucudım çimirdedi. Közlerime inanıp olamayım…

Men sanki dersiñ bir tamam masal içindem… Sol tarafta dalğalanıp turğan qocaman deñiz…

Vallaiy, şimdi nasıl bir tılsımlı vaziyette ekenimni, sözle ifadelemege acizim…

Ali ağa "Moskviç"ni sail boyundaki zift töşeli yoldan aydadı. Soñ, Kâzim ağamnıñ tevsiyesi ile, maşnanı sağğa burdı ve köyniñ kenarından ketti. Sol tarafta yüksek çıplaq töpelikler, sağda evler. Biz ketken yolnıñ er eki tarafında kökke uzanğan dülber bebeş* terekler.

Bizler şimdi Vatin özeni köpürinden keçtik de, aqlam yoldan yuqarığa doğru kettik.

– Ali, balam, abu yerleri tanıdınmı? – soradı engeanam bir tamam süküt içine dalğan aydavcımızdan.

– Sağ tarafımızda Külesi dağı! – dedi eyecanlı ses ile Ali ağa. – Anda, onıñ töpesinde mezarlıq olmalı. Sol tarafımızda da mezarlıq…

Ali ağa şay dedi de, deral sustı… şaşmaladı... Sebebi, qabirstan olğan yerde büyük binalar qurulğan. Onıñ damı töpesine iri arifler ile "Şahtör" dep yazılğan…

– İşte, ballar, bu yavurlar mezarlıhlarımızı darma-dağan etip, yerine sanatoriya hurdular! – dedi engeanam. O em ağladı, em de sözüni devam etti. – Külesin üstüne – mezarlıh olan yere de, Yazlıh kulubı tiklediler. Mezarlıh Baştaşlarını aran ve ev hurucılıhlarına, kenef yolağına işlettiler… Kimer dinsiz gelmeşeklerin söyledihlerine göre, ecdadlarımızın – mevtalarımızın kemikleri çevre-çetlerde yayilip haldı… pek horlandı… Bu dinsizlerin yaptıhlarını iç bir kimse, atta iblis de yapmaz… Alla cezalarını versin! Amin YARABBİ!..

Niayet, "Moskviç" yuqarığa köterildi ve şu yerde de – qadimiy Hapıshornıñ merkezinde toqtadı. Epimiz maşnadan tüştik. Fatime engeanam yavluğını alıp, eki yanağındaki qatmer bürüşiklerge "qonğan" elem közyaşlarını sildi. Soñ o, bizim qarşımızda "başını" mağrurane köterip, keçmişni hatırlatıp turğan binağa işmar etti de:

– Ballar, abu ibadethane ecdadlarımız yıllar boyı ibadet yapıp gelen Camidir! – dedi eyecanlanıp. – Abu yerlerde Caminiñ hurşundan tökülen yüksek minaresi var eydi. Komsomollar, kommunistler onı yıhmaq içün pek çoh urundılar, zorlandılar… Olardan bir-ekisi neyedir oğrap-çarpınıp ölüp de ketti…

Men bu arada, Ali ağanıñ Cami qabırğasındaki nasıldır azbarğa kirgenini abayladım. Onıñ peşine tüştim ve açıq-keniş meydançıqqa kelip çıqtım. Ali ağa eki – üç qoranta yaşağan uzun-uzadiye çardaqlı evniñ qarşısında turıp, nelerdir taqmaqlamaqta – söylemekte. Oña yaqın keldim, diñlendim. Drandaz biçimde bu adam közyaşlarını tutıp olamadan, doğğan evine (bunı soñ añladım) tikilip, aqlen babası ile lafetmekte.

– Baba! Menim aziz babam! Seniñ bir atıñ olğanı sebep, saña "kulak" tamğasını basıp, horantañnen berabar Uralğa sürdiler!.. Epimiz, Yekaterinburg şeerinden beş yüz kilometr mesafede – yüz otuz altıncı Karpinsk dağ kesüv bölgesinde aq-uquqsız qullarğa çevirildik… Sen, baba, 8869-ncı barakta keçingeniñ – elâk olğanıñ, bugünece közlerim ögünde. Seniñ: "Ali, oğlum, çareñ olanda köyden bir avuç toprah ketirip habirim üstüne töşe!" dep yalvarğanıñ alâ daa qulağımda yañğıray… Baba, bilesiñmi, şimdi menim – seniñ Ali oğluñnıñ yetmiş beş atı var! Ama men endi kulak degilim…

Bu yerde o, yetmiş beş at quveti olğan kendi "Moskviç"ini köz ögüne almaqta.

İşte, Ali ağa özüniñ doğğan çardaqlı evi qarşısında turıp… körip-keçirgen yürek faciasını – yürek nidasını "tökmekte". Albu ise, yuzbiñlerle qırımlınıñ – qırım milletiniñ ayni faciası, ayni yürek nidası… desek aslı da mubalâğa olmaz.

Bu da inkâr etilmeycek tarihiy aqiqat!

Bizler Fatime qartiy ile beraber ecdalarımıznıñ izleri qalğan qadimiy Hapıshor soqaqlarından yurdik. Engeanam er bir ev saibini bala-çağası ile adlarını lağabı ile añıp em ağladı, em de tarif etti…

Engeanamnıñ söylegenine köre, yigirminci seneleri ükümet başına bolşevikler-kommunistler kelgen soñ, hapıshorlı Bozah Abdulla ağa selsovet reisi vazifesinde bulunğan. İşte, Abdulla ağa, yetmişinci senelerniñ başında Dalverzinden (Özbekstan) Qırımğa Hapıshornı ziyaret etmege kelgen. Kelgen amma, kendisini tutıp olamağan. Eki-üç saat zarfında ağlap-sızlap köyni kezingen. Soñ… artıq qatlanmağan, Hapıshordan çıqıp ketken. Bozah Abdulla ağa rezervatsiya yerlerine – Birinci Dalverzinge qaytqan soñ çoq yaşamağan, keçingen.

Men mektep talebesi ekende, alçaq böyli, appaq saqalı nizamı ile tıraş etilgen Abdulla dedeni Dalverzin qasabası soqaqlarında rastkelgende, oña selâm berip keçem. O, er vaqıt selâmımnı ala turğan. Deycegim, Ğafar ağa menim bala añımda imanlı bir ihtiyar kişi olaraq qaldı…

Bozah Abdulla dede yetmişinci seneleri Hapıshor soqaqlarında divane kibi yürgende, onıñ yaş tolu dumanlı közleri ögüne kim bilsin neler keldi!.. Belki zeininde balalıq, ösmürlik, pişkinlik devirleri canlanğandır… Belki doğmuşlarınıñ, tanış-bilişleriniñ – köydeşleriniñ qaldırıp ketken izlerine rastkelgendir… Belki de, er şeyni yaqıp-yıqqan bolşeviklerge-kommunistlerge qatılıp, olar ile işbirlik yapqanları közleri ögüne kelgendir… Alla bilsin, belki şimdi, olarnıñ episi pişip – quvamına kelip, ihtiyarnıñ biñ-bir peşman közyaşlarına çevirilgendir… (Ebet, al-azırda mezkür meselede, bir de-bir fikirge kelmek küç!?).

Menim söylemek istegenim, "belki"ler pek çoq! Velâkin, mıtlaqa bir şeyge eminlik beslemeli ki, er bir adam soñki nefesi arfesinde, özüniñ keçirgen bütün ayatı-ömüri-yaşayışı kinotasma kibi, birer-birer közleri ögünden keçip başlay. Böyle "İlk temsil sineması" numayışında, o ya da bu insanlardan bazıları kendi Ameldefterleri bir tamam boş qalğanını köre – añlay. Daa doğrusı, bütün ömür yalıñız şeytanğa uyup yaşağanınıñ farqına bara. O böyle anlerde, aqılını da oynata bile… Neticede, özüniñ soñki nefesinde, er bir müsülman içün zarur olğan Kelimei Şeadet* ketirip olamadan ebediy köz yuma – bu alemni terk ete.

Aslı da, Allanıñ er bir qaviy imanlı qulu can bergende, mıtlaqa Kelimei Şeadet ketirmek imkânına malik ola turğan.

İnsaniyet yaşağan Fani dünyanıñ sınavı işte böyle ğayet sade ve aynı zamanda ğayet amansızdır… müdhiştir…

Böylelikle, Fatime engeanam aman-aman doqsan baarni körüp keçirgen olsa da, o doğmuş köyü soqaqlarında kendisini gençler kibi is etip, elinden kelgeni qadar qılavuz vazifesini ödedi. O, köy hususta pek çoq malümat berdi…

Bizler, endi bir tamam qurup qalğan Vatin özeni köpürinden keçip, sailge taba doğruldıq.

Qartiyniñ söylegenine köre, ekinci cian cenkinden evel daima tolu ve çapıp aqqan bu Vatin özeni köyniñ sıñırı esap etilgen. Özenden tutıp, ta deñizge barğance bağ-bahçacılıq olğan. Kommunistler akimiyeti tarafından hapıshorlılarnı, bu cümleden qadimiy qırım milletini mahv etüv Qararı qabul olunğan soñ, "musafirler" özleriniñ musafir olğanlarını – tamırları ne yerden ekenini unutmağa areket ettiler. Bütün zaman köz bebegi kibi asralıp kelingen bu aziz Hapıshor topraqlarını, andaki bağlarnı, bahçalarnı yuzsuz "musafirler" aydamaqlar kibi öz-ara paylaşıp aldılar, evler qurdılar…

"Moskviç" sailge kelip, oñaytlı bir yerde toqtadı. Maşnadan tüştik de, şu yerde, yalı boyunda yerleşken üstü qapalı bazarçıqqa yanaştıq. Keñ beton tezgâhları olğan bazarçıqta bir qaç satıcı bar. Satıcılarnıñ ekseriyeti doğma bu köyden. Velâkin olar Qırımnıñ çöl betlerinde – satın alğan evlerinde yaşaylar.

Akimiyet olarnı çölde, kendi evlerine yazmay (propiska etmey). Yazılmağan kişi ise, işke de alınmay, vesselâm. Kommunistler idaresiniñ mahsus qırımlığa nisbeten qullanğan alemden tış kiyik qanunı işte böyle usulda çalışa.

Añlağanıma köre, menim qırım qandaşlarım-dindaşlarım endi bereketi cıyılıp alınğan kolhoz-sovhoz bağ-bahçalarında yürip, çambola yapılğan sebzelerni, meyvalarnı ketirip, mında bazarda satıp keçineler – qoranta baqalar.

Bu arada, yanıma orta boydan biraz yüksekçe adam yanaştı da:

– Yusuf, meni tanıdıñmı? – dep soradı tebessümle.

Biraz yorğun velâkin köteriñki ruhta bulunğan, qansıcaq bu şapkeli adamnıñ açıq yüzüne diqqat ettim. Men oña bir şeyler söylep daa yetiştirmedim:

– Men Cafer ağañ oluyım! – dedi, o.

Anamnıñ yaqın soyı, Sabalay Cafer ağanı körmegenim qayda qaldı. Daima şeñ, külerüzlü, açıq göñülli Cafer ağanı quçaqladım, onı köküsime bastım… Qırq dörtte bizim qoranta Sabalaylar ailesi ile beraberlikte, ecel eşelonında Kattaqurğanğa (Özbekstan) barıp çıqtılar. Babamlarnı Valicon köyüne, Sabalaylarnı qomşu Bahrin köyüne ketirip bıraqtılar.

Çoq güzel insanlar. Hususan o zamanı bayağı yaşta olğan anaları – Fatime teyzanamnıñ balaları bizimkilerine baqqanda endi aman-aman yetişken yigitler ve qızlar olğanlar. Soñra, olar, Begovat taraflarğa köçtiler. Anda bir qaç yıl yaşap, Qırımğa yaqın olmaq içün Krasnodar ülkesine barıp çıqtılar.

Cafer ağa biraz vaqıttan soñ iç bir şeyge baqmadan, büyük qorantasını alıp, köbek qanı tamğan Qırımğa keldi. Çoq yürüvler- araştıruvlar neticesinde, niayet Qarasuvbazar rayonınıñ Bağçaeli köyünden ev satın aldı.

Yetmişinci seneleri vetanına qaytqan er bir qırım kibi, Cafer ağa da nice-nice ömür sınavlarnı başından keçirdi. Amma o, ruhtan tüşmedi. Sebebi, Ana-Vetan köküsi-bağrı onı er vaqıt ve er yerde qızdırıp keldi. Şimdi de, şay.

Velâkin, Cafer ağanı – bu topraqnıñ aqiqatta sadıq evlâdını daa yazmaylar, yani onı propiska yapmaylar. Yazmaylar eken, demek işke de almaylar. Bala-çağanı ise, baqmaq kerek.

Er bir bala kendi qısmeti ile doğa, degenleri kibi, Allanıñ merameti ile balalarınıñ qarınları toq. Emeksever Cafer ağa bir yerde oturıp qalmay, o nasıl iş rastkelse onı yapa. Bugün ise, Halil isimli oğlu ile beraber, çamboladan toplanğan meyvanı Hapıshor bazarına satmağa ketirdiler…

Cafer ağa, Hapıshorda qalacağımnı añlağan soñ, o meni bazarnıñ qaburğasındaki birinci evge alıp keldi. Azbarda, skemlede raatlanıp oturğan, başında qamıştan toqulğan ufaq şlâpalı qartqa maña yataq tapıp bermesini rica etti. Seksen yaşlarında olğan ihtiyar kişi ufaq sarı közlerini maña tikti – menim boy-postuma diqqatle baqtı. Soñra, oturğan yerinden qalqtı ve meni ev bosağasından içeri alıp kirdi. Sofada, balaban pencere yanında turğan yekâne keñ krovatnı kösterdi de:

– Begenseñ, mına bu yataq seniñdir! - dedi.

Pencere azbarğa – deñiz betke baqa. Yataqnıñ "coğrafik yerleşüv" yerini begendim. Kondrat dede ile (adı öyle eken) yataq fiyatını añlaşıp, biz Cafer ağa ile beraber kene bazarçıqqa qayttıq.

Ali ağalar da, kirağa özlerine yataq tapqanlar. Olarğa yataqnı, şu yerde – bazarçıq yanında müşteri araştırıp yürgen marüşke teklif etken.

Böylece, epimizge qonmağa yer tapılğan soñ, qapınmağa odır-budır alıp, biraz tenhaca yerde – özen yanında yerleştik.

Soñ, añlağanıma köre, bu yer Vorun özeni eken. Yani Hapıshornıñ sırtında – bir qaç kilometr mesafede yerleşken Vorun köyü dağlarından, qayalarından başlağan özen, aqıp kelip Hapıshor deñizine quyıla.

İşte mezkür qadimiy özenniñ deñiz ile qavuşqan yerinde, "Moskviç"ten bir şeyler çıqarılıp töşeldi, sofra donatıldı. Cümlemiz sofra etrafına yerleştik. Qara deñiz ise, bizlerni – kendi doğmuşlarını selâmlağan kibi mücizeviy şuvultı qoparıp, tılsımlı dalğaları ile ep bizge taba ıntılmaqta…

– Ballar! – dep, hitap etti Fatime engeanam. – Bu yalı menim balalığımdaki – yaşlığımdaki yalı degil. Cenkten evel bizim yalımız pek balaban, gen eydi. Hum hatlamları beş – altı yolağa bölünmiş olup, er bir yolahın genliği üç - dört metroya varğan. En yuharıdaki yolahnın humı un kibi yufah olsa, aşağa – deniz dalğalara yahınlaşan sayın, yolahların humı irileşip kitey edi. Şindi dülber yalıdan, onın çoh asırlar boyu toplanan – asıl olan hum yolahlarından nam-nişan halmadı. İşittiğime göre, bu zinetli humları merkeze taşımışlar. Oları sarayların hurucılığına faydalanmışlar. Bu ise, tabiata nisbeten yapılan en büyük cinayettir. Bunı kime söylersin de, kime anlatırsın. Bu da azlıh eten gibi, olar ta deniz tübüne hadar evler hurdılar. Denizimiz evelki gibi bol-sal nefes alıp olamay. O ep boğulmahta…

Qartiy şay dedi de, tekâran deñiz betke çevirilip, ayaqlarını dalğalarğa doğru uzattı. Deñiz ise, bu arada, quvançle kelip, kendi doğmuşınıñ ayaqları ucuna sarıldı, ohşadı, erkelendi…

Aradan çoq vaqıt keçmedi, men bu tarihiy ve aynı zamanda tılsımlı, efsaneviy müitniñ tesirinden olsa kerek, şimdi qarşımdaki qudretli deñizge baqıp bar sesimle Muarem dayımnıñ tili ile oña hitap ettim:

Sofra başında oturğan Qara deñizniñ sadıq evlâtlvrı bir tamam sustılar. Güya, olar da şimdi deñizge qoşulıp, ağlamaqtalar. Feqat, Qara deñizniñ ökürgenini, iñlegenini… açıq-aydın körmek, eşitmek imkânı bar ise, sofra başında oturğanlarnıñ feryad-fiğanını facialı qırq dört seneden itibaren ep yas tutıp kelgen olarnıñ yaşlı közlerinden abaylamaq, duymaq mümkün. Bu da inkâr etilmeycek aqiqat!

Ali ağa yerinden qalqtı. İkmetli közlerini quturıp başlağan Qara deñizge tikti. Ne tüşündi-ne tüşünmedi, bilmeyim, özüniñ dumanlı közlerini maña çevirip:

– Yusuf qardaşım, sağ ol! – dedi de, qısqa yeñli kölmegini çıqarıp kenarğa qoydı ve özüni qocaman Qara deñizniñ quçağına attı…

Aradan çoq vaqıt keçmedi, kendini dalğalar içinde, yunus balığı – delfin kibi serbest alıp barğan Ali ağa endi sailden bayağı uzaqlaştı. Şimdi men de Ali ağa kibi yaldamaq, onıñ peşinden ketmek istedim. Ve öyle de yaptım.

Sofra başından qalqıp, Qara deñizime yanaştım. Yeşil-beyaz köpükli dalğalar tavuş çıqarıp, bir kereden ayaqlarıma sarıldılar – alğışladılar, "hoş keldi" söylediler. Maña kösterilgen böyle cıllı munasebetten eyecanlandım, qudretli Qara deñizimni qudretli bağrıma bastım da içeri yaldap kettim.

Neqadar yaldağanımnı bilmek küç, velâkin daima arekette bulunğan ellerim bir tamam talğanını duydım.

Men artıma çevirilip, baqtım. Sailden pek uzaqlaşqanımnı añladım. Ne yapmalı! Çevre-çetimde de yardımğa çağırmağa kimse körünmey. Neyse de, "Ya Alla!" dep, kerige – sailge doğru yaldap başladım. Aman-aman bir tamam tqqattan kesilgen ellerim maña zar-zorle boysunmaqtalar. Qara deñizim de, kendi dalğaları ile yorğun ellerime yardım etken kibiler…

Doğrusı sailge nasıl yaldap çıqqanımnı bir Alla bile, bir de kendim bilem… Ebet, deñiz suvundan da bağı içtim… Özbekstan özenlerinde, hovuzlarında, ariqlarında, göllerinde yaldamaq usulını - qaidesini deñizde qullanmaq aslı da doğru kelmey eken. Albu ise, maña büyük bir ders oldu.

Deycegim, Allanıñ yardımı ile, dalğalar meni sailgece ozğarıp keldiler. Oqulğan şiirdeki lirik qaraman kibi, "...yıqıldım men çaqıl qumlar üstüne, közyaş töktüm Vetanımnıñ köksüne".

Aqiqatta şimdi men çaqıl qumlar üstüne yüzüqoyun yatıp, ağlamaqtam – Vetanımnıñ köksüne közyaş tökmektem. Qara deñizim ise, göñlümni almaq – tınçlandırmaq peşinde… O şimdi, tolup taşqan yüregime melem bermek içün meni kendi dalğaları ile ohşamaqta… Dalğalar özüniñ sırlı-tılsımlı şuvultısı ile meni piyazlağan kibi ayaqlarımı, belimi, başımı sıypap, közyaşlarımı silip keri çekileler… kene qaytalar…

Bilmedim!.. Bu közyaşlar Aqmescid ava limanından… Ali ağanıñ "Ural dağı" türküsinden... Suvdağnıñ burmalı sarp yollarından… Babamnıñ yüzüm bağlarından… Efsaneviy Hapıshor köyünden… Anamnıñ-babamnıñ köz nurları tüşken Külesiden, Pizadan, Ayfoka dağından, Pananya Qayasından, Çobanhuleden, Küçük Qayalardan, Petroçıqdan, Kamatra dağından, qadimiy Yurt köyünden… – alayından alınğan teessuratlarnıñ tesirimi aceba!.. Bu közyaşlar, daa demiçik oqulğan nazm satırlardan kelip çıqqan eyecanlı duyğularnıñ aqibetimi aceba!.. Bu közyaşlar, daa şimdiçik ecel ile yüzme-yüz kelip, amansız küreşip, Allanıñ ikmetile onıñ üzerinden ğalebe qazanğanımdanmı yoqsam!..

Bilmedim! Besebelli, bu "körgenlerim, bilgenlerim" cümlesi bir yerge toplanıp, meni bir tamam ekstaz qırşavında qaldırdılar…

Bu, "körgenlerim, bilgenlerim" şimdi maña çaqıl-qumlar üstüne – Vetan köküsine közyaş tökmege "mecbur" etmekteler. Bunıñle, olar qalbimniñ – vucudımnıñ yengilleşmesine melyem qıdıruv areketinde bulunmaqtalar!

Bu da, tabiatnıñ ucsuz-bucaqsız gizli sırlarından biri olmalı…