Къадимий Акъмесджит шеэрининъ сокъакъларындан юрип, ниает мензильге келип чыкътым. Тенекеден ясалгъан азбар къапыны такъылдаттым. Бу арада сагъ тарафтан, рус тилинде, «къаттыджа къакъынъ» деген къадын сеси янъгъырады. Тавуш кельген тарафкъа бакътым. Къомшу араба къапы янында балабан копек иле берабер кулерюзлю къадын турмакъта. Сарышындан кельген бу къадын даа демичик сёйлеген сёзлерини текрарлады. Мен онынъ айткъаны киби, къаршымдаки азбар къапыны къаттыджа урдым. Ичериден «келем» деген давуш эшитильди. Сонъра арадан бир къач сание кечер-кечмез азбар къапы ачылды. Къаршымда толуджадан кельген ве айны заманда чалт арекетли къансыджакъ къартий пейда олду. Бизлер селямлаштыкъ. Мен озюмни такъдим эттим, сонъра, тюневин телефонда сизле лафэткен инсаным деп къоштым. Азалия Михайловна, «шай да белледим» деди ве эвге давет этти. Бизлер уфачыкъ софадан кечип, балабан залгъа кирдик. Сагъ тарафта – дивар бою китаплар иле рыкъма-рыкъ толу рафлар тура. Кошеде телевизор. Башкъа бир кошеде телефон. Залнынъ аман-аман ортасында ихтияр бир киши ята. Юзюнден нур тамлагъан бу адамнынъ ачыкъ козьлери корьмей, лафэтип оламай – тильсиз, амма эр шейни эшитмек, фикир юрютмек къабилиети бар. Буны Азалия Михайловна сёйлей. Олар энди къыркъ йылдан зияде вакъыт берабер яшайлар. Мен тёшектеки кишиге селям бердим, велякин…

Бу аятны, бу омюрни, бу сырлы дюньяны анъламакъ кучь. Йыллар зарфында совет империясыны, онынъ темелини сарсыткъанлардан бири эсап этильген, баты радиостанциялары оны къорчалап, яйгъара котергенлери… Бугунь де – бугунь исе, начар бир вазиетте булунып, тёшекте мыкъланып яткъан бу заты алийлери – филология илимлери докторы, профессор Рефикъ Музафаров азретлеридир…

Мен китап рафлары янындаки креслогъа чёктюм ве профессоргъа, онынъ тебессюм чехресине, балаларгъа хас темиз, гунясиз, мерхаметли ачыкъ козьлерине дикъкъат этим. О козьлер ичине акълен олса да, далмакъ истедим. Профессор меним мерамымны сезсе керек, о, козь къапакъларыны – кирпиклерини ойнатып алды. Юзюнде эеджан чизгилери асыл олду. Дудакълары бир шейлер сёйлеген киби, арекет этип алдылар. Гуя, шимди бу аджиз козьлер огюнде сексен йыллыкъ омюр левхалары джанланып башлады.

Левхалар… Профессорнынъ бу битмез-тюкенмез аят левхалары… Хатыралары…

… Бир бинъ докъуз юз йигирми секиз сенеси, декабрь йигирми едиде бу фаний дюньягъа кельдим, даа догърусы Къырымнынъ Буюк-Асс коюнде догъдум. Не ичюн фаний дюнья?! Себеби, дюнья къурулгъандан берли бу Ветан топрагъында эдждадларымызнынъ нидже-нидже несиллери яхшы ниет иле кенди излерини къалдырып кеттилер. Лякин, теэссюф ки, о асырлар къатламларындаки излерден бир нишан биле къалмады. Къалгъан исе де, оларнынъ джумлесини бу фаний дюнья озь ичине алды, гизледи… Иште мен де, догъгъанда, рахметли анам-бабам манъа ким биле некъадар умютлер беслегенлердир, о джесюр эдждадларымызнынъ изинден кетмемни арз эткенлердир. Дейджегим, ана-бабамнынъ арзы-умютлерини акъламакъ эшкъында бутюн омюр тырыштым. Миллетимнинъ, халкъымнынъ, Къырымымнынъ истикъбали ичюн чалыштым – курештим, онъа хызмет эттим… Эбет, бунынъ ичюн исе, энъ эвеля окъумакъ – бильги саиби олмакъ лязим эди…

Бир бинъ докъуз юз къыркъ дёрт сенеси. Ветанымыз Къырым мисли ёкъ фаджиагъа огърады. Мукъаддес юрдумыз зыр-зыбылдакъ къалды. Иблислер бу юртнынъ бутюн эвлятларыны тамырындан сёкюп – эпимизни озь империясынынъ бутюн кошелерине сепип ташлады. Бунынъле къадимий къырым халкъыны, миллетини махвгъа укюм этти. Бизим къоранта сувукъ Урал дагъларына тюшти. Акимиет бизлерни къул сыфатында къулланды. Семетдешлеримиз пичен киби къырылып-къырылып кеттилер. Омюрлери битмеден, тесадюфен сагъ къалгъанларнынъ базылары киби, сагъ къалгъан бизим къоранта да Озьбекстангъа барып чыкъты. Мен анда эм чалыштым, эм окъудым, геджемни куньдюз этип, куньдюзимни гедже этип бильгиге ынтылдым, Ниает орта мектепни экстернен битирдим. Низамий адына Ташкент девлет педагогика институтынынъ рус тили ве эдебияты факультети гъиябий болюгинде тасиль алдым.

Эбет, къыркъынджы сенелернинъ экинджи ярысы ве эллинджи сенелери Къырымнынъ эвлядлары ичюн акъикъатта сынав йыллары эди. Сени инсан ерине саймайлар. Мааллий акимиеттен тутып авам халкъкъа баргъандже санъа нисбетен истеген шейини япа биле ве япкъан джинаетлери ичюн ич бир тюрлю джезагъа чекильмей эдилер. Бизлер – къырымлар инсан сайылмай эдик. Себеби, бизлер нефес алувдан гъайры эр шейден махрум эдик. Иште, бойле къатланылмайджакъ шараитлерге бакъмадан, мен институтны битирген сонъ, арадан учь йыл кечер-кечмез, бир бинъ докъуз юз алтмыш сенеси Къазан шеэринде диссертациямны къорчаладым. Албу исе, бир къырымлынынъ советлер къурумына - коммунист режимине, онынъ эджель дегирменине къаршы алып баргъан аят-мемат куреши эди. Филология илимлерине намзет диссертациям къырымларнынъ аталар сёзлери мевзусында олду. Арадан еди йыл кечер-кечмез Баку шеэринде докторлыкъ диссертациямны къорчаладым. Кене фольклор боюнджа, яъни «Къырымтатар фольклоры ве онынъ шаркъий славян фольклоры иле багъы» мевзуда.

Меним халкъ агъыз яратыджылыгъы – фольклор мевзусында алып баргъан ильмий ишлеримнинъ эсас себеплеринден бири, миллетимизнинъ менбасыны – тамырыны сакълап къалмакъ эди. Себеби, эр бир халкънынъ, бу джумледен къырымлынынъ да медениет, тарих, эдебият менбалары фольклор иле багълыдыр. Фольклор исе, о я да бу халкъ омюрининъ бутюн сааларыны къаврап ала. Догъмуш Къырымымыз исе, кяинатнынъ меркезинде – кобегинде ерлешкен олуп, мындаки эр бир таш, къая, къоба, дере, ирмакъ, чокъракъ… эписи дюльбер тарих иле, эфсане иле, тюркю иле, дестан иле… багълыдыр. Асырлар къатламларындан акъып кельген бу догъмуш чокъракъ ирмакъларыны – фольклор инджилерини ёкъкъа чыкъарып, бунынъле къырым миллетини де ёкъкъа чыкъарув киби девлет мыкъясында алынып барылгъан дешетли сиясетке сед чекмек, яхуд бу фаджиа джерьяныны азачыкъ олса да явашлатмакъ керек эди. Бунынъ ичюн халкънынъ менбасыны – фольклорыны къорчаламакъ, сакълап къалмакъ лязим эди. Иште бойле иляий макъсадны козьде туттым, ич бир тюрлю маниаларгъа бакъмадан ишке кириштим ве сонъуна чыкътым демек мумкюн. Эм намзетлик, эм де докторлыкъ диссертациямны къырым халкъ агъыз яратыджылыгъы, яъни фольклор мевзусына багъышладым. Албу исе, акимиетнинъ эджель машинасына къаршы, яъни совет империясынынъ аз сайылы велякин джесюр къырым миллетине нисбетен алып баргъан серсем сиясетине бир дарбе эди.

Диссертацияларымда миллий масаллар, эфсанелер, лятифелер, дестанлар, тюркюлер, манелер, чынълар, тапмаджалар, икметли аталар сёзлери… киби Къырым фольклорынынъ бутюн жанрлары узеринде токъталып, талиль этип, оларнынъ илим-фен дюньясында туткъан ерини косьтердим. Бундан гъайры Къырым миллий фольклоры ве Къырым миллий эдебияты арасындаки сыкъы багъны ургъуладым. Эбет, «элиф» деген сонъ мытлакъа «бэ»ни де сёйлемек керек. Дейджегим докторлыкъ диссертациямнынъ сонъунда, яъни нетиджесинде бойле фикирлерни илери сюрдим: «Къырымтатар фольклоры ве онынъ жанрлары узеринде алынып барылгъан тедкъикъат ве талиль ишлери саесинде бойле хулясагъа келесинъ.

Къырымлар айры бир миллет, халкъ оларакъ зенгин ве озьгюн (оригинал) агъзавий назмиети (устно-поэтическое) иджадынынъ саибидир.

Къырымтатар агъыз яратыджылыгъы зайыф огренильгени себеби шунда ки, сонъки йигирми йыл зарфында бу хурриетсевер эм де эмексевер халкънынъ девлетчилик акъ-укъукъыны сыкъыштырувдадыр.

Кенди менбалары иле асырлар теренлигине далгъан ве гъайры халкълары медениетиле сыкъы багълы олгъан къырымтатарларнынъ агъыз яратыджылыгъы озюне хас миллий озьгюнлик ташый ве муим ильмий анълам иле бир сырада ичтимаий-тербиевий эмиетке маликтир…» ве иляхре, ве иляхре.

Иште бойле мантыкълы, эсаслы ильмий нокътаий-назардан сонъ, эбет, акимиет тарафындан алынып барылгъан такъип даа зияде кучьленди. Амма режимнинъ айын-оюнлары, зорбалыкълары мени токътатып оламайджакъ киби эминлик, менде бир тамам темеллешип, энди терен тамыр аткъан эди. Докторлыкъ диссертациясындан сонъ «Русча-къырымтатарджа» йигирми бинъ сёз ве он беш бинъ сёзден ибарет «Къырымтатар – русча» лугъатлар азырладым. Атта советлер империясынынъ Илимлер Академиясы янындаки Тильшнаслыкъ институты тюркий тиллери болюги биле мезкюр илеримни неширге тевсие этти. Теэссюф ки, белли себеплер муджиби, бу ильмий ишлерни о заман дюнья юзю корюп оламады. Эбет, акимиет тарафындан алынып барылгъан такъип токътамады, аксине эп сурат алды. Империянынъ къайсы бир кошесине кетип, алий окъув юрдунда чалышып башламайым, къыскъа бир муддет ичерисинде меним пешимден келип тапалар ве андан кетмеге меджбур этелер. Акъибети, акимиет идарелери олдурамадылар, олар пешимден юрмеге безселер керек, мени дерс берювден бир тамам махрум эттилер. Лекциялар окъувдан четлештирювден эвель, «Труд» газетасында, (бир бинъ докъуз юз етмиш эки сенеси, март он эки), «Профессор получает «неуд» серлева астында макъале бастылар. Эбет, акимиет озюнинъ гонъюлине отурмагъан адамгъа нисбетен бойле ифтиралар иле шыплангъан материаллар азырлап басмагъа уста эди. Мен шимди «макъале»ден ер алгъан ве айны заманда куректе турмайджакъ бир тамам уйдурма фикирлер узеринде токътамагъа, догърусы ийренем. Айтмакъ истегеним, бу «макъале»ден сонъ мен профессорлыкъ фаалиетинден четлештирильдим. Акимиет идарелери мени ич бир окъув юрдуна ишке алдыртмай ве ильмий ишлеримни ич бир матбуаткъа, нешрияткъа бастыртмай эди. Атта советлер империясынынъ Илимлер Академиясы Тарих институтынынъ архив фондларындан файдаланмагъа ясакъ эттилер ве ильмий унванларымдан махрум япмакъ истедилер. Велякин, Алексей Косыгиннинъ догърудан-догъру къарышувы саесинде, унванларымгъа токъунмадылар.

Дейджегим, бир тамам аваны – кислородны кесмеге тырыштылар. Амма, Алланынъ икметиле магърур эдждадларымнынъ рухлары ярдымгъа кельселер керек, рухтан тюшмедим. Мен эп иляий макъсадкъа ынтылдым. Къырымларнынъ фольклоры мевзусында монографиямны, догъмуш халкъымнынъ экинджи джиан дженки джебэлеринде эм де сыртында япкъан мисли ёкъ къараманлыкъларыны акс эткен тарихий-весикъалы макъалелер, очерклер яздым. Оларны девирий совет матбуатларына, нешриятларына теклиф яптым. Басмадылар, дердж этмедилер. Кене рухтан тюшмедим, эп иляий макъсадкъа ынтылдым. Мен къырымларнынъ экинджи джиан дженкинде косьтерген эфсаневий ярарлыкълары хусуста, къырымлыларнынъ догъмуш юрду Къырымдан сюргюн этильгенден сонъки вазиети, къырымларгъа къаршы артыны узьмеден алынып барылгъан тешвикъатлар хусуста буюк материл топладым. Бу тарихий-весикъалы эльязманы бир бинъ докъуз юз етмиш дёрт сенеси Кремльге - Компартия Меркезий Комитетине ёлладым. Кремль тырс этмеди, яъни ич бир тюрлю фикир бильдирмеди. Бир бинъ докъуз юз сексен еди сенеси исе, догърудан-догъру советлер девлети тарафындан къураштырылгъан уджюздан-уджюз «Сообщение ТАСС» деп адландырылгъан бильдирюви чыкъты. «Советлер Бирлиги» деген адны ташыгъан къоджаман мемлекет бойле «бильдирюви» иле озюнинъ начар бир вазиетте булунгъаныны, энди яр уджуна келип къалгъаныны тасдыкълады, «къоджаман»лыкътан зерре биле къалмагъаныны бутюн дюньягъа нумайыш этти. Албу исе, инкяр япылмайджакъ тарихий факт эди. Себеби, дюльбер сейяремизнинъ бештен бир къысымыны тешкиль эткен совет империясы энди бир авуч къалгъан халкъ иле – къырымлар иле куреше. Курешни де акъайджасына дегиль де, къоркъакъларгъа хас, хаинлерге хас усулда алып бара. Бир даа текрарламакъ истейим ки, коммунист режимининъ бутюн сиясети, бутюн гъаеси – идеологиясы сахте, уфюртме, уйдурма ве айны заманда тоталитар олгъаны себеп мемлекет бойле начар бир алгъа тюшти. Нетиджеде, дюньяны афудан сарсытып тургъан советлер империясы дарма-дагъын олду кетти.

Дейджегим, бир бинъ докъуз юз сексен еди сенеси «Сообщение ТАСС»ы чыкъкъан куньден сонъ, деръаль онъа къаршылыкъ оларакъ дарбе эндириджи сес бердим. Эбет, бу тарихий сесленюв – дарбе Къырым тешебюсчилери эйяты адындан эндирильди. Бизим, «Сообщение ТАСС»къа къаршы догърулангъан сесленювимиз – дарбемиз ялынъыз инкяр япылмайджакъ тарихий весикъаларгъа эсасландырылгъан эди…

Аятымнынъ даа бир муим левхасыны ургъуламакъ истейим. Бу да, «Ватан» меджмуасы иле багълыдыр. Бир омюр тюшюнип-ташынып юрьген арзымгъа бир бинъ докъуз юз докъсан сенеси ириштим. Иште, докъсанынджы сенеден итибарен догъмуш Ана топрагъымда журнал чкъарып башладым. Намыны да «Ватан» деп адландырдым. Не ичюн Ватан?! Себеби, бу иляий исимде эр шей бар: къырымлар иле бирликте дагълар, ташлар, къаялар, багълар, багъчалар, денъизлер, чокъракълар, ирмакълар, озенлер, къобалар, дерелер, обалар, тёпеликлер, тюземликликлер, чёллер, яйлалар, Ватан кокю, Ватан кокюндеки йылдызлар… яъни Къырымнынъ багъырында – кокюсинде не бар исе, эписини озь ичине ала, озь багъырына сыгъдыра. Бу намны ташыгъан меджмуа да озь саифелериле Ватанымыз Къырымнынъ кокюсини, онынъ ичерисиндеки хазинелерни акс этмели. Эбет, буны япмакъ ичюн, яъни Ватанымызнынъ бутюн кокюсини къаврап алмакъ ичюн инсандан къоджаман арекетлер талап олуна.

Нейсе де, бисмилля деп ишке кириштим ве меджмуанынъ биринджи саныны бир бинъ докъуз юз докъсанынджы сенеси, апрель он беште чыкъардым. Албу исе, эм миллетиме, эм Ватаным Къырыма, эм де озюме бир муджде эди. Къыркъ секиз саифели «Ватан»нынъ биринджи саныны мундеридже ве джогърафия джеэтинден чареси олдукъча терендже ве кенишче япмагъа арекет эттим. Меджмуанынъ биринджи саны «Топонимика», «Къырымда демография вазиети», «Миллий девлетчилик акъкъында», «Къырымтатар арекети», «Сувдагъ районында ишгъальджилер къолундан эляк олгъан къырымтатарлары»… эписи олуп йигирмиден зияде мевзуны кенди ичине къаврап алды. Журнал озь саифелеринде эм къырым, эм де рус тилинде материаллар дердж этип барды. Окъуйыджыларнынъ сайысы артты. Эбет, кеттикче меджмуанынъ мундериджеси эп теренлешти, эп кенишледи. Чешит ерлерден, тюрлю окъуйыджылардан «Ватан» меджмуасы хусуста, онынъ мундериджеси ве джогърафиясы акъкъында сесленювлер – мектюплер келип башлады. Меджмуада «Бизге язалар» денильген махсус болюм (рубрика) ачылды. Бу болюмде муарририетке кельген мектюплер олгъаны киби, толусы иле дердж этилип барылды. Меселя, бу болюм астында къырымларнынъ якъын досту, меслекдеши, гъает аджайип инсан Булат Окуджаванынъ бойле юрек сёзлери де бар:

«… Несмотря на многочисленные трудности и даже катастрофы, крымскотатарский народ непреодолимо движется к нормальному и справедливому устройству в жизни.

«Ватан» - один из маленьких, пока ещё не слишком, может быть, совершенных признаков этого движения.

Желаю журналу развития, глубины проникновения в культуру и широты взгляда.

С сердечными пожеланиями Б. Окуджава».

Иште, бунъа бенъзеген мектюплер чокъ келе эди. Эбет, о девирнинъ нокътаий-назарындан янашкъанда, мен эвлядым – «Ватан»ым иле берабер беш йыл зарфында къоджаман ишлер яптыкъ. «Ватан»ым иле бирликте дешетли сынавлардан кечкен догъмуш къырым халкъымнынъ миллий мешъалини эп юксекке котермек киби иляий, мукъаддес иште азачыкъ олса да иссемиз къошулды. Аллагъа шукранлар олсун!..

Профессор шимди недендир раатсызланып башлады, янбашына чевирильмеге арекет этти. Азалия Михайловна спортчыларгъа хас чалт адымларле къомшу одадан чыкъып кельди де, омюр аркъадашына керек ярдымны косьтермеге киришти. Шимди Азалия Михайловна ходжасына аит бутюн инджеликлерни бильген тарзда, ич бир тюрлю ольчю иле ольченильмейджек буюк севги, урьмет ве мерхамет беслеп, онъа гъает мукъайытлыкъле янаша эди. Ал-азырда буны корьмемек, бутюн вуджудынъ иле сезмемек, дуймамакъ аслы да мумкюн дегиль эди.

Мен оларгъа кедер этмемек ичюн янашамда тургъан маса узериндеки китапларны, меджмуаларны, газетлерни, мектюплерни козьден кечирип башладым. Рефикъ Музафаровнынъ филология илимлерине намзетлик эм де докторлыкъ диссертациялары, «Ватан» меджмуасынынъ санлары, «Къырымтатар энциклопедиясы», «Тюрк фольклоры акъкъында очерклер», «Р.М. Коцюбинский ве къырымтатар фольклоры», «Къырымтатар халкъ аталар сёзлери», «Къырымтатар фольклоры ве рус эдебияты», «Сатирик масаллар акъкъында», «Якъутларнынъ аталар сёзлери», «Беларусь татарлары хусуста» ве диггер ильмий ишлерине дикъкъат этим. Оларнынъ эписи мемлекетнинъ тюрлю ерлеринде, атта бириси Польшада, басылып чыкъкъан. Эльбетте, мезкюр инджилернинъ – ильмий ишлернинъ эр бири Къырым ве къырымларнынъ гъайрыдан тикленюв джерьянына гъыда берип баргъан тюрткич хызметини одемекте. Бу да акъикъат!..

Мен къонакъбайларнынъ мусаделериле кетмеге тедариклендим. Рефикъ Музафаровнынъ башыны, омузларыны сыйпап отургъан Азалия Михайловна менден, Дуа окъуп сонъ кетмемни риджа этти. Мен ханымнынъ теклифини мемнюниетликле къабул эттим ве сесимни чыкъарып, бильген Сурелерден базыларыны эм окъудым, эм де профессорны шуфледим… «Бутюн омюрини, аятыны гъает къадимий ве айны заманда даима генч Къырым миллетине, халкъына, Ветанына – онынъ айдын келеджегине багъышлагъан бу буюк Инсангъа шифалар бер!» деп, Дженабу Хакъкъа ялвардым, ильтиджа эттим.