Kadimiy Aqmescit şeeriniñ soqaqlarından yürip, niayet menzilge kelip çıqtım. Tenekeden yasalğan azbar qapını taqıldattım. Bu arada sağ taraftan, rus tilinde, "qattıca qaqıñ" degen qadın sesi yañğıradı. Tavuş kelgen tarafqa baqtım. Qomşu araba qapı yanında balaban köpek ile beraber külerüzlü qadın turmaqta. Sarışından kelgen bu qadın daa demiçik söylegen sözlerini tekrarladı. Men onıñ aytqanı kibi, qarşımdaki azbar qapını qattıca urdım. İçeriden "kelem" degen davuş eşitildi. Soñra aradan bir qaç saniye keçer-keçmez azbar qapı açıldı. Qarşımda tolucadan kelgen ve aynı zamanda çalt areketli qansıcaq qartiy peyda oldu. Bizler selâmlaştıq. Men özümni taqdim ettim, soñra, tünevin telefonda sizle lafetken insanım dep qoştım. Azaliya Mihaylovna, "şay da belledim" dedi ve evge davet etti. Bizler ufaçıq sofadan keçip, balaban zalğa kirdik. Sağ tarafta – divar boyu kitaplar ile rıqma-rıq tolu raflar tura. Köşede televizor. Başqa bir köşede telefon. Zalnıñ aman-aman ortasında ihtiyar bir kişi yata. Yüzünden nur tamlağan bu adamnıñ açıq közleri körmey, lafetip olamay – tilsiz, amma er şeyni eşitmek, fikir yürütmek qabiliyeti bar. Bunı Azaliya Mihaylovna söyley. Olar endi qırq yıldan ziyade vaqıt beraber yaşaylar. Men töşekteki kişige selâm berdim, velâkin…
Bu ayatnı, bu ömürni, bu sırlı dünyanı añlamaq küç. Yıllar zarfında sovet imperiyasını, onıñ temelini sarsıtqanlardan biri esap etilgen, batı radiostantsiyaları onı qorçalap, yayğara kötergenleri… Bugün de – bugün ise, naçar bir vaziyette bulunıp, töşekte mıqlanıp yatqan bu zatı aliyleri – filologiya ilimleri doktorı, professor Refiq Muzafarov azretleridir…
Men kitap rafları yanındaki kresloğa çöktüm ve professorğa, onıñ tebessüm çehresine, balalarğa has temiz, gunâsiz, merhametli açıq közlerine diqqat etim. O közler içine aqlen olsa da, dalmaq istedim. Professor menim meramımnı sezse kerek, o, köz qapaqlarını – kirpiklerini oynatıp aldı. Yüzünde eyecan çizgileri asıl oldu. Dudaqları bir şeyler söylegen kibi, areket etip aldılar. Güya, şimdi bu aciz közler ögünde seksen yıllıq ömür levhaları canlanıp başladı.
Levhalar… Professornıñ bu bitmez-tükenmez ayat levhaları… Hatıraları…
… Bir biñ doquz yüz yigirmi sekiz senesi, dekabr yigirmi yedide bu faniy dünyağa keldim, daa doğrusı Qırımnıñ Büyük-Ass köyünde doğdum. Ne içün faniy dünya?! Sebebi, dünya qurulğandan berli bu Vetan toprağında ecdadlarımıznıñ nice-nice nesilleri yahşı niyet ile kendi izlerini qaldırıp kettiler. Lâkin, teessüf ki, o asırlar qatlamlarındaki izlerden bir nişan bile qalmadı. Qalğan ise de, olarnıñ cümlesini bu faniy dünya öz içine aldı, gizledi… İşte men de, doğğanda, rahmetli anam-babam maña kim bile neqadar ümütler beslegenlerdir, o cesür ecdadlarımıznıñ izinden ketmemni arz etkenlerdir. Deycegim, ana-babamnıñ arzı-ümütlerini aqlamaq eşqında bütün ömür tırıştım. Milletimniñ, halqımnıñ, Qırımımnıñ istiqbali içün çalıştım – küreştim, oña hızmet ettim… Ebet, bunıñ içün ise, eñ evelâ oqumaq – bilgi saibi olmaq lâzim edi…
Bir biñ doquz yüz qırq dört senesi. Vetanımız Qırım misli yoq faciağa oğradı. Muqaddes yurdumız zır-zıbıldaq qaldı. İblisler bu yurtnıñ bütün evlâtlarını tamırından söküp – epimizni öz imperiyasınıñ bütün köşelerine sepip taşladı. Bunıñle qadimiy qırım halqını, milletini mahvğa üküm etti. Bizim qoranta suvuq Ural dağlarına tüşti. Akimiyet bizlerni qul sıfatında qullandı. Semetdeşlerimiz piçen kibi qırılıp-qırılıp kettiler. Ömürleri bitmeden, tesadüfen sağ qalğanlarnıñ bazıları kibi, sağ qalğan bizim qoranta da Özbekstanğa barıp çıqtı. Men anda em çalıştım, em oqudım, gecemni kündüz etip, kündüzimni gece etip bilgige ıntıldım, Niayet orta mektepni eksternen bitirdim. Nizamiy adına Taşkent devlet pedagogika institutınıñ rus tili ve edebiyatı fakulteti ğiyabiy bölüginde tasil aldım.
Ebet, qırqıncı senelerniñ ekinci yarısı ve ellinci seneleri Qırımnıñ evlâdları içün aqiqatta sınav yılları edi. Seni insan yerine saymaylar. Maalliy akimiyetten tutıp avam halqqa barğance saña nisbeten istegen şeyini yapa bile ve yapqan cinayetleri içün iç bir türlü cezağa çekilmey ediler. Bizler – qırımlar insan sayılmay edik. Sebebi, bizler nefes aluvdan ğayrı er şeyden mahrum edik. İşte, böyle qatlanılmaycaq şaraitlerge baqmadan, men institutnı bitirgen soñ, aradan üç yıl keçer-keçmez, bir biñ doquz yüz altmış senesi Qazan şeerinde dissertatsiyamnı qorçaladım. Albu ise, bir qırımlınıñ sovetler qurumına - kommunist rejimine, onıñ ecel degirmenine qarşı alıp barğan ayat-memat küreşi edi. Filologiya ilimlerine namzet dissertatsiyam qırımlarnıñ atalar sözleri mevzusında oldu. Aradan yedi yıl keçer-keçmez Baku şeerinde doktorlıq dissertatsiyamnı qorçaladım. Kene folklor boyunca, yani "Qırımtatar folklorı ve onıñ şarqiy slavân folklorı ile bağı" mevzuda.
Menim halq ağız yaratıcılığı – folklor mevzusında alıp barğan ilmiy işlerimniñ esas sebeplerinden biri, milletimizniñ menbasını – tamırını saqlap qalmaq edi. Sebebi, er bir halqnıñ, bu cümleden qırımlınıñ da medeniyet, tarih, edebiyat menbaları folklor ile bağlıdır. Folklor ise, o ya da bu halq ömüriniñ bütün saalarını qavrap ala. Doğmuş Qırımımız ise, kâinatnıñ merkezinde – köbeginde yerleşken olup, mındaki er bir taş, qaya, qoba, dere, irmaq, çoqraq… episi dülber tarih ile, efsane ile, türkü ile, destan ile… bağlıdır. Asırlar qatlamlarından aqıp kelgen bu doğmuş çoqraq irmaqlarını – folklor incilerini yoqqa çıqarıp, bunıñle qırım milletini de yoqqa çıqaruv kibi devlet mıqyasında alınıp barılğan deşetli siyasetke sed çekmek, yahud bu facia ceryanını azaçıq olsa da yavaşlatmaq kerek edi. Bunıñ içün halqnıñ menbasını – folklorını qorçalamaq, saqlap qalmaq lâzim edi. İşte böyle ilâiy maqsadnı közde tuttım, iç bir türlü manialarğa baqmadan işke kiriştim ve soñuna çıqtım demek mümkün. Em namzetlik, em de doktorlıq dissertatsiyamnı qırım halq ağız yaratıcılığı, yani folklor mevzusına bağışladım. Albu ise, akimiyetniñ ecel maşinasına qarşı, yani sovet imperiyasınıñ az sayılı velâkin cesür qırım milletine nisbeten alıp barğan sersem siyasetine bir darbe edi.
Dissertatsiyalarımda milliy masallar, efsaneler, lâtifeler, destanlar, türküler, maneler, çıñlar, tapmacalar, ikmetli atalar sözleri… kibi Qırım folklorınıñ bütün janrları üzerinde toqtalıp, talil etip, olarnıñ ilim-fen dünyasında tutqan yerini kösterdim. Bundan ğayrı Qırım milliy folklorı ve Qırım milliy edebiyatı arasındaki sıqı bağnı urğuladım. Ebet, "elif" degen soñ mıtlaqa "be"ni de söylemek kerek. Deycegim doktorlıq dissertatsiyamnıñ soñunda, yani neticesinde böyle fikirlerni ileri sürdim: "Qırımtatar folklorı ve onıñ janrları üzerinde alınıp barılğan tedqiqat ve talil işleri sayesinde böyle hulâsağa kelesiñ.
Qırımlar ayrı bir millet, halq olaraq zengin ve özgün (original) ağzaviy nazmiyeti (ustno-poetiçeskoye) icadınıñ saibidir.
Qırımtatar ağız yaratıcılığı zayıf ögrenilgeni sebebi şunda ki, soñki yigirmi yıl zarfında bu hurriyetsever em de emeksever halqnıñ devletçilik aq-uquqını sıqıştıruvdadır.
Kendi menbaları ile asırlar terenligine dalğan ve ğayrı halqları medeniyetile sıqı bağlı olğan qırımtatarlarnıñ ağız yaratıcılığı özüne has milliy özgünlik taşıy ve müim ilmiy añlam ile bir sırada içtimaiy-terbiyeviy emiyetke maliktir…" ve ilâhre, ve ilâhre.
İşte böyle mantıqlı, esaslı ilmiy noqtaiy-nazardan soñ, ebet, akimiyet tarafından alınıp barılğan taqip daa ziyade küçlendi. Amma rejimniñ ayın-oyunları, zorbalıqları meni toqtatıp olamaycaq kibi eminlik, mende bir tamam temelleşip, endi teren tamır atqan edi. Doktorlıq dissertatsiyasından soñ "Rusça-qırımtatarca" yigirmi biñ söz ve on beş biñ sözden ibaret "Qırımtatar – rusça" luğatlar azırladım. Atta sovetler imperiyasınıñ İlimler Akademiyası yanındaki Tilşnaslıq institutı türkiy tilleri bölügi bile mezkür ilerimni neşirge tevsiye etti. Teessüf ki, belli sebepler mücibi, bu ilmiy işlerni o zaman dünya yüzü körüp olamadı. Ebet, akimiyet tarafından alınıp barılğan taqip toqtamadı, aksine ep surat aldı. İmperiyanıñ qaysı bir köşesine ketip, aliy oquv yurdunda çalışıp başlamayım, qısqa bir müddet içerisinde menim peşimden kelip tapalar ve andan ketmege mecbur eteler. Aqibeti, akimiyet idareleri olduramadılar, olar peşimden yürmege bezseler kerek, meni ders berüvden bir tamam mahrum ettiler. Lektsiyalar oquvdan çetleştirüvden evel, "Trud" gazetasında, (bir biñ doquz yüz yetmiş eki senesi, mart on eki), "Professor poluçayet "neud" serleva astında maqale bastılar. Ebet, akimiyet özüniñ göñüline oturmağan adamğa nisbeten böyle iftiralar ile şıplanğan materiallar azırlap basmağa usta edi. Men şimdi "maqale"den yer alğan ve aynı zamanda kürekte turmaycaq bir tamam uydurma fikirler üzerinde toqtamağa, doğrusı iyrenem. Aytmaq istegenim, bu "maqale"den soñ men professorlıq faaliyetinden çetleştirildim. Akimiyet idareleri meni iç bir oquv yurduna işke aldırtmay ve ilmiy işlerimni iç bir matbuatqa, neşriyatqa bastırtmay edi. Atta sovetler imperiyasınıñ İlimler Akademiyası Tarih institutınıñ arhiv fondlarından faydalanmağa yasaq ettiler ve ilmiy unvanlarımdan mahrum yapmaq istediler. Velâkin, Aleksey Kosıginniñ doğrudan-doğru qarışuvı sayesinde, unvanlarımğa toqunmadılar.
Deycegim, bir tamam avanı – kislorodnı kesmege tırıştılar. Amma, Allanıñ ikmetile mağrur ecdadlarımnıñ ruhları yardımğa kelseler kerek, ruhtan tüşmedim. Men ep ilâiy maqsadqa ıntıldım. Qırımlarnıñ folklorı mevzusında monografiyamnı, doğmuş halqımnıñ ekinci cian cenki cebelerinde em de sırtında yapqan misli yoq qaramanlıqlarını aks etken tarihiy-vesiqalı maqaleler, öçerkler yazdım. Olarnı deviriy sovet matbuatlarına, neşriyatlarına teklif yaptım. Basmadılar, derc etmediler. Kene ruhtan tüşmedim, ep ilâiy maqsadqa ıntıldım. Men qırımlarnıñ ekinci cian cenkinde köstergen efsaneviy yararlıqları hususta, qırımlılarnıñ doğmuş yurdu Qırımdan sürgün etilgenden soñki vaziyeti, qırımlarğa qarşı artını üzmeden alınıp barılğan teşviqatlar hususta büyük materil topladım. Bu tarihiy-vesiqalı elyazmanı bir biñ doquz yüz yetmiş dört senesi Kremlge - Kompartiya Merkeziy Komitetine yolladım. Kreml tırs etmedi, yani iç bir türlü fikir bildirmedi. Bir biñ doquz yüz seksen yedi senesi ise, doğrudan-doğru sovetler devleti tarafından quraştırılğan ücüzdan-ücüz "Soobşçeniye TASS" dep adlandırılğan bildirüvi çıqtı. "Sovetler Birligi" degen adnı taşığan qocaman memleket böyle "bildirüvi" ile özüniñ naçar bir vaziyette bulunğanını, endi yar ucuna kelip qalğanını tasdıqladı, "qocaman"lıqtan zerre bile qalmağanını bütün dünyağa numayış etti. Albu ise, inkâr yapılmaycaq tarihiy fakt edi. Sebebi, dülber seyyaremizniñ beşten bir qısımını teşkil etken sovet imperiyası endi bir avuç qalğan halq ile – qırımlar ile küreşe. Küreşni de aqaycasına degil de, qorqaqlarğa has, hainlerge has usulda alıp bara. Bir daa tekrarlamaq isteyim ki, kommunist rejiminiñ bütün siyaseti, bütün ğayesi – ideologiyası sahte, üfürtme, uydurma ve aynı zamanda totalitar olğanı sebep memleket böyle naçar bir alğa tüşti. Neticede, dünyanı afudan sarsıtıp turğan sovetler imperiyası darma-dağın oldu ketti.
Deycegim, bir biñ doquz yüz seksen yedi senesi "Soobşçeniye TASS"ı çıqqan künden soñ, deral oña qarşılıq olaraq darbe endirici ses berdim. Ebet, bu tarihiy seslenüv – darbe Qırım teşebüsçileri eyyatı adından endirildi. Bizim, "Soobşçeniye TASS"qa qarşı doğrulanğan seslenüvimiz – darbemiz yalıñız inkâr yapılmaycaq tarihiy vesiqalarğa esaslandırılğan edi…
Ayatımnıñ daa bir müim levhasını urğulamaq isteyim. Bu da, "Vatan" mecmuası ile bağlıdır. Bir ömür tüşünip-taşınıp yürgen arzımğa bir biñ doquz yüz doqsan senesi iriştim. İşte, doqsanıncı seneden itibaren doğmuş Ana toprağımda jurnal çqarıp başladım. Namını da "Vatan" dep adlandırdım. Ne içün Vatan?! Sebebi, bu ilâiy isimde er şey bar: qırımlar ile birlikte dağlar, taşlar, qayalar, bağlar, bağçalar, deñizler, çoqraqlar, irmaqlar, özenler, qobalar, dereler, obalar, töpelikler, tüzemliklikler, çöller, yaylalar, Vatan kökü, Vatan kökündeki yıldızlar… yani Qırımnıñ bağırında – köküsinde ne bar ise, episini öz içine ala, öz bağırına sığdıra. Bu namnı taşığan mecmua da öz saifelerile Vatanımız Qırımnıñ köküsini, onıñ içerisindeki hazinelerni aks etmeli. Ebet, bunı yapmaq içün, yani Vatanımıznıñ bütün köküsini qavrap almaq içün insandan qocaman areketler talap oluna.
Neyse de, bismillâ dep işke kiriştim ve mecmuanıñ birinci sanını bir biñ doquz yüz doqsanıncı senesi, aprel on beşte çıqardım. Albu ise, em milletime, em Vatanım Qırıma, em de özüme bir mücde edi. Qırq sekiz saifeli "Vatan"nıñ birinci sanını münderice ve coğrafiya ceetinden çaresi olduqça terence ve kenişçe yapmağa areket ettim. Mecmuanıñ birinci sanı "Toponimika", "Qırımda demografiya vaziyeti", "Milliy devletçilik aqqında", "Qırımtatar areketi", "Suvdağ rayonında işğalciler qolundan elâk olğan qırımtatarları"… episi olup yigirmiden ziyade mevzunı kendi içine qavrap aldı. Jurnal öz saifelerinde em qırım, em de rus tilinde materiallar derc etip bardı. Oquyıcılarnıñ sayısı arttı. Ebet, kettikçe mecmuanıñ mündericesi ep terenleşti, ep kenişledi. Çeşit yerlerden, türlü oquyıcılardan "Vatan" mecmuası hususta, onıñ mündericesi ve coğrafiyası aqqında seslenüvler – mektüpler kelip başladı. Mecmuada "Bizge yazalar" denilgen mahsus bölüm (rubrika) açıldı. Bu bölümde muarririyetke kelgen mektüpler olğanı kibi, tolusı ile derc etilip barıldı. Meselâ, bu bölüm astında qırımlarnıñ yaqın dostu, meslekdeşi, ğayet acayip insan Bulat Okucavanıñ böyle yürek sözleri de bar:
"… Nesmotrâ na mnogoçislennıye trudnosti i daje katastrofı, krımskotatarskiy narod nepreodolimo dvijetsâ k normalnomu i spravedlivomu ustroystvu v jizni.
"Vatan" - ödin iz malenkih, poka yeşçö ne slişkom, mojet bıt, soverşennıh priznakov etogo dvijeniya.
Jelayu jurnalu razvitiya, glubinı proniknoveniya v külturu i şirotı vzglâda.
S serdeçnımi pojelaniyami B. Okucava".
İşte, buña beñzegen mektüpler çoq kele edi. Ebet, o devirniñ noqtaiy-nazarından yanaşqanda, men evlâdım – "Vatan"ım ile beraber beş yıl zarfında qocaman işler yaptıq. "Vatan"ım ile birlikte deşetli sınavlardan keçken doğmuş qırım halqımnıñ milliy meşalini ep yüksekke kötermek kibi ilâiy, muqaddes işte azaçıq olsa da issemiz qoşuldı. Allağa şukranlar olsun!..
Professor şimdi nedendir raatsızlanıp başladı, yanbaşına çevirilmege areket etti. Azaliya Mihaylovna sportçılarğa has çalt adımlarle qomşu odadan çıqıp keldi de, ömür arqadaşına kerek yardımnı köstermege kirişti. Şimdi Azaliya Mihaylovna hocasına ait bütün inceliklerni bilgen tarzda, iç bir türlü ölçü ile ölçenilmeycek büyük sevgi, ürmet ve merhamet beslep, oña ğayet muqayıtlıqle yanaşa edi. Al-azırda bunı körmemek, bütün vucudıñ ile sezmemek, duymamaq aslı da mümkün degil edi.
Men olarğa keder etmemek içün yanaşamda turğan masa üzerindeki kitaplarnı, mecmualarnı, gazetlerni, mektüplerni közden keçirip başladım. Refiq Muzafarovnıñ filologiya ilimlerine namzetlik em de doktorlıq dissertatsiyaları, "Vatan" mecmuasınıñ sanları, "Qırımtatar entsiklopediyası", "Türk folklorı aqqında öçerkler", "R.M. Kötsübinskiy ve qırımtatar folklorı", "Qırımtatar halq atalar sözleri", "Qırımtatar folklorı ve rus edebiyatı", "Satirik masallar aqqında", "Yaqutlarnıñ atalar sözleri", "Belarus tatarları hususta" ve digger ilmiy işlerine diqqat etim. Olarnıñ episi memleketniñ türlü yerlerinde, atta birisi Polşada, basılıp çıqqan. Elbette, mezkür incilerniñ – ilmiy işlerniñ er biri Qırım ve qırımlarnıñ ğayrıdan tiklenüv ceryanına ğıda berip barğan türtkiç hızmetini ödemekte. Bu da aqiqat!..
Men qonaqbaylarnıñ musadelerile ketmege tedariklendim. Refiq Muzafarovnıñ başını, omuzlarını sıypap oturğan Azaliya Mihaylovna menden, Dua oqup soñ ketmemni rica etti. Men hanımnıñ teklifini memnüniyetlikle qabul ettim ve sesimni çıqarıp, bilgen Surelerden bazılarını em oqudım, em de professornı şüfledim… "Bütün ömürini, ayatını ğayet qadimiy ve aynı zamanda daima genç Qırım milletine, halqına, Vetanına – onıñ aydın kelecegine bağışlağan bu büyük İnsanğa şifalar ber!" dep, Cenabu Haqqa yalvardım, iltica ettim.