Меним аптем Сафие Али къызы Харахалиль 1944 сенеси, январь 20-де Къырымнынъ Сувдагъ районы Хапысхор коюнде догъду. О догъмуш къырым халкъы киби коммунистлер къурумынынъ акъылгъа сыгъмагъан бутюн дешетли мешакъатларыны башындан кечирди ве Алланынъ икметиле сагъ къалды. Атта о, тырышып, бильги – зенаат саиби олмакъ иле берабер омюр аркъадашы, догъма Багъчасарайли Сервер эфенди Меметов иле бирликте озьлери киби миллетпервер, ветанпервер, намуслы Айше, Асие, Алие адлы акъикъий къырым къызларыны – къырым аналарыны осьтюрип етиштирдилер…

Дейджегим, Сафие аптем орта мектепни, медицина институтынынъ тиш экими болюгини окъуп битирди. Озьбекстаннынъ Самаркъанд янындаки Ургут шеэри поликлиникасында, Таджикстаннынъ Худжант (Ленинабад) веляетиндеки Матчох районы меркези Янтакъ шеэри поликлиникасында, Самаркъанд шеэри меркезий балалар стоматология поликлиникасында тиш экими олуп чалышты.

О кенди бешиги – Къырымгъа къайткъан сонъ исе, Багъчасарай районы, Фотисала мектебинде озь зенааты боюнджа фаалиет косьтерип, андан да нефакъагъа чыкъты. Бу ерде шуны да къайд этмели ки, аптем бутюн вакъыт хасталарнынъ, пек чокъ таныш-билишлерининъ, сой-сопларынынъ алгъышыны, сайгъы ве урьметини къазанып кельди.

Догърусы, мен де, та балалыкътан, аптемни пек севип кельдим. Бу ерде, кечмиштен бир левхачыкъны хатырламакъ истейим… Куньлернинъ биринде, мен, Булгъарстан пайтахты севимли Сафие аптемнинъ адыны ташыгъаныны билип, ойле къувангъан эдим ки, ойле магърурлангъан эдим ки, буны шимди сёзле анълатмакъ аслы да мумкюн дегиль. Сонъра исе, абуне каталогында «София» журналыны расткетирдим ве деръаль онъа язылдым. Буюк колемли, ренъкли «София» журналыны Булгъарстаннынъ Москвадаки эльчилиги чыкъара эди. Журналнынъ эр бир саныны къуванчле, эеджанле саифелеп башлай эдим, гуя мезкюр меджмуа Сафие аптемге багъышланылып онынъ шерефине нешир этиле. Иште, Юсуф исимли койлю бир къырым осьмюрнинъ темиз-пак ис-дугъулары…

Сафие аптемнинъ меракълы тарафы даа шунда ки, мен оны бильгенимден берли о бош вакъыт таптымы, деръаль элине окъумагъа китап ала, газета-журнал ала. Яъни о, мектеп чагъындан итибарен китапкъа севда олуп, атта софра башында биле эм ашай, эм де окъуй эди. Бойле вакъытлары анам-бабам, уйкенлер «софрагъа урьметсизлик» дие, аптемни тазирлеп, онъа, китапны кенаргъа къоймасыны талап эте эдилер.

Бунынъ ичюн олса керек, Сафие аптем орта мектепни битирген сонъра, о бир – эки йыл зарфында кутюпханеде китаплар къучагъында булунды. Чалышкъан кутюпхане Самаркъанд веляети, Каттакъургъан районы, Каттаминъ колхоз меркези янындаки МТС кутюпханеси эди.

Миллетперверлик, ветанперверлик, матбуаткъа язылув меселеси дилининъ-къальбининъ тесписи олмакъ иле бир сырада аптемнинъ амель тесписи де эди.

О озьбек, къырым, тюркмен, таджик, иран шаирлерининъ миллетперверлик, ветанперверлик, адалетперверлик, инсаниетлик… мевзуда пек чокъ фельсефий шиирлерини эзберден биле эди. Оларны ораторгъа хас сес иле буюк джошкъунлыкъле агъыздан окъуй эди. Сафие аптем Уильям Шекспирнинъ эсериндеки Отелло ве Дездемона роллерини санада ойнагъан мешур Аброр Хидоятов ве Сора Эшонтураеваларгъа такълид этерек, оларнынъ монологларыны санъаткяргъа хас усталыкъ иле эзберден сёйлегенде, тенинъ чимирдей эди…

Сафие аптем инсульттен Багъчасарай хастаханесине тюше ве эки-учь куньден сонъ – 2016 сенси январь 12-де шу яткъан хастахане палатасында да дамлалыкъ тюбюнде инфаркткъа огърап кечине… Алланынъ рахметинде олсун, ятагъы-дурагъы нур олсун.

Иште, бугунь, Сафие аптемнинъ кенди эли иле «Ташлар да агълар эди…» серлева астында язып къалдыргъан эссе-левхаларыны олгъаны киби «Къырым» газетасынынъ къыйметли окъуйыджыларына авале этем. Себеби, Сафие аптем Кырымны джанындан пек севе эди. Бу да акъикъат.

Мен бир бинъ докъуз юз алтмыш докъуз сенеси Таджикстаннынъ Матчох районы меркези Янтакъ деген ерде тиш экими олуп чалышам. Озьбекстан иле сынъырдаш къыртыш топракъларында янъыдан мейдангъа кетирильген Матчох районында яшагъан таджиклерни баба-деделери ве озьлери догъгъан ерлеринден – чевре-чети дагълар, къаялар иле сарылы Эски Матчохтан меджбурен мында кочюрилип кетирильдилер. Матчохлар иште бойле сойадлы таджиклер. Бу вакъиа экинджи джиан дженкинден сонъ садыр олду. Район да оларнынъ адларынен эди.

Матчохларнынъ тиллери башкъа таджиклернинъ тиллеринден фаркълы. Матчохлар эр бир сёзни толусынен айталар. Мисаль ичюн таджиклер дута десе, матчохлар дукаста дейлер. Яъни матчохлар пек темиз ана тиллеринде лафэтелер. Пек те дюльбер бойлары – чубукъ киби узун бойли олуп, ичлеринде бир дане семиз союны мен корьмедим. Кимерлерининъ козьлери къапкъара. Апайларнынъ чокъсунынъ козьлери сырлы.

Матчохларгъа, яъни бутюн районгъа памукъ сачып, оларгъа памукъ сачмасыны огрете эдилер. Чокъусы озьлерининъ кочюп кельген ерлерине бир даа къайтып кеткенлер. Сонъра, башэтамаян сойлары анда сакъланып яшагъанлар. Къартлар да анда къалгъан сонъ, яваш-яваш балалары, ана-бабамызны бакъмакъ керек деп, хаста деп, барып эски ерлерине ерлешкенлер. Олар чокъ вакъыткъадже совет къурумыны къабул этмейип курешкенлер.

Янъы мейдангъа кетирильген районнынъ меркези Янтакъ олуп, анда эвельден янтакъ тикенинден гъайры бир шей осмеген…

Матчох районы Озьбекстаннынъ Беговат районы эркянындаки Дальверзин совхозынен сынъырдаш. Балабан бир озен олуп, озеннинъ о тарафы Дальверзин олса, бу тарафы Таджикстаннынъ Матчох районы. Матчохлар Дальверзинде сюргюнликте яшагъан бизим халкъкъа – къырымларгъа мезарлыкъ ери берген эдилер.

Озен устюнде балабан копюр бар эди. Ондан кечирип, мевталарны коммеге алып бара эдилер. Ама, копюрни ким къурды, бильмейим, мен беллесем Таджикстан къурды. Рахметли бабамлар саба Намазыны анда барып къыла эдилер. Мезарлыкъта кенишче бир одалы эв ясагъан эдилер. Иште, Джума ве байрам Намазларыны шу одада къыла эдилер. Эльбетте, кимерде, хусусан байрам куньлери Намазгъа кельгенлер чокълаша ве мезарлыкъ адамнен тола эди. Таджикстан ве Озьбекстан мустакъиль олгъан сонъ, шимди о тарихий озен сынъыр вазифесини одей. Эр эки тарафта да телькъоралар чекильген олуп, сынъырларда бекчилер булуналар.

Бизим къырымларнынъ чокъусы Матчох районында ачылгъан чешит истисалларда чалыша. Беговат – Янтакъ автобусы къатнай. О вакъытлары Озьбекстангъа бакъкъанда Таджикстанда аз олса да, яшайыш яхшыджа эди.

Мен Матчох районы меркези Янтакъкъа ишке кельгенде баш эким (главрач) пек къуванды. Чюнки матчох къадынлары акъай дохтурларына бармагъа истемей эдилер. Мен кельгенде, бир дане тиш экими, район боюнджа акъай эди, таджик. Тиш къойгъан техник, яъни протезист исе, чечен Шамиль Махмудов деген адам.

Пек яхшы, инсаниетли, къорантасынен яшай, апайы бизим эмширемиз.

Мен ишке кельгенимнен манъа эки одалы квартира бердилер, бутюн керек эшьяларнен теминледилер, тек чалыш. Больница, поликлиника, стационар – эписи бир ерде, пек балабан янъы типте къурулгъан бинада ерлешкен олуп, анда чалышкъанларнынъ, хусусан эмширелернинъ ве санитаркаларнынъ чокъусы бизим халкътан – къырымлар эди. Олар адети узре бинаны темиз-пак, тертип-низамда туталар.

Ленинград медицина институтында окъугъан я да институтны битирген дохтурлар бизде амелият кечелер. Таджик экимлери пек боянгъан экимлерни, эмширелерни ич те истемей эдилер.

- Сиз мында хасталарны тедавийлемеге кельдинъиз, театрге дегиль, хаста сизге инанмакъ керек, –дей эди, баш эким.

Мен чалышып башлагъан сонъ, оларнынъ тилини, яъни таджик тилини огрендим. Оларнен пек достлаштым, къартлардан достларым чокълашты.

Бир Исмат адлы деденен якъындан таныш олдум. О бизге шишечиклерге мумиё къойып кетирип сата эди. Эски Матчохдан кетире эди.

- Къызым, мумиё ташларнынъ козьяшы сайыла, чюнки ташлар да агълай, – дей манъа Исмат деде. – Бизлер геджелери бир къач адам олуп, къаяларнынъ янларына барып, бакъып, тёпедеки ташнынъ козьяшы тамып экинджи ташкъа тюшкенде о ойле шевкъ бере ки, корьмелисинъ. Биз о ерге бир беяз гуль къалдырамыз. Сонъ эртеси куню келип, о ерни къыдырып, тапып, мына бу мумиёны аламыз. Бабамнынъ бабасы, бутюн бизим сулялемиз бу шейнен огърашкъан. Некъадар хасталарны тедавийледи меним бабам, къартбабам… Мен оларнынъ ишлерини девам эттирем. Мында мени памукъ сачмагъа кетирдилер. Сонъ озюмнинъ юртума къачып кетип сакъланып яшап юрдым. Шимди Аллагъа шукюр, анда отурам.

Эр сефер, Исмат бобо (таджиклер шай дейлер) кетирген мумиёнынъ гузель къокъусы бутюн стамотология кабинетимизни эсир ала эди…

Бир кунь гедже саат бирлерде эвиме чанъ къакътылар, хастаханеден. Телефон агъынынъ о бир башындан невбетчининъ:

- Шимди машина, яъни скорый бараджакъ, келинъ хаста бар! – деген сеси янъгъырады.

Мен манъа ёлланылгъан «Аджеле ярдым» машинанен иш ериме етип кельдим. Тиш кабинети янында бир акъай чырайыны сытып отура. О мени корьгенинен:

- Тишим агъыра, ишлемеге бермей! Сизге риджа этем, оны алып ташланъ! – деди.

- Адамнынъ козю агъырса, о не ичюндир козюмни алып ташланъ демей, тиши агъырса, алып ташланъ дей! – деп, азачыкъ олса да онынъ гонъюлини алмакъ ичюн шакъа эткен киби олдум.

Хаста адам исе:

- Отуз эки тишимден бир данесини алсанъыз отуз бир дане къала! – деп, зар-зорнен кулюмсиреди.

- Ойлесем мен сизинъ тишинъизин агърысыны алып ташларым, тишинъиз исе къалыр, – дедим ве ойле де яптым.

Дейджегим, гедже хастанынъ тишини тедавийледим. Тишин агърысы токътаса керек, къуванчындан ичине сыгъмай тешеккюрлерини бильдирип:

- Энди сабаядже чалышаджам! – деди де, саглыкълашып, кабинеттен чыкъып кетти.

Мен кене «Аджеле ярдым» машинанен эвге къайттым…

Саба ишке кельдим. Мени баш эким чагъыргъаныны сёйледилер. Баш экимнинъ узурына бардым. Кабинетке киргенимнен, баш экимнинъ юреги толуп-ташып, манъа:

- Къызым, сагъ ол! – деди о. – Мына бакъ, район газетасынынъ баш муаррири сени газетагъа макътап язгъан!

Гедже кельген хаста шу адам экен, яъни район газетасынынъ баш муаррири экен. «Табиби дандон» серлева астында макъале язгъан, меним ишим хусуста…

Меним «Стоматология» кабинетим къаршысында «Къулакъ-бурун» экими Татьяна Гавриловнанынъ кабинети. Баш эким эр кунь ишке кельгенде, кирип онынъ сагълыгъыны сорап кече, пек урьмет эте эди.

Озю муляйим, кулер юзлю, етмиш беш яшларында. Къорантасы аслыда олмагъан. Мени къызым деп, севе эди. О манъа бир кунь:

- Сизинъ халкъынъызнынъ башына кельген фаджианы пек яхшы билем, – деди. – Ама меним башыма кельген фаджиа да, сизинъкисинден къалышмай, десем, хата этмем. Меним ойле хаялларым бар эди битмез умютлерим, омюрими комюр этти. Мына бу адам!

О бойле деди де, сумкасындан бир китап чыкъарды. Китапны ачты. Бакъсам Сталиннинъ балабан ресими, онынъ бетине бир тюкюрди. Сонъ китабыны япып кене сумкасына къойды.

- Эр куни алып, бир кере тюкюрип бетине, япып къоям, – деди. – Аз олса да, бабам ве озюм ичюн интикъам алам… Бабам, Москвада пек айтувлы эким эди, насыл алып кеттилер, къабааты недир даа аля бильмейим.

О шай деди де, козьлеринден яшлар акъты. Бир къач вакъыттан сёзюни девам этти:

- Манъа танышларымыз, сен бундан кет, джанынъы къорчала, – дедилер. – Меним козюме бир шей корюнмеди, бабам меним энъ буюк таянчым. Мени анасыз, бабам осьтюрип тербиеледи, окъутты… О меним эр шейим эди… Яшамагъа да истемедим… Сагъ олсун достларым. Олар манъа: «Сен яшамакъ керексинъ, сени бильмеген тарафларгъа кет, дедилер». Таджикстангъа келип чыкътым. Мени бир койге ёлладылар. Янаша койлерден де хасталар келе эдилер. Насыл хаста олса олсун – баламы, къартмы… эписини бакътым, элимден кельгени киби тедавийледим. Бу халкъ меним яшамамгъа себепчи олду. Буларны пек севем.

Бир кунь гедже пенджерем къакъылды. Мен тышары чыкътым. Чевре-чет гедженинъ зифт къаранлыгъы. Бу арада сеслер янъгъырады:

- Хастамызны сизге кетирип оламадыкъ, сизни атнен алып бараджамыз, – деп анълаттылар. – Сиз ич те къоркъманъыз!

Мени аткъа миндирип, алып кеттилер. Бильмейим къач саат юрдик. Ниает мензильге келип чыкътыкъ. Мени аттан тюшюрдилер. Бир къоба ичинде эки адам ята, бир де лампад янып тура. Манъа дедилер:

- Мына бу хасталарны тедавийлейдженъ, насыл илядж керек олса сен сёйле, бизлер тапып кетирерик!

Мен бир ай анда отурдым. Меним ашымны берелер, ятмагъа ер азырладылар. Ятып турам, чокъ адам келип бакъып кетелер. Гедже де келелер. Эки адам да, аш пиширелер. Эллеринде тюфеклери къоруйлар. Сонъ бильсем, о вакъытта басмаджылар деген адамлар булар экен. Сонъ бильдим, не ичюн оларны яманлай эдилер. Олар миллетпервер, ветанпервер, темиз гонъюлли, джесюр инсанлар олуп совет укюметине – коммунистлерге къаршы куреше экенлер. Оларгъа ярдымым токъунгъанындан къувандым…

Хасталар тюзельген сонъ, меним козьлерими явлукънен багълап, бир даа аткъа къойып, кетирип эвимнинъ янына быракътылар. Саба турсам, эр ерде дохтур тапылды деген хабер даркъагъан. Милиция хадими келип, къайсы тарафкъа алып кеттилер деп, мени соргъуя чекти. Мени баягъы вакъыткъадже тынч къоймадылар. Оларгъа, меним козьлеримни, аякъларымны багълап алып кеттилер, дедигимден вазгечмедим. Аякъларымны багъламасалар да, багъладылар деп, ялан сёйледим. Чюнки ойле демесем мени де къабаатлайджакълар.

Эр кунь келип манъа:

- Сизинъ акъылынъызда ёкъмы, къайсы тарафкъа кеттинъиз? – деп, соргъу устюне соргъу яптылар…

Эльбетте, атта бильсем биле сёйлемез эдим.

Мен, аля бугунедже, о «басмач» деген тамгъа-моорь къойылгъан ветанпервер, миллетпервер – догъмуш халкъы ашкъына курешкен адамларгъа ярдымым тийгенине къуванып юрем…

Майыс айы эди, эр ер ешерген, тереклер чечеклерге бурюнген. Сабадан баш эким мени узурына чагъырып, деди:

- Къызым, тюрмеден чанъ къакътылар, анда бир хастанынъ пек яман тиши агъыра. Шимди анда барып, оны бакъаджанъ… Анда сени ёлламаз эдим, амма сен билесинъ, Акилов Москвагъа сессиягъа кетти.

Меннен ишлеген тиш экими гъиябий юридическийде Москвада окъуй эди. Мен шимди баш экимден тюрме меселесини эшитип, бир тюрлю олдум. Сонъ ондан:

- Тюрме узакътамы!? – деп сорадым.

- Ёкъ мында, якъын, сен ишке кельгенде онынъ устюнден кечип келесинъ, – деди.

Мен азырландым ве «Аджеле ярдым» машинасынен кеттим. Машина меркезге келип, буюк универмаг къаршысындаки демир къапы янында токътады. Учь кере сигнал берильген сонъ, къапыны эки милиция хадими ачты. Машина азбаргъа кирип токътады. Мен «Аджеле ярдым» машинадан чыкътым да, балабан одагъа кирдим. Маса башында арбий урбада бир адам отура. Бу ернинъ начальниги олса керек. Мен онынънен селямлашкъан сонъ:

- Хастаны кетиринъ! – дедим, оларнынъ тилинде.

О исе, шу ерде пейда олгъан милиция хадимине:

- Алып тюш дохтурны! – деп эмир этти.

Эмир алгъан милиция хадими оданынъ табанында (полда) тёшевли дорожканы котерди. Анълашылгъанына коре, ертюбюне басамакълардан тюшмек керек. Мен оларгъа итиразымны бильдирип, анда тюшмейджегимни сёйледим де:

- Хастаны мында алып чыкъынъ, – дедим.

- Сиз билесинъизми, о преступник, оны мында чыкъармакъ олмай, – деди маса башында отургъан адам.

- Сиз ичюн джинаетчидир, меним ичюн хаста сайыла! – деп джевапландым. – Мында алып чыкъсанъыз бакъарым, алып чыкъмасанъыз мен анда тюшмейджем.

Бундан сонъ маса башында отургъан адам баш экимге чанъ къакъты. Баш эким де меним файдама бир шейлер айтса керек, нейсе де, хастаны алып чыкътылар. Хастанынъ бети-козю шишкен, сакъалы осип кеткен, онынъ къач яшта экенини де билип оламайсынъ.

- Хастаны къапы янына чыкъарынъ, бир скемле къойынъ, – дедим. – Не ичюн… дохтур чагъырдынъыз… мумкюн эди де оны тыраш этмеге. Осюп кеткен сакъалындан агъызыны ачып оладжаммы!?

Хастаны отурттыкъ. Эки тарафында эки милиция тура. Мен нейсе де, тишини алдым, о къан тюкюрмеге башлады. Бир милиция къанны корип чырайы аппакъ олду.

- Эгер де тиши бугунь де алынмагъан олса эди, мийине ирин кетип, къаны бозулып оледжек эди, – дедим.

Эки охрана да янымыздан кетти. Мен бу адамнынъ фамилиясыны сорадым. Бакъсам, Сулейманов Джеббар, къыркъ эки яшында. Якъынджа эгилип, янагъыны сыйпап сорадым, явашчыкътан:

- Сиз неден тюштинъиз, сизге бир ярдымым тиерми!?

О, прораб олуп чалыша экен. Боюнына пек чокъ бордж юклегенлер.

- Меним ич бир тюрлю къабаатым ёкъ, ботенден тюштюм, – деди. – Алты ай кунешни корьмедим…

- Киминъиз бар? – сорадым.

О, бир койнинъ адыны сёйледи де:

- Анда бирден-бир аблам вар, бир озю отура, – деп тариф этип башлады. – Онъа барып айтсанъыз… Эркин деген достум вар, аблам биле, онъа сёйлесин де, о адвокат тутсын. Мени мында ёкъ этеджеклер. Чюнки абламнен бир кере биле корюшмеге вермедилер, о келип мени араштыргъандыр…

Мен кетеджекте, тюрменинъ башлыгъына дедим:

- Хастанынъ вазиети агъыр, мен къоркъам, ирин къангъа кечмеген олса… Акъшам сыджагъы котерильсе чанъ къакъынъ бизге. Иляджларыны бердим, ичмеге.

Невбетчи милиция кишиге исе:

- Сыджагъыны ольченъ, – дедим. – Мен ярын даа келеджем бакъмагъа, оны тыраш этинъиз.

Иште бойле дедим де, сагълыкълашып «Аджеле ярдым» машинада больницагъа къайтып кеттим.

Мен тюшюнджеге далдым. Энди насыл этип, о айткъан койге варсам. Сораштырдым. Янтакътан анда отуз километр месафе дедилер. Истейим, бир кимсе бильмесин анда барып кельдигими.

Мен кабинетимнинъ къапысына якъынлаштым. Татьяна Гавриловна кенди кабинети огюнде яшлы бир адамнен лафетип тура. О меним чырайыма бакъты да:

- Къызым, бир еринъ агъырамы!? – деди.

- Юрегим агъыра, Татьяна Гавриловна! – дедим. – Бир адам пек ярдымгъа мухтадж!

- Не керек, айт, бельки меним де ярдымым тиер, – деди.

- Манъа машина керек, бу дакъкъада, ярын кеч оладжакъ! – деп, онъа бараджакъ койнинъ адыны сёйледим. – Аджеле варып, анда бир адамнен корюшмек кереким. Ярына къалсам етиштирамайджам.

Татьяна Гавриловна лафетип отургъан адамгъа мураджаат этти:

- Асан, вакъытынъ олса алып бар да, биз санъа ич олмаса бензин парасыны одерик! – деп, акъча чыкъармакъ ичюн сумкасыны ачып башлады.

- Шаштынъызмы, шу! – деди субетдеши. – Къойынъ сумканъызгъа. Паранъыз чокъ олса озюнъизге бир керекли шейинъизни алырсынъыз.

О бойле деди де, кульди. Сонъ манъа деди.

- Юр, къызым, о койни билем, бир кере баргъан эдим, бираз ёллары къолайсыз, ама, Иншаллах, тез варып келирмиз.

Мен Татьяна Гавриловнагъа:

- Мени сорасалар, къайда кеткенимизни сёйлеменъ, шимди келир деп айтынъ! – деп риджа этим.

Бойлеликнен, къыйыш-къонъгъур ёллардан кетип, нейсе де мензильге етип кельдик. Койге киреджекте, ёл четинде бир таджик къарты сыгъырыны отлатып отура. Биз онъа селям берип, ондан Урие апанынъ эвини сорадым. О манъа бакъты да, деди:

- Э-эй къызым, шундай яхшы адамлар бирден-бир укасындан айрылып, озюни къайгъа урмая бильмей. Биз кирип насихат этемиз. Бизим къолумыздан бир шей кельмей, Худа ярдымджы олсун! Ана кок къапысы олгъан эв иште оларынки…

Мен къапыгъа барып, къапыны къакъайым дегенде, къапы ачылды. Бакъсам, эвден сачлары аппакъ къар киби, озю исе яш сымалы, козьлери сырлы, азгъын, орта бойли бир апай чыкъты. Мен онъа селям бердим де, манъа Урие апте керек дедим. Къадын манъа дикъкъатнен бакъты да:

- Урие аптенъ меним, – деди.

- Мен сизге Джеббар агъадан селям кетирдим, – деп етиштирмедим биле, къаршымдаки къадын мени къучакълап агълап башлады.

Къардашымны корьген козьлеринъден опейим деп, о бетлеримден опьти, мени насыл къуджакълады исе, йибермеди.

Мен Урие аптеге эр шейни анълаттым. Онъа яхшы адвокат керек дедим ве Эркин адлы досту хусуста сёйледим…

Дейджегим, Урие аптенен сагълыкълашкъанда, онъа меним кельгенимни ич бир кимсеге, атта досту Эркинге де айтманъ, деп риджа эттим.

Бойлеликнен, Джеббар агъанынъ селямыны Урие аптеге еткизген сонъ, раат-раат артымызгъа къайтып кеттик. Татьяна Гавриловнагъа эр шейни анълаттым ве ярын тюрмеге баргъанда, аптесини корьгенимни сёйлерим, къуваныр, дедим.

Эртеси куню саат он экилерде, «Аджеле ярдым» машинасына минип тюрьмеге бардым. Невбетчи милиция хадимине тюневинки хастаны бакъмагъа кельдим, дедим. Бу арада тюрменинъ башлыгъы чыкъып, хаста яхшы, къолунъыз енгиль экен, деди.

- Хастаны козюмнен корип, сизге язып къалдыраджам, – дедим. – Мен эр бир япкъан ишим ичюн отчёт берем. Онынъ ичюн бир даа козюмнен корип, бильмек кереким. Чюнки инсан хаяты ичюн, башнен багълы олгъан эр бир яра хасталыгъы хафлыдыр.

Тюрме башлыгъы бир милициягъа:

- Алып чыкъ! – деди.

Чокъкъа сюрмеди, Джеббар агъаны подвалдан алып чыкътылар. Оны тыраш эткенлер. Азачыкъ олса да, чырайы кельген. Скемлеге отурттым да, яваштан агъызыны ачып тишини бакъкъанда онынъ аптесини корюп, эр шейни сёйлегенимни анълаттым. Гъарип пек къуванды… Мен эм лафэттим, эм де даа къалгъан шишиклерине къаршы керекли шейлерни яптым.

- Иляджларны ичмекни девам этмек керек, – дедим тюрменинъ башлыгъына.

Джеббар агъая исе:

- Иляджларынъызы ичинъ, мына мен сизге къалдырам,– дедим. – Олар сизге береджеклер. Айды, корюшкендже!..

Иште, бундан сонъ арадан бир-эки ай кечти. Мен бир чареленип, Урие апте яшагъан койге бардым. Ама, къомшулары, эвини сатып кетти, дедилер. Не ерге кеткенини сёйлеп оламадылар…

Кеттикче, мен кенди ишлеримнен бенд олуп, бу меселени унуттым биле. Арадан некъадар вакъыт кечти бильмейим, бельки бир йыл, бельки даа зияде вакъыт отькендир.

Бир кунь саба ишке кельсем, бизим кабинетнинъ темизлигинен огърашкъан къырымлы Разие аптени расткетирдим. О энди пенсиягъа чыкъса да, эп чалыша эди. Пек муляйим, кулер юзлю, бетинден нур ягъылып тура эди. О мени корьгенинен:

- Сафие, къызым, бир йигит сени сорап кельди, мен онъа шимди келир, деп айттым, – деди Разие апте. – Буранынъ адамына ошамай. Бизимкилерин эпсини таныйым, ама буны танымадым.

Разие аптенинъ озю сёйлегенине коре, Янтакъкъа кочюп кельгенине энди он йыл олгъан… Биз берабер лафэтип тургъанда, мени сорагъан адам келип чыкъты. Ким олгъаныны бир кереден алдырамадым. «Сафие дохтур сиз оласынъызмы» деген сонъ таныдым. Чюнки о тюрмеде пек аджыныкълы алда эди. Шимди исе, кийинген, чырайы кельген Джеббар агъа къаршымда манъа кулюмсиреп бираз бакъып турды, сонъ мени къуджакълап, башымдан опьти де:

- А-ах, меним къардашым! – деди

Бу арада меним де козьлеримден яшлар келип башлады. Разие апте, «чокътан корюшмегенсиз, гъалиба», деди.

- Пек чокъ олду! – деди Джеббар агъа. – Секиз ай он еди кунь олду…

О бойле деди де, бир даа мени къуджакълады ве:

- Пек те узакътан кельдим, секиз ай ёлда юрдим, – деп кульди. – Сафие къардашым, мумкюн олса сенинъ къорантанънен таныш олмакъ истейим. Бабанъа бир кучюк эдием вар, шуны озь къолларымнен вермек истейим!

- Проблема ёкъ, алып барайым, - дедим. – Къыскъадан олса да, мен бабама сёйлеген эдим, сизинъ догърунъызда. Бабам:

- Мен дуа этерим, Аллах ярдымджысы олсун, – деген эди.

Озю де сизни Джеббар агъа, бабам сизни эвляды киби биле…

Сонъ, Джеббар агъаны бизге – Дальверзинге алып бардым. Рахметли бабам, нурлар ичинде ятсын, биз кельсек о, эвде бир озю Намазлыкъ устюнде теспи чекип отура экен. Бизни корьген сонъ, о еринден турып, «хош-сефа кельдинъиз» дейиндже Джеббар агъа варып, бабамнынъ къолуны опип бабамны къуджакълады. Бабам онынъ ири къолларында бир яш бала киби эди… Сонъ озюнен алып кельген сарувлы шейни ачты да, бабамын Намазлыгъы устюне тёшеди, эки дане ойле дюльбер ковровый Намазлыкълар.

- Булар сизге, – деди Джеббар агъа.

О вакъытлары ойле шейлерни тапмасы пек къыйын эди.

- Кучюк олса да, бу эдиени къолумнен сизге вергенимден пек мемнюним! – деди. – Бойле хайырлы эвлятлар остюрдинъиз, Алла сизден разы олсун!

Бабаджыгъым эдиени корюп пек эеджанланды ве:

- Балам, сен манъа бир дюнья багъышладынъ! – деди. – Бир къопкъа алтын кетирген олсанъ окъадар къуванмаз эдим!..

Бу корюшювден сонъ Джеббар агъа меним ишлеген ериме бир къач керелер даа кельди. Мен къорантам иле Самаркъандда яшагъанда да, о рахметли Урие аптесинен келип кеткен эди. Бундан сонъ не олду-не олмады, бизим багъымыз узюльди.

Мен эминим ки, эгер де Джеббар агъа меним язгъанларымны окъуса, Иншалла сесленир деген умюттем.