Бундан бир къач кунь эвельси, рафта тизили яткъан эски папкаларым ичерисинден зарур бир кягъытны араштыргъанда, козьлериме ири колемли конверт илишти. Меним бутюн фикирим энди баягъы вакъыттан берли къыдыргъан весикъада олса керек, конвертке деерли эмиет бермедим. Бираздан папкаларны къарыштырувдан безсем керек, кенарда яткъан банаки конвертни текрар элиме алдым ве андаки языларгъа дикъкъат эттим. «Qaerdan: Узбекистан г. Ташкент – 700096. Проспект имени Мукими (7 квартал), дом 24, кв.23. Мурадову Г.М.» Ашагъыда – «Qaerga:» деген язынынъ къаршысында исе, меним Къырымда яшагъан мензилим косьтерильген. Конверт узеринде бир талай штамплар, маркалар, моорьлер кенди ерини – аксини тапкъан.

Мен Гъани Мураднынъ языларыны дерьаль таныдым. Чюнки бу заты алийлернинъ ялынъыз озюне хас язув усулы бар. О, гуя биринджи сыныф талебесидай, даа догърусы хаттатлар киби сёзнинъ эркянына кирген эр бир арифни азачыкъ къалынлаштырып ойле мукъайытлыкъле яза ки, оны ич де къыйналмайып окъуйсынъ.

Затен мен, Ташкентте тюрлю иджадий оджакъларда чалышкъан заманларымда, муэллифлерден кельген базы метнлерни окъугъанда – оларнынъ башына чыкъмакъ ичюн баягъы терлей тургъаным. Гъани Мураднынъ метнлери исе, бунынъ бир тамам акси. О озюнинъ анълайышлы языларыны - эсерлерини кимерде къалемде беджерип алып келе, базы да исе язув машинкасында басып кетире…

Мен ал-азырда, конверт узериндеки о таныш языларны – Гъани агъанынъ икметли козь нурлары тюшкен арифлерни сейир этем. Эеджанланам. Къальбимде тек мусьбет теэссуратлар къалдыргъан гъает медениетли бу шахснынъ йымшакъ ве айны заманда къалынджа чыкъкъан сеси шимди къулагъымда янъгъырагъан киби ола:

«Къырымда шеэрлернинъ, койлернинъ тарихий адлары къайтарыладжагъыны беклеп отурмакъ керекмей. Ветангъа келип чыкъкъан миллет Къырымнынъ эр бир ерини тарихий ады иле анъсын, сёйлесин. Меселя, «Белогорский»ге Къарасувбазар десин, «Старый Крым»гъа Эски Къырым десин, «Перекоп»къа Оркъапы, «Севастополь»ге Акъяр, «Феодосия»гъа Кефе, «Морской»гъа Хапысхор, «Евпатория»гъа Кезлев, «Куйбышев»ге Албат десин ве иляхре… Кимдендир бир де бир шей беклемек хатадыр – янълыштыр. Джеми койлер, шеэрлер, дерелер, къаялар, дагълар… озьлерининъ догъмуш намлары иле айтылсын, бунынъле там манада Къырымымызны, даа догърусы эдждадларымызнынъ рухлары къувандырылсын. Ялынъыз бойле япылгъан такъдирде, акимиет эски тарихий адларны ресмий суретте къайтармагъа – тиклемеге меджбур оладжакъ…».

Иште, бу сёзлер энди аман-аман бир асыр омюр корьген, аятнынъ бутюн энишли-ёкъушлы, афатлы, фаджиалы ёлларыны басып кечкен Гъани Мураднынъ икметли фикирлеридир.

… Актёр, режиссёр, эдип, драматург, публицист – къырым миллий медениет эрбабы Гъани Мурад Къырымнынъ къадимий ве айны заманда даима генч Къарасувбазар шеэринде догъду, бир бинъ докъуз юз он эки сенеси, март он едиде.

«Мен Къарасувбазар шеэринде энъ метинли Йылдырым мааллесининъ отузынджы эвинде догъдум, – деп хатырлай Гъани Мурад. – Бабам о ерлерде нам чыкъаргъан мутебер мутехассыс Багъчеван Мурад, анам Гульнар ханым исе, акъикъий къырым къадыны эди…

Анам тикиш тиккенде, я да башкъа эв ишлериле огърашкъанда йырласа, бизлер онынъ алты эвляды пек бегене эдик. Бугунь киби акъылымда, онынъ пек севген йырларындан бири, «Ускюдардан» тюркюси эди:

Анамнынъ гъает хош аэнкли – mezzo-soprano сеси аля даа къулакъларымда чынълай.

Анам бир бинъ докъуз юз къыркъ беш сенеси джеза (репрессия) ерлеринде – Урал дагъларында эляк олду…».

1921 сенеси. Чар акимиетини девирип, зорбалыкъ иле укюмет башына большевик (сонъра коммунист) лагъабы иле кельген айдамакълар ве оларнынъ ёлбашчылары – «паханлары» учь-дёрт йыл кечер-кечмез Къырымда дешетли ачлыкъны мейдангъа кетирдилер. Большевиклер тарафындан суни догъурылгъан ачлыкъ нетиджесинде онбинълерле къырымлы къырылып кетти, эляк олду.

Себеби, айдамакълар акимиети озьлери киби тенбеллер сюрюси иле бераберликте эмексевер эалини бир минсиз гъайып этип, оларнынъ топлагъан сермиясыны – вариетини таладылар ве ашап битирдилер. Онынъ ерине ич бир шей яратылмады. Нетиджеде бир бинъ докъуз юз йигирми бир сенесине келип, Къырымда невбеттеки мисли ёкъ ачлыкъ башланды… Александр Малышкин заты алийлери Къырымда садыр олгъан о мисли ёкъ дешетли фаджианы, бир бинъ докъуз юз йигирми бир сенеси язгъан «Падение Даира» («Даиранынъ энюви») серлевалы повестинде гъает юксек бедий севиеде ифаделей.*

Сёйлемек истегеним, иште шу бир бинъ докъуз юз йигирми бир сенеси ачлыгъында Гъани Мураднынъ тизеанасы – Ава аптенинъ огълу Амди Абдуллатиф, (сонъра о Амди Герайбай намы иле белли шаир олуп етишти), анасынынъ разылыгъы иле оны Акъмесджид шеэрине алып кетти.

Гъани Мурад Акъмесджидде Янъы Авропа докъуз йыллыкъ усул мектебинде дёрдинджи сыныфкъа къадар окъуп, эвине – Къарасувбазаргъа къайтты. О анда башта къырым миллий мектебинде, сонъра рус мектебинде тасиль алды.

Орта мектепни битирген Гъани Мурад, бир бинъ докъуз юз йигирми секиз сенеси кене Акъмесджидке кельди. О, Ава тизеанасында яшап, айны заманда янъы ачылгъан Театро студиясында имтиан тутты ве Театро санъаты меаретини менимсеп башлады. Гъани Мураднынъ догъма истидатыны козь огюне аларакъ, театро мемуриети оны ишке алды. Бойлеликле, генч санъаткяр эм окъуды, эм де чалышты.

Гъани Мурад Театро окъув юрдунда Умэр Ипчи, Борис Бертельс, Умэр Девишев, Пётр Полевой, Осман Акъчокъракълы, Никонс Болдырев, Усеин Боданинский, академик Николай Самокиш, Асан Рефатов, профессор Игорь Чернов, Умэр Аджиасан, Абдулла Лятифзаде, Эюп Дерменджи, Зиядин Джавтобели киби санъат усталарындан, тарихчилерден, эдебиятчылардан, композиторлардан тасиль алды. Даа догърусы бу ерде адлары анъылгъан ве адлары анъылмагъан сыра-сыра шахслардан актёрлыкъ меаретини, тиль усталыгъыны огренди.

Бир бинъ докъуз юз отуз сенеси. Гъани Мурад окъувны битирип, энди бир тамам Къырым девлет миллий театро аятына далып кетти. Актёрлар сырасындан мунасип ер алды, атта труппа башы да олду.

Бу заты алийлери озюне юкленильген эр бир рольни ялынъыз онынъ кендине хас гъает юксек усталыкъле, меаретликле иджра этти.

Гъани Мурад Умэр Ипчи, Халид Гурджи, Айше ханым Тайганская, Ибадулла Грабов, Эмир-Амет Парыков, Акиме ханым Чамаева, Осман Турков, Ава ханым Кълычева, Ибраим Халилев, Решид Челебиев, Лютфие ханым Чалбаш, Хайри Эмирзаде, Зоре ханым Билялова, Мурад Измаилов, Эмине ханым Челебиева, Умэр Девишев, Саре Байкина, Ваграм Папазян, Эмине ханым Фейзуллаева, Сервер Джетере, Суваде ханым Эмирова, Билял Парыков, Зейнеб ханым Кубаева, Ибраим Бешевли, Эмине ханым Милушева, Якъуп Дибагъ, Земине ханым Фейзуллаева, Асан Джелилев, Фатма ханым Чубарова, Ибраим Хатибзаде, Алиме ханым Мукъаддесова, Решид Асанов, Эдие ханым Мамбетова, Али Теминдар, Махинур ханым Ишниязова, Заид Бекубаев, Айше ханым Пармакъсызова, Асан Ногъаев, Фатма ханым Аметова, Ибраим Халилев, Усеин Ибраимов, Айше ханым Диттанова, Абдураман Османов, Абдураман Джелилев, Нурие ханым Джетере, Эдем Ниметулла, Анифе ханым Чолакова, Исмаиль Абдураимов, Нурие ханым Джелилова, Ибраим Ибраимов, Риан ханым Арифова, Меджит Асанов, Земине ханым Къуртсеитова, Эмин Эюпов, Усеин Бекиров, Аблямит Умеров… киби къырым миллий санъат усталары иле бераберликте чалышты.

Гъани Мурад Уильям Шекспирнинъ «Отелло» драмасында Кассио ве «Гъамлет»те Горацио, Гильденштерн, Фирдоусининъ «Шахнаме» эсеринде Гургин, Жан Батист Мольернинъ «Задяканнынъ дворянлыгъы» эсеринде фельсефе муаллими, Карло Гоцининъ «Хан къызы Турандот» эсеринде Тарталья, Умэр Ипчининъ «Душман» пьесасында Кёниг, Ильяс Тарханнынъ «Уджюм» эсеринде Ибраим, Юсуф Болатнынъ «Той девам эте» пьесасында Мурад ве «Сонъки геджеси»нде ротмистр, Шиллернинъ «Айдутлар» эсеринде Шуфтергер, Ширванзаденинъ «Намус» эсеринде Джихангир, Георгий Мдиванининъ «Альказар» эсеринде испан шаири Гарсиа Лорка киби эбедиеттен ер алгъан пек чокъ ольмез роллерни ойнады. О бунынъле Къырым миллий театро санъатынынъ инкишаф ёлуна буюк иссе къошты.

Джеза (репрессия) ерлеринде исе, Гъани Мурад кенди зенаатыны девам этмеге наиль олду.

О, бир бинъ докъуз юз къыркъ алты сенеси Янъыёл шеэриндеки (Озьбекстан) Усмон Юсупов адына Ташкент веляети Музыкалы ве Комедия театросында режиссёр вазифесинде чалышты. О мында, сюргюнликте – джеза ерлеринде сагъ къалгъан Эдие Топчы, Аким Джемилев, Алиме Акимова киби бир сыра Къырым санасында ойнап кельген санъаткярларны топлап, Азербайджан драматургы Узеир Гаджибеков тарафындан язылгъан «Аршын малалан» пьесасыны саналаштырды. Сонъра, озьбек драматургы Ахмад Бободжоновнынъ «Арвугъон» музыкалы драмасыны къойды.

Бойлеликле, Гъани Мураднынъ аятында муджизе садыр олду, яъни Алланынъ икметиле Ветанындан авлакъта – джеза ерлеринде озюнинъ севимли зенааты иле, кенди иджадий фаалиети иле мешгъуль олуп башлады. О бир чарелер булуп, Янъыёлдан Ташкет шеэрине авушты ве анда Мукъимий адына Озьбек девлет Музыкалы драма ве Комедия театросында, сонъра Мир-Алишер Навоий адына опера ве балет театросында режиссёрлар идареджиси вазифелеринде булунды. Бир бинъ докъуз юз элли бир сенеси исе, Хамза Хаким-Заде Ниязий адына Озьбек девлет Академик драма театросына авушып, бир бинъ докъуз юз сексен дёрт сенесине къадар анда фаалиет косьтерди.

Эбет, мезкюр театро дергяхында чалышув джерьянында, иджадий тенефюслер де олду. Меселя, алтмышынджы сенелери башларында о, Ташкентте мейдангъа кельген къырым миллий оюн ве йыр «Хайтарма» ансанблинде къырым эдиби ве драматургы Юсуф Болатнынъ «Арзы къыз» пьесасыны (къырым композиторы Ильяс Бахшыш онъа музыка язды) саналаштырды. Бундан гъайры о, «Хайтарма»да кене Юсуф Болатнынъ «Зораки келин» комедиясыны, Меджид Шамхаловнынъ «Къайнана» комедиясыны, Илья Финкнинъ «Яланджыгъа бир илядж» сиясий хаджвиесини саналаштырды ве озю де роллерде иштирак этти.

Гъани Мурад истидатлы режиссёр, актёр, тешкилятчы олмакъ иле бир сырада о гъает аджайип эдип, драматург эм де публицистир. О сыра-сыра пьесалар, икяелер, левхалар яратты: «Бир севгининъ такъдири», «Къырылгъан къаде», «Тикенлер», «Дубара», «Олар да артист эдилер», «Джошкъун образлар», «Буюк санъаткярлар», «Сана усталары», «Олар Офелия ве ана эдилер»… Иште буларнынъ эписи Гъани Мурад тарафындан яратылгъан эсерлернинъ бир къысымдыр.

Мен йигирминджи юзйыллыкънынъ сонъларында Озьбекстан девлет Телерадиокомпаниясында «Къырым тилинде яйынлары муарририети»ни идаре эткен девирде, Гъани Мурад бизге сыкъ-сыкъ келе тургъан. О озюнинъ юксек мутебер яшына бакъмадан баягъы тендюрист. Орта бойлю, сыджакъ къанлы, дызман кевдели бу заты алийлерининъ рефикъасы энди чокътан кечинген олса да, онынъ устюндеки урбалары эр вакъыт гъает низамлы, яъни утюленген, боюнында кийимине хас галстук, аякъаплары темиз-пак ола. Муарририетке де шай кийинип келе.

Гъани агъа эр сефер, идареге - муарриетке келеджек олса, башта бир къач кунь эвель телефон ача ве селям-келямдан сонъ озюне хас къалын сесиле дей:

- Юсуф, джумаакъшамы сизге бармакъ ниетим бар...

Бойле вакъытта, мен онъа ич бир ерге кетмеден оны беклейджегимни сёйлейим.

Анълашылгъан куню ве анъалшылгъан вакъытта, муарририетимиз ерлешкен экинджи къаттан ашагъы – биринджи къаткъа энем. Гъани агъа менимле муляйим тебессюм иле селямлаша. Энди азырланылып къойылгъан «Рухсатнома» кягъыты вастасы иле оны милислер тешкерювинден кечирип, бина ичерисине алып кирем.

Дейджегим, бизлер Гъани агъа иле бераберликте кениш басамакълардан юрип экинджи къаткъа чыкъамыз, кабинетке киремиз, креслоларгъа ерлешемиз. «Къырым тили яйынлары муарририети»нде фаалиет косьтерген диктор Фикрие ханым Джемалединова, муаррирлер Леонора ханым Нуриева, Февзие ханым Къайбуллаева, кятибе Мерьем ханым Османова тарафындан азырланылгъан лезетли къавалтыларны татып, мисгъамбер къокъулы къырым къавесини эм ичемиз, эм де девамлы субет къурамыз.

Гъани агъа тиль медениети сынъырындан чыкъып кетмемек ичюн, о ашыкъмадан, эр бир сёз узеринде тюшюнип-ташынып фикир юрюте. Албу исе, юксек интеллект шахскъа аит хусусиеттир.

Базы да, Гъани агъанынъ тешебюсиле ве иштираки алтында кенди язып-азырлап кетирген уфакъ колемли пьесаларны, комедияларны саналаштырамыз. О бойле вакъытта озюне де мытлакъа роль ала.

Бизлер – муарриет хадимлери бош-ара тапып, роллер узеринде чалышамыз, мешгъулиетлер кечиремиз. Ниает эпимиз «санагъа чыкъмагъа» азыр олгъан сонъ, студияда ерлешип, пьесаны – андаки роллерни ойнаймыз. Сонъра, энди фонотекагъа язылгъан - саналаштырылгъан азыр радиопьесаны эфирге беремиз.

Кимерде исе, кене Гъани агъанынъ кенди язып кельген интермедия, левха, икяени онынъ озюне окъутамыз. **

Меракълы ал. Энди докъсан яшынынъ этрафында булунгъан Гъани агъа идареге, хусусан студиягъа яваш-яваш адымларле кире, скемлеге ерлешип отура. Бундан сонъ, давушны кечирмеген балабан джам артында – пульт дёгмелери башында булунгъан режиссёр Людмила Николаевна элини тёпеге котерип ашагъы тюшюре, яъни Гъани агъагъа «башламакъ мумкюн» деген ишмарны эте. Гъани агъа кенди азырлагъан метнни окъуп башлай. Арадан чокъ вакъыт кечмей, о дюньясыны унута ве бир тамам рольге – образгъа кирип кете. Икяесини я да интермедиясыны окъуп битирген сонъ исе, студиядан къырджыман йигитлерге хас арекетчен адымлар ве тендюрист чехре иле чыкъа. Къуванчлы козьлери исе, генчлеринъки киби алевленип тура… Бу да, табиатнынъ гизли сырларындан бири олса керек.

Мен энди темелли оларакъ Ветангъа – Къырымстангъа къайтаджакъта, Гъани агъа иле корюшмек – сагълыкълашмакъ макъсадында телефон ачтым ве онъа мерамымны анълаттым. Анълашкъан вакъытта, Элвира ханым (рефикъам) иле бирликте Чиланзар джаддесинде беш къатлы бинанынъ экинджи къатына чыкъып, дермантин иле къылыфлангъан йигирми учь ракъамлы къапу янындаки чанъгъа бастым. Гъани агъа муляйм кулюмсирев чехре иле къапуны ачты. Бизлер бири-биримизле самимий селямлаштыкъ. Ашханеге кечтик.

Гъани агъа пешкирининъ юкъары ильмегини боюнына кечирди, ашагъыдаки индже ипчиклерни исе, белинден кечирип багълады. Къулов иле яйымчыкъны ачты, къашыкъле чанакътан сонъки къыйманы алды да, оны яйымнынъ бир къысымына яйдырды. Сонъра, усталыкъле яйымнынъ экинджи къысымы иле къыйма къоюлгъан къысымыны къапатты. Янында булунгъан уфачыкъ чыгъырыкъ иле яйымнынъ эки къысымы экленген ерден айландырып кечирди. Хамур къалымтылардан айырылъан ве бири-бирине япышкъан яры тёгерек ерде орьнекли нагъыш пейда олду, яъни ярымайны анъдыргъан дюльбер къырым чиберегине чевирильди. Чиберекни эки эли иле тахтадан алып, газ собасы узеринде энди аман-аман къайнамагъа баргъан тавадаки ягъгъа мукъайытлыкъле къойды. Бутюн ашханеде «чыр-чыр-р-р…» давушы янъгъырады.

Дейджегим, Гъани агъа буларнынъ эписини буюк бир меаретликле беджерди.

Бу ерде бир шейни даа къайд этмели ки, меним омюр аркъадашым ашханеге киргени киби дерьаль ярдымгъа ашыкъты. Велякин Гъани агъа оны кенди «иш масасы» янына якъын кельмеге биле ясакъ этти. Лячаре, о чалымсыз бир алгъа тюшсе де, къонакъбайнынъ эмирине таби олмагъа меджбур олду…

Энди чокъ сенелерден берли бекяр яшагъан Гъани агъа эр шейге алышкъан эди. Башкъа тюшсе – башмакъчы да олурсынъ, деп нафиле айтылмагъан.

Бизлер, шу куню, дюльбер ве зенгин къырым миллий емеклеринден бири эсап этильген гъает лезетли чибереклерни эм ашадыкъ, эм де чокъ меракълы ве аджайип инсан Гъани агъа иле баягъы къонуштыкъ. Эбет, о унутылмаз субетимизнинъ эсас мевзусы тарих иле бир сырада къырым миллетининъ кечмиши, бугуни, келеджеги хусуста олду…

Омюрнинъ эр бир саасыны гъает терен бильген ве айны заманда юксек медениетли бу заты алийлериле сагълыкълашкъанда, онынъ икметли козьлери эп немленип баргъаныны корюп, юрегим толуп ташты – меним де козьлерим акърындан думанланып башлады. Догърусы, шимди бу алидженап ихтиярдан – къырым интеллектуалындан айрылмакъ, оны ташлап кетмек истемедим. Велякин, лячаре…

Мен Къырымгъа келип чыкъкъан сонъ Гъани Мурад иле багъымыз узюльмеди десем, мубалягъа олмаз. Бизлер, сийрек-сепелек олса да, мектюплешип турдыкъ. Айдынъыз, даа демичик папкаларны къарыштыргъанда оларнынъ ичинден чыкъкъан, энди бизге таныш ири колемли конвертни ачайыкъ, анда Гъани агъанынъ сакълы яткъан мектюбиле олгъаны киби таныш олайыкъ.

Бу аджайип санъаткярнынъ, Ветанындан, даа догърусы къадимий Къарасувбазар шеэринден бинълерле километр иракъта – Ташкент шеэринде, 2006 сенеси июль 26-да бакъи дюньягъа авушкъаныны эшиттим…

Бойледже, фаджиалы муаджирлик ёлларында фани дюньяны терк эткен Къырымнынъ даа бир буюк сымасы Гъани Мурад азретлери де, джианнынъ тюрлю кошелеринде козьлери ачыкъ кеткен юзбинълерле, миллионларле къырымлар сырасына къошулды. Бу да инкяр этильмейджек тарихий акъикъат.

Джумлесине Алла Рахмет эйлесин. Амин.