Bundan bir qaç kün evelsi, rafta tizili yatqan eski papkalarım içerisinden zarur bir kâğıtnı araştırğanda, közlerime iri kölemli konvert ilişti. Menim bütün fikirim endi bayağı vaqıttan berli qıdırğan vesiqada olsa kerek, konvertke deyerli emiyet bermedim. Birazdan papkalarnı qarıştıruvdan bezsem kerek, kenarda yatqan banaki konvertni tekrar elime aldım ve andaki yazılarğa diqqat ettim. "Qaerdan: Üzbekistan g. Taşkent – 700096. Prospekt imeni Mükimi (7 kvartal), dom 24, kv.23. Muradovu G.M." Aşağıda – "Qaerga:" degen yazınıñ qarşısında ise, menim Qırımda yaşağan menzilim kösterilgen. Konvert üzerinde bir talay ştamplar, markalar, moorler kendi yerini – aksini tapqan.

Men Ğani Muradnıñ yazılarını deral tanıdım. Çünki bu zatı aliylerniñ yalıñız özüne has yazuv usulı bar. O, güya birinci sınıf talebesiday, daa doğrusı hattatlar kibi sözniñ erkânına kirgen er bir arifni azaçıq qalınlaştırıp öyle muqayıtlıqle yaza ki, onı iç de qıynalmayıp oquysıñ.

Zaten men, Taşkentte türlü icadiy ocaqlarda çalışqan zamanlarımda, müelliflerden kelgen bazı metnlerni oquğanda – olarnıñ başına çıqmaq içün bayağı terley turğanım. Ğani Muradnıñ metnleri ise, bunıñ bir tamam aksi. O özüniñ añlayışlı yazılarını - eserlerini kimerde qalemde becerip alıp kele, bazı da ise yazuv maşinkasında basıp ketire…

Men al-azırda, konvert üzerindeki o tanış yazılarnı – Ğani ağanıñ ikmetli köz nurları tüşken ariflerni seyir etem. Eyecanlanam. Qalbimde tek müsbet teessuratlar qaldırğan ğayet medeniyetli bu şahsnıñ yımşaq ve aynı zamanda qalınca çıqqan sesi şimdi qulağımda yañğırağan kibi ola:

"Qırımda şeerlerniñ, köylerniñ tarihiy adları qaytarılacağını beklep oturmaq kerekmey. Vetanğa kelip çıqqan millet Qırımnıñ er bir yerini tarihiy adı ile añsın, söylesin. Meselâ, "Belogorskiy"ge Qarasuvbazar desin, "Starıy Krım"ğa Eski Qırım desin, "Perekop"qa Orqapı, "Sevastopol"ge Aqyar, "Feodosiya"ğa Kefe, "Morsköy"ğa Hapıshor, "Yevpatoriya"ğa Kezlev, "Kuybışev"ge Albat desin ve ilâhre… Kimdendir bir de bir şey beklemek hatadır – yañlıştır. Cemi köyler, şeerler, dereler, qayalar, dağlar… özleriniñ doğmuş namları ile aytılsın, bunıñle tam manada Qırımımıznı, daa doğrusı ecdadlarımıznıñ ruhları quvandırılsın. Yalıñız böyle yapılğan taqdirde, akimiyet eski tarihiy adlarnı resmiy sürette qaytarmağa – tiklemege mecbur olacaq…".

İşte, bu sözler endi aman-aman bir asır ömür körgen, ayatnıñ bütün enişli-yoquşlı, afatlı, facialı yollarını basıp keçken Ğani Muradnıñ ikmetli fikirleridir.

… Aktör, rejissör, edip, dramaturg, publitsist – qırım milliy medeniyet erbabı Ğani Murad Qırımnıñ qadimiy ve aynı zamanda daima genç Qarasuvbazar şeerinde doğdu, bir biñ doquz yüz on eki senesi, mart on yedide.

"Men Qarasuvbazar şeerinde eñ metinli Yıldırım maallesiniñ otuzıncı evinde doğdum, – dep hatırlay Ğani Murad. – Babam o yerlerde nam çıqarğan müteber mütehassıs Bağçevan Murad, anam Gülnar hanım ise, aqiqiy qırım qadını edi…

Anam tikiş tikkende, ya da başqa ev işlerile oğraşqanda yırlasa, bizler onıñ altı evlâdı pek begene edik. Bugün kibi aqılımda, onıñ pek sevgen yırlarından biri, "Üsküdardan" türküsi edi:

Anamnıñ ğayet hoş aenkli – mezzo-soprano sesi alâ daa qulaqlarımda çıñlay.

Anam bir biñ doquz yüz qırq beş senesi ceza (repressiya) yerlerinde – Ural dağlarında elâk oldu…".

1921 senesi. Çar akimiyetini devirip, zorbalıq ile ükümet başına bolşevik (soñra kommunist) lağabı ile kelgen aydamaqlar ve olarnıñ yolbaşçıları – "pahanları" üç-dört yıl keçer-keçmez Qırımda deşetli açlıqnı meydanğa ketirdiler. Bolşevikler tarafından suni doğurılğan açlıq neticesinde önbiñlerle qırımlı qırılıp ketti, elâk oldu.

Sebebi, aydamaqlar akimiyeti özleri kibi tenbeller sürüsi ile beraberlikte emeksever ealini bir minsiz ğayıp etip, olarnıñ toplağan sermiyasını – variyetini taladılar ve aşap bitirdiler. Onıñ yerine iç bir şey yaratılmadı. Neticede bir biñ doquz yüz yigirmi bir senesine kelip, Qırımda nevbetteki misli yoq açlıq başlandı… Aleksandr Malışkin zatı aliyleri Qırımda sadır olğan o misli yoq deşetli facianı, bir biñ doquz yüz yigirmi bir senesi yazğan "Padeniye Daira" ("Dairanıñ enüvi") serlevalı povestinde ğayet yüksek bediy seviyede ifadeley.*

Söylemek istegenim, işte şu bir biñ doquz yüz yigirmi bir senesi açlığında Ğani Muradnıñ tizeanası – Ava apteniñ oğlu Amdi Abdullatif, (soñra o Amdi Geraybay namı ile belli şair olup yetişti), anasınıñ razılığı ile onı Aqmescid şeerine alıp ketti.

Ğani Murad Aqmescidde Yañı Avropa doquz yıllıq usul mektebinde dördinci sınıfqa qadar oqup, evine – Qarasuvbazarğa qayttı. O anda başta qırım milliy mektebinde, soñra rus mektebinde tasil aldı.

Orta mektepni bitirgen Ğani Murad, bir biñ doquz yüz yigirmi sekiz senesi kene Aqmescidke keldi. O, Ava tizeanasında yaşap, aynı zamanda yañı açılğan Teatro studiyasında imtian tuttı ve Teatro sañatı mearetini menimsep başladı. Ğani Muradnıñ doğma istidatını köz ögüne alaraq, teatro memuriyeti onı işke aldı. Böylelikle, genç sañatkâr em oqudı, em de çalıştı.

Ğani Murad Teatro oquv yurdunda Ümer İpçi, Boris Bertels, Ümer Devişev, Pötr Polevoy, Osman Aqçoqraqlı, Nikons Boldırev, Üsein Bodaninskiy, akademik Nikolay Samokiş, Asan Refatov, professor İgor Çernov, Ümer Aciasan, Abdulla Lâtifzade, Eyup Dermenci, Ziyadin Cavtobeli kibi sañat ustalarından, tarihçilerden, edebiyatçılardan, kompozitorlardan tasil aldı. Daa doğrusı bu yerde adları añılğan ve adları añılmağan sıra-sıra şahslardan aktörlıq mearetini, til ustalığını ögrendi.

Bir biñ doquz yüz otuz senesi. Ğani Murad oquvnı bitirip, endi bir tamam Qırım devlet milliy teatro ayatına dalıp ketti. Aktörlar sırasından munasip yer aldı, atta truppa başı da oldu.

Bu zatı aliyleri özüne yüklenilgen er bir rolni yalıñız onıñ kendine has ğayet yüksek ustalıqle, mearetlikle icra etti.

Ğani Murad Ümer İpçi, Halid Gürci, Ayşe hanım Tayganskaya, İbadulla Grabov, Emir-Amet Parıkov, Akime hanım Çamayeva, Osman Turkov, Ava hanım Qlıçeva, İbraim Halilev, Reşid Çelebiyev, Lütfiye hanım Çalbaş, Hayri Emirzade, Zore hanım Bilâlova, Murad İzmailov, Emine hanım Çelebiyeva, Ümer Devişev, Sare Baykina, Vagram Papazân, Emine hanım Feyzullayeva, Server Cetere, Suvade hanım Emirova, Bilâl Parıkov, Zeyneb hanım Kubayeva, İbraim Beşevli, Emine hanım Miluşeva, Yaqup Dibağ, Zemine hanım Feyzullayeva, Asan Celilev, Fatma hanım Çubarova, İbraim Hatibzade, Alime hanım Muqaddesova, Reşid Asanov, Ediye hanım Mambetova, Ali Temindar, Mahinur hanım İşniyazova, Zaid Bekubayev, Ayşe hanım Parmaqsızova, Asan Noğayev, Fatma hanım Ametova, İbraim Halilev, Üsein İbraimov, Ayşe hanım Dittanova, Abduraman Osmanov, Abduraman Celilev, Nuriye hanım Cetere, Edem Nimetulla, Anife hanım Çolakova, İsmail Abduraimov, Nuriye hanım Celilova, İbraim İbraimov, Rian hanım Arifova, Mecit Asanov, Zemine hanım Qurtseitova, Emin Eyupov, Üsein Bekirov, Ablâmit Ümerov… kibi qırım milliy sañat ustaları ile beraberlikte çalıştı.

Ğani Murad Uilyam Şekspirniñ "Ötello" dramasında Kassio ve "Ğamlet"te Goratsio, Gildenştern, Firdousiniñ "Şahname" eserinde Gürgin, Jan Batist Molyerniñ "Zadâkannıñ dvorânlığı" eserinde felsefe muallimi, Karlo Götsiniñ "Han qızı Turandot" eserinde Tartalya, Ümer İpçiniñ "Duşman" pyesasında König, İlyas Tarhannıñ "Ücüm" eserinde İbraim, Yusuf Bolatnıñ "Toy devam ete" pyesasında Murad ve "Soñki gecesi"nde rotmistr, Şillerniñ "Aydutlar" eserinde Şüfterger, Şirvanzadeniñ "Namus" eserinde Cihangir, Georgiy Mdivaniniñ "Alkazar" eserinde ispan şairi Garsia Lorka kibi ebediyetten yer alğan pek çoq ölmez rollerni oynadı. O bunıñle Qırım milliy teatro sañatınıñ inkişaf yoluna büyük isse qoştı.

Ceza (repressiya) yerlerinde ise, Ğani Murad kendi zenaatını devam etmege nail oldu.

O, bir biñ doquz yüz qırq altı senesi Yañıyol şeerindeki (Özbekstan) Usmon Yusupov adına Taşkent velâyeti Muzıkalı ve Komediâ teatrosında rejissör vazifesinde çalıştı. O mında, sürgünlikte – ceza yerlerinde sağ qalğan Ediye Topçı, Akim Cemilev, Alime Akimova kibi bir sıra Qırım sanasında oynap kelgen sañatkârlarnı toplap, Azerbaycan dramaturgı Üzeir Gacibekov tarafından yazılğan "Arşın malalan" pyesasını sanalaştırdı. Soñra, özbek dramaturgı Ahmad Boboconovnıñ "Arvuğon" muzıkalı dramasını qoydı.

Böylelikle, Ğani Muradnıñ ayatında mücize sadır oldu, yani Allanıñ ikmetile Vetanından avlaqta – ceza yerlerinde özüniñ sevimli zenaatı ile, kendi icadiy faaliyeti ile meşğul olup başladı. O bir çareler bulup, Yañıyoldan Taşket şeerine avuştı ve anda Muqimiy adına Özbek devlet Muzıkalı drama ve Komediâ teatrosında, soñra Mir-Alişer Navoiy adına opera ve balet teatrosında rejissörlar idarecisi vazifelerinde bulundı. Bir biñ doquz yüz elli bir senesi ise, Hamza Hakim-Zade Niyaziy adına Özbek devlet Akademik drama teatrosına avuşıp, bir biñ doquz yüz seksen dört senesine qadar anda faaliyet kösterdi.

Ebet, mezkür teatro dergâhında çalışuv ceryanında, icadiy tenefüsler de oldu. Meselâ, altmışıncı seneleri başlarında o, Taşkentte meydanğa kelgen qırım milliy oyun ve yır "Haytarma" ansanblinde qırım edibi ve dramaturgı Yusuf Bolatnıñ "Arzı qız" pyesasını (qırım kompozitorı İlyas Bahşış oña muzıka yazdı) sanalaştırdı. Bundan ğayrı o, "Haytarma"da kene Yusuf Bolatnıñ "Zoraki kelin" komediâsını, Mecid Şamhalovnıñ "Qaynana" komediâsını, İlya Finkniñ "Yalancığa bir ilâc" siyasiy hacviyesini sanalaştırdı ve özü de rollerde iştirak etti.

Ğani Murad istidatlı rejissör, aktör, teşkilâtçı olmaq ile bir sırada o ğayet acayip edip, dramaturg em de publitsistir. O sıra-sıra pyesalar, ikâyeler, levhalar yarattı: "Bir sevginiñ taqdiri", "Qırılğan qade", "Tikenler", "Dubara", "Olar da artist ediler", "Coşqun obrazlar", "Büyük sañatkârlar", "Sana ustaları", "Olar Öfeliya ve ana ediler"… İşte bularnıñ episi Ğani Murad tarafından yaratılğan eserlerniñ bir qısımdır.

Men yigirminci yüzyıllıqnıñ soñlarında Özbekstan devlet Teleradiokompaniyasında "Qırım tilinde yayınları muarririyeti"ni idare etken devirde, Ğani Murad bizge sıq-sıq kele turğan. O özüniñ yüksek müteber yaşına baqmadan bayağı tendürist. Orta böylü, sıcaq qanlı, dızman kevdeli bu zatı aliyleriniñ refiqası endi çoqtan keçingen olsa da, onıñ üstündeki urbaları er vaqıt ğayet nizamlı, yani ütülengen, boyunında kiyimine has galstuk, ayaqapları temiz-pak ola. Muarririyetke de şay kiyinip kele.

Ğani ağa er sefer, idarege - muarriyetke kelecek olsa, başta bir qaç kün evel telefon aça ve selâm-kelâmdan soñ özüne has qalın sesile dey:

- Yusuf, cumaaqşamı sizge barmaq niyetim bar...

Böyle vaqıtta, men oña iç bir yerge ketmeden onı bekleycegimni söyleyim.

Añlaşılğan künü ve añalşılğan vaqıtta, muarririyetimiz yerleşken ekinci qattan aşağı – birinci qatqa enem. Ğani ağa menimle mulâyim tebessüm ile selâmlaşa. Endi azırlanılıp qoyılğan "Ruhsatnoma" kâğıtı vastası ile onı milisler teşkerüvinden keçirip, bina içerisine alıp kirem.

Deycegim, bizler Ğani ağa ile beraberlikte keniş basamaqlardan yürip ekinci qatqa çıqamız, kabinetke kiremiz, kreslolarğa yerleşemiz. "Qırım tili yayınları muarririyeti"nde faaliyet köstergen diktor Fikriye hanım Cemaledinova, muarrirler Leonora hanım Nuriyeva, Fevziye hanım Qaybullayeva, kâtibe Meryem hanım Osmanova tarafından azırlanılğan lezetli qavaltılarnı tatıp, misğamber qoqulı qırım qavesini em içemiz, em de devamlı subet quramız.

Ğani ağa til medeniyeti sıñırından çıqıp ketmemek içün, o aşıqmadan, er bir söz üzerinde tüşünip-taşınıp fikir yürüte. Albu ise, yüksek intellekt şahsqa ait hususiyettir.

Bazı da, Ğani ağanıñ teşebüsile ve iştiraki altında kendi yazıp-azırlap ketirgen ufaq kölemli pyesalarnı, komediâlarnı sanalaştıramız. O böyle vaqıtta özüne de mıtlaqa rol ala.

Bizler – muarriyet hadimleri boş-ara tapıp, roller üzerinde çalışamız, meşğuliyetler keçiremiz. Niayet epimiz "sanağa çıqmağa" azır olğan soñ, studiyada yerleşip, pyesanı – andaki rollerni oynaymız. Soñra, endi fonotekağa yazılğan - sanalaştırılğan azır radiopyesanı efirge beremiz.

Kimerde ise, kene Ğani ağanıñ kendi yazıp kelgen intermediya, levha, ikâyeni onıñ özüne oqutamız. **

Meraqlı al. Endi doqsan yaşınıñ etrafında bulunğan Ğani ağa idarege, hususan studiyağa yavaş-yavaş adımlarle kire, skemlege yerleşip otura. Bundan soñ, davuşnı keçirmegen balaban cam artında – pult dögmeleri başında bulunğan rejissör Lüdmila Nikolayevna elini töpege köterip aşağı tüşüre, yani Ğani ağağa "başlamaq mümkün" degen işmarnı ete. Ğani ağa kendi azırlağan metnni oqup başlay. Aradan çoq vaqıt keçmey, o dünyasını unuta ve bir tamam rolge – obrazğa kirip kete. İkâyesini ya da intermediyasını oqup bitirgen soñ ise, studiyadan qırcıman yigitlerge has areketçen adımlar ve tendürist çehre ile çıqa. Quvançlı közleri ise, gençleriñki kibi alevlenip tura… Bu da, tabiatnıñ gizli sırlarından biri olsa kerek.

Men endi temelli olaraq Vetanğa – Qırımstanğa qaytacaqta, Ğani ağa ile körüşmek – sağlıqlaşmaq maqsadında telefon açtım ve oña meramımnı añlattım. Añlaşqan vaqıtta, Elvira hanım (refiqam) ile birlikte Çilanzar caddesinde beş qatlı binanıñ ekinci qatına çıqıp, dermantin ile qılıflanğan yigirmi üç raqamlı qapu yanındaki çañğa bastım. Ğani ağa mulâym külümsirev çehre ile qapunı açtı. Bizler biri-birimizle samimiy selâmlaştıq. Aşhanege keçtik.

Ğani ağa peşkiriniñ yuqarı ilmegini boyunına keçirdi, aşağıdaki ince ipçiklerni ise, belinden keçirip bağladı. Qulov ile yayımçıqnı açtı, qaşıqle çanaqtan soñki qıymanı aldı da, onı yayımnıñ bir qısımına yaydırdı. Soñra, ustalıqle yayımnıñ ekinci qısımı ile qıyma qoyulğan qısımını qapattı. Yanında bulunğan ufaçıq çığırıq ile yayımnıñ eki qısımı eklengen yerden aylandırıp keçirdi. Hamur qalımtılardan ayırılan ve biri-birine yapışqan yarı tögerek yerde örnekli nağış peyda oldu, yani yarımaynı añdırğan dülber qırım çiberegine çevirildi. Çiberekni eki eli ile tahtadan alıp, gaz sobası üzerinde endi aman-aman qaynamağa barğan tavadaki yağğa muqayıtlıqle qoydı. Bütün aşhanede "çır-çır-r-r…" davuşı yañğıradı.

Deycegim, Ğani ağa bularnıñ episini büyük bir mearetlikle becerdi.

Bu yerde bir şeyni daa qayd etmeli ki, menim ömür arqadaşım aşhanege kirgeni kibi deral yardımğa aşıqtı. Velâkin Ğani ağa onı kendi "iş masası" yanına yaqın kelmege bile yasaq etti. Lâçare, o çalımsız bir alğa tüşse de, qonaqbaynıñ emirine tabi olmağa mecbur oldu…

Endi çoq senelerden berli bekâr yaşağan Ğani ağa er şeyge alışqan edi. Başqa tüşse – başmaqçı da olursıñ, dep nafile aytılmağan.

Bizler, şu künü, dülber ve zengin qırım milliy yemeklerinden biri esap etilgen ğayet lezetli çibereklerni em aşadıq, em de çoq meraqlı ve acayip insan Ğani ağa ile bayağı qonuştıq. Ebet, o unutılmaz subetimizniñ esas mevzusı tarih ile bir sırada qırım milletiniñ keçmişi, bugüni, kelecegi hususta oldu…

Ömürniñ er bir saasını ğayet teren bilgen ve aynı zamanda yüksek medeniyetli bu zatı aliylerile sağlıqlaşqanda, onıñ ikmetli közleri ep nemlenip barğanını körüp, yüregim tolup taştı – menim de közlerim aqrından dumanlanıp başladı. Doğrusı, şimdi bu alicenap ihtiyardan – qırım intellektualından ayrılmaq, onı taşlap ketmek istemedim. Velâkin, lâçare…

Men Qırımğa kelip çıqqan soñ Ğani Murad ile bağımız üzülmedi desem, mubalâğa olmaz. Bizler, siyrek-sepelek olsa da, mektüpleşip turdıq. Aydıñız, daa demiçik papkalarnı qarıştırğanda olarnıñ içinden çıqqan, endi bizge tanış iri kölemli konvertni açayıq, anda Ğani ağanıñ saqlı yatqan mektübile olğanı kibi tanış olayıq.

Bu acayip sañatkârnıñ, Vetanından, daa doğrusı qadimiy Qarasuvbazar şeerinden biñlerle kilometr iraqta – Taşkent şeerinde, 2006 senesi iyül 26-da baqi dünyağa avuşqanını eşittim…

Böylece, facialı muacirlik yollarında fani dünyanı terk etken Qırımnıñ daa bir büyük sıması Ğani Murad azretleri de, ciannıñ türlü köşelerinde közleri açıq ketken yuzbiñlerle, millionlarle qırımlar sırasına qoşuldı. Bu da inkâr etilmeycek tarihiy aqiqat.

Cümlesine Alla Rahmet eylesin. Amin.