Авропанынъ шималий къысымында ерлешкен кадимий Ирландия мемлекети пайтахты Дублин* шеэрине акъшам устю – экинди маалинде учып кельдик. «Кельдик» дегеним себеби, меним сеяхатыма егеним Али де къошулды. О, фурсаттан файдаланып, дюньяны сеяхат япмакъ истеди. Дейджегим, егеним кенди чалышкъан еринде татильни ресмийлештирди де, менимле берабер сеферге атланды.

Атлантик океаннынъ шималий къысымындан учкъан аэробусымыз Торонто шеэринден (Канада) Дублин (Ирландия) арасындаки беш бинъ эки юз элли километр месафени алты бучукъ саатте басып кечти.

Ирландия адасы эки къысымгъа болюнген. Онынъ шималий тарафы Буюкбритания эркянына кире. Дженюп къысымы исе, Авропа Бирлигине кирген мустакъиль девлет. Инглиз мустемлекеджилери иле алынып барылгъан дженк биткен сонъ (1922 с.) Ирландия сербест мустакъиль улькеге чевирильди. Парламент республикалы Ирландия мемлекети эалиси, беш миллион нуфуз этрафында. Ирланд ве инглиз тиллери ресмий девлет тили эсап этиле.

Ирландия намы къадимий ирланд миллий эфсанесиндеки (мифология) Эриу (Ériu) намында мабуденинъ адыны ташый.

Бу ерде бир шейни даа сёйлеп кечмели ки, XIX-нджы асырнынъ орталарында Ирландияда бир миллион адамны пичен киби къырып ташлагъан дешетли ачлыкъ укюм сюрди.

Къудретли Осман империясы Султаны I Абдуль-Меджид (тамыры Къырымдан) ирланд халкъынынъ эзиетини эшитип, ирландлыларгъа ярдым оларакъ он бинъ фунт пара ёлламакъ тедаригине киришти. О девирде Англиянынъ незарети алтында булунгъан Ирландия эалисине къраличе Виктория исе, олду-оладжагъы эки бинъ фунт акъча айыргъан эди. Иште, Султаннынъ ярдым колеми Къраличеден баягъы зияде олгъаны себеп, Англия укюмети бунъа изин бермеди. Бундан сонъ, I Абдуль-Меджид тек бир бинъ фунт пара багъышламагъа меджбур олду. Султан узакъ Ирланд адасына маддий ярдым – акъчадан гъайры ашайыт маллары ве иляджлар иле рыкъма-рыкъ юкленильген учь геми ёллады.

Велякин британия укюмети Тюркие гемилерининъ Ирландиягъа келювине къаршылыкъ косьтердилер – чешит маниалар уйдурдылар. Амма алынып барылгъан девамлы музакерелерден сонъ, инглизлер ярдым толу гемилернинъ Ирландия пайтахты Дублин искелесине кирмемек шарты иле, юк параходларны кечирдилер. Нетиджеде, Султаннынъ гемилери Дублинден элли километр месафеде ерлешкен Дрохеда шеэри искелесине келип кирди (1847 с.)…

Дейджегим, Ирланд халкъы бундан 180 йыл эвельси Осман Султаны – Халиф I Абдуль-Меджид тарафындан япылгъан эйиликни бугунедже унутмадылар. Олар бу ярдымны аля даа хатырлайлар.

Дрохеда эалиси Тюркиеге озь миннетдарлыгыны бильдиререк, кенди Герблерине Османлыларнынъ Ай ве Йылдыз Халиф тимсалини къоштылар. Мезкюр тарихий Герб аля даа озь маиетини джоймады.

Ресимде: Дрохеда шеэри Герби (Ирландия)

Велякин ирланд халкъынынъ миннетдарлыгъы бунынъле екюнленмеди. 1853 – 1856 сенелери олуп кечкен Къырым муаребесинде Буюкбритания Осман империясынынъ иттифакъдашы олуп, Русиеге къаршы дженк япты. Дюнья тарихчилерининъ къайд эткенлерине коре, мезкюр дженкте иштирак эткен отуз бинъли ирланд арбий корпусы гъает буюк бир джошкъунлыкъле I Абдуль-Меджид султаны ичюн дженклеше эдилер…

1995 сенеси исе, Дрохеда шеэрининъ меркези бинасында «1847 сенеси Ирландияда мисли ёкъ буюк ачлыкъ – джумерт Тюркие халкъынынъ Ирландия халкъына япкъан эйилигине Хатыра» деп язылгъан хатыра тахтасы ерлештирильди. Затен Дрохеда, Дублин шеэри сокъакъларында бойле мемориаль тахталарны сыкъ расткетирмек мумкюн.

Ресимде: «Дрохеда Юнайтед» футбол топлумынынъ Нишаны (Ирландия)

Атта, Ирландия Юкъары лигасында ойнагъан «Дрохеда Юнайтед» мааллий футбол топлумы кенди нишанына Ай ве Йылдыз (ислям) тимсалини кирсетти…

Бойлеликле, биз егеним Али иле бераберликте къадимий Авропанынъ ихтияр топракъларында ерлешкен Дублин шеэрине келип къондукъ.

Самолёттан – вердивен басамакъларындан ашагъы энгеним иле, чевре-четке назар ташладым ве ана-къырым тилинде:

- Селям алейкум, Ирландия! – деп, хитап эттим.

Бу арада къайдандыр серин, сагълам денъиз ельчиги эсти. Ельчик акъырандан меним чехреми сыйпады. О, бунынъле шимди гуя меним – къырым сейяхынынъ селямыны аларакъ:

- Алейкум селям, хош сефагъа кельдинъ! – деп, манъа хытап этти, (эр алда манъа шай кельди).

Шимди бизлер – хош серин ельчик иле бераберликте бири-биримизни анълагъан киби олдукъ. Догърусы, бунда анъламамагъа да аджед ёкъ. Себеби, Ирландия да меним Къырымым киби, чевре-чети сув – денъиз иле сарылы.

Даа догърусы меним Къырымым Азакъ ве Къара денъиз багъырларында ерлешкен исе, Ирландия Кельт, Ирланд денъизлери ве Атлантик океаны багъырларында ерлешкендир. Занымджа, денъиз эм де океан сувлары вастасы иле эр эки ульке – Къырым ве Ирландия электрик агъы киби бири-бирини эклеген ве айны заманда козьге корюнмеген узвий багъ олмалы…

Бу дюнья, акъикъатта бир тамам гизли – сырлы дюньядыр.

Сонъундан бильгениме коре, ирланд миллети къырым миллети киби эмексеевер, мусафирчен олмакъ иле бир сырада, о гъает хош дуйгъулы (толерантлы). Шунынъ ичюн олса керек, тюрлю миллет векиллери, бу джумледен къырымлар да мында – Ирландияда озьлерине сыгъынмагъа ер булдылар. Чешит конфессиялар иле бир сырада Ирландияда мусюльманлар да яшайлар. Мусюльманларнынъ Джамилери чалыша, мусюльман мевта мусюльман къабирстанында джийыла ве иляхри. Ирландия эалисининъ аман-аман учь фаизини мусюльман уммети тешкиль эте…

Бизлер егеним иле гумрюк ханеде весикъаларымызны ресмийлештирген сонъ, мухтешем халкъара аэропорт янындан ёлавджыларны ташыгъан юксек эки къатлы автобусгъа миндик. Алла къысмет этсе Джонатан Свифт*, Брэм Стокер*, Оскар Уайльд*, Джеймс Джойис*, Бернард Шоу*, Уильям Бетлер Йейтс*, Сэмюэл Беккет*… киби джиан эдебиятынынъ буюк сымалары догъгъан-яшагъан шеэрни, оларнынъ аякъ излери къалгъан сокъакълардан, джадделерден юрмек, оларнынъ козь нурлары тюшкен мухтешем биналарны, къадимий ядигярлыкъларны сейир этмек иштаасы иле Дублинге догъру ёл алдыкъ.

Затен, Ирландия топрагъы, хусусан Дублин озюнинъ эдебият тарихы иле мешур бир шеэрдир. Бу шеэрде дюньяджа белли сыра-сыра къалем усталары – языджылар, шаирлер, романджылар, драматурглар, эдебий тенкъидчилер, сценариеджилер… догъдылар, яшадылар, иджад эттилер. Эдебият саасында Нобель мукяфаты лауреатлары олдулар.

Мен бу шахслар иле – оларнынъ иджады иле кечкен XX-нджи асырнынъ етмишинджи сенелери Ташкент Университети бильги оджагъы черчивесинде таныш олдум.

Сёз сырасы бу ерде шуны да сёйлеп кечмели ки, о девирлерде бизим Университетте сабыкъ советлер бирлигининъ белли окъув юртларындан, хусусан МДУ (МГУ) муаллимлери келип, махсус дерслер алып бардылар, меракълы – мундериджели лексиялар окъудылар. Мезкюр интеллектуаль шахслар джихан эдебияты тарихыны, бу джумледен Ирландия эдебиятыны негизинден биле тургъанлар. Меракълы ери шунда ки, бу муаллимлер биз университет талебелери иле озьлерини гъает сербест, достане – бир тамам мусавий тута тургъанлар…

Мен шимди автобуснынъ экинджи къатына басамакълардан котерилип, ашагъыда биринджи къатта думен башында отургъан айдавджынынъ «башы тёпесинде» – балабан джамлар къаршысында ерлештим. Бу ерден чевре-четни сейир этмек пек онъайытлы. Эр вакъыттакиси киби, пайнозю булунмакъны севген Али исе, артымдаки отургъычлардан бирисине отурды.

Дейджегим, мен этрафны, низамлы – бакъымлы тюм-тюз кениш ёлларны – дюльбер корюнишлерни сейир этип кеттим. Ёл бою – отургъан еримден чевре-четни эм ресимге тюшюрдим, эм де чекимге алдым…

Ресимде: Къырым сейяхы (муэллиф) ве Лиффи озени (Дублин)

Ирландия адасынынъ шаркъий саилиндеки Лиффи озени агъызында (устье) ерлешкен Дублин шеэри, кенди табий манзарасы иле мени бир тамам эсир алды. Бир ярым миллион эалиси олгъан мезкюр шеэрде эм эски, эм де озюне хас земаневий усулда къурулгъан юксек биналарны корьмек мумкюн.

Аслы да, Дублин намы, «dubh» (ирл. – сиях) ве «linn» (инглиз – тыйнакъ) сёзлерининъ бирикмесинден келип чыкъты. Бойлеликле, Дублин – сиях тыйнакъ демектир. Дублин сёзюнинъ «сай кечит янындаки къасаба» деген башкъа анъламы да бар.

Ёлавджыларны ташыгъан эки къатлы балабан автобуслар ве арты узюльмеген чешит маркалы машналар кеткен темиз джадделер, сокъакълар санки дерсинъ тиль иле ялангъан. Бунынъ меракълы ери даа шунда ки, джадделернинъ темизлигине бакъмадан, серс тозютар – пылесос машналары турмадан эп чалышакъталар, ойле де темиз-пак сокъакъларгъа тоз къондуртмайлар. Бесе-белли, бу да ирланд миллетине хас миллий хусусиетлерден бири олмалы…

Ресимде: Дублин шеэри джаддеси

Бундан гъайры ирландлыларнынъ озюне хас емеклери мевджут. Къартоп, себзе, ашлыкъ (зерновые), сют махсулатлары ирланд ашханесининъ эсас теркиби.

Дублинде чалышкъан базы ашханелер – кафелер швед софрасыны (фуршетни) анъдыралар. Узун-узадие сыраланып тизильген шинген ве къойы емеклер, салаталар… бою юрип, бегенгенген емегинъни сечесинъ – табакъкъа ерлештиресинъ. Емеклернинъ эписи бир фиятта. Эгер де, емеклер сырасында юрьмек истемесенъ, бойле алда аякъчы сенинъ хызметинъде булуна.

Мезкюр мемлекетте инсан ичюн, хусусан генчлер ичюн бутюн шараит мевджут демек мумкюн.

Емек муэссиселеринден – кафелерден бирисине киргенде, меракълы бир шараитнинъ шааты олдум. Биринджи къатта даа демичик анъып кечкеним киби, сыраланып тизильген емеклер… Дейджегим, ашыкъкъан муштери шу ерде – биринджи къатта да ашап чыкъып кете. Велякин бизим киби ашыкъмагъан муштерилер басамакълардан экинджи къаткъа чыкъалар.

Иште шимди мен де егеним иле берабер, табакъларымызгъа емеклерни тизип, юкъарыгъа котерильдик.

Ресимде: Къырым сейяхы (муэллиф) кафеде (Дублин)

Мында, шеэр джаддесине бакъкъан балабан пенджереден кирген ярыкъ орта колемли оданы айдынлатып турмакъта. Дивар бюнда бир къач диван ерлештирильген. Диванлар къаршысында масалар. Ве айны заманда оданынъ ортасында – аралары бол-сал эки-учь маса тура. Кошеде исе , кузьгю янында эль, савут ювмагъа чешме… Дейджегим, масалар башында ерлешип отургъан талебе генчлернинъ эксериет къысымы къаршыларындаки хатыра бильгисаяры (ноутбук) вастасы иле дерс япмакъталар. Оглеринде исе, къавалты, савутларда ичимликлер я да къаве. Базы генчлер озьара субетлешип отуралар.

Иште, эв муити яратылгъан бойле муэссиседе уйлелик емегимизни едик, аякъчынынъ хызметинден файдаланып, онынъ ири савутларда кетирген къокъулы ве айны заманда лезетли къавесини ичтик. Бираз раатландыкъ.

Мен шимди мындаки насылдыр сырлы ве айны заманда бир тамам сербест муитке, талебелернинъ, генчлернинъ эшитилир-эшитильмез сакин сеслерине дикъкъат этерек, козьлерим огюнде генчлик – талебелик чагъым джанланды. Эбет, меним яшлыгъым ве ал-азырда этрафымдаки яшлыкъ арасында ер иле кок къадар фаркъ бар. Даа догърусы, коммунист дурумы черчивесинде кечип кеткен меним сабыкъ генчлигим ве ал-азырда чевре-четимдеки генчлик арасында дешетли учурым олгъаныны анъладым.

Бу да инкяр этильмейджек тарихий акъикъат!..

Заман иле адымлагъан – яшагъан Дублин шеэринде кезинмек ичюн баягъы меракълы ерлер мевджут.

Меселя, 1031 сенеси тикленильген Иса ибадетханеси, 1191 сенеси къурулгъан Кераметли Патрик ибадетханеси, Инглиз къралы Иоанн тарафындан 1204 сенеси къурулып битирильген Дублин къальасы киби тарихий мимарджылыкъ иншаатларны сейр этип, олардан маневий теэссуратлар аласынъ. Бундан гъайры шеэрдеки Феникс-багъчасы, Дублин айванат багъы, Ирландия Миллий Галереясы киби ерлерни барып корювден исе, буюк зевкъ алгъышында булунасынъ…

Догърусыны сёйлесем, чевре-чети сув иле сарылы мусафирчен ульке – Ирландия мемлекети, бу джумледен Дублин шеэри бири бирине эп экленилип-уйгъунлашып кеткен озюнинъ гъает къадимийлиги ве айны заманда гъает земаневийлиги иле мени эп шашмалатып турды. Албу исе, Ирландия кенди кечмиши, бугуни ве ярыны иле яшагъанынынъ ачыкъ-айдын делилидир.

Бу да, акъикъат!..

Ресимде: Къырым сейяхы (муэллиф) егени иле Дублин шеэри сокъакъларында (Ирландия)

Алла къысмет этсе, энди ёлумыз къадимий Испаниянынъ меркези – Мадрид шеэрине.