Душман тиш-тирнагъынадже силяланып, кокни гудюрдетип, ерни сарсытып, эр шейни йыкъып-якъып куньбаты тарафтан ярым адагъа келип киргенде Заде апте отуз дёрт яшларында эди. Элине силя тутып олгъан койлюлернинъ эписи Ветаныны душман панджасындан къуртармакъ ичюн урушкъа кеттилер. Чарх коюнде ялынъыз къартлар, балалар, балалы къадынлар къалдылар. Кой ходжалыгъы ишлерини, иште олар алып бара эдилер.

Заде аптенинъ о вакъытлары эки огълу ве бир къызы олуп, уйкен огълу Усеин он алты, къызы Лейля он дёрт, кенджеси Мухаммед он эки яшында эдилер. Ходжасы Баттал агъа дженкнинъ биринджи куньлери джебэде эляк олду. Ходжасынынъ эляк олгъаны хусуста хаберни алгъан Заде апте ильки куньлери янды, куйди, омюрден сувуды, бир шейге козю къалмады. Ама сонъра: «Ходжамнынъ тюсю – балаларым эшкъына яшамакъ ве кене яшамакъ кереким!» - деген анъ оны текрар аякъкъа турсатты…

Душман Чарх коюни ишгъаль эткен сонъ, Заде аптенинъ яшайышы даа пек мушкюллешти. Эвде учь джан – озю, Лейля ве Мухаммед къалгъан эдилер. Уйкени Усеин бабасынынъ эляк олгъаныны эшиткениле, вахший къатиллерден интикъам алмакъ ичюн арбий комиссариаттан ялвар-ялкъар изин алып, джебэге кеткен эди. Лякин онъа ватандашлары иле бир сафта турып душман иле курешмек насип олмады. Чекилюв вакъытында агъыр яралангъан Усеин, душман элине тюшти. О чокъ мешакъатлардан сонъ, эсирликтен къачты. Мензильге хавфсыз етмек ичюн, ёлда серилип зиль саргъош яткъан бир добровольснинъ урбасына кенди урбасыны денъиштирди. Чокъ ёл юрьди. Ниает, бир куню танъда коюне келип чыкъты…

Акъшам. Чарх коюни къаранлыкъ къаплап башлады. Заде апте Мухаммед иле Лейляны къомшу койде яшагъан союна озгъарып, эвине къайтты. Онынъ гонъюли баягъы тынч. Чюнки эвлятларыны эсирликтен – олюмден къуртарды. Энди оларны Германиягъа алып кетмейджеклер. Эр шей ятышкъан сонъ, барып балаларыны алып келир.

Заде апте, иште, бойле хаяллар иле эвине кирер-кирмез кейфи къачты. Тёшек ичине далып яхшы сарынды. Дыр-дыр къалтырап башлады. Оны сытма туткъан эди…

Гедже. Этраф чым-чырт. Сес-солукъ эшитильмей. Гуя, алемде, шимди тёшекте къалтырап яткъан Заде аптеден гъайры тири джан къалмады. Бу тынчлыкъны онынъ эвине келип кирген офицер иле эки аскер бозды. Олар тюневин де кельген эдилер. Къандиль ярыгъында ёргъангъа сарылы яткъан хастанынъ козьлерине оларнынъ учеви де чиркин, дешетли бир махлюкъ киби корюндилер. О, козьлерини юмды. Шу вакъыт «махлюкълардан» бириси тильни бозуп:

- Оглун, кизин анда?! – деп къычырды.

Даа сытмасы йибермеген Заде апте, тишлерини бири-бирине къакъыштырып:

- Би-и-ль-мейим! – деди.

- Балаларин анда экенлерин айтмасан сени… - деп офицер пыштавыны алсыз къадыннынъ манълайына тиреди.

Кимдир, офицернинъ богъазына кельпетен киби япышты. Бу Лейля эди.

Лейля Мухаммед иле къомшу койнинъ сынъырына еткен сонъ, кадясына: «Сен кит, мен варып анамызы да алып гелейим. О бир кенди халды», - деп артына къайткъан эди… Шимди шашмалап къалгъан офицер эки аскернинъ ярдымы иле къызнынъ къатты панджасындан сыптырылды да, оны узун сачларындан чеккелеп, чызмасы иле тепип башлады. Буны корьген анада къайдандыр къуввет пейда олду. О, тёшектен сычрап къалкъты ве:

- Мельун! Балама тохунма! Хан ичмее истесенъ, меним ханымы ич!.. – деп къызыны котеклеяткъан офицерге атылды.

Заде апте, башына келип энген дарбеден ерге серильди…

О, танъгъа якъын озюне кельди. Зар-зорле аякъ устюне котерилип, бир адым атар-атмаз ненинъдир устюне юварланды. Кене эсини джойды. Бираздан текрар кендине кельди. Ода ичи айнынъ нурларындан азачыкъ ярыкълашкъан эди. Заде апте салкъын, лякин йымшакъ бир шей устюне яткъаныны сезди. Козьлерини ачты ве аджджы-кийик сесле еринден атылып къалкъты. Къаршысында… Ал къангъа былангъан къызынынъ джансыз джеседи, этрафта къырыкъ шише парчалары ята. Заде апте буз-бузлады. Такъаттан кесильсе керек, о, тизлери устюне чёкти. Къызынынъ къанлы ве мораргъан тенине эм де бир кокюсине, (кокюснинъ экинджиси еринде ёкъ эди), тикилип къалды. Ферьяд-фигъан къопарды. Сусты. Эппи кенаргъа чекильди ве джеседке текрар тикильди. Бир къач сание кечер-кечмез яваш адымларле кене джеседке якъынлады. Аягъы йымшакъ шейге токъунды. О, аягъынынъ уджуна бакъты. Ерде къызынынъ къанлы кокюси ята. Заде аптенинъ акъылы худжурлашып башлады, юзюнде тебессюм чизгилери асыл олду. Къанлы кокюсни эгилип элине алды, оны кетирип озь ерине къойды. Бойледже, джеседнинъ кокюси текмилленди. Сонъра, къызынынъ башы уджуна отурды, онынъ сия сачларыны, юзюни сыйпаяракъ Айненни йырлап башлады:

Иште бу вакъыты эвге келип кирген Усеин, босагъа устюнде эйкель киби къатып къалды. Арадан баягъы вакъыт кечти. О озюне кельди. Одадан бир шейлер тапып, къардашынынъ устюне орьтти. Аизар чекип, энъ сонъу эсинден кеткен анасыны къомшу одагъа алып кечти, мукъайтлыкъле яткъызды. Шу арада къапы ачылды. Мевта олгъан одагъа гедже кельген офицер иле эки аскер кирдилер. Зиль саргъушлар. Аскерлерден бириси, мевта устюне орьтюли шейни котерип кенаргъа атты. Учеви де хахылдап кульдилер. Къомшу одадан Усеин чыкъты. Шенъ кулькю, бир ань токътады. Устюнде добровольс урбасы олгъан йигитни сечкен сонъ, олар даа пек кулюп башладылар. Ама, кулькю чокъкъа сюрьмеди. Йылдырым тезлигиле ишлетильген ханджер къатиллернинъ учюни де ерге серди. Атта, сеслерини биле чыкъарып етиштирамадылар.

Усеиннинъ эви кой кенарында эди. О ашыкъ-аджеле учь къатильнинъ джеседини ялыгъа ташыды, боюнларына бирер таш багълап денъиз тюбюне ёллады. Урба ве силяларыны исе, Чобанкъулле тараф алып кетип саильге ташлады. О буларнынъ эписини кимсенинъ козюне корюнмеден къыскъа вакъыт ичинде япып битирди. Эвге кельди, добровольс урбасыны чыкъарып ерге комьди. Селя устю, къолун-къомшулары иле бирликте Лейляны комьдилер. Сыр гизлемек ичюн мевтаны дёрт – беш къадын – Заде аптенинъ энъ якъын сойлары ювдылар. Халкъ дагъылгъан сонъ, Усеин къабир башында пайнозю къалып ант-емин этти:

Комендатура ве полис идаресинде офицер иле эки аскер гъайып олгъанларыны тек экинди маалинде дуйдылар. Чокъ къыдырувлар нетиджесинде, саильден оларнынъ эшьяларыны таптылар. Богъулгъан олсалар, далгъа джесетлерни ялыгъа чыкъарып ташламакъ керек деген фикир иле, Чобанкъулледен тутып, бутюн саильни тешкерип чыкътылар. Лякин ич бир ерден тапып оламадылар. Сонъра оларны ири балыкълар ашагъандыр деген фикирге кельдилер.

Къарарле къыркъ беш – элли яшларында, орта бойлу майор маса башындан къалкъты. Ода ортасында скемледе отургъан сия мыйыкълы, дюльбер черэли мазалы йигитке янашып, онынъ омузыны таптады ве терджиман вастасы иле деди:

- Аферин! Демек сиз шанлы Герман ордусына хызмет этмек истейсинъиз! Мен сизни догъру анъладыммы?

Офицернинъ тюссиз козьлери тюбюнде къатмер бурюшюклер, эки ченъге ортасында сиври бурун, сыджым киби узун индже дудакълары… - буларнынъ эписи вахший джанаварны анъдыра эди.

- Герр майор, мени догъру анъламышсынъыз, - деди Усеин. – Манъа имкян веринъиз, умумий душманымыздан интихам алмах истейим. Мени меджбурен дженкке алдылар. Биринджи имкяндан файдаланып, джебэ ёлагъыны гечтим де, коюме хайтып гельдим. Ама чох язых, койде дедеми гъайып этен адамлары буламадым.

- Я деденъизге не олду?

- Дедеми отуз секиз сенеси насыл алып киттилер, ойле де хайтып гельмеди.

Усеин бу ерде акъикъатны сёйледи. Дедеси о сенелери ифтирагъа огърагъан эди. Бу вакъиа, Усеинге душманнынъ ишанчыны къазанмагъа ярдым этти.

- Я бабанъыз къайда?

- Дженк башладыгъы киби, оны джебэге алдылар. Вармамах мумкюн дегиль эйди, себебини кендинъиз яхшы билийсинъиз. Эминим ки, эгер де о сагъ олса, мытлах эрте-гечь кое гелип чыхар.

Майор Усеиннинъ козьлеринден нелердир къыдыргъан киби, дикъкъатле онъа тикильди. Онынъ черэсинде бир тюрлю ийлекярлыкъ сезмесе керек, маса устюнден тютюн къутусыны алып, Усеинге сигар теклиф этти. Усеин сигар ичсе де, шимди буны кесен-кес ред этти. Себеби, къаршысындаки джеллятнынъ «къанлы» элинден сигар алмагъа нефретленди, эли бармады.

- Тааджип! – деди майор. - Сиз тютюн ичинде догъсанъыз да, оны ичмейсинъиз. Билесинъизми, мен Авропа ве Асиянынъ чокъ ерлеринде олдум, ама сизнинъ тютюнинъиз киби тютюнни бир ерде расткетирмедим. Бойле тютюнни ичмемек гунядыр. (Майор кульди). Эр альде сизге аферин!

Шу куню Усеинге яп-янъы полис урбасы бердилер.

Инсаннынъ омюри битмесе, онъа бир шей олмай дейлер. Заде апте бир къач куньден сонъ озюне кельди. Къызыны ады иле чагъырып-къычырып агълады, сачларыны юлкъты. Юрегинден янардагъ киби фышкъырып чыкъкъан сёзлер иле къатиллерни къаргъады. Усеин анасыны, арабада келген эмджесиле берабер къомшу койге ёллады…