Duşman tiş-tirnağınace silâlanıp, kökni güdürdetip, yerni sarsıtıp, er şeyni yıqıp-yaqıp künbatı taraftan yarım adağa kelip kirgende Zade apte otuz dört yaşlarında edi. Eline silâ tutıp olğan köylülerniñ episi Vetanını duşman pancasından qurtarmaq içün uruşqa kettiler. Çarh köyünde yalıñız qartlar, balalar, balalı qadınlar qaldılar. Köy hocalığı işlerini, işte olar alıp bara ediler.

Zade apteniñ o vaqıtları eki oğlu ve bir qızı olup, üyken oğlu Üsein on altı, qızı Leylâ on dört, kencesi Muhammed on eki yaşında ediler. Hocası Battal ağa cenkniñ birinci künleri cebede elâk oldu. Hocasınıñ elâk olğanı hususta haberni alğan Zade apte ilki künleri yandı, küydi, ömürden suvudı, bir şeyge közü qalmadı. Ama soñra: "Hocamnıñ tüsü – balalarım eşqına yaşamaq ve kene yaşamaq kerekim!" - degen añ onı tekrar ayaqqa tursattı…

Duşman Çarh köyüni işğal etken soñ, Zade apteniñ yaşayışı daa pek müşkülleşti. Evde üç can – özü, Leylâ ve Muhammed qalğan ediler. Üykeni Üsein babasınıñ elâk olğanını eşitkenile, vahşiy qatillerden intiqam almaq içün arbiy komissariattan yalvar-yalqar izin alıp, cebege ketken edi. Lâkin oña vatandaşları ile bir safta turıp duşman ile küreşmek nasip olmadı. Çekilüv vaqıtında ağır yaralanğan Üsein, duşman eline tüşti. O çoq meşaqatlardan soñ, esirlikten qaçtı. Menzilge havfsız yetmek içün, yolda serilip zil sarğoş yatqan bir dobrovolsniñ urbasına kendi urbasını deñiştirdi. Çoq yol yürdi. Niayet, bir künü tañda köyüne kelip çıqtı…

Aqşam. Çarh köyüni qaranlıq qaplap başladı. Zade apte Muhammed ile Leylânı qomşu köyde yaşağan soyuna ozğarıp, evine qayttı. Onıñ göñüli bayağı tınç. Çünki evlâtlarını esirlikten – ölümden qurtardı. Endi olarnı Germaniyağa alıp ketmeycekler. Er şey yatışqan soñ, barıp balalarını alıp kelir.

Zade apte, işte, böyle hayallar ile evine kirer-kirmez keyfi qaçtı. Töşek içine dalıp yahşı sarındı. Dır-dır qaltırap başladı. Onı sıtma tutqan edi…

Gece. Etraf çım-çırt. Ses-soluq eşitilmey. Güya, alemde, şimdi töşekte qaltırap yatqan Zade apteden ğayrı tiri can qalmadı. Bu tınçlıqnı onıñ evine kelip kirgen ofitser ile eki asker bozdı. Olar tünevin de kelgen ediler. Qandil yarığında yorğanğa sarılı yatqan hastanıñ közlerine olarnıñ üçevi de çirkin, deşetli bir mahlüq kibi köründiler. O, közlerini yumdı. Şu vaqıt "mahlüqlardan" birisi tilni bozup:

- Öglun, kizin anda?! – dep qıçırdı.

Daa sıtması yibermegen Zade apte, tişlerini biri-birine qaqıştırıp:

- Bi-i-l-meyim! – dedi.

- Balalarin anda ekenlerin aytmasan seni… - dep ofitser pıştavını alsız qadınnıñ mañlayına tiredi.

Kimdir, ofitserniñ boğazına kelpeten kibi yapıştı. Bu Leylâ edi.

Leylâ Muhammed ile qomşu köyniñ sıñırına yetken soñ, kadâsına: "Sen kit, men varıp anamızı da alıp geleyim. O bir kendi haldı", - dep artına qaytqan edi… Şimdi şaşmalap qalğan ofitser eki askerniñ yardımı ile qıznıñ qattı pancasından sıptırıldı da, onı uzun saçlarından çekkelep, çızması ile tepip başladı. Bunı körgen anada qaydandır quvvet peyda oldu. O, töşekten sıçrap qalqtı ve:

- Melun! Balama tohunma! Han içmeye isteseñ, menim hanımı iç!.. – dep qızını kötekleyatqan ofitserge atıldı.

Zade apte, başına kelip engen darbeden yerge serildi…

O, tañğa yaqın özüne keldi. Zar-zorle ayaq üstüne köterilip, bir adım atar-atmaz neniñdir üstüne yuvarlandı. Kene esini coydı. Birazdan tekrar kendine keldi. Oda içi aynıñ nurlarından azaçıq yarıqlaşqan edi. Zade apte salqın, lâkin yımşaq bir şey üstüne yatqanını sezdi. Közlerini açtı ve accı-kiyik sesle yerinden atılıp qalqtı. Qarşısında… Al qanğa bılanğan qızınıñ cansız cesedi, etrafta qırıq şişe parçaları yata. Zade apte buz-buzladı. Taqattan kesilse kerek, o, tizleri üstüne çökti. Qızınıñ qanlı ve morarğan tenine em de bir köküsine, (köküsniñ ekincisi yerinde yoq edi), tikilip qaldı. Feryad-fiğan qopardı. Sustı. Eppi kenarğa çekildi ve cesedke tekrar tikildi. Bir qaç saniye keçer-keçmez yavaş adımlarle kene cesedke yaqınladı. Ayağı yımşaq şeyge toqundı. O, ayağınıñ ucuna baqtı. Yerde qızınıñ qanlı köküsi yata. Zade apteniñ aqılı hucurlaşıp başladı, yüzünde tebessüm çizgileri asıl oldu. Qanlı köküsni egilip eline aldı, onı ketirip öz yerine qoydı. Böylece, cesedniñ köküsi tekmillendi. Soñra, qızınıñ başı ucuna oturdı, onıñ siya saçlarını, yüzüni sıypayaraq Aynenni yırlap başladı:

İşte bu vaqıtı evge kelip kirgen Üsein, bosağa üstünde eykel kibi qatıp qaldı. Aradan bayağı vaqıt keçti. O özüne keldi. Odadan bir şeyler tapıp, qardaşınıñ üstüne örtti. Aizar çekip, eñ soñu esinden ketken anasını qomşu odağa alıp keçti, muqaytlıqle yatqızdı. Şu arada qapı açıldı. Mevta olğan odağa gece kelgen ofitser ile eki asker kirdiler. Zil sarğuşlar. Askerlerden birisi, mevta üstüne örtüli şeyni köterip kenarğa attı. Üçevi de hahıldap küldiler. Qomşu odadan Üsein çıqtı. Şeñ külkü, bir an toqtadı. Üstünde dobrovols urbası olğan yigitni seçken soñ, olar daa pek külüp başladılar. Ama, külkü çoqqa sürmedi. Yıldırım tezligile işletilgen hancer qatillerniñ üçüni de yerge serdi. Atta, seslerini bile çıqarıp yetiştiramadılar.

Üseinniñ evi köy kenarında edi. O aşıq-acele üç qatilniñ cesedini yalığa taşıdı, boyunlarına birer taş bağlap deñiz tübüne yolladı. Urba ve silâlarını ise, Çobanqulle taraf alıp ketip sailge taşladı. O bularnıñ episini kimseniñ közüne körünmeden qısqa vaqıt içinde yapıp bitirdi. Evge keldi, dobrovols urbasını çıqarıp yerge kömdi. Selâ üstü, qolun-qomşuları ile birlikte Leylânı kömdiler. Sır gizlemek içün mevtanı dört – beş qadın – Zade apteniñ eñ yaqın soyları yuvdılar. Halq dağılğan soñ, Üsein qabir başında paynozü qalıp ant-yemin etti:

Komendnatura ve polis idaresinde ofitser ile eki asker ğayıp olğanlarını tek ekindi maalinde duydılar. Çoq qıdıruvlar neticesinde, sailden olarnıñ eşyalarını taptılar. Boğulğan olsalar, dalğa cesetlerni yalığa çıqarıp taşlamaq kerek degen fikir ile, Çobanqulleden tutıp, bütün sailni teşkerip çıqtılar. Lâkin iç bir yerden tapıp olamadılar. Soñra olarnı iri balıqlar aşağandır degen fikirge keldiler.

Qararle qırq beş – elli yaşlarında, orta boylu mayor masa başından qalqtı. Oda ortasında skemlede oturğan siya mıyıqlı, dülber çereli mazalı yigitke yanaşıp, onıñ omuzını taptadı ve terciman vastası ile dedi:

- Aferin! Demek siz şanlı German ordusına hızmet etmek isteysiñiz! Men sizni doğru añladımmı?

Ofitserniñ tüssiz közleri tübünde qatmer bürüşükler, eki çeñge ortasında sivri burun, sıcım kibi uzun ince dudaqları… - bularnıñ episi vahşiy canavarnı añdıra edi.

- Gerr mayor, meni doğru añlamışsıñız, - dedi Üsein. – Maña imkân veriñiz, umumiy duşmanımızdan intiham almah isteyim. Meni mecburen cenkke aldılar. Birinci imkândan faydalanıp, cebe yolağını geçtim de, köyüme haytıp geldim. Ama çoh yazıh, köyde dedemi ğayıp eten adamları bulamadım.

- Ya dedeñizge ne oldu?

- Dedemi otuz sekiz senesi nasıl alıp kittiler, öyle de haytıp gelmedi.

Üsein bu yerde aqiqatnı söyledi. Dedesi o seneleri iftirağa oğrağan edi. Bu vaqia, Üseinge duşmannıñ işançını qazanmağa yardım etti.

- Ya babañız qayda?

- Cenk başladığı kibi, onı cebege aldılar. Varmamah mümkün degil eydi, sebebini kendiñiz yahşı biliysiñiz. Eminim ki, eger de o sağ olsa, mıtlah erte-geç koye gelip çıhar.

Mayor Üseinniñ közlerinden nelerdir qıdırğan kibi, diqqatle oña tikildi. Onıñ çeresinde bir türlü iylekârlıq sezmese kerek, masa üstünden tütün qutusını alıp, Üseinge sigar teklif etti. Üsein sigar içse de, şimdi bunı kesen-kes red etti. Sebebi, qarşısındaki cellâtnıñ "qanlı" elinden sigar almağa nefretlendi, eli barmadı.

- Taacip! – dedi mayor. - Siz tütün içinde doğsañız da, onı içmeysiñiz. Bilesiñizmi, men Avropa ve Asiyanıñ çoq yerlerinde oldum, ama sizniñ tütüniñiz kibi tütünni bir yerde rastketirmedim. Böyle tütünni içmemek gunâdır. (Mayor küldi). Er alde sizge aferin!

Şu künü Üseinge yap-yañı polis urbası berdiler.

İnsannıñ ömüri bitmese, oña bir şey olmay deyler. Zade apte bir qaç künden soñ özüne keldi. Qızını adı ile çağırıp-qıçırıp ağladı, saçlarını yulqtı. Yüreginden yanardağ kibi fışqırıp çıqqan sözler ile qatillerni qarğadı. Üsein anasını, arabada kelgen emcesile beraber qomşu köyge yolladı…