Саарь…

Орталыкъ чым-чырт. Далгъалар яваштан ялыгъа келип урула, сонъра кери чекилелер.

Бурун кенарында ихтияр бир адам отура. Денъизден эскен серин ельчик онынъ сакъалыны охшай. Ихтиярнынъ чал къашлары тюбюндеки тюшюнджели козълери тынч денъизге бакъмакъталар. Онынъ зеининде кечмиштеки фаджиалы кунълер эп джанланмакъталар.

…Бинъ докъуз юз йигирми сене, яз кунълеринден бири. Йигирми учъ яшында Рустем бу къая устюнден денъизни сейир этмекте. О куню денъиз пек октемли эди. Далгъа суръатле къаягъа келип урулгъанда, онынъ этрафкъа сачрагъан сув тамчыларындан Рустемнинъ устю-башы сылана, онынъ гуръ къара къашларынынъ ортасы тююмчиклене, сонъра о тююмчиклер гъайып олалар.

Ниает, Рустем отурмакътан безсе керек ки, арткъа таба чекильди, сырты устюне ятты. Козълери огюндеки темиз мавы кокни сейир этерек, деми бабасынен олып кечкен субетни хатырлады. Бабасы Ахмет агъа онъа: «Энди огълум, сен ахыл-балик олдынъ, чох шейлерни анълайсынъ. Кендинъин мукъаддес борджунъы одемек вахыты гельди. Сен де элинъе силя алып, душманнен гурешмех герексинъ…» деди. Шимди Рустем бабасынынъ сёзлери узеринде тюшюнир экен, озъ-озюне гъурурнен: «Врангельджилере энди ойле бир иш кесейим ки!.. Эбет, мергинлигими эндиден сонъра, мельунлар иле оладжах урушларда госътермех гереким», деп хаялланды. О, бабасынынъ геджелери кетип, танъда къайтып кельгенини хатырлады. Лякин бабасынынъ бойле худжур сеяатларларынынъ себеплерини сорамагъа базнасы отъмеди.

Бир кунъ о тюфек алып, бабасынен беребер авгъа чыкъты. Баягъы долангъан сонъ, дагъда мешин быджакълы бир адамнен корюштилер. О куню олар, дагъда эки тавшан атып, койге къайткъанда Рустем бабасындан: «Баба, о ким эди я?» деп сорады. Насылдыр тюшюнджеге далгъан Ахмет агъа огълуна дикъкъатнен бакъты ве: «Сен огълум, бу ахта кимсее агъыз ачма. Вахыты-саати геленде, эписини темелинден анъларсынъ», деди.

Бу лакъырдыдан сонъ Ахмет агъа айткъан «вахыты-саати» чокъкъа бармады. Рустемнинъ эр шейден хабери олгъандан гъайры, энди онынъ озю «Щука» лагъаплы адамнен багъ тутып, кимерде бабасынынъ авалесинен дагъгъа барып келе. Атъта бир къач кунъден сонъ дагъгъа кетип энди анда къаладжакъ. Рустем озъ-озюне: «Лякин мен китсем Зулейхамнынъ тагъдири насыл олур аджеба, - деп тюшюнди. – Шимди горюшенде сыр этип партизанлыгъа китеджегими сёйлерим. Эгер разы олса берабер китерик. «Щука» эмдже алымызы мытлаха анълар…» Шу вакъыт эпкинликле келип ургъан далгъа Рустемнинъ аягъындаки чарыкъларыны сылатты. О деръал арткъа чекильди ве сылангъан чырыкъларыны чыкъарып, кенаргъа къойды. Сонъра, сагъ тарафына янтайып чырыкъларына бакъты ве кулюмсиреди. Чарыкълары онъа саба олып кечкен вакъианы хатырлатты. Бу ал шойле олгъан эди.

…Бабасынен берабер Налчаджыкъ багъларына ишке кеткенде, къаршыдан билегинде гюгюми кетеяткъан Зулейханы коръди. Насыл маначыкъ тапса да, бабасындан артта къалып, Зулейханен азачыкъ лафэтсе. Сонъра: «Баба, чарыхларым бошады. Сен кит, мен ардынъдан етиширим», деди. Ахмет агъа огълунынъ чарыкъларына, сонъра козъ-къыйыгъындан онынъ къызаргъан чырайына бакъты, бир шей айтмай, ёлуны девам этти. Таш устюнде отурып, эсалет чырыкъларынен огърашкъан Рустем, бабасынынъ къая артында гъайып олгъаныны коръгенинен аджеле суретте еринден къалкъыш, Зулейхагъа таба бир адым атар-атмаз негедир сюрюнип ерге йыкъылды. О эсалет ынъырданаракъ, сырты устюне чевирильди. Бу алны коръген Зулейха чар-чапик гюгюмини ерге къойып, Рустемнинъ янына чапып кельди. «Бир еринъи агъырттынъ ёхса, Рустем?!» деп сорады. Онъа ярдым этмеге ынтылды. Рустем исе, теренден охылдап, юмулгъан козълерини бирден ачты. Къызнынъ эеджанлы дюльбер козьлери, Рустемнинъ манълайыны оръткен озюнинъ далгъалы сия сачлары арасындан йигитке тикилип къалгъан эдилер. Рустем Зулейханы кокюсине басып, о козълерни опъмек истеди. Лякин Зулейха: «Рустем, недир сенинъ яптыгъынъ? Бир де-бири горер!» деп, онынъ эллеринден къуртулды да, гюгюмине таба кетти. Рустем еринден къалкъты, энди гюгюмини омузына алгъан севимлисининъ янына барды. «Зулейха! Мен сени бугунъ ахшам ялыда беклерим, гелирсинъми?» деп сорады. Зулейха башыны саллады, келеджегини анълатты. Бундан сонъ Рустем бабасынынъ пешинден чапып кетти.

…Акъшам ялыда отургъан Рустемнинъ татлы хаялларыны Аджи-Мемет молланынъ юксек давушле окъугъан эзаны больди. Энди экинди маали. Зулейха корюнмей! Рустем еринден сычрап къалкъты. Къая устюнден озюне таныш эр бир терекни, къырны, къаяны дикъкъатнен козъден кечирди. Лякин бу ерге эр вакъыт чапып кельген Зулейха бу сефер корюнмеди. Рустем раатсызланып башлады. Даа къурумагъан чарыкъларыны аякъларына кечирди, яваштан къаядан ашагъы тюшип, койге тараф ёл алды. «Не себептен гельмеди аджеба? Ёхса хасталандымы? Ёх хасталанмасы мумкюн дегиль, чюнки саба, Зулейха тендюрист эди», деп озъ-озюнинъ гонъюлини алмагъа тырышты.

О бойле тюшюнджелер ичинде кеткен вакъытта:

- Ярдым эт-и-инъ-и-з! – деген кийик сес эшитти.

Бу сес онынъ юрегине окъ олып санчылды. Козъ юмып-ачкъандже, Рустем къая устюне тырмашып чыкъты. Къаршысында… Эки беязгвардиялы онынъ Зулейхасына къылынмакъта эдилер. Бири:

-Айт, къайда кетесинъ?! – деп къычырды. - Я бу богъчанъда не бар?!

Зулейха индемей. Беязгвардиялы эп зорламакъта.

- Айт дейим санъа!

Шу анъ врангелъджилерден бирининъ козълери Зулейханынъ ачылып кеткен кокюсине тюшти. Къызгъа ынтылды… О бириси, кенардан сейир этерек, кейфнен кульмекте. Зулейха текрар къычырып, ярдымгъа чагъырды. Рустем оларны корип, иддетле огте атылды. Эвеля, кенарда тургъан беязгвардиялыны юмругъынен урып ерге серди. Дигери пыштавына узангъанда, Рустем онынъ янында пейда олып, омузларына япышты. Чеккелешкен эснада элинден тюшкен пыштавына узанды. Лякин чар-чапик узанып пыштавны элине алгъан Рустем, онынъ саибине арды-сыра эки къуршун йиберди. Зулейха исе, окюр-окюр агълаяракъ, чапып кельди де, озюнинъ интикъамджысына сарылды. Шу вакъытта онынъ яшлы козълерине Рустемге догърутылгъан пыштав чалынды. Бу – демин ерге серильген беязгвардиялы озюнинъ сонъки къуветини топлап, титреген эллеринен пыштавыны Рустемге козълемекте эди. Апансыздан атылгъан къуршун севимлисини озъ кевдесинен къапаткъан Зулейхагъа келип урды. Къызнынъ къоллары бошады, аякълары букленди. Ерге йыкъылаяткъанда, Рустем оны къучакълап алды. Джан бермекте олгъан Зулейха сёнюк козълерини Рустемге тикледи, олар, шу козълер онъа окюнчнен бакъмакъта эдилер. Эшитилир-эшитильмез сеснен «Рустемим!» деди, башы Рустемнинъ кокюсине тюшти. Козълери яш толу Рустем Зулейханы багъырына басты, онынъ дагъыныкъ сачларындан, солгъун янакъларындан опъти.

- Меним аятым! Арзым! Къуванчым! – деди.

Сонъ Зулейханынъ башыны котерип, козълерине бакъты. Зулейха козълерини севимлисине тикип турса да, артыкъ онынъ юреги урмай эди. Бу алны коръген Рустем дешетли сеснен къычырды:

- Ёх! Сен ольмейджехсинъ! Сен меним хальбимде эбедий яшайджахсынъ!..

Къаве янында койнинъ аман-аман бутюн эалиси топланды. Он эки врангельджи халкъны козетмекте. Аскерлерден бири бираз кенарда атларны къоруй. Капитан рутбесинде офицер къырым тилинде пельтекленип нуткъ сёйлемекте. Бираз токъталды, сонъ терен кокюс кечирди ве зар-зорнен озюнинъ нуткъыны девам этти:

- Большевиклер Оръ капыдан ичери кирмек ичюн буюк кувет топлайлар. Биз анда сизнин бактыныз огрунда кан тёкип большевиклер къарши курешмектемиз. Крым азатлыгъы ичюн барон Врангель ордусына огулларынызны бериниз…

Эали арасындан кимдир: «Этишмейди о баран Врангель бунда гельмее!» деп къычырды. Башкъа бириси исе: «Эрте-ярых бу ерден джойылынъыз!» деди. Беязгвардиялыларгъа якъын тургъан Аджи-Мемет молла, шамата котерген халкъны тынчландыраджакъ олды. Лякин онынъ арекети нетиджесиз къалды. Бойле алны беклемеген капитан текмиль шашмалады.

- Джемаат! – деп Аджи-Мемет молла адамларгъа мураджаат этти.- Сиз не япкъанынъызны билесинъизми? Аллатаалянынъ векилини, мусафирни бойле къабул этелерми? Бу яптыкъларынъызны буюк мевлям багъышламаз. Къаршымыздаки дженап азретлери бутюн эв-баркъларыны къалдырып, бизни большевиклерден къорчаламакъ ичюн бунда гельдилер. Сиз исе…

Молланынъ сесини Арабаджы Умер больди:

- Гелен ерлерине китсинлер! Биз бойле имаеджилере мухтадж дегильмиз!

Халкъ Арабаджы Умерге къолтутаракъ, кене зий-чув олды. Бу арада ортагъа Ахмет агъа чыкъты. О къолуны тёпеге котерип халкъны тынчландырды.

- Джемаат! – деди Ахмет агъа. – Бу эфенди бизге бир такъым олмайджакъ ят сёзлер сёйледи…

Халкъ сусты. Кимдир:

- Ахмет агъа китабие сёзлер сёйлей! – деп къычырды.

Капитан раатсызлана башлады.

- Большевиклер бизге эдждадларымызнынъ акъылларына биле кельмеген эйиликлер яптылар, - деп сёзюни девам этти Ахмет агъа. – Энъ муими топракъ саиби олдыкъ. Къаршымыздакилер исе, даа тюневин мырзалар эдилер. Булар, къолларында силя, бизлерге берильген укъукъларны къайтарып алмакъ истейлер. Ёкъ, аркъадашлар. Ким де-ким бу гъарезликке къошулса, оны Аджы-Мемет агъа багъышласа да, Алла багъышламаз, заман багъышламаз!

Шу вакъыт кимдир: «Ахмет агъа!» дегендже, къуршун атылды. Ахмет агъаны атмагъа ниетленген банаки капитанны къайдандыр келип ургъан къуршун ерге серди. Деръал теляшкъа кельген беязгвардиялылар тюфеклерини адамларгъа тикледилер. Прапорщик рутбесинде врангельджи ачувлы алда эджнебий тильде бир шейлер сёйледи. Онынъ лафындан ялынъыз «большевик» сёзюни анъламакъ мумкюн эди. Сонъра о, атлы аскерге насылдыр эмир берди. Аскер еринден къопкъанынен, къайдандыр, кене арды-сыра тюфек атылды. Аскер енгиль яраланса керек ки, эгилип атнынъ бойнуна сарылды, чокъкъа бармай, эвлер артында гъайып олды. Прапорщик, тургъан еринден тез-тез арткъа чекильмек истеди, етиштирип оламады, къуршун оны да ерге йыкъты. Къалгъан беязлар исе, партизанлар кельди беллеп, атеш ачмагъа джесарет этмедилер. Эали ичинде гурюльти къопты. Ахмет агъа сес чыкъкъан тарафкъа чевирильди. Къаршысында тургъан огълуны корип, тааджипленди. Рустем козълерини врангельджилерден алмай: «Баба, мен шимди санъа эписини анълатырым», деди ве янындаки аркъадашлары Усеин, Халит, Абдуллагъа эллерини тёпеге котерип тургъан докъуз аскерни силясызландырмакъны эмир этти.

Бу алны козетип тургъан эали исе, аля даа озюне келялмай, айрет ичинде эди. Аскерлер силясызландырылгъан сонъ, Рустем койдешлерине чевирильди де, деди:

- Бу мелъунлар Аджи-Мемет агъанынъ хызы Зулейханы чекиштирип ольдюрдилер!..

Эали кене эеджангъа кельди. Зулейханынъ бабасы бу хаберни эшиткенинен, тентиреди, йыкъыла яткъанда адамлар оны туттылар. Зулейха онынъ бирден-бир эвляды эди…

- Бу хуршунлар Зулейханынъ хатиреси ичюн! - деп багъырды Рустем асретли давуш иле…

О энди дёрт врангельджини ерге серип етиштиргенинен бабасынынъ къуветли къолу оны токътатты. Ахмет агъа огълунынъ элиндеки пыштавны чекип аларакъ:

- Буларнынъ такъдирини сен дегиль де, революция махкемеси аль этмек керек! – деди.

Шу вакъытта джемаат огюнден Зулейханынъ джеседини алып кечтилер. Адамлар мевтаны азаплы черелер иле козеттилер. Инъильтилер, инълевлер эшитильди, душмангъа лянет сёзлери янгъырады.

- Хаинлерге олюм! Махкеме этип отурмакънынъ аджети ёкъ! – деп къычырдылар.

Ахмет агъа эеджанлы алда:

- Койдешлер! – деп багъырды. – Зенгинлернинъ топракълары бизлере, фукъарелере кечкенден берли олар бизлерге бир кунъ тынчлыкъ вермейлер. Беязгвардиялылар Русиенинъ бутюн кошелеринден къувулып чыкъарылгъандан сонъ бизим топрагъымызгъа сокъулдылар. Оларнынъ къуршунларындан нидже адамларымыз, нидже Зулейхаларымыз къурбан кеттилер. Энди кеч олды. Мусааде этсенъиз, буларны ярын сизинъ иштиракинъизнен махкеме этермиз.

Койлюлер Ахмет агъанынъ теклифине разы олып, эвлерине дагъыла башладылар. Койнинъ яшлары эсирлерни тютюн аранына къападылар.

Аджи-Мемет агъанынъ эви къавеге якъын олгъаны себебинден, шимди анда котерильген сес-сада къаве азбарында тургъанларгъа да эшитиле эди. Аджи-Мемет агъа эвинден чыкъты, башыны эгип, яваш-яваш Ахмет агъанынъ янына кельди.

- Ахмет! Деми къачып кеткен атлы аскер кенди команданлыгъына барып хабер этсе, мында силялы отряд келип, койни аст-усть этер, къыямет къопарырлар, деди о. – Бизим оларгъа къаршылыкъ косътермеге къуветимиз етишмез, къомшу койлерден ярдым истемек керек.

Аджи-Мемет агъанынъ кедерден букюльген къияфетини къаве пенджересинден энген ярыкъ айдынлатмакъта эди.

- Мемет агъа, биз бир чарелер корермиз. Сиз бизим эвге кирип бираз раатланынъыз. Кендинъизни эльге алынъыз. Не япайыкъ, такъдир ойле экен! – Ахмет агъа бойледже, онынъ гонъюлини алмагъа тырышты. Сонъра Рустемни кенаргъа чагъырды: - Огълум, мен сени анълайым! Лякин «баш язысыны гозъ горир» дегенлер… Бизим башымызгъа бойле беля язылы экен. Сен деликъанлы огълан олдынъ. Деликъанлылар исе, эр чешит къыйынлыкъларгъа азыр турмакъ, къатланмакъ кереклер.

Ахмет агъа бираз сускъан сонъ Рустемге деди:

- Санъа, огълум, муим бир авалем бар…

Танъ маали. Кой даа юкъуда. Ёлда ат туякъларынынъ давушы чыкъты. Сонъра атышмалар башлады. Койге бастырып кирген беязгвардиялылар отряды тютюн аранындаки беш аскерни къуртарды, койлюлерни къаве огюне топлап, пулемётларны оларгъа къаршы тикледи. Бундан сонъ соргъуларгъа, джезаларгъа кечти. Джезалангъан Арабаджы Умерден сонъ невбет Ахмет агъагъа кельди. Онынъ эллери артына багълы эди. Офицер Ахмет агъадан нелердир сорап тургъанда, аскерлер арасындан капитан рутбели адам чыкъты. О Аджи-Халиль мырзанынъ огълу Абджелиль экени танылды. Врангелънинъ садыкъ офицерлеринден бири.

- Бу пезевенкнен мен озюм огърашаджагъым! – деди о, ачувлы козълерини Ахмет агъагъа тиклеп, элиндеки пыштавыны онъа догърултты.

Ахмет агъа, онынъ вахший козълерине бакъаракъ, мыйыкъ астындан кулюмсиреди. Бу арада Абджелиль «Къызыллар!» деп къычырды да, Ахмет агъанынъ аякълары астына юварланды. Оны Рустемнинъ мергин къуршуны ерге серди.

Бундан сонъ Чарх коюнинъ бутюн эалиси аякъкъа къалкъты. Къомшу койлернинъ адамлары да келип оларгъа къошулды. Бойледже, Ор Къапысындан узакъта, ярым аданынъ энъ тёрюнде врангельджилерге къаршы буюк исъян, амансыз куреш башланды. Душман исе, бойле адисени козъде тутмагъан эди…

- Деде-е! Анамлар автобус токътагъан ерде беклейлер!

Бурун кенарында отургъан ихтияр адам бирден сескенди. Еринден къалкъып, уфукъ бетке бакъты. Андан котерильген кунеш озь нурларыны этрафкъа сачмакъта. Денъизден эскен ель къуветленди. Далгъалар эп къаягъа чапкъылмакъталар. Рустем деде чевирилип, сес кельген тарафкъа бакъты. Анда секиз яшында торуны – Зулейханы коръди. Къызчыкъ ялыгъа, дедесине таба чапып кельмекте эди...