Баарь кунеши баш устюнден къыздыргъан бир вакъытта ешиль къуббели минареде Ресуль эфендининъ башы пейда олып, озюнинъ йымшакъ сесинен мусульманларны уйле намазына чагъыра башлады.

– Аллау-экбер, Аллау-экбер...

Къаршыдаки боз къаялардан айны давуш текрарланды:

– Аллау-экбер, Аллау-экбер...

Бу ал Ресуль эфендининъ зытына баскъан бир шей эди. Эки сес бири-бирине уруныр киби къарышып, бир шей анълашылмаз эди. Онынъ ичюн дуанынъ эр джумлесинде токъталып динъленмек, сонъра гъайрыдан башламакъ керек олур эди. Озю де саба-акъшам, куньде беш кере. Айны шу сёзлер, айны шу сес...

Кой сокъакъларында, тар аралыкъларда койлюлер пейда олып, бирер-экишер джамиге догъру акъыша башладылар. Бираздан, джамининъ кучюк софачыгъы папуч, къатыр, чарыкъларнен толып, ичериде уйле намазы башлады. Даа бана минаре устюнден джемаатны дуагъа чагъыргъан Ресуль эфенди, энди минберге кечип, бурун астындан джумалыкъ хутбесини – ваазыны окъумакъта эди.

Джамининъ ичи тар ве къаранлыкъ эди. Диварда бургъаландырылып орьнекленген къара левалар, бу сёнюк ышыкъ ичинде, чокътан-чокъ панджаларыны джайып тургъан бичимсиз джанаварны анъдыра эдилер. Ерге тёшельген эски къасыр ве кийизлер, ичерисининъ тыныкъ авасыны агъыр къокъуларнен къоюртып, нефес алмасыны зорлаштыра эди.

Ресуль эфенди минаре устюнден, мавы кокнен этеклешкен къаршыдаки эмен дагълыгъынынъ ешиллигини козьлеринен сюзип алгъандан сонъ, мында тюшмекни, айны шахслар, айны сымалар къаршысында кене де айны суре ве аетлерни окъумакъны, джумалары исе минберге чыкъып, айны шу ахлякъ дерслерини текрарламакъны, бу ялан дюньянынъ такъдир тарафындан олюмге макюм этильген бутюн инсанларына яхшылыкълары ичюн ахретте сют озенлери, бал чокъракълары ишандырмакъны озю ичюн азап сайып, руий зиетлернен чекише, виджданджа хырпалана эди. Лякин шай да олса, саба-акъшам джамиден чыкъмайып, ишини девам эте эди.

О, фикир ве тюшюнджелеринден тыш оларакъ, Къурандан, «Интикъамынъыз чеккен джезанъызнен бир кельсин», деген сурени эзберден мисаль кетиргенде, джемааткъа козь ташлады. Бу адий халкъ онъа ишанч ве инам толу козьлеринен бакъа эдилер. Ресуль эфенди оларнынъ козюнде эм молла, эм оджа ве эм де дюньядан анълагъан улемалары эди. Олар Ресуль эфендининъ эр сёзюни динълеп, баш эгип разы ола эдилер. Лякин бойле ляйыкъсыз инам Ресуль эфендининъ къальбини раатсызлай, виджданыны азаплай эди. О, озюни алдавджы, халкъ ишанчындан яман къастнен файдаланыджы сая ве бир кунь ола, ишанч битип, минберден ашагъы юварланаджагъыны беклей эди. Койде Ресуль эфендиге тёметнен бакъкъан, онынъ эр сёзюни шубеге алгъан ялынъыз бир адам бар эди. О да Мемиш агъа эди. О тюрлю себеплерге сылтав этип, башкъа куньлери джамиге кельмесе де, джума хутбесинде мытлакъкъа биринджи сырада, Ресуль эфендининъ бурну алдында тура эди. О бунынънен, шу койнинъ сакинлери арасында биринджиси, дикъкъаткъа ляйыкълысы олгъаныны къайд этмек истер эди. Джамиде онынъ ерине ич кимсенинъ отурмагъа, онынъ миндерине ич кимсенинъ тиз чёкмеге адди ёкъ эди. О исе, джамиге кирсетмей де биле эди. О бу джамининъ банийси эди, бу хайраты ичюн кьопая ве Ресуль эфендиден эр джума хутбесинде адынынъ анъылмасыны талап эте эди, лякин зытына оларакъ, Ресуль эфендининъ агъызындан ич бир кере адыны эшитмей эди.

Олар озьаралары пардошнен ит киби эдилер. Бир ерде расткелиштилерми, панджаларынен чатышаджакъ, бири-бирини тири ютаджакъ джанаварлар киби, атеш козьлерини тике, къыскъа, лякин окъ кескинлигинде сёзлернен къаршылаша эдилер. Лякин куреш алды къызгъынлыгъы шимдилик ялынъыз сёзнен сынъырланып, даа арекетке кечмей эди.

Бундан бир-къач кунь алдында олар арасында шойле бир лакъырды олып кечкен эди.

Даа кеченлерде Ресуль эфенди янаша кой – Бешарыкътан мусафирликтен къайтмакъта эди. Ёлда, кене шу койге кетмекте олгъан Мемиш агъа расткельди. Селям бермей, ат устюнден Ресуль эфендининъ къайда ве не ичюн баргъаныны сорады. Ресуль эфенди джевап ерине, онынъ къаршысында озь шахсий иши ичюн джевапкяр олмагъаныны сёйледи. Мемиш агъанынъ этли янакълары бирден алланып, къан ёлакъларынен къапланды, козьлери атеш кескинлигинде парылдап алды.

– Сен меним къулумсынъ, джевап бер, – деди о.

– Мен ялынъыз Алла къаршысында джевапкярым.

– Арам татар, сен къанунсыз иш япасынъ, иджретке аякъ чаласынъ.

– О меним ишим...

Мемиш агъа билезликли тобулгъысыны сыкъты, урайым, дер киби ат устюнде таш кесилип бир къач сание къатып къалды:

– Токъта, сен, къуртлу эфенди, сенинъ тилинъни кесип итлерге ташларым, – деди.

Артыкъ Ресуль эфенди де даянамады.

– Чокъ урьген ит хавфсыз ола, –деп ёлуна догърулды, энъсесине тюшеджек къамчы аджджысыны беклеп турса да, арттан, къулагъына ат аягъы давушларынынъ эп узакълашкъаны чалынды.

Шимди хутбе арасы козюне Мемиш агъа илишкенинен, онынъ юреги кене иддетленди, курсю устюндеки паслы шемьданны къап-къач этип, бу чатыкъ къаш, ярма сакъал, киббар адамнынъ чыкъыкъ манълайына ерлештиреджек олды, лякин еринден къыбырдамадан, кене ахлякъ насиатларыны девам этти. Хошнутсызлыкъ, ачув, кин онынъ къальбинде эр вакъыт таш олып къатып къалса да, ич бир вакъыт тышкъа чыкъып, озюни арекетте косьтермей эди.

Ресуль эфенди хутбесининъ сонъунда, Алланынъ бахшышлары – «аят», «сема», «эрадет», «къудрет» ве гъайрылары акъкъында эр вакъыт айтып кельген сёзлерини кене текрарлап, сонъ аякъкъа турды, Къуранны агъызына ве манълайына учь кере кетирип, курсю устюне къойды ве халкънен бирликте къапыгъа догърулды.

Ресуль эфенди затен озюнен мемнюн бир адам дегиль эди. Бутюн омюрю оны талий излеген. Онынъ арзулары эр вакъыт терсине олып чыкъкъан.

О даа еди-секиз айлыкъ сабий экенде насылдыр бир мераметсиз шахс тарафындан агъызына эмизлик къаптырылып, сокъакъкъа ташлангъан. Секиз яшыны толдурынджа тишнен кемик кемирген, огей ана аскъысыны чеккен, малледе «чингене торбасындан тюшкен» бала адынен адлангъан. О докъузгъа айлангъанда, озь къарнындан догъгъан бала арз эткен ана, эвляткъа малик олгъан. Бойледже, о кене сокъакъкъа ташлангьан. Бир-къач йыл Къарасувнынъ гурьдели чаршысында, Багъчасарай ашханелерининъ къапысында, губерния шеэри Симферопольнинъ слободкаларында серсерийликте кечкен. Бираздан омюр оны ногъайлыкъкъа ташлагъан. Мында о намлы кедай Айдарнен расткелишкен, онъа етекчилик эткен, батырлар акъкъында, Тавриданынъ узакъ кечмиши акъкъында икяелер динълеген. Яз акъшамлары бир озьлери къалып, орман ве чёллерде геджелегенде еди дерья арты ялдызлы шеэрлериниъ, Шехерзаденинъ «Бинъ бир геджесинден» эфсаневий батырларнынъ тесирине тюшкен. Кедайнынъ эр сёзю онынъ къызгъын анъында джанлы тасавургъа чевирильген, оны узакъларгъа, алтын юклю туджджар керванлары долашкъан Арабстаннынъ къумсал сахраларына, бельгисиз инсанларнен къайнашкъан алтын кьуббели шеэрлерге, ичерилери этнели дюльберлернен толу сарайларгъа чеккен. О хаялперест олгъан, бу ахыр дюньяны барып корьмек ашкъына тюшкен. Севимли оджасынен сагълыкълашып, Кефе, сонъра Кезлев ялыларына баш ургъан, эр анги бир мал гемисине хызметке кирип, гезинтиге чыкъмакъ истеген. Иште, эки йылы да бойледже къайыкъларда ве гемиджилерде къара хызметте кечкен, лякин ич бир гемиджи оны гемисине алмагъан.

Ресуль умютсизликке тюшкен бир вакъытта, ниает, генчлик арзусыны омюрге кечирмеге сыра тюшкен.

Кьарасувнынъ Хан-джами маллесинде сонъки куньлерини яшамакъта олгъан бир ихтияр бар экен. Онынъ тамам бир асырлыкъ узун омрюнинъ ярысы ханнынъ къанлы сеферлеринде кечкен, бу сеферлерден эр бири, онынъ иштирагини къайд этер киби, вуджудында озь тамгъасыны ташлагъан. Шай да олса, бахты юргенми, ёкъса джесюрлиги устюн алгъанмы, насыл да олса сагъ къалгъан, ордугъа бинълик башы дереджесине къадар котерильген. Лякин сонъки урушлардан биринде сагъ къолундан айырылмасы оны арбий иштен узакълаштыргъан. Энди он-он беш йылдан берли бу къанлы сеферлернинъ гъаниметлеринен кечинип кельген, куньдюзлерини юкъуда, геджелерини къаведе, трактирлерде кечирген. Лякин эр шейнинъ бир сонъу олгъаны киби, артыкъ асырыны яшагъан бу ихтияр да дюньянен сагълыкълашмагъа куню етип яткъаныны ис эте башлай. Омюрюнде топлагъан гунахларынен бу фаний дюньяда сагълыкълашмакъ, ахретте дженнет сарайларында бир сыджакъ коше тапа бильмек ичюн Кябеге – аджылыкъкъа кетмеге арз эте, лякин сюнгю яраларынен чельтекленген вуджуды, бозукъ омюрнен орьселенген сагълыгъы оны бираздан тёшекке ташлай. Иште тамам бу вакъыт онъа Ресуль эфенди расткеле. Къарт озю ерине, аджылыкъкъа Ресульни ёлламакъ истегини, бутюн мал-мулькюни онъа васиет этеджегини айта. Сокъурнынъ истеги де эки козь – Ресуль къайыль ола. Ана, онынъ ичюн де джамиде дуа окъула, онъа да акъ сарыкъ багълайлар, о да юзлердже акъ сарыкъларнен Кезлевде гемиге отурып, аджылыкъ манасынен ахыр дюньяны корьмеге кете.

Ресуль ят топракъкъа – Истанбулгъа аякъ баскъанынен, буюк бир ачкозьлюкнен ялдызлы омюр араштыра. Акъшамлары тыныкъ толкъунларнен ювулгъан Босфорнынъ ялысында Перада ве Галатада булунып, Левантийлернинъ денъизге ялдызларыны ташлап атеш къускъан ресторанларыны, омюрлери кейф-сефа ичинде кечкен инсанларны сейир эте. Куньдюзлери Алтын кемерден Истанбулгъа кечип, шеэр узерине къаравул беклер киби, минарелери котерилип тургъан Айя-Софиянынъ, дагъылып кетмекте олгъан Топ-къапынынъ, эйбетли Баязид, Сулеймание минарелеринен шеэр устюнден бакъып тургъан даа юзлернен джамилернинъ диварлары астында, къаранлыкъ къавелер алдында къайнашкъан тиленджилерни, омюр тарафындан сокъакъкъа ташлангъанларны сейир эте, Ресуль гонъюль агъырысынен илериге ынтыла – Ускюдаргъа, Бруссагъа, Смирнеге бара; сонъра къара ёлунен Шамгъа ете; арды узюльмез керванларнен Арабстаннынъ сонъсуз сахраларындан кечип, Мединеге, сонъ Меккеге барып чыкъа. Аджылыкъ тантанасы биткен сонъ, шеэр-шеэрден долашып юрмеси башлай.

Лякин масалларда ялдызлангъан бу куньдогъуш алеминде ич бир ерде Шехеразаденинъ шеэрлерине, джумерт шах ве шахзаделерине расткельмей. Эр ерде тиленджилер сюрюсине, ёкъсуллыкъкъа дучар олгъан ачлар дюньясына, янларына барылмагъан зийнетли сарайларнен бир ерде, эв дегиль де, инсанлар яшагъан кьобаларгъа расткеле. Онынъ козю алдындан эфсане пердеси чекилип, аят бутюн чыплакълыгъынен джанлана.

Ресуль керванларда, гемилерде хызмет этип, эп мемлекетине йылыша, тувгъан юртуна ашыкъа. Лякин Ресуль эфендини мында ёкъсуллыкъ беклей эди. О къайтып келиндже, къартнынъ дюньянен сагълыкълашкъанына экинджи йыл дёнген. Васиет олунгъан малларындан чёп устюнде чёп къалмагъан. Бойледже, ольмезден эвель о да Ресульни алдаткъан.

Ана, ачтан ольмемек ичюн кене кой-койден хызмет арап, тесадюфен бу койге молла тюше...

Ресуль эфенди джамиден чыкъкъанынен, койнинъ этегиндеки сувлу дереге тюшти, сонъра баягъы вакъыт кьоралар бою кетип, гурь джевиз тереклери астында чёкип тургъан эвине якълашты. Кочюрме къапыгъа бараяткъанда, кирейимми-кирмейимми дер киби, бираз тюшюнип турды, сонъра кене кери, дере бетке чевирилип, озенни кечти ве ири адымларнен орманлыкъкъа догъру кетти.

Рухча кейфсиз алларда – кейфсизлик исе бу сонъ сенелерде онынъ даимий ёлдашы эди – башыны алып чименликке синъмекни, я да сыкъ дагълыкъ ичинде козьден гьайып олып, озюни джойгъан бир инсан киби, долашып юрмекни озюне адет эдинген эди. Бойле долашувлар оны пек ёрсалар да – генчликтен орьселенген вуджуды энди къыркъны атлагъан эди – онъа рухча раатлыкъ бере, юкъусызлыкъ геджелерини енгиллештире эдилер.

Ресуль эфенди шимди де орманлыкъкъа киргенинен, бурнуна баарь тазелиги урды. Къалын кевдели эменлернинъ гурь пытакълары астында бинъ бир тюрлю чечеклернен орьнекленген къадифе ешиллик, бу ешиллик ичинден дживанкъашланып кеткен кумюш ирмакъ, къушларнынъ челик сеслерини аэнклеп, ава толкъунларынен сесленген япрачыкъларнынъ арды узюльмез симфониясы, пытакълар арасындан тёкюлип тургъан кунешнинъ алтын окълары – буларнынъ эписи табиат идиллиясыны йырлап, гонъюльге ял бере, юреклерни тынчландыра эди.

Ресуль эфенди орман ичинден юкселип тургъан тёпенинъ устюндеки «Асма къаягъа» чыкъкъанынен, Копюрли койнинъ ешилликлер ичинде богъулгъан, къорачыкъларнен сарылы дам эвчиклери бир сурет киби козю алдында джанланды. Кой, Копюрли кой, демеге акъикъатен ляйыкъ эди. Дёрт бир тарафтан эндек шекилинде дерелернен къучакълангъан бу кой, дерья ортасындаки аданы анъдырып, ягъмурлы аваларда тышкъы дюньянен ялынъыз бу къуракъшып къалгъан чокътан-чокъ агъач копюрлеринен багълана эди.

Ресуль эфенди мында бундан беш ай эвельси, арманлар котерилип, кузь айларынынъ ягъмурлы рузгярлары эскен бир куньде кельген эди. О этраф койлерден топлангъан беш-алты койлюнен бутюн яз Мемиш агъанынъ кой тышындаки багъчаларында чалышып, энди бир башкъа ерден иш арамакъ ниетинен, айлыгъыны алмагъа кельген эди.

О койге келип еткенде быланыкъ ава артыкъ гедже къаранлыгъынен ортюльмекте эди. Шу куню янъы джамининъ ачылмасы мунасебетинен койге къады эфенди де кельген ве куньдюзки дуа мерасиминден сонъра, энди эвде, джамининъ банийси Мемиш агъанен бирликте, башбузасынен кейфленмекте эдилер.

Мемиш агъа оны озю къаршылап алды. Энди озьара лакъырдыдан тёнъюльгенлеринден, араларында янъы кишининъ пейда олмасы джанлылыкъ догъурды.

Сёзни къады эфенди ачты:

– Сен, къардашым, не ерлерден оласынъ шу?

Ресуль башыны котермей:

– Ернен кок арасындаки бутюн бошлукъ меним мекяным ола, – деди.

Къады лафкъа эшдеш адамнен расткелишкенине къуванса керек ки, башбузанен былангъан козьлерини Ресульге тикип, енгильден сырытып алды.

– Ялан айтасынъ, къардашым, кяинатта уджутлыкъ тек бир танърыгъа аиттир. Эр сой махлюкъатнынъ исе догъгъан ве ольген ери олмалы.

– Хайыр, къады эфенди, белли бир ерде догъмакъ ве ольмек эр кимге ваджип олмагъан.

Къадынынъ мерагъы даа зияде артты. Мемиш агъа исе бойле «индже» лакъырдыларгъа истидатлы олмагьанындан, сёзге къошулмады, къады эфендининъ бу субетдешнен хош къалдырмакъ ниетинен, онынъ огюне бир мешребе башбуза сюрди, бу гедже оны озь эвинде мусафир этеджегини бильдирди. Мешребе бир-къач кере денъишти. Джыллы одада башбузадан ве лезетли аштан тили чезильген Ресуль башына келип кечкен, бутюн аллардан икяе этти. Мемиш агъа ве къады дюнья корьген бу адамнынъ икяесини динълеп, агъыз ачып къалдылар.

Къады Ресульге джылышты, къолуны достча онынъ омузына ташлады.

– Къардашым, санъа къолайлыкънен кечинмек мумкюн олгъанда, къара эмекнен чекишкенинъ не? – деди.

Ресуль къадыгъа соравнен бакъты.

– Ана, Мемиш агъанынъ хайратынен – Алла оны ахретте де унутмасын – бугунь койде джами ачылды. Сен анда молла ола билирсинъ.

– Къады эфенди, менде моллальткъ тасили ёкътыр.

– Быракъ шуны, къардашым, мында не тасиль керек, я? Бизде Къуранны эджелеп окъугъан къалпазан моллалар бар. Чалышалар иште. Къалпазанлар бу иште энъ яхшы адамлардыр – чюнки олар джептен бир шей кьошмайлар, йыл он эки ай дудакълары айны саатте, айны дакъкъада, айны шу макъамнен, айны шу акъикъатны айталар. Оларнынъ къафа таслары ойланмакь мерафетине къабиль дегиллер. Молла шай да олмакъ керек – о Танърынынъ къулудыр, танъры исе арткъач сёз талап этмей. Лякин сен, къардашым, бираз тилли корюлесинъ. Молла олмакъ ичюн тилинъни танълайына тикип, ялынъыз ибадет вакъытында чезмелисинъ. Чезгенде де къафанъ дегиль де, ялынъыз Къуран окъуяджакъ козьлеринъ чалышмалы. Онда эр шей текмильдир.

Кьадынынъ дерси эртеси куню сабадан башлады. Эзберлемек ичюн бир къач ает ве сурелер косьтерген сонъ, эв ичинде эзан окъутмагъа башлады. Ресульнинь йымшакъ ве татлы сеси бар эди. Къады буны бегенди. Шу куню акъшам Ресуль биринджи кере эзан окъуды. Ве шу куньден башлап, Ресуль адына эфенди дереджеси къошулып, бир вакъыттаки «Ресуль», «Ресуль акъай» энди «Ресуль эфенди» олып кетти. Лякин вазиетнинъ денъишмеси онъа теселли бермеди, аксине, эвельки вуджудджа ёргъунлыгъы, гонъюль тюшкюнлиги, рухий азаплар, даимий безгинлик, кейфсизликнен ве буларнынъ ёлдашы – гедже юкъусызлыкъларынен тамамланды. Мийни кемириджи бир такъым дагъыныкъ тюшюнджелер, даа догърусы озю биле анълап етиштирмеген узюк фикирлер оны бельгисиз ойлар дерьясына ташлай, чекиштире, козю алдындаки къаранлыкъ даа да къоюрып, ышыкъсыз геджеде ёлуны араштыргъан адам киби, бири-биринден зыт, туманнен ортюльген, курьмеклешкен ойларнынъ ичинде комюлип къала эди. О, озь тёметлерини йыкъмакъ ичюн бу сонъки айлар ичинде бир къач керелер Къарасувгъа къады эфендиге барды. Къады эфенди эр кересинде онъа сый ве урьмет косьтерип, шейтан тесирине къапылмамасы ичюн къадир мевлям тарафындан укюм этильген эр шейни ич бир тюрлю акъыл ве фикир ольчюсине урмадан, къальбинде тёметке ер къалдырмадан иман къылмасыны тенбилеп къайтарды.

Ресуль эфенди, шубесиз, динге иманыны джойгъан бир адам дегиль эди; хайыр, о тап балалыкътан фанатик бир инсан олмакънен, эр тюрлю итикъатларгъа, дин хадимлерининъ эр сой телькъинлерини иман этип кельген бир адам эди. Лякин, шимди озю оларнынъ сыраларына кечип телькъинджи олгъан сонъ, озь арекетини тюшюнип-ташынмагъа башлады. Тюшюндже исе бинъ тюрлю шубелерге гъыда догъурды. О къафасында къайнашкъан шубелерден кимерде-бир озю биле къоркъа эди. Бу тюшюнджелерден башыны арытмакъ ниетинен сыкъы-сыкъы койлюлернен сёйлеше, я да шимдики киби чименликке, я да орманлыкъкъа баш ура эди. Лякин оны излер тюшюнджелер бир ан биле ташламай эдилер.

Ресуль эфенди кечкен салы сонъки кере Къарасувгъа баргъанда къайта баштан къадынынъ эски тенбилерини динълеп ве эгер о, озь тёметлеринен даа чокъ баш кутеджек олса, меселени муфтю къаршысына къояджагъы акъкъындаки къоркъузувыны эшиткен сонъ, текмиль озюнден чыкъты, моллалыкъны ташламагъа къатты оларакъ къарар бергенини бильдирди. Бу ал къадыны иддетлендирди, о, озюни унутып, эйиликке кемлик косьтерген, «чингене торбасындан тюшкен» Ресуль эфендини догърудан-догьру сокъакъ сёгюшинен сёгди. Ресуль эфенди де джевапсыз къалмады, лякин меселе богъаз-богъазгъа бараяткъанда ичери къадынынъ гонъюль досту исправник кире къойды. Олар тынчланды ве ятыштылар... Къады къапыны аралыкъ этип, Ресуль эфендиге къарады. Ресуль эфенди козьнен къадыны ашар киби бакъты да, сонъ индемей чыкъып кетти. О куньден сонъ Ресуль эфендининъ къадыгьа мунасебети нефретке чевирильди, бир даа онъа бармайджакъ, онынънен корюшмейджек олды. Лякин бугунь Мемиш агъа къадынынъ койге келеджегини бильдирди, «муим меселе» олгъанындан, эзандан сонъ эвге кельмесини эмир этти. Эгер о эвельден Мемиш агъанынъ багъчасында чалышкъан ыргъат олса, шимди онынъ джамисинде моллалыкъ эткен хызметчиси эди. Мына бу фикир де бутюн вакъыт Ресуль эфендининъ тюшюнджесини эзиетлей эди. О, озь арекетлеринде ич олмадым дин хадимлери сербесттирлер, деп тюшюне эди. Албу исе, дегиль бир о, къадынынъ озю де Мемиш агъагъа багьлы эди. Мемиш агъа акъкъында айтылгъан шикяетлерини о динълемек биле истемей эди. Бу акъта сёз ачылдымы, о «эйилик бильмеген» койлюлернинь тасырдысына къулакъ асмамасыны, эр шейде «дин хайратчысы» Мемиш агьагъа таби олмасыны кенъеш эте эди. О, озю де, шикяетнен баргъан койлюлерни кери къайтара, сырасы тюшип койге кельгенде тазирлеп, оларны джемаат арасында масхара эте эди. Ничюн?

Ресуль эфенди кене курьмеклеше башлагъан тюшюнджелеринден айырылмакъ ниетинен, тизлерине келип къонгъан кобелекнинъ къанатларындан тутты. О, аман джан аляметинен сырлы къанатларыны къакъып, къачмагъа ынтылды. Ресуль эфенди, «эбет, эр шей сербестликке ынтыла», деп пышылдады. «Баарь кельдими, боджеклер юваларындан чыкъа, къушлар булутларгьа авелене, тереклер бой берип, бутюн будакъларынен кокке ынтылалар. Олар озь арекетлеринде сербестлер. Баарь кельдими, тантана япалар...»

Кунеш артыкъ дагъ артына янтайып, укюмини джоя башлагъан эди. Бу экинди намазынынъ якъынлашкъаны демек эди. Ресуль эфенди еринден турып, ёл арамай, орман ичинден кестирип, койге догърулды. Къонъур тюслю, тоз киби йымшакъ тазе топракь, адым аткъан сайын эшилип, аякъларынен алдгъа йылыша эди. Юзлердже сенелерден берли кузь япракъларынынъ, миллионларнен баарь боджеклерининъ чюрюмесинден, къатланып, къабарып къалгъан бу топракъ, кене де япракънен ортюлип, озюнде бинъ бир тюрлю махлюкъатнынъ аятыны сакъламакъта эди.

Аят! Бири оле, экинджиси – догъа!

Ресуль эфенди тайып абынмамакъ ичюн терек-теректен йылышып юргенде, бирден тааджипнен токъталды: ёсуннен ортюльген ири бир къаянынъ астында, сыртында юкю олгъан насылдыр бир бала юварланып, чапаланып, недендир джан чекишмекте эди. Ресуль эфенди якъын баргъанынен таш кесилип къалды: аякълары йыланнен къалачлангъан баланынъ къолунда чатал тилини узатып, къырмызы ёлакъларнен бенъленген, башыны джесаретнен эп онъа таба бургъалангъан йыланнынъ козьлери парылдамакъта эди. Оларнынъ эр экиси де бири-бирине олюм алды кин ве ачувнен бакъмакъта эдилер.

Ресуль эфенди шашкъынлыкънен ильки дакъкъасы не япаджагъыны бильмеди, сонъра джебинден аман чакъысыны чыкъарып, балагъа якълашты.

– Алим, сен не япасынъ?

Бала атеш кесильген козьлерини йылтыратып, яры тенбинен:

– Оджам, чекиль, тишлер!..– деди де, сонъки кучюнен йылан устюне ятты. Бир къач сание эм йылан, эм де бала джан алямети косьтермедилер. Бираздан йылланынъ къалачлангъан къуйругъы йиберильмеге башлады. Бала аякъларыны сербест дуйгъанынен, аякъкъа турды. Бу ан йылан кене де арекет косьтереджек олды. Лякин бойну тюклю чарыкълар астында къысылып, тили узанып къалды. Бала, ниает, сербест нефес алып, юзюнден тамчылагъан ири тер данелерини енъинен силип, Ресуль эфендиге чевирильди. Къабаат ишлеген киби, башыны ашагъы алып:

– Бу, оджам, анавы Мемиш агъанынъ сары баш сыгъырыны чакъкъан йыландыр, – деди.

Копюрли койнинъ юкъарысында, дагълардан баш алып койге якъынлашкъанда эки будакъкъа айырылгъан деренинъ кенарында, къыргъа битишкен дам эвчикте, энди экинджи асыр омрюнинъ биринджи он йыллыгъыны кечирмекте олгъан бир ихтияр озюнинъ сонъки куньлерини яшамакъта эди.

О, Копюрли койнинъ биринджи сакини эди. Энди багъаналары, сачакълары чюрип, къартнынъ озю киби тиз чёке башлагъан эвчиги – бу ерлерде тикленген биринджи эв эди. Къапысы алдында къораланып алынгьан топракъ – бу ерлерде чекильген биринджи къора эди. Затен къарт, бу койнинъ язылмагъан тарихынынъ джанлы шааты эди. Койде топракъ-меджа меселесинде бир де-бир дава чыкъа къойса, озьлерининъ деде ве бабаларынынъ мульк саипчилиги акъкъында онынънен кенъеше, эгер бойле къонушмадан сонъра да даваджынынъ эр анги бириси даванынь чезилишине къанийлик асыл этмесе, о вакъыт къартны чёльге алып чыкъа ве о, озюнинъ энди узюле башлагъан зеинини чешит хатырлавларнен топлай да, эр бир тогъайнынъ не вакъыт къоралангъаныны, меджасы анги тёпе я да къаядан, анги эндекке баргъаныны, топракънынъ не вакъыт, кимден кимге чеккенини тасвирге тутуныр эди.

Кьартнынъ яшына, догърулыгъына ве акъылына урьмет этерек, оны койде севе ве сая эдилер. Байрамларда эсли койлюлер, етишкен генчлер башта онынъ эвине кирип, элини алып чыкъа эдилер. Джумалары, уйле авгъан сонъ онынъ эви алдында топлана, чубукъларыны тютете берип, ондан-бундан лакъырды ача, кьартнынъ тюкенмез икяелерини динълей эдилер.

Бу сонъ вакъытларда къартнынъ сагълыгъы эп осаллаша башлады. Онынъ дёрт пара койге дагъылып, энди къоранта саиби олгъан эвлятлары, торунлары, сой акърабалары бирер-экишер келип, дюньясынен сагьлыкълашмакъта олгъан къарттан эляллыкъ истеп кетелер. Бугунь акъшам къартнынъ уйкен огълу Абдульгъазы кельди. Абдульгъазынынъ озю де энди алтмыш яшларыны атлагъан чал сакъаллы бир къарт эди. Бу къартларгъа бакъкъанда, олар бири огъул, бири де баба олгъанына тааджип этмей оламаз эдинъ. Лякин шай да олса, Абдульгъазы къартларгъа урьмет къаиделерине тыпкъы-тыпкъына риает этип, бабасы янында бир вакъыт чубукъ тартмай, сербест лакъырдыларгъа ёл бермей эди.

Абдульгъазы бабасынынъ тёшеги башына тиз чёкип, онынъ сёнмекте олгъан козьлерини эбедий оларакъ зеинине синъирмек истер киби, индемей, узун бир вакъыт онъа бакъып турды. Къарт да индемеди. Бу сускъунлыкъ – эбеди, сагълыкълашув сускъунлыгъы эди. Эгер ихтияр дюньясынен ве тувгъан огълунен сагълыкълаша исе, Абдульгъазы тувгъан бабасы ве тувгъан топрагъынен сагълыкълашмагъа кельген эди... Ихтиярнынъ озь огълунынъ ниетинден хабери ёкъ эди, лякин бу меселе Абдульгъазынынъ юрегини энди чокътан раатсызлай эди.

Абдульгъазы мындан беш-алты вёрст авлакъта олгъан Бешарыкъ коюнден эди. Этрафы дагъ ве озенлернен сарылып алынгъан, топракъ эвчиклери гурь емиш тереклери ичинде комюлип къалгъан бу кой, бир вакъытлары этраф койлюлер арасында «дженнет багъчасы» адынен адлана эди. Айткъанларына коре, бу топракъкъа «кумюш сачкъанлар алтын биче» экенлер. Халкъ агъызында джайрагъан эфсанелерге коре, бундан бир чокъ сенелер эвельси бу койге насылдыр бир дервиш кельген. Кой о вакъыт таз бир къырнынъ устюнде экен. Дервиш койлюлерден аш истеген. Отнен кечинген койлюлернинъ аш корьмегени энди чокътан экен. Койлюлерден сув истеген – дым топракъ ялап юрген койлюлернинъ сув корьмегени энди чокътан экен. Дервиш аджына, къыблагъа бакъып, къолларыны котерип, дуа эте. Ана о вакъыт койнинъ къыбласында шу дагълар пейда олгъан. Сонъра къолунынъ беш пармагъыны козьлерине кетирип ала. Ана о вакъыт дагълардан шу беш озен акъып тюшкен. Дервиш ерге чёкип, джуббесине бурюнген. Ана о вакъыт таз къыр тёпесиндеки кой де озенлерге чёкип, озенлерден сув ичкен. Иште шу куньден сонъ озенлерден сув, топракътан берекет эксик олмагъан.

Лякин койнинъ шурети акъкъында айтылып кельген бу эфсанелер энди чокътан эмиетини гъайып эткен эди. Бир вакъытлары бу койден уфакъ бир парча топракъкъа саип олмакъ къомшу койлюлерден эр бирининъ хаялы олса да, шимди кой къыргъынлыкъкъа огърагьан, бир ер киби эалисиз, къаралтылары сакинсиз, топракълары бакъымсыз къалды...

Олар сукюнет ичинде эдилер. Сёз ачмагъа ич биринде истек ёкъ эди. Сёзден не файда? Инсанлар сёзсюз де бири-бирини анълайлар. Гонъюль сызлагъанда исе лакъырды ич де теселли бермей, атешли сёзлер биле къабалыкънен янъгъырайлар.

Азбарда даа ярыкъ эди. Лякин куньдюз биле ичериси яры къаранлыкъ олгъан дам эвчикнинъ шеффаф кягъытлы пенджеречиклеринден ышыкънынъ сонъки аллыгъы чекильгенинен, эр шей козьден гизленип, ичерики тынчлыкь къаранлыкънен тамамланды.

Абдульгъазыгъа кетмеге энди чокътан вакъыт кельди. Лякин о бу тынчлыкъны бозмакъган къоркъар киби, агъыз ачып, юрегини раатсызлагъан сёзлерини айтмагъа джесарет этмеди. Бираздан ичери Абдульгъазынынъ кучюк огълу кирип – о къартбабасы янында отура эди – тапшан устюндеки балавуз чыракъны якъты, сонъра кене азбаргъа чыкъты. Лякин онынъ пейда олмасынен мукъаддес тынчлыкъ энди бозулгъан эди.

Абдульгъазы башыны къартнынъ сёнюк козьлерине тикип:

– Элял эт, баба!..– деди.

Къартнынъ къурып къалгъан козьлери аз-бучукъ дымланып, йылтырап алдылар. О, недир бир шейлер айтаджакь олып, дудакъларыны ойнатып алды, лякин богъазындан ич бир тюрлю сес чыкъмады. О, ялынъыз бир теринен ортюлип, индже будакъкъа чевирильген кьалтыравукъ къолуны Абдульгъазынынъ авучына къойды, яваштан башыны силькип ташлады.

Абдульгъазы яры окюнч, яры кедернен девам этти:

– Кечен афта Къарасувда йылдызнаме къаралгъан, къартлар айта, ёл корюле дейлер... Иджрет бизге ваджип экен... къысметимиз авушкъан...

Тёшектеки къарт сонъки кучюни топлап, бир-къач кере юткъунды, эшитилир-эшитильмез бир давушлар чыкъара башлады:

– Кетме, кетме, огълум... Ананъ мында комюльди... Эвлятларынъ мында комюльди... Козьлеринъ артта кьалыр...

Къапы гъырчылдынен ачылып, ичери ай ярыгъы урды. Ай ярыгъында къапыда учь адамнынъ кольгеси сечильди. Булардан бири оламан бойлу, кельпетенли, сия сакъаллы, Копюрли койнинъ джемаат чобаны Азамат акъай эди. Къалгъан экиси тыпкъы бир анадан догъма киби юксек бойлу, лякин арыкъ, косе сакъал, чечекнен берчленген, сия козьлю койлюлер эдилер. Олар бир бабанынъ огъуллары олмасалар да, кой халкъы оларны Биринджи ве Экинджи эгиз я да, догърудан-догъру, Эгизлер деп чагъыра эди. Олардан бири Экинджи эгиз – бираз русча бильгенинден, джемаат, шеэрнен я да забитлернен багълы эр ишни онъа ишана эди. Биринджи эгиз исе койде озюнинъ дильбазлыгъынен мешур эди. Сёзнен олса да, о эр гонъюльге мельэм тапар, эркеске кенъеш берир эди. Ана олар шеэрге эр вакъыт бирликте кете, биринджисининъ татарджа айткъанларыны, экинджиси ярым-юрту русчагъа чевире эди. Бойледжесине, олар бу меселеде де бири-бирини тамамлай эдилер.

Олар ичери киргенде къарт, меджалсызлангъан козьлерини юмып, терен ойларгъа далгъан эди. Абдульгъазынен селямлашкъан гурь сеслер оны тюшюндже басыкълыгъындан айынтты. О, козьлерини ачкъанынен, Азамат акъайнынъ шад бакъышына расткельди. Эбет къарт, Азамат акъайны бильгенинден берли – олар энди къыркъ беш сене къомшу олып яшай эдилер – бу козьлер бир вакъыт тантаналыкъларыны джоймагъан эдилер. Оларгъа бакъмакъ, оларда омюр лезетини сезмек къарткъа хош келе эди. Ким бильсин, бельки бу козьлер асла шай къурулгъандыр! Лякин къарт, Азамат акъайда ич бир вакъыт рухсызлыкъ сезмей эди. О олюм алдында, озь чалгъысынен кельген азраильни биле шадлыкънен къаршылай биледжек хош гонъюлли бир адам эди.

Къарт мусафирлерге къуванды. Онынъ юзюнде къуванч аляметлери – бурюшиклер пейда олдылар. О кендини савулгъан киби ис этти. Мусафирлерге айланып ал-хатир сорады.

Мусафирлер къарткъа ялынъыз бир сагълыкъ сорап кельмеген эдилер. Оларда джемаатнынъ муим бир авалеси бар эди. Къартнынъ апансыздан олип кетюви джемаатны отьмексиз, топракъсыз, эвсиз-баркъсыз къалдыра билир эди...

Бу сонъ вакъытларда Мемиш агъа Челебиев кой топрагъына саиплиги акъкъында гъайры баштан дава котерип, саипчилигининъ тасдыкъланмасы ичюн мехкемеге шикяетте булунгъан эди.

Бу ал кой джемаатыны къоркъугъа тюшюрди. Олардан эр бири мульк сонетлерини къыдырыкъламагъа, шаатлар араштырмагъа башладылар. Лякин бу сой ресмий тасдыкънамелерге малик олгъанлар пек сийрек эди.

Бу ишнинъ пешинден юрип, меселелернинъ акъ ёлунда чезильмеси джемаат тарафындан эгизлерге ве Азамат акъайгъа авале олунгъан эди.

Къарт бу акъта хаберни эшиткенинен, башыны саллады.

– Алла, Алла шааттыр! –деп алды.

Биринджи эгиз:

– Эбет, Алла шааттыр, Иншалла, меселе акъ ёлунда чезилир, – деди. Къарткъа къарады. Олюм панджасы ичинде ирип кетмекте олгъан къарттан аман бугунь тафсилят алмакъ керек эди.

О девам этти:

– Суд къаршысында хандан алынгъан ярлыкъны беян этмек керек, – деди, – ярлыкъ не вакъыт ве насыл алынды – махкемеге тафсилят бермек керек.

Къарт кечмишлерни башында тазертир киби, тюшюнип турды.

Абдульгъазы исе энди кеч олгъанындан ве мусафирлернинъ бир озьлерини хаста янында ташлап кетмек къолайсыз олгъанындан, геджелемеге къарар берди.

Къарт сыкъ-сыкъ нефес алып, кечмишлерни сёзге чевирип, яваштан икяесини башлады:

– Бундан етмиш сене эвельси эди. Аджы Рустемде джылкъыджы эдим. Къышнынъ аяз бир куню джылкъыгъа къашкъыр тюшти. Эки айванны парчалады. Ана шунынъ ичюн Аджы Рустем мени койден къувды... Къайда бармалы? Баарьни эль къапыларында кечирдим. Баарьде исе бар-ёкъумны топлап, бу къырда чадыр кьурдым... Учь яз, учь къыш бизим мерум Пемпенен мында омюр эттик... Топракълар бош эди... Учюнджи йылы, ана, Азаматнынъ бабасы, кочип кельди... О да меним дарыма огърагъан... Сонъ эп келе бердилер... Бу кой шай къурулгъан эди...

Къарткъа ава етмегендай олды, о юткъуна берип, кокюс къабартып теренден нефес алды. Бираздан кесик-кесик пышылдысы эшитилип:

– Кой мына бойле къурулгъан эди!..– деп текрарлап алды. – Бу топракъкъа башта сизинъ бабаларынъыз аякъ басты...

Кочьнинъ онунджы йылы еткен эди... Джемаат мени хангъа ёллады... Къурбан байрамынынъ биринджи куню эди... Бутюн джемаат пара топладыкъ... Къаймакъанлыкъта нам къазангъан бир джуйрюк алдыкъ... «Джельджетмез», дей эдилер. Ана бу джуйрюкни хангъа алып бардым... Учь кунь бекледим... Олмады.... Байрамнынъ дёртюнджи куню къош башлады... Хан, озю де сейирге кельди... Мен де «Джельджетмез»нен къошугъа къошулдым... Акътачиге биринджи барып кельдим... Сонъ, къыймай-къыймай атнынъ джугенлерини хан агъасынынъ къолуна туттурдым... Демек, хангъа бахшыш бердим... «Джельджетмез»нен арзуал да бердим... Сонъ, койге къайтып, джемаатнен хайырлы хаберлер бекледик... Бир шей... Бир шей кельмеди... Не исе, иджретнинъ...

Къартнынъ терен нефеске ошагъан пышылдысы, йип киби узюлип, сонъра текмиль тынды. Къаранлыкъ эвнинъ тапшаны устюнде шар киби бир ышыкъ пейда этип, тельгенип тургъан чыракъ, бу тынчлыкътан абдырар киби, бирден липильдеп алды.

Ичеридекилер къартнынъ джансыз дудакъларынынъ арекетке келип, давуш къозгъамасыны беклеп, динълеп турдылар. Къаранлыкъ ичинде парылдап тургъан козьлери, имдат, къуртулыш беклер киби, къартнынъ артыкъ джан алямети косьтермеген козьлерине тикильген эдилер. Дерсинъ, арекетсиз яткъан бу къартнынъ сёнюк козьлеринде оларнынъ омюр ве олюм сырлары сакълы эди.

Къарт козьлеринен бир шейлер ишмар этти. Абдульгъазы бабасынынъ башыны котерип, мешребени онынъ агъызына кетирди. Къарт юткъунды. Сонъ, кене пышылдысы эшитиле башлады.

– Шу йылы муарремнинъ бешинде хандан атлы кельди... Бахшыш къаршылыгъына ярлыкъ кетирди... Топракъны бизге берди... Алтмыш йылдыр... Иште онда... дивар ичинде сакълы тура... Къазынъыз... алынъыз...

Къартнынъ козьлери текмиль юмулып, башы бир тарафкъа янтайып кетти.

Бу арада, азбарда, босагъа алдында, юзьлери ай ярыгъынен ювулгъан эки баланынъ омюрлик достлукъ акъкъында бирликлери къурулмакъта эди. Олар бири-бирине сыйыкъкъан, эм лакъырды эте ве эм де юзьлеринден тамчы-тамчы козьяшлары тыгъырмакъта эди.

– Унутма достум, къайда да олсанъ, хабер эт. Эгер сизни онда да хорласалар, мен бутюн балаларны топлап...

– Ёкъ, достум, бизим ёлджулыгъымыз пек авлакъта, дейлер. Башта къаранен кетесинь, сонъ бир ай да денъизде ялдайсынъ.

– Сонъ, эгер сагъ къалсанъ, денъиз ютмаса, пек яман ачкозь экен, ортасына еттинъми, юта экен, сонъ кене къарагъа чыкъасынъ. Кетесинъ, кетесинь, тап дюньянынъ четине етесинъ, дейлер. Сен анда насыл келип етеджексинъ? Частлыларнынъ бинъде бири барып ете дейлер, къалгъанлары оле экен!

– Айса, кетменъиз, кетменъиз...

– Бабам айта, къысметимиз къаршыгъа авушкъан...

Чёль ичинден авлакътан, тыныкъ аваны тель киби къалтыратып, кедерли йырнынъ сес далгъалары келе башлады. Кимдир чёль бою кете ве юрек сызлатып йырлай эди. Балалар озьлери биле дуймадан, тынып, динъленип къалдылар.

Биринджи бала башыны котерип, достунынъ къолуны сыкъты:

– Унутма, достум, къайда да олсанъ, хатырла, мен сени бир вакъыт унутмам, – деди.

Олар бири-бирине бакъышты ве сонъгъулыкъкъа гонъюль алмакъ ичюн артыкъ башкъа бир сёз тапамадылар.

Бу балалардан бири Азамат акъайынынъ огълу Алим, экинджиси Абдульгъазынынъ огълу – къартнынъ торуны – Февзи эди.

Олар даа чокъ вакъытлар бири-бирине таянып отурдылар.

Юз бинълердже йылдызларнен сарылып алынгъан акъчиль ай, бутюн кяинатны сейир этип, ачыкъ коктен, баш устюнден, бу балаларгъа бакъып турды...

Яры гедже къарарларында Ресуль эфендининъ къапысы къакъылды.

О, насылдыр бир туманлы тюшюнджелернен чекишмекте эди. Бирден абдырап, тёшектен турды, гъырчылтылы къапыны аралыкъ этип, юкъулы бир сеснен:

– Сизге не керек? – деп сорады.

Софадаки кольге:

– Сизни къады эфенди беклей! –деп сесленди.

Ресуль эфенди пышылтынен, «ой папаз, яры геджеде шейтанларынъ туттымы?» деп мырылданды. Сонъ:

– Бар, сёйле, саба да вакъыт тапылыр, – деп къошты.

– Ёкъ, тез боладжакъсынъыз, муим меселе бар.

Ресуль эфенди кене ичинден «папаз» деп текрарлап алды. Сонъ алель-аджеле кийинип, софагъа чыкъты. Андаки кольге Мемиш агъанынъ каясы Къарали эди.

Олар, кой къаршысындаки джап устюнде агъарып тургъан эки къатлы, чардакълы эвге догърулдылар. Азбар къапыгъа еткенлеринен Ресуль эфенди шашып къалды: балабан азбарнынъ ичи рыкъма-рыкъ ат-арабанен, арабаджыларнен толу эди.

Ресуль эфенди чезильмеген тааджибининъ уянткъан мерагъынен догъру мусафир одасына келип кирди. Чешит орьме явлыкъларнен, макъатларнен, кумюш къама ве пыштавларнен зийнетленген ода наргиле ве чубукъ тютюни ичинде эди. Ичериси сес-шамата, кулькю, айкъырувларнен толу олса да, ич кимсени танымакънынъ чареси ёкъ эди.

Оны да эслемей къалдылар. Ялынъыз къады эфенди аякъкъа къалкъып, буюк бир незакетнен онынъ къолуны тутты ве мусафирлерге тевсие этти. Мусафирлер ерлеринден къыбырдамай онъа къолларыны узатып, кене дакъкъада бир Олимп къакъылдыларынен озгъарылгъан шаматалы лакъырдыларыны девам эттилер.

Къады Ресуль эфендиге озь янындан ер косьтерип, араларында санки ич бир шей олып кечмеген бир тавурнен, ал ве эвалыны сорамагъа, келип кетмегени ичюн опькелемеге башлады. Къадынен сонъки оларакъ лакъырды этип, «эфендилигини» ташлап кетмеге азырлангъан Ресуль эфенди, къадынынъ муляйимлигине тааджип этерек, озь ниетини шимди бойле гурьдели ве муим бир джемаат арасында ачмакъны къолайсыз тапып, сусып турды. Къадынынъ хатир ичюн берген суаллерине къыскъадан джевапланаракъ, козьлерини мусафирлерге тикти.

Булар Кърым мырзаларынынъ энъ метнлилери эди. Олар арасында Ислям Гирей Ширинский, майор Азамат мырза Аргинский, коллеж асессоры Исмаиль бей, титуляр кенъешчи Макъсут мырза Ширинский, сарай кенъешчиси Аргинский ве булардан гъайры Ресуль эфендиге белли олмагъан бир къач сымалар даа бар эдилер.

Мемиш агъа Челебиев бу къалабалыкъ ичинде бугьа джаврунлы, семиз кевдесини сыгъдырмагъа ер тапалмагъан адам киби, невбетнен мусафирлернинъ янында отурып-тура, къуллукъ итирамынен эр бирине баш саллай, куле, кулюмсирей, юректен къопайып гъурурлана эди. Не демек олсун, ярым аданынъ бутюн агъалары онынъ эвинде, даа дворянлыкъ дереджесине етмеген Мемиш агъанынъ эвине муим иш ичюн топландылар. Догърусы, бу муим ишнинъ асылыны Мемиш агъанынъ озю де гузель бильмей эди. Лякин насыл да олса, бойле бир мусафирлернен танышлыкъ асыл этмек онынъ да ялынъыз зенгин бир помещик оларакъ дегиль, айны вакъытта алем джемаатчылыгъы огюнде белли бир нуфузгъа малик олгъан, эсамеси окьулмасы керек олгъан бир адам оларакъ беян этеджек эди. Бу сонъкиси исе, байлыкъ байыры тёпелерине юксельмек ичюн башлыджа шартлардан бири эди.

Бираздан ичери Къарали келип кирди, Мемиш агъанынъ кьулагьына бир шейлер фысылдады. О аякъкъа турып, буюк бир шадлылыкънен мусафирлерге чевирильди:

– Атай Ширинский! –деп алды ве аман азбаргъа чыкъты.

Мусафирлер аякъкъа къалкътылар.

Чокъкъа бармай къапы артына къадар ачыларакъ анда Атай Ширинский пейда олды. О, томпуз алтын баш таягъыны Мемиш агъанынъ къолуна туттырып, (Багъчасарай къуюмджылары тарафындан алтын ве кумюшнен орьнекленген бу таякъ, сонъки Кърым ханы Шаин Гирейнинъ онынъ бабасына бахшышы эди, онынъ ичюн таякъкъа ич бир тюрлю итияджы олмаса да, ич бир вакъыт ондан айырылмаз эди), сонъра мырзаларнен селямлашып, ерине отурды.

Шу ара софралар донатылмагъа башлады. Мемиш агъа бакъыр къуман ве таснен ичери келип кирген хызметчи къызнынъ элинден савутларны алып, бирер-бирер мусафирлер огюне тиз чёкерек, къол ювдурды, юзь-без берди. Бу сайгъыдан тек бир Ресуль эфенди айырылып къалды. Лякин о озюни ынджытылгъан саймады – акъикъатта о оларнынъ ыргъаты эди, аяткъа чыкъты, къолларыны озю чайкъады. Бу арада аятта къады пейда олып, оны экинджи бир къаранлыкъ одагъа чекти. Ресуль эфенди къадынен бу айры расткелиштен файдаланаракъ, сонъки сёзюни айтып, чыкъып кетмек истеди. Лякин къады онъа агъыз биле ачырмады, сёзни озю башлады:

– Дуям, къардашым, – дуям,– деди,– сен манъа ачувлысынъ. Мен бу къарт алымда, бу агъаргъан башымнен сени пек яман ынджыттым. Багъышла, къардашым, шейтан къыздыргъанда тиль айткъаныны къулакъ эшитмей. Не япайым, шейтан шерине къапылдым. Пейгъамберимизнинъ биле зайыфлыкълары олгъан, мен исе бутюн инсанлар киби зайыф бир махлюкъым. О заман озюмни тутамадым, бираз къыздым... Къыздым амма, сонъундан яш тёкип, гонъюль сызлатып агъладым... Эй-й, къардашым, сен къарт адамнынъ козьяшы не демек олгъаныны бильсе эдинъ...– Къады сусты, джуббесининъ салынып тургъан енъинен козьлерини сильди. – Зайыфым, къардашым, чеккен бахытсызлыкъларым синъирлеримни ипрады, мени къылыкъсыз бир инсангъа чевирди. Алла Тааля азретлери менден козь бебеги киби эки эвлядымны алды...

Кечкен сене исе къадынымдан айырды... бу дар дюньяда чекишип ольмек ичюн бир озюмни къалдырды. Меним сонъки къуванчым сен эдинь, сенден де аджиз къалдым...

Къады текрар козьлерини сильди, башыны тёбен алып индемеди. Ресуль эфендиге о игренч олып корюльди, лякин къадынынъ бирден бойле бир къыяфетке кирмеси онда инам ве инамсызлыкънен толу олгъан пешманлыкъ сезинтилери догъурды, юреги аджынувнен сызлап башлады. Къадынынъ ондан не истегенини анъламайып чекишип турды.

– Къардашым, сенинънен достлугъым омюр бахытсызлыгъымны унуттырып, мен ихтияргъа теселли бере эди. Ялварам, мени унутма, мен – ихтиярны сев, мен исе...

Къады сёзюни битирип етиштирмеди, эр ерде тапылгъан Къарали, аман, ичери кирип, оларны ашкъа чагъырды...

Атай Ширинский Ширин бейлерден тамыр атып кельгенлерден энъ эслиси эди. Бир вакъытки азаматлыкълары энди чокътан кечкен, сенелернен агъарып, эфсанелерге дёнселер де, о сулялесининъ кечмишинен гъурурлана, кечмишнинъ хош хатырлавларынен яшай, озюни бейлер арасында кене де энъ азаматлысы сая эди.

Ханлыкъта хандан сонъ башта оларнынъ адлары анъыла эди. Бейлер арасында байракъ тек бир Ширинскийде эди. Къанлы чарпышмалар азырлангъанда хан башта Ширинский бейлернен кенъеше эди, чюнки Ширинский бейлернинъ къолунда ханны эр вакъыт тахттан юварлатаджакъ кучь ве къувет бар эди. Муртаза эфендининъ къулагъы эп бир чынъламаз.

Атай Ширинский, Ширинскийлернинъ кене де бар олгъаныны косьтермеге ве ярым адада идаре тельбевлеринден, зайыф олса да, бир де-бирини озь къолуна алмагъа тырыша эди. Бойле тельбевлерден бири Таврида рухани идареси ве онынъ башында тургъан муфтий эди. Атай Ширинский, муфтий оларакъ Сеит-Муртаза эфенди сайлангъанда, онынъ вастасынен бойле бир тельбевни артыкъ къолуна ала башлагъан эди. Лякин Сеит-Муртаза эфенди идаре башына онынъ ярдымынен кечсе де, рус чарлыгъы вакъытында байып юксельген мырзаларнынъ джумерт бергилерине къапылып, кет-кете Атай Ширинскийден баш чевирди. Ширинский эйликке кемлик косьтерген бу Сеит-Муртаза эфендиге Ширинский бейлернинъ ким олгъаныны косьтермек ичюн, сонъки йыллар ичинде аз ынтылышлар япмаса да, не суляле шурети, не дворян етекчиси унваны, не де таныш-билишлиги файда этмеди.

Сонъ вакъытларда муфтиге фетвлер чыкъарув акъкъы бериледжеги акъкъында хабер Атай Ширинскийни текмиль къутуртты. О, неге олса-олсун, якъынлашмакъта олгъан муфти сайлавларындан файдаланып, сонъки кучюни къояракъ, Сеит-Муртаза эфендини идаре башындан учурмакъ истеди. Бу сонъки бир-къач ай ичинде арабадан тюшмеден, озь эвинден зияде, ёлларда, ана шу чингенелерден тамыр аткъан ач челебилернинъ эвинде булунды. Бутюн тильбазлыгъына ёл берип, мырзаларнынъ ишанчлыларыны бугуньки мушавереге азырлады. Атай Ширинский эр шейни ымпыс-тымпыс азырламагъа ве сайлавларда Муртаза Эфендининъ башына йылдырым олып къопмагъа тырышты.

Топлангъан бейлер, мырзалар индемей ашады ве ичтилер. Атай Ширинский беклеп турды. Бираздан сонъ Истанбул ракъысы озь кескинлигини дуйдурып, мусафирлернинъ башыны алевлендирди. Эв ичинде кене сес-шамата къопты. Эр ерде озь сесинен къопайгъан Джентемир мырза «Исфиандан мен кечалмам» деп ички джемиетлеринде мод ола башлагъан янъы тюркюни созгъан арада, Атай Ширинский еринден къалкъып, таягъыны ерге къадады. Балавуз чыракъларынынъ сёнюк ярыгъында Ширинскийнинъ оламан вуджуды миндерлер устюнде тиз чёкип, я да багъдаш къурулып отургъан мырзаларгъа бир вакъытки Ширинскийлернинъ кучюни анъдырды. Олар сустылар. Тек бир Джентемир мырза хошнутсызлыкънен бурулып, къолайсызджа йырыны больгенлери ичюн фысылдап алды.

– Бейлер ве мырзалар! Мен сизинъ юзюнъизде акъ суеклилернинъ талий бахтсызлыгъыны корем. Даа якъын бир кечмиште ата-деделеримизнинъ къамчысы астында шериаткъа бойсунгъан къарабаджакълар баштан чыкъып, бозулып кетмектелер. Кетиш бойле кетер исе, куню келир, къадынлар дон киерлер, шариат аякъ астында тапталыр. Сиз бир бакъынъыз: олар джамиден зияде къавелерге, трактирлерге къатнайлар. Озьаралары дертлешип, тиль узата башладылар. Эр бирининъ тили бирер къарыш узанды. Бу тиллер кесильмесе, олар йылан киби узанып, бутюн халкъны зеэрлерлер. Куню келир, Сеит-Мамбет мырзанынъ башына патлагъан къабакъ, бизим башымызгъа да патлар, озюмизни откъа ташларлар. Айсе, не япмалы? Мырзалар, сизден сорайман, айсе не япмалы? Башымызгъа патлайджакъ ахыр заманны беклемелими?

Атай Ширинский джевап беклер киби, ешиль козьлерини мырзаларгъа бирер-бирер тикип алды. Мырзалар сесленмей къалдылар.

– Шай о, мырзалар, шай! Къуран азимшанда халкъ бозулдыкъча ахыр заман якълаша дениле, Алла косьтермесин, ана биз де о куньлерге ете ятамыз. Эрте-ярыкъ эсимизни башымызгъа топламакъ керекмиз, ёкъса сонъки пешман-башкъа душман дегенлер, уджу кеткен йипнен къопкъа да кетер. Йип исе, мырзалар, ишанычсыз къолда булуна. Йип къачар, къопкъа кетер, биз исе агъыз ачып къалырмыз. Шай олгъанда айсе не беклейсинъиз? Мырзалар, сизден сорайман, беш капикке джаныны саткъан Муртаза эфендиден не беклейсинъиз? Эбет, мырзалар, хаберинъиз олсун, Муртаза эфенди тек джаныны сатмакънен къалмайып, сизни де бирер-бирер сатмагъа башлады.

Мырзалар сескендилер. Куськюнликке далгъан Джентемир мырза биле козьлерини Атай Ширинскийге тикти, Муртаза эфендининъ озюне къаршы япкъан хаинликлерини динълемеге азырланды. Атай Ширинский, аселет япкъан киби, догъру Джентемир мырзадан башлады:

– Мына, Джентемир мырза, ич олмадым сени алайыкъ. Насыл тюшюнесинъ Мулькюньни аз косьтергенинъ ичюн сени губернатор азретлерине ким чакъты? Абдульфевзининъ къадынынен яшай деп, ким чыкъарды? Э, ким чыкъарды? Сабыр эт, Муртаза эфенди сени даа шериаткъа да чекер.

Ичеридекилер кулюмсиредилер. Джентемир мырза ачувнен когерип:

– Ифтира! Муртаза эфенди меним устюме ифтира ата! — деп багъырды.

Лякин онынъ сёзю ич кимсеге тесир этмеди.

Джентемир мырзагъа тишлери тёкюльмесине мал олгъан шу тарих, мырзалар арасында энди тильге теспи кесильген эди. Онынъ къызышкъаны исе оларнынъ кейфлерини къозгъап, базы бирлери кулип биле алдылар. Лякин ель киби келип кечкен бу шенълик чокъкъа бармады. Атай Ширинский бирер-бирер эписининъ зайыф ерлерини сайып, олардан эр бирине Муртаза эфенди тарафындан губернаторгъа бильдирильген, я да Атай Ширинскийнинъ озю тарафындан сёз келими уйдурылгъан джинаетлерни, шикяетлерни, тёметлерни такъыштырып чыкъты. Мырзалар къызышты, къутурыштылар. Ярым саатке бармадан эписи аякъкъа къалкъышып, сес-шаматанен Муртаза эфендининъ башына ягъмур киби сёгюш ягъдыра башладылар. Атай Ширинскийнинъ беклегени де бу эди. О таягъыны котерип, мырзаларны низамгъа чагъырды:

– Мырзалар! Мырзалар! Нафиле богъаз керменъиз! Муртаза эфендининъ къулагъы эп бир чынъламаз.

– Биз оны чынълатырмыз!

– Биз онынъ салпы къулакъларыны давул киби чынълатырмыз!

Кене кочьтилер. Озьаралары къарышып Муртаза эфендининъ япкъанларынынъ тюбю-тамырындан ялан олгъанына бир-бирини къандырмакъ ичюн багъырышып-чагъырышып къамачавгъа алынгъан джанаварлар киби, шамата къопардылар. Атай Ширинский мырзаларгъа бакъып, гонъюль шадлыгъынен къуванса да, беньизининъ джиддийлигини бозмады, юзюндеки яшын булутлы сытыкълыкъны сакълап, къашларыны чатып, фараон эйкеллери киби къадалып турды. Таягъыны котерип, кене багъырып алды:

– Мырзалар! Мырзалар! Не багъырасынъыз? Багъырмакътан не файда? Сизни ким эшитеджек? Муртаза эфендими? Екъ, Муртаза эфенди шимди вакъуф параларына алынгъан пуф тёшеклер ичинде яш бичеклер къойнунда кейф чатып, ярын сизден бир де биринъизни чакъмакъ ичюн хаялланадыр. Истесенъиз башы уджуна чубукълы давул къакъынъыз, о айынмаз. Оны айындыраджакъ – кучьтир, эбет, мырзалар, оны айындыраджакъ бизим къолумызда олгъан къувет ве кучьтир.

Мырзалар яваш-яваш тынып, ерлерине чёке башладылар. Ялынъыз бир Джентемир мырза озюни къолгъа аламайып, де пенджере, де къапы янына келип, доланып юрди, океленди. Джентемир мырзанынъ окели тюшюнджесини Атай Ширинскийнинъ давушы бозды.

– Мырзалар! Биз Муртаза эфендининъ муфтий олгъаныны истемеймиз! Деф олсун! Губернатор азретлери акъ падиша къаршысында эбет де бизни якълар. Губернатор азретлерине арзуалгъа имза этинъиз.

Мемиш агъа устюнде девит ве къалын арап арифлеринен сырлангъан арзуал олгъан курсюнен мырзалар огюне тиз чёкип чыкъты. Олардан базы бирлери къанатны алып имза эттилер. Бу унерден марум олгъанлары исе, пармакъларыны девитке батырып, имза ерине пармакъ тамгъасы къойып чыкътылар. Джентемир мырза озюне невбет кельмесини беклемеден, аман тиз чёкип, ачувны кягъыттан алмагъа ниетленген бир кимсе киби, буюктен-буюк бир имза къаралады. Сонъки невбет Ресуль эфендиге эди. О къайсы тарафкъа янтайджагъыны бильмей чекишип тургъанда, Мемиш агъа курсюни онынъ огюне сюрип:

– Имза этинъиз! – деди.

Ресуль эфенди къанатны къолуна алып, курсюге эгильди, лякин бирден элини кери чекти: онынъ ады къаршысында «Къырым молла-хатиплеринден» сёзю тура эди, бойле бир имзагъа о ич кимсе тарафындан мунасип этильмеген эди. Ресуль эфендининъ тельгенювде олгъаныны корьген къады, оны яваштан тюртип:

– Имза этинъиз, къардашым, биз оларнен сёйлештик, – деди.

Атай Ширинский исе, кескин-кескин козь ташлап:

– Не назлана бересинъ? Мырзаларнен бир ерге имзанъ къоюлгъанына шукюр эт! —деди.

Ресуль эфенди артыкъ даянамады, джуббесининъ якъаларыны тутып, аякъкъа къалкъты, догъру Атай Ширинскийге бакъып:

– Мен сизни де, Муртаза эфендини де бильмейим, – деп, къапыгъа догърулды.

Джентемир мырза затен тюшюнджеге чокъ къабилиетли бир адам дегиль эди. О эр вакъыт, даа белли бир фикирге тёкюльмеген дуйгъуларынынъ ильк арзуларынен арекет этип, ич бир вакъыт бу арекетлернинъ ненен нетиджеленеджеклерини тюшюнмей эди. Тюшюнмек, баш ёрмакъ, эр анги бир меселе боюнджа кунь эвельден фикир асыл этмек – онынъ табиатына уйгъун бир шей дегиль эди. Онынъ арекет принципи – истек эди. Истедими – япар, йыкъар, бозар эди. Гонъюли эр сой истектен бош къалдымы – ятар, юкълар, кимерде бир афталарнен эвден чыкъмадан къарсанбалы омрюни яры юкъу, яры яв арасында кечирир эди. Бир къач койнинъ бинълернен койлюлери тарафындан ишленген топракълары – ашлыкълары, онынъ къылыгъынынъ ве чокъ тегин олмагъан акъылынынъ тюшюнип чыкъаргьан бутюн делиликлерине ве аш къазанынынъ бутюн арзуларына бол-сал етишмекте эди.

Лякин Атай Ширинскийнинъ сёзлери онынъ омюр тынчлыгъыны боздылар, эеджаннен къарышыкъ тюшюнджелер догъурдылар. Джентемир мырза кин ве аджынув дуйгъуларынен башыны салындырып, уйле къарарларында коюне къайтып кельди. О, озь койлюлери арасындан аман-аман беш-алты дане баш кесер сайлап – бу ишке ляйыкълылары онъа беш пармагъы киби белли эди – атланып, Беш-Талып коюне Сеит-Муртаза эфендининъ эвине етип, якъып, темелини ернен ексан этеджек олды. Лякин кунь гедженен денъишип, къаранлыкъ баскъанынен, онынъ тюшюнджелери де баарь авасы киби бир тамам башкъа джерьян алдылар...

Озь койлеринде аким де, укюмджи де о озю эди. Бунъа там акълы олгъаныны о, озюне къаршы чыкъкъан койлюлернинъ эвлерини якъувнен, котеклевнен, койден къувувнен энди бир къач керелер тасдыкълагъан эди. Лякин бу кересиндеки мерамы озь койлерининъ сынъырындан чыкъып, бутюн Къырым алекетинен къокъуй эди. Бойле бир арекетнен, саипликлери акъкъында чешит лакъырдылар юрген топракъларны гъайып этмесе биле, къолгъа кечирмек ичюн умют беслегени, къомшу койдеки сувлу вакъуф топракъларны унутмакъ керек оладжакъ эди. Бойледже, Джентемир мырза омрюнде биринджи кере озь истегине къаршы чыкъып, эртеси саба силяланып дегиль де, юрек толусы агъры, араба толусы азыкънен муфтиге селяметликке ёнельди.

Идареси Симферопольде булунса да, о яз айларыны мындан докъуз-он вёрст авлагъында олгъан Беш-Талып коюнде кечире эди. Ёлнынъ якъынлыгъына бакъмадан, Джентемир мырза талекеге эки чал айгъыр ве бир де мечев ектирди, чанъ такъымлары салдырды, йымшакъ чёль ёлларындан булут киби тоз котерип, бир саатке бармай, арабаны айдаштырып, Сеит-Муртаза эфендининъ азбарына келип кирди.

Азбар бол эди. Дёрт бир тарафтан юксек таш исарларынен сарылып алынгъан бу азбарнынъ ортасындаки эв, дигер япылар арасында, сюйрю тёпесинен къоджаман бир къулле киби котерилип турмакъта эди. Сачакълары тахта орьнеклер ве чешит бояларнен сырлангъан, чардагъы чешит бичимде ве тюслерде джамларнен ортюльген бу эвге ильк бакъышта биле, онынъ саибининъ эв яптырыджылыкъ зевкъы, хансарайнынъ бири-бирине зыт услюблеринен къураштырылгъан биналарнынъ къурбаны олгъаны анълашылып турмакъта эди.

Джентемир мырза азбаргъа киргенинен, арабаны эв алдындаки асма къую янында токътатты, лякин шу ерде кунеш ярыгъындан парылдап тургъан файтонны корип, тознен боналгъан озь талекесинден утаныр киби, атларыны аман азбар теренлигине айдаштырды. Азбарнынъ чешит кошелеринден бир-къач койлю арабагъа якълашып, атларны тувармагъа башладылар.

Джентемир мырза узериндеки тозлукъны ташлап, яхшы этип къакъынды, сонъ бурун явлыгъыны чыкъарып, местьлерини сюртти, айны шу явлыкънен бурнуны сильди. Бундан сонъра, джебиндеки алтын косьтегини елегининъ устюне салындырып, буюк бир гъурур ве тантананен чардакъкъа котерильген мердивенлерге догъурулды. Бу арада козь къыйыгъындан хошнутсызлыкънен файтонгъа бакъып, мердивенден юкъары котерильмеге башлады.

Эвнинъ экинджи къатында оны муфтининъ къадынлары Джумазие ве Тензиле къаршылап алдылар. Яш бикечлер юзьлерини орте берип, муфтининъ Къуран окъумакъта олгъаныны айттылар, ве бираз беклемесини риджа эттилер.

Джентемир мырза бу бир бойда, бир кийимде, бир яшта олгъан ёсмаларнынъ сайгъынен янъгъырагъан хош сеслерини эшиткенинен, юрегиндеки агърылар енгиллешип, оларнынъ ерини насылдыр бир шадлыкъ бийледи. Кейфи кельди. Дакъкъада бир этли янакъларыны къалтыратып, ачкозьлюкнен толу зейтюн сиярынтылы козьлерини къыйып, кунешдай джылмайып, башталарда одыр-будыр акъкъында айтты, сонъра исе, кьадынлар джемиетинде чокъ незакетли сайылмагъан шейлер боюнджа сёз ачты.

Джентемир мырза Къырым ханийлери арасында эгленджели ве юрек чекиджи бир адам сайыла эди. Олардан бир чокълары, гизлиден олса да, онъа севги беслей эдилер. Бу саадаки озь дегерлигине керек къыймет кескен Джентемир мырза да бундан файдаланмай къалмай эди. Лякин бу иш буюк усталыкъ ве сакътлыкъ талап этмекнен, бир чокъ алларда юмрукъ котегинен нетиджелене эди.

Джентемир мырза лакъырды арасы ёсмаларны баштан-аякъ сюзип, бу вакъыткъадже оларны эслемей къалгъанына языкъсынды. О Сеит-Муртаза эфендининъ эвинде бойле хазинелер гизленгенини бильмей эди. Эвде ят кимселер олгъанда, бикечлер озь одаларында къапавлы тутула эдилер.

Джентемир мырза ийлекярлыкънен джылмайып:

– Худжур шей, – деди, – къомшу койде бульбуллер отьсюн де, мен оларны эшитмейим!

Къадынлар къызарды ве кулюмсиредилер. Джумазие фырланты арасындан козьлерини йылтыратып:

– Кимерде авлакъ койлердеки бульбуллернинъ хош сеслери якъындакилерини тындыра тургъан, – деди.

– Бильмейим, сиздай дюльбер бульбуллернинъ сеслерини тындыра биледжек тапылырмы?

– Я Харджы-бельде?..

Джентемир мырза бирден къайнакъ сувгъа тюшкендай олды: шубесиз бу, Абдульфевзининъ къадынынен олгъан вакъиагъа ишмар эди. Демек, муфтининъ бу меселеден хабердар олгъаны догъру экен!

Онынъ юреги кене агърыларнен сызлады. «Санчкъычкъа» ненен джевап береджегини бильмеди. Лякин оны бу вазиеттен муфти къуртарды – эв ичинден онынъ оксюриги эшитильди. Къадынлар аман озь одаларына кирдилер. Джентемир мырза исе джесаретсиз адымларнен муфти олгъан къапыгъа догърулды.

Сеит-Муртаза эфенди къадифе миндер устюнде багъдаш къурунып, энди наргиле чекмекте эди. Онынъ сезик къулакълары мусафир кельгенини дуйсалар да о озь леякъатлыгъыны сакълап, мусафирни аягъына кетирди. Мына шимди де, къапы ачып ичери кимдир кирсе де, о, дин хадимлерине аит олгъан тюшюндже далгъынлыгъыны сакълап, наргиленинъ орьнеклерине бакъып турды.

Джентемир мырза:

– Селям алейкюм, муфти эфенди! – деп алды.

Сеит-Муртаза эфенди Джентемир мырзадакидай сия козьлерини котерип, алтын шертли атлас джуббесини салындыра берип, аякъкъа турды, къол тутты, баягъы вакъытлардан берли келип-кетмегени ичюн опькеленди.

Джентемир мырза куськюнликнен башыны салындырып, озь ичинден: «ай сени къарт тильки», деп алды ве сонъ давушнен къошты:

– Джель эсмей, япракъ тепренмез, муфти эфенди, – деди. – Гонълюм къырылды, ынджындым: бильмейим, не яптым да, сизге душман кесильдим. Мен сизге эр вакъыт яхшылыкъ тиледим, башкъалары исе къую къазды.

– Ачыкъ сёйле, къардашым!

– Чакъкъансынъыз, муфти эфенди...

– Эстагъфирулла, сен не дейсинъ шу, къардашым?

– Топрагъыны аз косьтерди, деп губернатор азретлерине чакъкъансынъыз. Сонъ, анавы Абдульгъазынен арамызда олгъан... – Джентемир мырза тутулды, даа банагъы ёсмаларнынъ бу меселени анъып ташлагъанларыны хатырлап, бу хаберни оларгъа тёшек ичинде кейфленгенде Муртаза эфенди тарафындан мыскъылгъа алынып айтылгъанына шек биле асыл этмейип, бираз къызарды, урьмет бесленильген бу акъ сакъаллы къартнынъ биле оны кулькю эшьясы япкъанына зытланды. Муфтининъ не ичюндир сусып турмасы, онынъ афакъаныны даа зияде къозгъады.

О лакъырдыгъа «бибер» къатып, девам этти:

– Шай олса да, мен сизге башкъаларыдай яманлыкъ тилемейим, – деди. – Сакът олунъыз, Атай Ширинский сизге терен къую къаза!..

Муфти гъафлетнен инеге отургъан адам киби, Атай Ширинскийнинъ адыны эшиткенинен, атылып турды, джуббесининъ якъаларына япышып, акъ сакъаллы акъ бенъзиндеки сия козьлерини Джентемир мырзагъа тикти. Джентемир мырза исе, бирден къозудан къашкъыргьа чевирильген муфтининъ атешленгенини гонъюль хошлулыгъынен сейир этип, Мемиш агъанынъ эвинде олын кечкенлерни бирер-бирер сайып чыкъты.

– Ана, губернаторгъа арзуал азырледилер...

Джентемир мырза оны кимлер имза эткенини икяеге башлайджакъта, бирден сусты, чюнки арзуал астында онынъ имзасы да бар эди.

Муфти артыкъ сабыр сынъырындан кечкен эди, апансыздан тузакъкъа тюшкен джанаварнынъ бичарелегинен, эвни дёрт доланды.

Джентемир мырза козьлерини муфтиден алмадан, Багъьчасарай текиесиндеки къутурмыш дервишлерни хатырлады: къавукъ, джуббе кийген бу бешарет аскетлер ай-уй чекип, баш айлангъандже аний киби чевирилип, сонъ бирден таш киби авдарылып ерге йыкъылалар. Ана, Муртаза эфенди де, даа баягъы вакъытлар айланыр, чаре къыдырып доланыр, лякин сонъ-сонъу о да юварланып кетер. Лякин о даа аякъта-къуветте экеч, ондан бир де бир шейлер къопармакъ керек.

– Ана шай о, муфти эфенди, бири кемлик япа, эйилик коре, дигер бири исе эйилик косьтерсе де, яманлыкь коре. Сеит-Джелиль эфенди сизден аз эйилик корьдими? Къадылыкъкъа оны сиз къоймадынъызмы? Энди сизни къуюгъа итеп, озю муфти олмакъ истей. Мен исе... Э, не япмалы, козюнъизге чёп олгъанмыз, нишангъа бизни аласынъыз, къурбан бизни чаласынъыз... Не яптым, не ишледим? Сой-акъраба деп, эр вакъыт яхшылыкънен анъдым... ана, кене де ярдымгъа кельдим.

«Ярдымгъа» сёзю муфтининъ къулагъына айрыджа бир къуветнен барып урунса да, бозукъ омюринен халкъ мыскъылынынъ тесписи кесильген Джентемир мырзанынъ бир де-бир шейде ярдым эте биледжегине ишанчы аз эди. Лякин сувда богъулгъан – дал къармалар, дегенлери киби, о, апансыздан башына энген бойле чаресизлик вакъытында, Джентемир мырзадан биле ярдым арамагъа азыр эди. О айны къызгъынлыкънен долаптаки Къуранны къолуна алып, Джентемир мырзагъа чевирильди.

– Мына, къардашым, емин этип айтаман, – о Къуранны учь кере дудагъына ве манълайына кетирип алды, – бу айтылгъанларнынъ эписи ифтирадыр, сенинъ ичюн ич бир ерде яман ич бир сёз айтмадым. Олар биз, дин къардашларны къаршы-къаршыгъа къоймакъ истейлер, мусюльманларгъа ахыр заман азырлайлар.

Джентемир мырза индемей турды. Ахыр заманны ким азырлай: Атай Ширинскийми, ёкъса Муртаза эфендими? Бу меселе онынъ ичюн къаранлыкъ эди. Лякин эки арада буюк къавгъа атеши туташкъаны ве бу янгъын вакъытында чокъ шейлер беджермек мумкюн олгъаны онъа ачыкъ-айдын белли эди.

– Сен, къардашым, ич бирине инанма, тёпемизде Алла бар, о биле, мен бутюн мусюльманларны къайгъырам. Элимдеки кучьни оларны ахлякъ ве эдепче мукеммеллештирмеге къулландым, къардашлыкъкъа чагъырдым, янъы медреселер, текиелер, джамилер ачтым. Къанун къаршысында шериат муджиби татарлыкънынъ рухий терекъкъисини, диний аньанелерини къорчаладым. Бу къолай бир иш дегиль эди, къардашым. Агъыр куньлерде яшаймыз... Халкъымыз арасында ичтимаий анълашылмамазлыкълар теренлеше. Бойле кетсе, Алла бильсин, башымызгъа нидже белялар къонар. Амма бу алчакълар...

Сеит-Муртаза эфенди дердини тёке берди. Сонъ, ниает, гъамнен миндерге чёкти, кедернен наргилесини алып, агъызындан сыкъ-сыкъ тютюн будакълары джибере башлады.

– Ёкъ, Атай Ширинский минген арабасындан тез тюшер, я да тюшюрирлер. Айын-оюн кечмез – о манъа къаршы дегиль де, динге къаршы куреш ачты, шай олгъанда, къолларыны тиреп, азыр турсын. Шукюрлер олсун, мен даа озюмни къуветли дуям.

Сеит-Муртаза эфендининъ козю алдында губернатор азретлерининъ къалын кевдеси, ирили-уфакълы Къырым мырзаларынынъ бутюн бир обасы джанланды. О бираз вакъытлар тюшюнип тургъандан сонъ:

– Ярдым къолу узатаджакълар етерликтир, – деп къошты.

Джентемир мырза вакъуф топрагъы меселесине кечмезден алдын, бу акъта одев япар киби, «ярдым къолуны» узатты:

– Шай о, муфти эфенди, – деди. – Мен эр эки тарафнынъ адалетлилигини ольчеп бакътым ве нетиджеде кене де сизге янтайдым. Онынъ ичюн умумий ишимизге ярдымы олур деп, сизге шойле бир кенъешнен кельдим. Копюрли койде янъы ачылгъан джамиде дюнья корьген бир кельмешек моллалыкъ эте. Бир кьат урбадан гъайры ич бир чёпи олмаса да, пек намуспервер адамгъа ошай. О, Сеит-Джелиль эфендининъ бутюн къаранлыкъ ишлерини огренген. Энди бир къач керелер чатышкъанлар биле. Дейджегим, урьмет этилип мушавереге чагъырылса да, баш кестирди – имзасыны бермеди. Дейджегим...

Сеит-Муртаза эфенди озю дуймадан наргилесини ташлап, Джентемир мырзагъа чевирильди.

– Сёйле, къардашым, сёйле!

– Дейджегим, оны атеш къуллеси этип, Сеит-Джелиль эфендининъ башына патлатмакъ мумкюн олмазмы экен?

Сеит-Муртаза эфендининъ тени къуванчнен чимренди: эбет, биринджи дарбе муфтиликке аза Сеит-Джелиль эфендининъ башына энмек керек.

Муфти къуванчыны эльге бермемеге тырышты:

– Сен, къардашым, оны эвге чагъыр, сёйлешир бакъармыз, – деди.

Джентемир мырза кетмеге азырланып аякъкъа турды, муфтинен къапыгъа догърулдылар.

Топракъ лакъырдысыны ачмагъа артыкъ вакъыт эди. О, сёз келими, кучюк бир меселени хатырлар киби, къапы янында токъталып:

– Сонъ, муфти эфенди, анавы вакъуф топрагъы меселеси насыл оладжакъ я? – деди.

– Яхшы, къардашым, япармыз, алыр къулланырсынъ. – Сонъ къошты: – Ярын губерна шеэрине кель, анълашырмыз.

Джентемир мырза бу дакъкъасы къанат тапса учар эди биле. О семиз авучларынен Сеит-Муртаза эфендининъ суекли къолуна япышып, дудагъына кетирди, лякин къолны ташлайым дер экеч, бирден къапы ачылып, джуббесине бурюнген молла ичери кире къойды.

– Селям алейкюм!

Джентемир мырза ве ичери кирген молла шашкъынлыкънен козь алышып-бериштилер.

Джентемир мырза зорнен озюне келип:

– Иште, Копюрли кой молласы Ресуль эфенди! – деп мусафирге оны тевсие этти, «барып да сёгюшлерими айтмаса экен», деп къоркъугъа тюшти. Ресуль эфендининъ апансыздан япылгъан зияретининъ себебини анъламадан, аман чардакътан тюшип, арабасына догърулды. Азбар къапыдан чыкъкъанда козь къыйыгъындан пенджереге къарады: ёсмаларнынъ экиси де ортю арасындан бакъып турмакъта эдилер. Муфтининъ бичарелиги онда ёсмаларгъа къавушув ишанчы догъурды. О буюк бир йигитликнен атларны къамчылап, ёлгъа чыкъты, кенеде тоз-думан чанъгъытып, «Исфиандан кечалмам»ны созды.

Халкъ теляш ве шашкъынлыкъ ичинде эди. Султан тюркиесининъ къуртдай къайнашкъан сарыкълы эльчилери халкъны «Акъ топракъкъа» – къаршыгъа чагъыра, ачлыкъ, зорбалыкъ ерине, султаннынъ мераметини ишандыра эдилер. Халкънынъ эвель-эзельден берли кечиниши олгъан топракъларгъа саип кесильген мырзалар, бейлер, чешит агъалар алдавнен, зорнен оларны топракътан къувып чыкъара, боюнларына эсирлик мойсасы кечире эдилер. Эр кимнинъ къаршысында: «Не япмалы?» суали джанлана эди.

Тюневин акъшам Беш-Арыкънынъ сонъки сакини Абдульгъазынынъ къорантасы да ёлгъа чыкъты. Къадыны – Шерифе татай, къызы Гульсюм тёшек-ястыкънен, чанакъ-чёльмекнен юклю гъыджырдавукъ маджарнынъ пешине тюштилер. Огъуллары Февзи огюзлернинъ башындан тутты Абдульгъазынынъ озю маджаргъа сыгъмагъан богъчаны сыртына урып, янашадан кетти.

Маджар алчакъ чегерликлерни кечип, дереге энген ёлнун гурь эменликлерге киргенинен, орталыкъны сокъур къаранлыкъ басты: дерсинъ, насылдыр тюпсиз бир магъарагъа барып тюштилер. Атта коктеки йылдызлар биле эсленмей эдилер.

Бираздан оларнынъ алдларындан къуршун тюслю озеннинъ шувултысы эшитиле башлады. О джан алямети косьтерир киби тельгенип, сюйрельген бир махлюкъ киби шувулдап, къаранлыкъ ичине синъип кетмекте эди.

Маджар эп озенге якъынлашты. Бирден огюзлер мойсаны кери къакъып, иркилип, адымларыны шарт кестилер...

Сув терен эди. Лякин сыгъынмакъ ичюн маджарда ер ёкъ эди. Абдульгъазы ве Февзи чарыкъларыны чыкъарып, балакъларыны тиредилер. Шерифе татай ве Гульсюм папучларыны къолларына алып, этеклерини котердилер. Огюзлер атештен къоркъар киби, яваштан сувгьа аякъ бастылар.

Ёл кеттикче тарлашты. Абдульгъазы бираз маджардан кери къалып, Шерифе татайнынъ янындан юрди.

– Танъгъа якъын ягъмур ягъаджакъ, – деди. Шерифе татай индемеди.

Абдульгъазы девам этип:

– Танъгъа къадар пошта ёлгъа етмек керек, – деди, къаведе раатланырмыз.

Бу арада бирден чалылар шатырдады, сонъ олар арасындан кимнинъдир давушы эшитильди:

– Февзи, сенсинъми?

Февзи абдырап, ян бетке чевирильди:

– Алим! Алим, ёлгъа чыкъ, бизмиз.

Чалыларны онъгъа-солгъа итеп, сыртында чалмасы олгъан Алим ёлгъа атылып чыкъты.

– Селям алейкюм! Огъурлы ёллар! – деди, сонъ Февзинен сыралашып, онынъ янындан кете башлады. Февзи къуванч толу давушынен:

– Достум, сени артыкъ коралмам деп, мугъая башлагъан эдим, – деди.

Алим кулюмсиреп алды:

– Мен Беш-Арыкъкъа бардым, эвинъиз там-такъыр бош эди. Онынъ ичюн дагъ ичинден кестирип, къаршынъызгъа чыкътым.

Февзи асретликнинъ ильк геджесинде озюне теселли кетирген достунынъ юрегини насыл аладжагъыны бильмеди. Ниает, учкъурлы штанынынъ терен джебине къолуны сокъуп, йылтыравукъ бир шей чыкъарып, Алимге узатты:

– Ал, достум, хатире олур.

Алим бир ан тюшюнип турды: алмалымы, ёкъмы? Алмаса, достунынъ джаны агъыраджакъ, алса – досту чакъысыз къаладжакъ. Я чакъысыз ёлджу ёлджумы я!

– Алим, къурбанынъ олайым, ал, манъа керекмей.

Алим белиндеки къынлы пычакъны ильмегинден чыкъарып:

– Айса, сен де буны ал, экимизде де тюс къалсын, – деди.

Февзи итираз этип оламады: дост тюсюнден даа макъбул не бар?

Огюзлер маджардаки агъырлыкънынъ тазыйыкъындан ог аякъларына тирелип, кене энъиш ашагъы тюше башладылар. Энъиш тез битти. Сувсуз дереге тюшкенлеринен, ёл тикине, байыр юкъары котерильди. Огюзлер зорнен адымлай башладылар. Абдульгъазы, Алим къоллукъларгъа япышып, маджарны итедилер. Февзи огюзлернинъ башындан тарткъычлады. Ёлнынъ энъ къыйын ери олгъан экинджи айланмагъа кельгенде, огюзлер текмиль такъаттан тюшип, маджар кери чекиле башлады. Абдульгъазы бутюн кучюнен къоллукъларгъа япышып:

– Алим, копчеклерге таш къой! —деп багъырды.

Абдульгъазынынъ айткъаны догъру чыкъты: илькиде, енгильден ель эсип, ёл тозларыны чанъгъытып ташлады. Сонъра, кок юзюни атешнен ярып, козь къамаштырыджы яшын чакъты, баш устюнде шиддетли кок гудюрдиси къопты. Эки-учь дакъкъа кечмеден сазагъанлы ягъмур къуйып, ёл-ызларындан сель олып озенлер акъа башлады.

Ихтияр шу геджесининъ сабасына якъын дюньясынен сагълыкълашып, сонъ оларакъ козьлерини юмгъан эди.

Иш-кучюни ташлап, онынъ олюмине бутюн кой-кент, якъын койлердеки бутюн сой-акърабасы кельген эди.

Къартнынъ акъ сакъалы киби агъарып къалгъан джеседини тенеширде ювып, сонъки кере оларакъ босагъадан атлатып, эр шейни берир, эр шейни ютар топракъкъа теслим эткен эдилер. Ихтиярнынъ озю киби эскирип, джапкъа джампийип тургъан эвчиги шу куньден сонъ, джынлы киби, бошалып ве сусып къалгъан эди.

Ихтиярны мезаргъа омюр озю кетирсе де, онынъ эбедий оларакъ араларындан чыкъмасы джемаатны гъам ичинде къалдыргъан эди. Бутюн койнинъ аталыгъы ольген киби, онъа эркес озюнджесине агълагъан эди.

Ихтияр ольгенден сонъра эвнинъ диварыны сёкип, ярлыкъны хавфсыз бир ерге сыгъындырмакъ керек олса да, койнинъ эсли-башлылары бойле бир арекетни ихтиярнынъ мевтасына урьметсизлик сайып, бираз вакъытлар бекленильмесини ляйыкъ корьген эдилер.

Куньлер тез келип кечтилер. Мемиш агъанынъ котерген давасына къаршы аит тафсилятларны бермеге энди чокътан вакъыт эди. Лякин ярлыкънынъ къолда олмамасы тасдыкълайыджы эр сой ресмий малюматларны биле къуветтен тюшюре биле эди.

Ниает, першенбе куню акъшамы Азамат акъай ве эгизлер, ишке башламаздан алдын акъыл танышмакъ ниетинен, койнинъ бирден-бир улемасы олгъан Ресуль эфендининъ эвине бардылар.

Ресуль эфенди даа банагъы шеэрден къайтып, миндер устюне узангъан, ёргъун аякъларыны яздырмакъта эди. О там кейфинде эди. Муфтинен олгъан лакъырды юрегиндеки тёметлерини сильмесе де, ич олмадым, акъыл танышмагъа адам тапмасы биле, онынъ тюшюндже къозгъалышларыны белли дередже ятыштыргъан ве атта гонълюни джоштургъан эди. Ресуль эфенди даа ич кимсеге озь фикир ве дертлерини бу дередже ачыкътан тёкмеген эди. Муфти онынъ ич бир сёзюни больмеден, сонъуна къадар дикъкъатнен динълеп турды. Ислям эсасларына аит базы бир меселелер боюнджа бир къач умумий къайдлар япкъандан сонъра, Сеит-Мамут эфендининъ къабар алмакъ ниетинен дин ве шериаттан тыш ишлернен огърашкъаны акъкъында энди чокъларындан эшиткенини айтты. Руханийлар арасындан ондай алчакьлар къувулмадылар, олар ислям динини кирлейлер, деди. Сагълыкълашкъанда, якъын куньлерде Къарасувгъа бармагъа ниетленгенини, ёл арасы Копюрли койге де барып, Ресуль эфендинен этрафлы суретте къонушаджагъыны бильдирди. Ресуль эфендининъ джаяв кельгенини анълап, онынъ ичюн аселет араба ектирип, Къарасувгъа ташлатты.

Ресуль эфенди джемиетте юксек дереджеде тургъан инсанлардан бойле сайгъы ве урьмегке ильк оларакъ расткельген эди. О ёл бою муфтининъ леякъатлыгъыны, незакетлигини тюшюнип кельди. Иште бу себептен, Азамат акъай, эгизлер къапыдан киргенлеринен, онынъ биринджи сёзю:

– Койге муфти келеджек! – хабери олды.

Эгизлер къувандылар. Биринджи эгиз:

– Тамам вакъытында, – деп ташлады.

Азамат акъай сесини денъиштирмеден:

– О бундан беш йыл эвельси де келип кеткен эди, – деди. – Ондан не файда, о санки бизге келе: келир, Мемиш агъадан ал-хатир сорар, ашыны ашар, сонъ чыкъар да кетер.

Ресуль эфенди къопайлыкъны севген бир адам олмаса да: – Муфти эфенди манъа келе, – демей оламады.

Эгизлер ве Азамат акъай Ресуль эфендиге дикъкъатнен тикилип бакътылар. Олар, бунынънен, санки: бакъ сен онъа, бизим Ресуль де муим адам олгъан, демек истедилер. Олар онынъ джемиетнинъ юкъары дереджелеринден бир ер ишгъаль этмемесини ялынъыз талийи юрмемесинден коре эдилер.

Ресуль эфенди:

– Муфти, о, башкъа адам, – деп къошты, – о биз бильген эфендилерге асла да ошамай. Кельсе, топлашыр-кенъеширмиз, азыр, топракъ меселесини де чезип кетер. Барсын Мемиш агъа акимлерни сатын алсын. Ниаетинде, кене де олса, акъикъат енъер. – Сонъ, йымшакъ бир тебессюмнен Азамат акъайгъа бакъып: – Алимге де козь айдын бар, – деди. О акъта муфти эфендинен сёйлештим, Алимнинъ Истанбулгъа кетип тасиль корьмеси ичюн вакъуф келирлеринден пара айырыладжакъ.

Азамат акъайнынъ козьлери атеш киби йылтырап алдылар. Ресуль эфендининъ къолуны авучы ичинде сыкъып:

– Сагъ олунъыз, Ресуль эфенди, сизлер онъа акъикъатен аталыкъ косьтересинъиз, – деди.

Ресуль эфенди тюшюндженен девам этти:

– Окъусын, онъа окъумакъ керек. О буюк бир адам олур, я да... къуветине аркъа тапалмай, орталыкъкъа дешет ягъдырыр. Онынъ къальби ягъдай ирип тура, зеини исе дерьялардай къутура. Онынъ зийреклиги инкишаф этмек ичюн тасильге мухтадж. Лякин медресе тасили дегиль де, ёкъ, хайыр, ондан ич бир вакъыт сохта олмаз, онъа земане бильгиси керек. Кетсин, Истанбулда алимлер аз дегиль, тек паранъ олсун. Танышыма язарым, о ерлештирир...

Азамат акъай аякъкъа турды, сакъалы чалармагъа башлагъан бу сарыкълы, батыкъ ченъгели адамгъа озь тешеккюрини насыл бильдиреджегини бильмеди, кене онынъ къолуна япышып:

– Бильгенинъиз киби япынъыз, несилимиз окъув корьмеди, баре огълум адам олсун, – деди.

Юректен айтылгъан бу саде сёзлерден тесирленген Ресуль эфенди дивар ичиндеки долапнынъ къапычыгъыны ачты, обаланып тургъан эски китапларны баягъы бир вакъыт къарыштырып акътаргъан сонъра, бояларнен орьнекленген сары джылтлы китапчыкъны Азамат акъайгъа узатты.

– Алимге берирсинъ, – деди. – Бу, мешур Иран шаири Саадининъ «Гулистаны»дыр. Якъынларда биз онынънен кене де чалышмагъа башлармыз, – деди. Эгизлерге чевирилип: – Сонъ, ишлер не алда, земский макеменинъ векили кельмедими? – деп сорады.

Экинджи эгиз:

– Екъ, кельмеди, – деп джевапланды, – комассья япкъанлар, – араджылыкъ комассьясы. Бизнен танышмадан араджылыкъ олурмы я? Бойле комассья не япар? Эбетте, башта Мемиш агъанынъ хатирини тапар. Мемиш агъа эр кунь Къарасувгъа барып келе. Энди эм араджыларны, эм де акимлерни сатын алгъандыр. Алла косьтермесин, иш онынъ файдасына чезильсе, ёллар ичинде къалырмыз. Белясы да шунда ки, Мемиш агъанынъ айын-оюнларына эмиет бермей, беклеп турамыз. Къына байрамда якъылыр, дей тургъанлар, агъыз ачып турсакъ, агъызымызгъа от ташларлар. Бакъ сен онъа, тутып алгъан топракълары етмеген, бутюн койге де саип олмакъ истей. Интикъамынъыз чеккен джезанъызнен бир кельсин, дей тургъансынъыз, Мемиш агъаны да, джемаат ичюн къазгъан чукъурына озюни тюшюрмели. Амма насыл япмалы – бильмеймиз. Ёл огреткен адам керек. Онынъ ичюн де сизге акъыл танышмагъа кельдик, не япайыкъ?

Ресуль эфенди тюшюнджеге далды, не япмалы? Фелякет узакъ дегиль. Эрте-кеч бу бичаре инсанларнынь къара язмышлары янъы саифелерини ачып, олардан эр бири джан ве омюри олгъан къара топракътан – аш ве сувдан – омюрден марум этиледжеклер. Бала-чагъа, бакъымсыз тул къадынлар къайда барыр да, не ерлерде кунь кечирирлер?

Ресуль эфендининъ банаки кейфи кедер туманынен ортюлип, юреги кене аджынтыларнен сызламагъа башлады.

Не япмалы? Шу ичбазар инсаннынъ гъарезлигинден бу заваллы инсанларны насыл къуртармалы? Кимден имдат?..

Экинджи эгиз Ресуль эфендини чекиштирген суаллерге джевапланыр киби:

– Муфти эфенди ярдым этмезми? — деп ташлады.

– Эбет, бираз даа беклемек керек. Алла ярдымджыдыр, бельки онынъ саесинде бир чарелер булурмыз. Сенетсизлер чокъмы?

– Кимнинъ бильген шейи о, Ресуль эфенди, – деп кене экинджи эгиз джевапланды. – Олгъанлары да, эмиет бермей, джойып йибергенлер.

– Озь топрагъына сенет къулланмакъ татарларда эвель-эзельден берли адет олунгъан бир шей эдими я! – деп сёзге Азамат акъай киришти. – Баба-деделеримиз топракъны сенетсиз къуллана кельдилер, эр кимнинъ къорасы озь топрагъы сайыла эди. Топракъ алгъанда, саткъанда бойле кягъытларгъа къулакъ асмагъанлар. Олар шимди мод ола башладылар. Эвельден адет шай дегиль эди. Лякин ишнинъ шай олмасы бизим топракъларны тутып алмакъ ичюн Мемиш агъагъа акъ береми я? Бу акъ ишми я?

Ресуль эфенди:

– Бунсыз ишимиз зоргъа чатар, – деп ташлады.

Азамат акъай чаресизликнен омузларыны къысып:

– Бизде олмагъан сенетлер Мемиш агъада да ёкътыр, – деди.

– О тапар!

Ресуль эфенди тарафындан ташлангъан бу сёз олардан эр бирининъ къулагъыны чынълатты: эбет, о тапар! Мемиш агъа айын-оюн ёлунен бир къачынынъ топрагъыны энди къолуна кечирип, озьлерини де кираджыгъа чевирген эди. Базы бирлери де борджланып-арджланып мал-мульклеринден марум къалмакъ арфесинде эдилер.

Экинджи эгиз къоркъусыны ифаде этер тыныкъ бир сеснен:

– Эбет, о тапар, – деп тасдыкълады. – Онынъ къышымындан Алла сакъласын, ёкъса бизлерни ёллар ичине ташлап, чекиштирип ольдюрир. Сен, Ресуль эфенди, улема бир адамсынъ, бизге ёл косьтер. Къолда олгъан эски-пуски кягъытларны топлармыз. Сонъ, ярын мерумнынъ диварыны сёкеджек оламыз, Алла гунах язмаз, ольгени баягъы олды.

Ресуль эфенди ярлыкънынъ ихтиярда тургъаныны биле эди, лякин ачыкъта, телюкеде булунмасы оны пек хавфсыратты.

– Аджелештирмек керек, – деди. – Ярын сабадан араджылыкъ комассьясы азалары огюнде диварны сёкип, ярлыкънынъ тапылмасыны шаатламакъ керек. Кечикмесин, къарувсыз малны къуртлар ер дегенлер, бир шей ола къоймасын. Аман шимди Къарасувгъа кетмели, араджылыкъ комассьясыны сабадан мында булундырмалы. Лякин ат-араба керек.

Койлюлер бири-бирине бакъыштылар. Койде бир-кьач дане ат олса да, олар юк арабаларына екиле эдилер, азаларгъа исе файтон, я да ич олмагъанда, устю ортюк линейка тапмакъ керек эди. Ресуль эфенди муфтининъ азбарындаки файтонни хатырлады: онынъ ялынъыз бир корюниши биле сефа ве форса хатири нчюн, азаларны мында чекер эди.

Ресуль эфенди:

– Айды, яхшы, озюмиз джаяв кетермиз, азаларгъа исе арабаны Къарасув чаршысындан тапармыз, – деди, аякъкъа турды, айны шу долап ичинден уджу тююк къырмызы явлыкъны чыкъарып, джебине къойды...

Ресуль эфенди ве эгизлер кой сокъакъларыны кечип, почта ёлуна тюше башлагъанда, орталыкъны козь къаранлыгъы багълагъан эди.

Ресуль эфенди кокке бакъты, гедже айсыз, кок йылдызсыз эди...

Азамат акъай догъру эвине къайтып кельди. Къоюн джебинден сары джылтлы китапчыкъны чыкъарып, къадыны Керимеден:

– Алим кельмедими? – деп сорады.

Кериме енге козь яшларыны гизлеп, Азамат акъайгъа бакъмадан, къызаргъан козьлерини къолунен окъалап:

– Кельмеди, балачыгъым, гъайып олды, – деди, озюни туталмай, ич чекип агъламагъа башлады.

Алимнинъ эвден кетип гъайып олмасына энди учь кунь толгъан эди. Сорды-сораштырдылар, лякин бильген чыкъмады. Бу кечкен учь кунь, учь гедже ичинде Кериме енгенинъ акъылына нелер кельмеди! О энди озь тюшюнджелеринден биле къоркъа башлады. Алимнинъ атиклиги, тирилиги онынъ башында бинъ-бир тюрлю окюнчли ойлар къозгъады. Къуюгъа тюшкендир, деп зан этти, кечкен ягъмурлы куньде яшын ургъандыр, сель алгъандыр, деп хавфсырады. Къоркъунчлы фикирлерни башындан къувып, артыкъ тюшюнмейджек олды, лякин ич бир шей кяр этмеди. Дуа окъуды, Алимге узун омюрлер тиледи, лякин юрек агърысы чезильмеди.

Азамат акъайнынъ юреги де тынч дегиль эди, лякин къадыны огюнде озюни эльге бермеди:

– О атиктир, къайда олса да къайтып келир, – деди, сонъ: – Ресуль эфенди бугунь шеэрден кельди, – деп девам этти. – Муфтининъ озюнен сёйлешкен, кузьде Алимни Истанбулгъа окъумагъа йибереджек олгъанлар. Мына бахт къайда! Къайсы факъырнынъ баласына бойле бахт кульди? Къуванмакъ керек, амма сен агълайсынъ.

Кериме енге яры къуванч, яры къайгъынен:

– Эвлядым къайтып кельсе эди, – деди.

Азамат акъай чарыкъларыны чезип:

– Бу Ресуль эфенди пек мераметли бир адам, – деп ташлады.

Къадын-къоджанынъ лакъырдылары бунынънен битти. Эртеси куню танъда, догъаяткъан кунешнинъ шавлелери юксек къырларнынъ таз тёпелерине даа янъычыкъ тёкюле башлагъан бир маальде, Азамат акъай джемаат сыгъырларыны айдап, Копюрли койнинъ юкъарысына догъру ёнельди. Лякин койнинъ юкъарысында эки пытакъкъа айырылгъан дере башына еткенинен, шашып, тааджипнен токъталып къалды: ихтиярнынъ джапкъа битишип, дереге бакьып тургъан дам эвчигининъ сачакълары джампийген, диварлары эшильген эди.

Азамат акъай сюрюни орюшке догърултып, озю аман койге къайтып кельди. Янына бир-къач койлю алып, оларнен берабер йыкъынтыгъа кельдилер. Таш-топракъны къарыштырып, ярлыкъны арамагъа башладылар.

Къушлукъ мааллеринде, линейка толдурып, араджылыкъ комиссиясынынъ учь азасынен Ресуль эфенди ве эгизлер етип кельдилер. Онгъа якъын койлю къазма-курекнен топракъны акътарып, таш устюне таш къалдырмасалар да, дивар ичинден ярлыкъ дегиль, кягъыт парчасы биле чыкъмады.

Койлюлерден бири:

– Бу озь башына эшиледжек дивар дегиль эди, – деди. – Онъа инсан къолу токъунгъан.

Экинджи бири онынъ сёзюне къошулып:

– Мерум, – Алла оны о бир дюньяда раат этсин, – къыйыш сёз айтаджакъ бир инсан дегиль эди, – деди.

Бу арада койлюлер ичинде Мемиш агъанынъ къалын джавурынлы кевдеси пейда олды. Дудакъларындаки иллели тебессюмни зорнен гизлеп:

– Хазине арайсызмы? —деди. Сонъ комиссия азаларына чевирилип, оларнынъ къолларыны сыкъты. – Айдынъыз, мусафирлер, эвге кетейик, ёрулгъандырсыньыз.

Азалар Мемиш агъанынъ пешине тюшип, койге догърулдылар. Койлюлер айтышмагъа сёз тапалмай, оларнынъ артындан бакъып, сусып къаддылар.

Учь куньлюк ёлдан сонъра, уйле къарарларында Абдульгъазынынъ маджары шеэрге якъынлашты.

Алим къыр тёпесине чыкъып, балалыкъ мерагъынен, тарихы энди чаларгъан, асырларнынъ теренлигенде къалгъан бу къарт шеэрнинъ эйбетлигине къарады. Эсапсыз эвлер арасында къадалып, хачлары алтын ялдызнен йылтырап тургъан кильселер, окъ киби сюйрю минарелер, узакъ кечмишнинъ шааты олгъан чокътан-чокъ къалелер, шеэрни чевре якътан сарып алгъан таш исарлар шеэр устюне бекчи турар киби, корюльдилер. Денъиз ичине сюрюлип эфсаневий джанаварларны анъдыргъан бу шеэр, озюнинъ саильге янтайгъан адсыз-эсапсыз эвлеринен, дерсинъ, денъизден сув ичип турмакъта эди.

Алим бутюн омюрю озь койлеринден тыш биринджи кере чыкъып, шимди ёл алдыкъча, дюньянынъ шай буджакъсызлыгъына тааджип этип, шашып къалмакъта эди. Бу не къадар топракъ! Бу насыл буюк бир шеэр! Аджеба, бу денъизнинъ сонъу бармы?

Алимге Февзи якълашып, майлангъан бир томар отьмекнен, бир парча да пенир узатты.

– Аша, достум, ачыкъкъандырсынъ!

Олар аз бучукъ къапынгъан сонъ, Алим еринден турды.

– Багъышла, достчугъым, манъа энди къайтмакъ керек, – деп Февзининъ къолуны сыкъты. – Огъурлы ёллар олсун...

Артыкъ о артына бакъмадан кетти. Джиневизлернинъ узакъ кечмишлерини анъдырып тургъан тонъукъ къаяларнен тикленген салмакълы къаленинъ янындан кечип, таш ёлгъа чыкъты, ири адымларнен шеэр тышына догъру ёл алды.

О кете ве ич бир шейге къарамадан тюшюне эди. Койден ильки чыкъкъан табиат баласынынъ тюшюнджелери инсан азабы, инсан дертлери эди. Койде корип етиштирдиги инсан омюрининъ хорлукълары бир къач куньлер ичинде шааты олгъан фаджианынъ ялынъыз кольгеси эди. О койге етсе, буларнынъ эписини Ресуль эфендиге икяе этеджек, инсанларнынъ шай чекишмесининъ себебини анълайджакъ эди.

О ойларына къапылып арекет этмекте олгъанда, къулагъына насылдыр гурюльтили давушлар чалынды. Алим башыны котерип, сес чыкъкъан тарафкъа бурулды: туджджар эвлерини анъдыргъан буюк бинанынъ алдында чокътан-чонъ халкъ йыгъымы топлангъан, джанлылыкънен недир сейир этмекте эдилер.

Алим якъын кельди. Узеринде баштан-аякъ енгиль урбасы олгъан онынъ яшында эсмери, къара козь бала, къолундаки фурчуны сербест-сербест диваргъа къаршы окъалап, ресим япмакъта эди. Бираздан диварда, джанлы адам киби, узун бойлу бир солдатнынъ ресими пейда олды.

Бала ресимини битиргенден сонъ, кери чекильди, ресимге авлакътан къарады, сонъ фурчусыны котерип, солдатнынъ козьлери ичине тамгъа салды: солдатнынъ козьлери джанлы инсан киби бакътылар. Топлангъанлар сес-шаматанен балагъа алгъышлар ягъдырып, онынъ чеберлигине сукъланып, бирер-бирер дагъыла башладылар. Бала исе, уфакъ боя къутуларыны сепетке толдурып, софагъа котерильген таш басамакъларгъа догъурылды.

Алим, озюнинъ хабери олмадан, чапып баланынъ пешине етти.

– Токъта! –деп багъырды.

Бала бутюн кевдесинен кери чевирилип, комюр козьлерини Алимге тикти. Алимнинъ башындаки сачакьлы тери къалпакъ, учкъурлы дон, юньлю чарыкълар ве хусусан джуратлы давушы баланы айретте къалдырды.

Бала буюк бир незакетнен:

– Буюрынъыз, эфендим, Сизге не керек? –деди.

Алим, балаларнынъ эфенди чагъырылгъанларыны, даа ильк оларакъ эшиткен эди. «Эфенди» сёзю онынъ анъында эр вакъыт Ресуль эфенди шахсиетинен багълана эди.

Баланынъ муляйимлиги Алимнинъ илькинги ниетини бозды: о къоркъузувнен бу тылсымлы баланы токътатып, юзюне бакъаджакъ ве ич бир шей айтмадан, кене де ёлуна джёнейджек эди. Лякин, баланынъ шай незакетли олып чыкъмасы, достчасына къонушмагъа ишанч догъурды. Алим озюнинъ къолайсыз арекетинден утанаракъ, тыныкъ бир давушнен:

– Даа да ресиминъ бармы? –деди.

Бала сёзлерини тюрк аэнкине уйдурып:

– Эбет, вардыр, – деди, – арз идер исенъ, косьтере билирим. Таныш олайыкъ: Ваня Айвазовский.

Алим не дейджегини бильмеди, узатылгъан къолны сыкъып:

– Яхшы, таныш олайыкъ, – деп текрарлады.

Олар денъизге къарагъан джамлы софагъа кирдилер. Кой эвлери киби макъат, миндерлернен, ренкли килимлернен тёшельген ве донатылгъан софа теналыкъта эди.

– Буюрынъыз!

Ваня башыны сет астына сокъып, ондан чешит бичимде ве ренкте бир десте кягъыт тартып чыкъарды.

– Бакъынъыз! – деп бирер-бирер Алимнинъ огюне литографиялардан, гравюралардан чыкъарылып алынгъан ресимлерни тизе башлады: – Иште Прометей! Мына...

– Токъта!

Торс къаялар учурымында зынджырларнен бугъавлангъан кельпентли бир пельваннынъ башы устюнде къоркъунч къузгъунлар доланып, оны чёкчилемекте эдилер.

– Бу ким?

– Коктен атеш хырсызлап инсанларгъа вердиги ичюн Зевс тарафындан укюм идилен Прометей! Бу – Ахиллес! Бу – Геракл! Бу – Рома гладиаторы – Спартак! Бунлар – юнан исьянджылары: Канарис, Миаули, Бабулини...

Алим тааджипнен бакъып къалды. Бу адамлардан ич бири онъа таныш дегиль эди. Лякин бу къараманларнынъ сукъландырыджы мазаллыкълары оны айретте къалдырды. О, озюни туталмай, юмрукъларыны сыкъып:

– Эх, бойле кучьлю олсам, бутюн дюньяны алт-усть этер эдим! – деди.

Ваня Алимнинъ дикъкъатынен рагъбетленип:

– Чора батыр да пельван олгъан, – деди. – Тюневин бабам икяе этти. О татарларнен сыкъ корюше.

– Чорамы? Огъо! О сайыдан да джигит олгъан. Ваня, сен онынъ ресимини де япсана:

– Эх, амма да келе экен, э? Я аты?

Алим козьлерини Ванягъа тикип, ялваргъандай:

– Япарсынъмы? –деп сорады.

– Мен оны авадан учып кельгендай тасвир этерим: ялынлары джайылгъан, туякълары булутларгъа токъунгъан, Ельетмезнинъ устюнде кок джуббели Чораны япарым. Гузель ресим олур. Диваргъа асарым, ана анда...

Бу арада Ваня денъизге къарады. Онынъ бенъизи кьуванчнен парылдады:

– Алим, денъизге къара, денъиз кене де силькине башлады. Копюре, коресинъми? Бу – денъиз алсызлана демектир! Ана, рузгяр да эсе башлады. Фуртуна къопаджакъ! Энди, тезден фуртуна къопаджакъ! Арб, анълайсынъмы, сайыдан да арб башлар! Айды, айды ялыгъа! Толкъунларнынъ ресимини алырмыз, джувунырмыз!

Алим Ванянынъ къызгъынлыгъына гонъюльнен къапылса да, еринден турмады: коюни, анасыны, аптесини, чёльде ялынъыз къалгъан бабасыны хатырлады. Чекменини сыртына урып:

– Манъа койге къайтмакъ керек, – деди.

– Иракъмы?

– Учь куньде кельдик.

– Ёллукъ емегинъ вармы?

– Даянырым!..

Ваня кедерленди: не япмалы? Пара теклиф этсе достунынъ джаны агъырмазмы?

– Алим, бу беш капикке бельки ёллукъ емек алырсынъ?

Алим озь-озюнден утанды: янъы танышкъа озь ачлыгъыны бильдирмек керек эдими? О, «ёкъ», демеге азыр олса да, ачлыкъ озь дегенини яптырды: Алим белиндеки къайыш къушакъны чезип, Ванягъа узатты:

– Ваня, буны да сен ал, сенде достлукъ нишаны кьалсын!

Достлукъ нишаны! Ваня татарларнынъ бу адетини пек яхшы биле эди. Алмамакъ олмаз, джаны агъырыр.

О, Алим козь алмадан бакъып тургъан ресимни – Прометейни онъа узатып:

– Алынъыз, бу да меним эдием олсун. Унутма! – деди.

Сеит-Муртаза эфенди, айткъаны киби, эртеси куню сабадан Симферопольге келип-кетти. Лякин тозла тору алаша екильген файтон муфтининъ резиденциясы ерлешкен Акъ-джами янындаки таш диварлы тонъукъ эв алдында сание биле токъталмайып шеэрнинъ тар сокъакъларында кунеш ярыгъынен балкъылдап, янъы Симферополь бетке ёл алды. Бираздан, арабаджы орьме тельбевлерини кери къакъып, файтон эки къатлы янъы бир эв алдында токъталды. Муфти Сеит-Муртаза эфенди таягъына таянып, файтондан тюшти, эр эки тарафтан сельбилернен кольгеленген кениш тар мердивенлерден котерилип, джез туткъучлы эки къанат къапыгъа якълашты. Къолуны узатып, къапыны ачайым дегенде, бирден къапы озю ачылып, къапы арасында Атай Ширинскийнинъ оламан кевдеси пейда олды. Олар экиси де шашкъынлыкънен бири-бирине бакъыштылар. Бир ан тынчлыкъ ичинде кечти. Атай Ширинский умютсизден расткелишювнен асыл олгъан эеджанны ве къозгъалгъан мерамыны кунь алдын эльге бермемек ниетинен, Сеит-Муртаза эфендиге баш эгди, тебессюмнен селям берди, къол узатты... Лякин узатылгъан къол авада къалды: Сеит-Муртаза эфенди чатылгъан къашлары астындаки сия козьлерини бу инсангъа окъ киби тикип, бирден бутюн кевдесинен силькинип, ичери сокъулды.

Атай Ширинский душманнынъ къызгъынлыгъында онынъ бичарелигини корип, хош гонъюльнен кулюмсиресе де, гизли къурунтынынъ энди мейдан алмасы онынъ кейфини бозды. О, бу меселеде, эш-достларындан бир де бирининъ хаинлигини корьди.

Таврида губерниясынынъ башы – генерал-лейтенант Пестель эр вакъыттаки сайгъылы мусафири Сеит-Муртаза эфендини сезилир бир сувукълыкънен къаршылады. Эбет, о кене де ал-хатыр сорады, эски танышлыкъларындан базы бир шейлерни анъып ташлады, кульди. Бираздан къаве къойылды, наргиле кетирильди. Булар ялынъыз Сеит-Муртаза эфенди ичюн япылгъан урьметлер эди. Лякин бу тышкъы незакет, Сеит-Муртаза эфендининъ гонъюлини охшамады. Аксине, о эски достунынъ сёзлеринде, кулюшинде, соравларында озьлюгинден акъып кельген достлукъ субети дегиль де, онынъ бутюн бу арекетлеринде насылдыр бир меджбурийлик, ялынъыз незакет хатири ичюн япылгъан хатиршназлыкъ корьди. Сеит-Муртаза эфендининъ юреги сызлап алды: демек, меселе энди губернаторгъа да еткен! Шай... Хайырлысы... Десене!..

Сеит-Муртаза эфенди наргилени эмип, сёз келими айтып ташлар киби, яры сезилир бир мыскъылнен:

– Атай Ширинский Сизде къондымы, не, танъда...– деп сёзюни битирмей ташлады.

– Хайыр! Ишнен келип кетти... Хусусий иш...

Эр эки тараф да агъызларыны юмып, сускъунлыкъкъа урундылар. Къонакъбай сукюнет мусафирни урьметсизлев олгъаныны бильсе де, гонъюльге ятыр ич бир шей тапамады. Сеит-Муртаза эфендининъ мусафирлиги исе, шубесиз, ниетленильмеген бир шей дегильдир, деп тюшюнди. Лякин шай да олса, о озюни бир шейден хабери олмагъандай тутаджакъ олды. «Озю кельди, озю патласын», деди. Лякин бир вакъытларда дост олгъан адамнынъ къаршысына кечип, сусып турмакъ пек къолайсыз эди, амма не япарсынъ, хызмет! Хызмет исе губернаторнынъ джаны эди.

О чаресизликнен къолуна узун бир къанат алып, туралы кягъыт устюне недир чызгъалай башлады. Чокъкъа бармадан, Сеит-Муртаза эфенди акъикъатен «патлады»:

– Губернатор азретлери, эйиси ишке киришейик,– деди.

Губернатор артыкъ енгильден нефес алса да, кене де олса:

– Насыл иш, Сеит-Муртаза эфенди?– деп, суаль бермекни ляйыкъ корьди.

– Беллесем, бу акъта энди етерлик тефсилят алгъансынъыздыр. Аксине, мен шикяетнен дегиль де, озь гунаымнынъ неде олгъаныны бильмек ичюн кельдим: эмиш-демишлер вастасынен анълашылгъанына коре, меним муфтилигиме къаршы къалкъышкъанлар бар экен. Бильмек истер эдим, меним гунаым неде?

Губернатор меселенинъ асылына даа янъы ирер киби:

– Агъа!– деп ташлады. Асабийлешкен олды. Сонъ, девам этти:

– Эбет, Сеит-Муртаза эфенди, арамыздаки достлукъкъа бакъмадан, Къырымнынъ метинли бей ве мырзалары тарафындан акъкъынъызда берильген малюматлар узерине тюшюнип-ташынмакъ меджбуриетинде къалдым.

Сеит-Муртаза эфенди ачувлангъан вакъытларында олгъаны киби, кене аякъкъа атылып турды:

– Губернатор азретлери, оларнынъ эписи ошектир!

Губернатор кирпик биле ойнатмадан, рухий сакинликнен:

– Алла берсин, ойле олсун!– деди, – лякин, занымджа, базы бир шейлер акъкъында джиддий тюшюнмек... тешкермек керек оладжакъ.

Бу сёзлернен дерсинъ Сеит-Муртаза эфендининъ бутюн омюрини – байлыкъларыны, итибарыны, омюр къуванчыны тутып алдылар – онынъ ихтиярлыкънен кевшеген дамарлары текмиль йиберилип, аякътан кесильген киби олды, лякин озюни эльге бермемек ниетинен, креслонынъ аркъасына даянды, сонъ ерине отурды.

Узерине ташлангъан къабаатларны кунь алдын бильмек оны эм къоркъуза, онда эм де насылдыр къоркъунен ортюльген бир меракъ уяндыра эди. Догърусы, о, бу сонъ куньлер ичинде, башыны чокъ ёрса да, бойле шамата котереджек киби къабаатыны тапыштырамады. Джентемир мырзанынъ онъа бильдиргенлерининъ эписи эр кимде ола биледжекдай афу этилир нукъсанлар эди. Оны ялынъыз бир шей къоркъуза эди: иш чокъ яшыртындан алынып барылса да, губернаторнынъ, «тешкермек керек оладжакъ», сёзю оны аз къалды аякътан йыкъа язды. Я барып да!.. Алла косьтермесин!

Сеит-Муртаза эфенди озь сесинден къоркъкъан адамнынъ давушынен:

– Губернатор азретлери, гунаым неде, бельки сёйлерсинъиз, – деди. Губернатор айны сакинликнен:

– Базыларыны мумкюн, – деп ташлады.

Сеит-Муртаза эфенди кене санчылды: демек, гизлилери де бар! О эп къоркъу теляшына тюшти, лякин кене де олса, козьлерини губернатордан алмады.

Губернатор девам этти:

– Дженап алийлери падишамыз тарафындан бинъ еди юз сексен дёрт сенеси ильк оларакъ Мусаллар эфенди Таврида губерниясынынъ ве ногъайлыкънынъ муфтиси оларакъ тасдыкъ этильгенде, шу ер мусульманларнынъ диний ишлерини ве ахлякъча темизликлерини умум менфаатнен бир кельмелерини козеткен эди. Беллесем, бу Сизге беллидир. Мерум Мусаллар эфенди, андан сонъра, бинъ секиз юз бир сенеси Петербурггъа император Александр Павловичке барып кельген мерум Сеит-Муртаза эфенди ве башкъалары бу косьтеришке боюн эгерек, намус ве виджданнен чалышып кельдилер.

– Эфендим, мен Сизни анълап оламайым.

Губернатор айны аэнкнен девам этти:

– Дженап алийлери де къол чекмеден оларнынъ гъайретлерини падиша джумертлигинен рагъбетледи. Шубесиз, мен буны Сизге сылтав этип айтмайым. Лякин артымызгъа бир козь ташлап бакъайыкъ. Аджеба, шу куньки ахлякъ адетлеринден, къардашлыкъ севгисинден, мусульманларнынъ диний аньанелеринден не къалды?

Губернатор айтып ташлагъан сёзю узеринде озю ойланыр киби, башыны тёбен алып, тюшюнип турды.

– Бильмейим, эфендим, бир къач тесаддюфни умумийлештирип дженап акънынъ къуллары – биз руханийлер акъкъында бойле фикир юрсетмек догъру олурмы? Акъикъатен, бу бир къач йыл ичинде, халкъ арасында къолайсызлыкълар ве атта осаллыкълар биле корюнип башлады. Лякин булар халкънынъ негизине токъунмадан, базы бир ал ве шартларнынъ тесири саесинде, келип-кечиджи юкъунчлы хасталыкълар киби бир шейдир. Табиатта къозгъалгъан рузгярдан сонъра, эр вакъыт сакин ава укюм сюргени киби, омюрдеки къозгъалувлар да ятышыджы бир шейдир.

– Лякин эскен рузгярнынъ биле себеби ола дейлер.

– Эбет, эфендим, сёйледигим киби, бу иште де базы бир ал ве шартларнынъ тесири ёкъ дегильдир.

– Сёйленъиз!

– Занымджа, эфендим, бир къазанда, бир вакъытта чешит ашларны пиширмек гъает зордыр.

– Не айтмакъ истейсинъиз?

– Миллетлер къарышты, эфендим.

– Я дин, шериат къайда?

– Губернатор азретлери, биз руханийлернинъ акимлиги пек яман сынъырланды. Шериатта джеза ишлери биле къолумыздан алына ята. Насиатлав исе...

– Фикиримдже иш аксине олды: шимди полислер биле шериатны къорчалайлар. Халкънынъ баштан чыкъмасы исе руханий идаресининъ бичарелигини ве джуратсызлыгъыны косьтере. Сизинъ къолунъыз алтында булунгъан медресе ве текиелерде биле бозукълыкъ корюне башлады. Диний эсерлер дегиль де, бакъынъыз, мына не окъуйлар!

Губернатор джевиз агъачлы столнынъ агъыр чекмеджесини тартып, онынъ ичинден чешит бичимде ве ренкте бир десте китап тартып чыкъарды.

– Сюмгуль Задени истейсинъизми, Саадини истейсинъизми – эписи бар. Иште Сизге Ашыкъ Керемнинъ лирикасы да. Мына Умер Хайямнынъ озю де...

Сеит-Муртаза эфенди Умер Хайям денильгенинен, титреп алды: ич оладжакъ шейми?

– Губернатор азретлери, бу киби китаплар Сизде ола билир, лякин... Чюнки медреселерде эр сой сербест фикирли китапнынъ булунмасы ясакъ этильгендир. Бу ишни мудеррислер ве гизли тайын олунгъан шейхлер козетелер.

– Ёкъ, Сеит-Муртаза эфенди, мен тюрк китаплары комплектини топламадым, чюнки тюрк лисанынен ашна дегилим. Лякин атеист Умер Хайямны рус тилинде окъудым: айтмасы не керек, тамам медресе китабы!..

Сеит-Муртаза эфенди чаресизликнен бургъаланды ве ниает:

– Сизлер бунъа эминсизми? – деди.

– Бу китапларны манъа тюневин Багъчасарай медресесининъ шейхи Аблямит эфенди кетирди.

Сеит-Муртаза эфенди озь ичинен:

«Джель ана къайдан эсе! –деп алды: –Аблямит эфенди бир вакъытлары Атай Ширинскийнинъ эв молласы эди. Лякин буны губернатор анълармы?»

– Тешкермек керек, губернатор азретлери.

– Шейх Аблямитке шубенъиз бармы? Акъылымда къалгъанына коре, Сизлер оны урьметнен анъа эдинъиз?

Эбет, Сеит-Муртаза эфенди шейх Аблямитни ырызлы бир адам сайып, онъа эр вакъыт ишанч ве севги беслей эди. О бу акъта озь фикирини бир къач керелер губернаторгъа да айткъан эди. Шимди исе озь-озюни къолгъа бергенден олып чыкъты. Озь башына: «Достлар душман олдылар», деп халкъ йырыны анъып, сонъ давушнен къошты:

– Губернатор азретлери, бу ишнен шахсен мен озюм огърашырым, – деди, сонъ къошты: –Бильмек мумкюнми, мени даа неде къабаатлайлар?

– Биринджи меселе боюнджа мисаллерни, эбет де, къат-къат арттырмакъ мумкюн эди. Буларнынъ исе неге акъып тёкюльгенлери, я да тёкюлип сель оларакъ ташмакъ ихтималы Сизге малюм олса керек.

– Эфендим, биз озенни корьмеден папуч чыкъарып башладыкъ. Бу эмиш-демишлернинъ астына базы бир кимселернинъ шахсий менфаатларындан башкъа ич бир шей ёкътыр. Сагълам тамырлы теректе айры будакънынъ къурумасы телюкели бир шей дегильдир: будакъ кесильсе, терек кене де озь омюрини девам эттирир. Шубесиз, халкънынъ ахлякъы ве къылыгъында базы бир бозгъунлыкълар да ёкъ дегиль, лякин бизлер оны дин ве шериатнен ве Сизлернинъ акимлигинъизнен де башара билирмиз.

– Тырышырмыз... Бельки... Эр алда бу ишке шахсий эмиш-демишлер деп бакъмамыз, ярым аданынъ энъ метинли бейлери биле бу акъта къайгъыра башладылар. Мырзалар сайлав талап этелер.

– Атай Ширинскийми?

– Эбет! Лякин бир озю дегиль. Мен бизде де эр шей сакин озеннен акъып денъизге тёкюледир деп беллей эдим. Ишанчым аксине чыкъты. Бунынъ толайысы иле дженап алийлеринден сайлавлар акъкъында мусааде истемек меджбуриетинде къалдым.

Сеит-Муртаза эфенди кене аякъкъа къалкъты. Башы аз бучукъ къалтырап къалды. Чаресизленди. Недир бир шейлер айтаджакъ олды, лякин тюшюнджеси узерине аким кесильген ве оны къоркъу сытмасында туткъан дешет фикир башкъа ич бир тюрлю тюшюнджеге ёл бермеди. Сайлавларгъа бойле аджеле киришильмеси, шубесиз, онынъ тёметини даа да къавийлештирди. Я барып да... Сеит-Муртаза эфенди озь тёметинде эр алда къанийлик асыл этеджек олды.

– Губернатор азретлери, бу айткъанларынъыз – эписими?

– Эбет, шимдилик эписи...

– Ёкъса вакъуф ишлеринен таныш оладжакъсынъызмы?

– Эбет, о меселе де къозгъалды...

Ёкъ, ёкъ, Сеит-Муртаза зеэрленеджек ери – «Ахиллес аякъ тамгъасы» бунда да дегиль эди. Бу меселеде о озюни виджданджа азаплы, даа догърусы хавфлы саймай эди.

– Лязим тафсилятларны берирмиз. Лякин, губернатор азретлери, догърусыны айтмакъ керек олса, бутюн бу меселелер «коктен къопкъан бир йылдыз» киби, апансыздан башым устюне келип патладылар. Мен озюмни, шубесиз, гуняхлы саймайым, виджданджа темизим, лякин бутюн ишнинъ менден яшырып япылып, энди дженап алийлерине бильдирильмеси, мени къолайсыз бир алда къалдырды. Эр алда, бизлер екдигеримизге ят инсанлар дегиль эдик. Бизим къатнашмаларымыз, занымджа, ялынъыз бир ресмий ал дегиль эди. Шубесиз, мен Сизни имдаткъа чагъырмайым, чюнки сыкълет бир алгъа къалмагъаным кпби, озюмни акъ падиша къаршысында къабаатлы да ис этмейим. Лякин мени инсан сайып, бираз алдын корюшкен олсакъ, бельки...

– Эфендим, меним шахсий садыкълыгъыма Сизлер кене де эмин олунъыз. Лякин девлет иши – достлукъ иши дегильдир. Не япмалы – хызмет! Ишнинъ джиддийлиги тез давранмамны талап этти. Фикиримдже, умумий ишлерде бойле корюшмемиз, шахсий достлукъкъа мин олмамакъ керектир.

Сеит-Муртаза эфенди губернаторнынъ бу джеэтини пек яхшы биле эди – о, хызмет дегенде, джан берген бир адам олып, уфакъ шахсий менфаатларгъа къапылгъан чешит дереджедеки забитлер сюрюси ичинден табиатнынъ къаттылыгъы, ишке арфи-арфинен садыкълыгъы джеэтинден бир озю айырылып чыкъа эди.

Губернатор Сеит-Муртаза эфендининъ кедерли акъ юзюне къарады, агъач кертме диварда сагъыр тонъкъулдысы эксик олмагъан асма саатке козь ташлап алды, сонъ сёзюни девам этти:

– Мен дженап алийлерине ич бир тюрлю тафсиляткъа къалкъышмадан, ялынъыз мырзаларнынъ сайлав талап этмелери беянатында булундым. Чюнки олар тарафындан котерильген базы бир джиддий меселелер тешкерювге ве тасдыкълавгъа итияджлылар. Ишнинъ кетишаты – акъикъатны ачмакъ керек. Юректен тилегим – тешкерюв заманында акълы олып чыкъманъыздыр. Айдынъыз, къавалтыгъа буюрайыкъ.

Ёкъ, Сеит-Муртаза эфенди софра башына кечюв вазиетинде дегиль эди. Шимди онъа бутюн дюнья титис, онъайтсыз, сувукъ эди.

О, аджеле иши олгъанына сылтав этерек, сагълыкълашып къапыгъа догърулды. Губернатор эр вакъыттаки киби оны мердивенлерге къадар озгъарып, селяметлик тиледи.

Энди къушлукъ маллери авып, кок юзюнде парылдагъан кунеш бутюн шеэрни къуванч ышыкъларынен богъгъан эди. Лякин геджеми, куньдюзми, Сеит-Муртаза эфендининъ козюне ич бир шей чалынмады. О файтонгъа отураракъ, ялынъыз бир, «айда», деп ташлады ве башыны тёбен алды. Бутюн ёл бою онынъ козю алдында ялынъыз сарыкълы эфендилер доландылар. Диний иш манасынен Тюркиеден онъа келип кеткен бу эфендилер шу къадар чокъ эдилер ки, ич бирининъ не исми ве не де къыяфети онынъ зеининде къалмады. Лякин бу чешит бичимдеки ве къыяфеттеки эфендилер оны ич де бошамадылар. Олар янъы бахшышларнен, эп янъы талиматлар кетире, кете, базы бирлери де Сеит-Муртаза эфендининъ ярдымынен мында къалып ерлеше эдилер. Иш пек яшырынты япылгъанындан, эр шей маниасыз акъып кетмекте олып, Сеит-Муртаза эфенди ич бир тюрлю къоркъу сезмей эди. Шимди исе о озюни сарп бир учурым уджундаки къыл устюнде сезди. Онынъ къулагъында губернаторнынь сонъки сёзю чынълады: «Ишнинъ кетишаты акъикъатны ачмакъ керектир». Губернатор насыл бир ишни козьлей? Я барып да йипнинъ уджу энди къолда исе?! Бойле муим бир иш олмадан, алель-аджеле сайлавларгъа не итиядж бар?

Сеит-Муртаза эфенди чокъ тюшюнди. Тюшюндикче къоркъусы артты. Файтон Акъ-джами янындаки таш диварлы эв алдына келип токътаса да, Сеит-Муртаза эфендининъ тюшюнджеси узюльмеди беклеп тургъан арабаджы бу ихтиярны юкълай беллесе керек ки, онъа догъру эгилерек:

– Сеит-Муртаза эфенди, кельдик, турунъыз! –деди.

Муфти сескенип алды. Сонъ бир къолунен агъырлыгъыны файтоннынъ кенарларына ташлап, экинджи къолунен таягъына таянып, ерге басты, ёргъун адымларнен къапыгъа догъру адымлады.

Ичериде муфтини, оны энди сабадан берли беклеп тургъан чокътан-чокъ хатиплер, муэзинлер, имамлар, мудерислер къаршылап алдылар. Лякин о догъру озь больмесине ёнелип, ич бирини динълемеди. Онынъ артындан къады-аскер сокъулды. Бу, омюринде ич бир вакъыт кульмеген сытыкъ чырайлы адам, Муфтининъ ихтиярлыгъына ве дереджесине урьмет этерек, къолундаки таягъыны алды, астына миндер ерлештирди, къаршысына кечип, сусып турды. Руханийлерге хас олгъаны киби, олар да корюшкенде ильк дакъкъаларны эр вакъыт сускъунлыкъ ичинде кечире эдилер.

Адетиндже сёзге муфти башлады:

– Не хабер? Аманлыкъмы?

– Аллагъа шукюр, омюримиз сукюнет ичинде кечмекте. Эгер Къуртбике коюнде олып кечкен ал мустесна олур исе, сонъки афта хайырлы кечти.

Сеит-Муртаза эфендининъ уфакъ-тюфек шикяетлерни динълемеге ич де кейфи ёк эди. Лякин сёз ачылгъанындан, озь тюшюнджесини больмеден:

– Сёйленъиз, – деп ташлады.

– Тюневин Къуртбике коюнинъ молласы келип-кетти. Шу койнинъ сакини Сеит Османнынъ къызы тарафындан шериат бозулгъан.

Къады-аскер бу алларда муфти тарафындан бериле тургъан суаллерни бекледи, лякин муфти шимди озь тюшюнджелеринен чекишмекте эди. Къады-аскер ялынъыз боюн-борджу хатири ичюн сёйленген киби, макъамлы ве къарыкъ сеснен тафсиляткъа киришти:

– Шу мусульманнынъ къызы, яни Айше Сеит Осман къызы, бундан учь сене эвель, муарремнинъ бешинде шу койнинъ сакини Джеббар Аджы Ислям огълуна акъайгъа чыкъкъан. Кой молласы Салединнинъ айткъанына коре, никях кыйылмасынынъ учюнджи кунюнден башлап, шу къадын кене де эвельки севгилисинен корюшмекни девам эткен. Ниает, бу айнынъ едисинде, саба танъ мааллеринде Джеббар Аджы Ислям огълу, къадыны Айше Сеит Осман къызыны эвде ялынъыз къалдырып, чёльге-бостангъа кеткенде, шу шахснынъ эвине къадыннынъ севгилиси йылышып кире. Буны корьген Саледин эфенди джамиден чыкъаяткъан дёрт мусульманны янына алып, шу эвге барып кирелер. Бойледжесине, Сеит Османнынъ къызыны эвельси севгилисинен бир ерде тутып, онынъ никях бозуджы олгъаны козь-козьге тасдыкълана. Иште, Къуртбике коюнинъ молласынынъ кельмеси де бу акъта Сизинъ укюминъизни бильмек эди.

Сеит-Муртаза эфенди башыны котермеден:

– Къуран азмишанда бу акъта не айтыла? – деди.

Къады-аскер джевап бермеден, аякъкъа турды. Къапыгъа якълашаракъ кимгедир багъырып алды, сонъ кене ерине чёкти. Шу дакъкъа ичери, къолунда балабан Къураны олгъан индже бойлу, ешиль сарыкълы, акъ ве сиври кирпикли, батыкъ козьлю бир софу кирип кельди. Къады-аскер меселени онъа да анълатты. О, Къуранны ортадан ачып, бир къач япракъ чевиргенден сонъ, дёрдюнджи сюренинъ он бешинджи аетини окъумагъа башлады. Сонъра оны татарджагъа чевирди: эгер къадын намуссыз бир арекетте булунды исе, дёрт шаат чагъырып, онынъ бу арекетини джемааткъа шаатланъыз. Эгер шаатлар къадынгъа къаршы косьтериште булунды иселер, шу къадынны олюндже, я да Алладан ярдым етиндже эв ичинде къапатып тутунъыз.

Софу чыкъты. Къады-аскер ольгюн козьлерини тёбен алып, муфтининъ далгъынлыгъынынъ себеплерини ойланмагъа башлады. Озюнинъ келип-кетишлеринде къады-аскер киби тюшкюн бир адамны биле шенълендирмеге тырышкъан муфти, бугунь озюнинъ сускъунлыгъынен оны тааджипте къалдырды. О анъылгъан меселе энди унутылгъандыр, белледи, лякин муфти яваштан башыны котерип, озь башына лакъырды этер киби:

– Шай, ишни къадындан башламалы! – деди.

Кьады-аскер меселенинъ аслына ирмесе де:

– Эбет, ишни къадындан башламалы! – деп текрарлап алды.

Узакътан къоюн сюрюси киби джайылып тургъан кой корюнди. Алим сыкъ чегерликлер арасына сокъуларакъ, сарп байырлар устюнден, сувсуз дерелер ичинден кестирип, койге догъру ёл алды.

О ёрулгъан-талгъан эди. Онынъ темиз манълайындан, самайларындан арды кесильмеден тер чыбырмакъта эди. Аркъасындаки токъума кольмеги сыртына япышып, кунеш сыджагъындан тенини тырнап-къашытып турмакъта эди.

Юньлю чарыкълары да дельме-делик олып, шоссе ёлундан орманлыкъкъа сокъулгъандан сонъ, энди тынышта бир табанларына тегенек кирип, ёлуны больмекте эди.

Ниает, кой юкъарысындаки Сувлу-Дереге келип етти. Урбасыны, чарыкъларыны чыкъарып, тозуны къакъты. Салкъын сувнен юзюни, аркъасыны ювды. Бедендже тазерген, енгиллешкен киби олды.

Онынъ ёлджулыгъы башлагъан куньден берли ана-бабасы ич бир вакъыт акъылындан чыкъмаса да, бойле бир арекетке оларнынъ насыл янашаджакълары акъкъында аслы да тюшюнмеген эди. Шимди, энди койге киреяткъанда, ёл теэссуратынынъ догъургъан бутюн ойларына бу тюшюндже де къошулды. Алимге, шубесиз, не анасы ве не де бабасы къол котермезлер, лякин оларнынъ агъызындан опьке сёзю эшитмек биле, башкъасындан кореджеги энъ амансыз джезадан агъыр корюне эди.

Алим, къоранталарына айтмадан ёлгъа чыкъкъаны ичюн окюнди, лякин айткъаны алда оны бойле узакъ ёлгъа озь башына ташлайджакъларына да умюти аз эди.

Лякин азбаргъа келип киргенинен, онынъ бутюн кедерлери бошуна олып чыкъты: онынъ севимли анасы, асретини чеккен эвлядыны коргенинен, багъырына басып, буюк бир асретликнен онынъ манълайындан, янакъларындан, козьлеринден опе башлады. Сонъ оны софадаки кийиз миндер устюне отуртты. Акъшамдан аселет эвляды ичюн къалдыргъан чибереклерни къыздырды, огюне бир тепси де къаймакъ къойды. Озю де огълунынъ янында отурып, юзюне бакъып-бакъып тоямады. Огълу ашап-ичкенден сонъра, Кериме татай:

– Алим, сен къайда эдинъ? – деп сорады.

– Февзилерни озгъардым, анай, Феодосиягъа бардым, – сонъ къошты, – джибермезсинъиз деп къоркътым...

Кериме татай:

– Айды, эвлядым, сырасы тюшсе, айтып кет, тюшюндирме, – деди де, текрар огълунынъ манълайындан опьти.

Алим аштан сонъ аман ёргъунлыгъыны унутып, озюнде кене тендюристлик дуйды. Аякъкъа турып, аптесини арзылагъаныны бильдирди ве аман азбар къапыдан фырланып чыкъты.

Кериме татай Алимнинъ артындан багъырып алды:

– Бакъ, огълум, Мемиш агъанынъ козюне илишме!

Алим, аптеси Мерьемнен пек дост эди. Лякин мына бундан бир беш ай эвельси Мемиш агъанынъ эвине кьара хызметке алынгъандан сонъ, онынънен ялынъыз гизлиден корюшмек мумкюн ола эди. Мемиш агъа дегиль Алимнинъ, атта анасынынъ келип кетмесини биле бийсинмей эди. Мерьемни исе эвге ялынъыз джума куньлери джибере эди.

Бабасы къызыны эль къолуна бермемек ичюн чокъ чекишти, лякин не япсын, байнынъ сёзю ферманнен дегенлер, Мемиш агъа Мерьемни зорнен тутып алды. Ничюн? Койде истекнен кетеджек ёкъ эдими? Бунынъ себебини Алим де, бабасы да анълап оламай эдилер. Ялынъыз бир анасы гизлиден ахлар чекип, къызы анъылдымы, козьлеринден яш тамчылай эди.

Алим азбар къапыгъа кельгенинен, шу ерде къора артына пысып, чардакъта аптесининъ пейда олмасыны беклеп турды. Лякин арасы баягъы бир вакъыт кечсе де, Мерьем корюнмеди. Алим къора артына гизленип, ахыр бетке юрди, азбарда кимсе олмагъанына къанийлик асыл эткенден сонъ, аман къорадан атлап, азбар кенарында ашхане хызметини корьген бир козьлю дам эвчикке догърулды.

Мерьем ашханеде, оджакъ башында, башыны эгип, бир озю отурмакъта эди. Алим дуйдурмадан ичери сокьулып, аптеси артына тиз чёкти. Аптесининъ абайсызлыгъындан файдаланып, къолларынен апансыздан онынъ козьлерини ортти, Мемиш агъаны такълид этерек, къалын бир сеснен:

– Не мугъайдынъ, Мерьем шерфе? – деди ве аман кьолларыны ачты... Мерьем йылдырым тезлигинен отургъан еринден атылып турды, ярдымгъа чагъырыр киби, къолларыны ачты, теляшлы бир сеснен багъырып джиберди:

– А!..

Сонъ бирден кери чевирильди. Алим аптесини шай къоркъузгъанына джошаракъ, шакъылдап куледжек олды, лякин онынъ бенъзини корьгенинен, кулькюси дудакъларында къатып къалды, къоллары чаресизликнен йиберильдилер. Онынъ алдындаки бундан беш-алты кунь эвельси корьген аптеси дегиль эди... ёкъ, козь тюплери сияргъан, сют киби акъ юзюндеки ченъгелери чыкъып къалгъан, манълайы чыгъырыкълангъан, козю яшлы бу къызда онынъ аптесининъ ялынъыз къан сыджакълыгъы бар эди.

Алим озь козьлерине инанмай:

– Мерьем, аптем, аптечигим, – деп къолларыны онынъ омузларына ташлады.

Мерьем зорнен озюне келип:

– Мен сени сайыдан да Мемиш агъа белледим, – деди, сонъ ерге чёкип, башыны тизлери арасына алды, сыкъ-сыкъ ич чекип агълады. Алим богъазына келип толушкъан козьяшларына тыйылып:

– Не олды, айт, айт аптечигим! – деди.

Мерьем башыны котермей, бутюн кевдесинен къалтырап агъламакъта эди.

Алим динълендикче, юреги ташып иримекте эди. Эгер бир къач саниелер даа шай кечсе, кокюсинде къозгъалгъан аджджы яраларына даяналмай, бельки о да окюрип, яш тёкип агълар эди.

– Айт аптечигим, санъа ким токъунды?

Мерьем бирден башыны котерип, ялварыджы козьлерини Алимге тикти, сонъ недендир утангъан киби, онынъ аякъларына тюшип, козьяшынен ялвармагъа башлады:

– Къардашым, бабайгъа айт, мени мындан алсынлар, даянамайым... Къоркъам... Тюневин гедже Мемиш агъа...

Алим таш кесилип, багъырып алды:

– Не-е?!

Мерьем артыкъ ич бир шей айталмады, такъаттан тюшер киби, энди ялынъыз къалтырап – инъильдеп, отургъан еринде къалды.

Кимлердир, ичери келип кирдилер. Насылдыр бир давушлар котериле башлады. Алим, дерсинъ, яшын чакъкъан, къатып къалды ве огюндеки джанлы джесетке къарады, сонъ кимлернидир къакъып йиберди, окъ олып, къапыдан тышкъа фырланып, кой ичинден, дереден кечип, къырлардан тырмашып, тогъайлыкъкъа чыкъты, чапты... ич бир якъкъа къарамай, ич бир шей тюшюнмей эп чапты, чапты...

Онынъ къулагъында шимди ялынъыз агълав седалары янъгъырамакъта эди.

Иште, авлакъта кенъ-къулан тюземлик ичинде тамгъалар корюнди. Алим чаптыкъча тамгъалар да эп буюп, ирилешип, айры башларына сечиле башладылар. Алим авлакътан багъыраджакъ олды, лякин къурып къалгъан богъазы сесленмеди.

Алим далгъалардай къабаргъан кокюсинен зорукъып нефес алса да, адымларыны эп тезлештирип, уйле сыджагъындан сонъ даа янъы айына башлагъан сыгъыр сюрюси ичинден кечип, сыгъырларны урькютип, бабасына догъру чапты.

Азамат акъай алчакъ бир тегенек чалысы астына ясланып, окъ киби кельмекте олгъан огълуна бакъып-къуванып турмакъта эди. Алим яваш юрмеге бильмей эди. Ола тургъан, яшын яшнап кок гудюрдеген вакъытларда онынъ энъ севген иши, ярышлашыр киби, йылдырым ургъан тарафларгъа чапмакъ эди.

Алим бабасына якълашкъанынен, недир, бир шейлер айтаджакъ олды: дудакълары ойнаса да, агъызындан ич бир сес чыкъмады.

Азамат акъай беля дуйгъусы сезди. Чалы салкъынында тургъан къуманыны алып, сюмегини аман Алимнинъ агъызына кетирди. Алим тыйыла берип бир къач ютум сув ичти. Азамат акъай сабырсызлыкънен:

– Сёйле огълум, не олды? – деди.

Алимнинъ кокюси кене толкъунлар киби къабарып энмекте, юзюнден сув киби тер чыбырмакъта эди.

О къурып къалгъан богъазындан оксюрикдай чыкъкъан къарыкъ сесинен:

– Мемиш агъа аптеме саташкъан, – деди де, бабасынынъ кокюсине янтайып, къалтырамагъа ве къалтырадыкъча кокюсинден къарыкъ гъырылтылар эшитильмеге башлады. Алим, истесе биле, ич бир вакъыт агълап оламай эди.

Азамат акъай неге огърагъаныны бильмеди: демек, онынъ бу чёль чечеклери киби темиз къызы былашыкъ аякъларнен тапталдымы?!

О Алимнинъ омузындан тутып, кенар итеди, чалылар арасындаки гурь отлар ичине ташлангъан чокъмарыны алды, ич бир шейге бакъмадан, ири адымларнен койге догъру юрди.

Алим бабасында къозгъалгъан ачувгъа къуванып, аман пешине етип, къолуна япышты:

– Бабай, о эвинде ёкъ эди, – деди.

Догъру, Азамат акъай саба танъ маалинде сыгъырларны койден юрюшке чыкъаргъанда, Мемиш агъанен дере башында расткелишкен эдилер. Мемиш агъа эр вакъытки джекирювинен оны токътатып, бугунь акъшам орюшке чыкъаджагъыны, йылан чакъкъан сыгъыры ерине онынъ озь сыгъырыны алып къайтаджагъыны айткъан эди.

Бу къаза энди баягъы бир вакъытлар эвельси олып кечсе де, озюдай бир мусульмангъа къаршы бойле арекетте булунмамасы ичюн Мемиш агъанынъ устюне бутюн джемаат тюшсе де, о озь дегенинден къайтмагъан эди.

Азамат акъай бугунь акъшам онынънен сонъ оларакъ эсаплашмакъ къарарына кельди. О, тургъан еринде токъталып-турып, огълуна къарады. Онынъ юзь чизгилери де, тыпкъы аптесиндеки киби ири ве ачыкъ эдилер: сия къайтан къаш, ири къара козь, тегиз бурун. Оларнынъ эр экисининъ сол янакъларында чечек хасталыгъынынъ нишаны – тамгъалар бар эди. Лякин Алимнинъ манълайы бираз кениш ве ачыкъ, сачлары да аптесининъки киби къою къонур дегиль де, къатрандай сия ве буйрум-буйрум эдилер.

Азамат акъай къалтырагъан къолларынен Алимнинъ башыны сыйпап:

– Яхшы, огълум, оны биз мында къаршылармыз, – деди. Сонъ артыкъ ич бир сёз къошмады, башыны тёбен алып, бир шейлер араштырыр киби, ири адымларнен чёль ичинде долашып башлады.

Кунеш энди къаршы джапкъа янтайып, куньдюзки кучюни эп гъайып этмекте эди. Сыгъырларнынъ кольгелери биле, озьлери къадар он узанып, козьнен сезилир дереджеде эп буюмекте ве кенишлемекте эди. Бутюн чёльни козьнен сечильмез бир улулыкънынъ кольгеси къаплап алмакъта эди. Къаршы джапнынъ этеклери де эп узанып, сель киби, чёль ичине джайылмакъта эди.

Энди сыгъырларны яваш-яваш койге айдамагъа вакъыт кельди. Лякин Азамат акъай эп долашып юрмекте, этрафына къарамакъта, беклемекте эди.

Алим, эр итималгъа къаршы, бир къач ташкъа козь этип, алдына топлап къойгъан эди. Лякин бабасы къыйыш бакъып, «керекмей!» дегенинен, ташлар янындан чекилип, шу ердеки топракъ обасы устюне чыкъты. Тарсыкъып этрафына бакъып турды.

Ана, эниш юкъарысындан ат башы корюнгенинен, онынъ кольгеси Алимнинъ тап аякъларына келип етти. Джийрен ат устюндеки Мемиш агъа, онынъ янындаки Къарали тюзлюкке чыкъып, сюрюге къаршы келе башладылар.

Азамат акъай беклеп турмады, о да оларгъа къаршы юрюш этти. Араларында беш-он адым месафе къалгъанда, Мемиш агъа ат устюнден джекирип:

– Сыгъырынъ къайда, косьтер, Къарали эвге айдайджакъ! – деди.

Азамат акъай индемеди, атнынъ югенине япышты, ай киби айдын козьлерини Мемиш агъагъа тикип, къолундаки чокъмарны сыкъты.

– Пезевенк, меним къызыма не эйлединъ? –деп башы устюнде чокъмарыны салмакълап, Мемиш агъанынъ омузына ерлештирди, экинджи кере чокъмарыны котерип, башына яндырайым дегенде, чокъмар бирден авада асылып къалды – онынъ къолларына Къарали япышты. Шу ан ичинде Мемиш агъанынъ къуршун башлы тобулгъысы авада сызгъырып, атеш киби онынъ юзюни якъып, къан ёлагъынен бояды. Тобулгъы бир къач керелер даа авада сызгъырып, Азамат акъайнынъ юзюне тюшти. Бирден онынъ козьлерине гедже къаранлыгъы энди.

– Козюм! – деп, юзюне япышты...

Алим ерге йыкъылып баладай агълагъан бабасына ве ат устюнде арнавутдай къатып, хошнутлыкънен чыраи сыткъан Мемиш агъагъа къарады. Ири, кумюшдай бир тамла козьяшы юзюни сызып, ялынаягъына тюшти. О недендир къоркъкъан киби, бир къач адымлар кери чекильди, сонъра бирден окъ киби огге окъталып, топ киби ерден секирип, да дегенде, ат устюнде пейда олды. Тишлерини бар къуветинен Мемиш агъанынъ къалын елькесине батырып, тырнакъларынен де юзюни къангъа боямагъа башлады. Мемиш агъа багъырып-джекирип кьуртулмагъа тырышса да, олмады, урьккен ат еринден кочип, чёль ичине джортып кетти. Ат чокъ вакъытларгъадже къутургъандай чёль ичинде чапкъалап юрди. Ниает, Мемиш агъа Алимни бир якъ йыкъып, аттан ашагъы атаджакъ олды. Лякин ат эндектен атлайджакъта секиргенинен, экиси де ерге юварланып тюштилер.

Алим сонъки кере Мемиш агъанынъ къолуны тишлеп, ондан къуртулгъанынен, догъру бабасына чапты. Мемиш агъа онынъ артындан сёгюнип, окюрип, отлар ичинде юварланып къалды...

Къарали бу вакъыт ат пешинден чапкъаламакъта эди.

Къаранлыкъ энди къоюргъан эди. Азамат акъайнынъ отуз йыллыкъ чобанлыкъ омюринде бу гедже сыгъырлар биринджи кере койге озь башларына къайтаджакъ эдилер.

Арасы бир къач айлар кечти. Джентемир мырза якъын кой вакъуф топракъларыны эльге кечирип, сенетлерни джебине ерлештиргенден сонъ, муфтиге акъикъатен ярдым этюв пешине тюшти. Озь укюминде олгъан беш-алты койнинъ молла ве хатиплерини эвине топлап, шу койлернинъ «джемааты адындан» губернаторгъа арзуал яздырып, Сеит-Муртаза эфендининъ сайлав джедвелинде къалдырылмасыны истетти. Озю де, Сеит-Муртаза эфендиге о, я да бу себептен эйилик тилеген бир къач мырзанен топлашып, «Къырым мырзалары адындан» губернаторгъа депутация тешкиль этти. Догъру, губернатор оларнынъ риджасына буюк бир дикъкъат косьтермеди. Джентемир мырза озь тильбазлыгъына къапылып, Сеит-Муртаза эфендининъ леякъатлыкъларыны сая башлагъанда, губернатор оларнынъ къурунтыларыны алдын корер киби, яманлыкънен кулюмсиреп алды. Лякин бу ал Джентемир мырзанынъ кейфини бозмады – аксине, губернаторнен козь-козьге сёйлешмеси онынъ гъурурыны бир къат даа къабартты. Бойледже о Атай Ширинскийнинъ изине тюшип, эр ерде онынъ къурагъанларыны сёкмеге, дагъытмагъа, акъынтыгъа башкъа джерьян бермеге тырышты. Ильк вакъытларда Джентемир мырзанынъ мерамы буюк дегиль эди: о муфтининъ эйилигине джевап оларакъ, озь укюминде булунгъан койлерде, таныш-билиш мырзалары арасында тешвикъат япмакъ ве депутация тешкиль этмекнен сынъырланаджакъ эди. Лякин иш кетишатында онынъ къызгъынлыгъы эп артты, бир къач мырзаны къандыргъандан сонъ, озюнде бу вакъыткъадже беян олмагъан бир къуветнинъ – ялынъыз башкъаларынынъ къолунда оюнджакъ олмакъ дегиль, чешит адакъларнен озюне де башкъаларыны оюнджакъ япмакъ сырынынъ гизленгенини анълады. Озюни мейдандаки курешчилерден санып, баш-аягъынен куреш далгъасына чомып, бутюн барлыгъынен чёль ве дагъ ёлларына атылды, Сеит-Муртаза эфендининъ алидженаплыгъыны, эши булунмаз бир мусульман олгъаныны макътап, анълатып юрди. Эгер Атай Ширинский озюнинъ несиль итибарына ве ишгъаль эткен дереджесине базанып арекет эте исе, Джентемир мырзада онынъ куреш силясындан аз тесирли олмагъан янъы бир къувет-сайлавлардан сонъра муфти тарафындан козьде тутулгъан бей ве мырзаларгьа пекитиледжек вакъуф топракъларынынъ джедвели бар эди. Бу джедвель Сеит-Муртаза эфендинен бирликте гизлиден тертип этилип, эр уезддеки эш-достлары эсапкъа алынгъан эди. Джентемир мырза бу тылсымлы ве тесирли джедвельнен Симферополь, Феодосия, Ялта уездлерини долашып, барып-кельген ерлериндеки корюшювлеринде Сеит-Муртаза эфендининъ дегерликлерини сайып чыкъкъандан сонъра, онынъ леякъатлыкъларыны тасдыкълар киби, адалгъан топракъларны бильдирди. Иш Джентемир мырзанынъ беклегенинден семерели олып чыкъты – Атай Ширинскийге гонъюль бергенлерден базы бирлери биле озь уездлеринде Сеит-Муртаза эфендини якълап чыкътылар, ал-хатир сорап онъа мектюп яздылар. Бойледже, эки арада куреш эп къызышты. Туташтырылгъан алевге кимнинъ къолунен май тёкюльгенини сезген Атай Ширинский кечиктирмей Аджылар коюне – Джентемир мырзагъа етип кельди. Босагьадан атлагъанынен, Джентемир мырзанынъ башына къоркъузув, сёгюш ягъдырды. Лякин онынъ къаршысында артыкъ эски, Атай Ширинскийнинъ эр сёзюни алтын ерине къабул эткен, кузь авасы киби денъишкен табиатлы Джентемир мырза дегиль эди. О озь мусафирининъ сёгюшлерини ачувнен динълеп тургъандан сонъра, бирден къапыны аралыкъ этип:

– Къавгъа этмек ичюн кельген олсанъ, чыкъ, лакъырды ичюн исе тёрге буюр,– деди.

Не япсын, Атай Ширинский отурды. Тюшкюн бир давушнен:

– Ярамай япасынъ, къардашым, халкъымызнынъ истикъбалини тюшюнмейсинъ,– деп артыкъ яры огют, яры пиязнен девам этти.– Айры адамларнынъ сёзюне уйып, умумнынъ сеадетини шахсий истеклерге денъишесинъ. Ислямлыкънынъ, диний ахлякънынъ, баба-деделеримизден къалма аньанелерининъ пекитильмеси ичюн хызмет этеджек топракъларны шу акъ сакъал тилькинен бирликте адам сатып алмакъ ичюн ягъма этесинъиз. Ким ичюн? Не ашкъына? Сеит-Муртаза эфенди озь унванында озюни тегин дуйса эди, бойле ашшалыкъларгъа япышмаз эди. Сен исе зынджыр аювы киби... дееджегим, озь акъылынънен иш япмайсынъ, онынъ дюдюгине оппалакъ ойнайсынъ...

– Ширинский бей, сиз кене...

– Мен санъа олсун деп айтам, къардашым. Меселе сенинъ тюшюнгенинъ киби, эки арада бир оюн дегиль де, бутюн бир халкънынъ талийинден ибарет. Баба-деделеримиз озь аралары давалаша-давалаша гъайып олгъанлар. Биз исе озьара давалаша-давалаша энди динимизни де гъайып эте ятамыз. Истикъбалимизнинъ талийини чезеджек иляий ирадесидир. О итибардан тюштикче, биз де тюшермиз, ниает ичтимаий фелякет дерьясына етип, онынъ толкъунлары ичинде богъулырмыз. Амма сен озюнънинъ хаберинъ олмадан, тонъкъа башынънен халкъны бозасынъ. Не япкъанынъдан аслы хаберинъ бармы?– О атешли козьлерини Джентемир мырзагъа тикти. Джентемир мырза исе озюни сыкъмадан, теспи чекерек, алдына, даа шимди оглерине къоюлгъан къара къавенинъ ичинде джан чекишмекте олгъан чибинге бакъты. Айтылгъанларгъа дикъкъат косьтермегенден олып:

– Буюрсанъыз, суваятыр,– деп къаве табагъыны Атай Ширинскийнинъ огюне чекти, озю исе, пармагъынен чибинни фильджандан тюшюрип, шапырта берип иче башлады.

Бу, Атай Ширинскийни урьметсизлев эди. О яныкъсыравнен, «ай заманлар, заманлар», деп тюшюнди, сонъ къаш астындан козьлерини къонакъбайгъа тикип, къавеге узанды. Эки ютюмдан сонъ, богъазына келип тыкъылгъан ачувнен:

– Бакъ, къардашым,– деди,– айын-оюн кечмез, эгер вакъуф топракъларынен алыш вериш этип, намуслы инсанларны сатып алмакъ истесенъиз, бу сизге паалыгъа отурыр. Меселени губернаторгъа бильдиририм, чюнки сизинъ япкъанынъыз джинаеттир.

Атай Ширинский ортагъа ташлагъан къоркъузувынынъ Джентемир мырза тарафындан тутулмасыны беклер киби, сабырнен фильджаныны тюпледи. Сонъ, айны сабырнен, къапыгъа догърулып, мешур таягъыны къолуна алды. Босагъада кери чевирилип, сонъки тедидини бильдирди:

– Алдынъда терен къую булуна, къардашым, тюшерсинъ, къол узаткъан тапылмаз. Сеит-Муртаза эфенди тюрк султанына эльчиликте къабаатлана.– О таягъыны башы устюне котерип:–анълайсынъмы: акъ падишагъа хыянетлик! Эпинъизни этапнен айдарлар,– деди.

Атай Ширинскийнинъ сонъки сёзю Джентемир мырзагъа тесир этмей къалмады. Атай Ширинский атына минип, авлакъларгъа синъгенджек, козь алмай онынъ артындан бакъып къалды. Онынъ юреги, насылдыр хош олмагъан, пешманлыкъ сезгилеринен сызлады. О омюринде биринджи кере озюне иш тапып арекет шадлыгъы ичинде ялдагъанда, эльдиректен къол-аякълары бугъавланып ташланды. Эбет, Сеит-Муртаза эфендиге юзь чевирмек зор бир шей дегиль эди: бармаз, корюльмез, ымпыс-тымпыс яшар, ана шай эр шей унутылып кетер. Лякин о артыкъ иш, арекет къызгъынлыгъына кьапылгъан эди. О ниетленген ишинден быкъмайындже, мерамындан вазгечкенлерден дегиль эди. Сонъ, Сеит-Муртаза эфендининъ эви де оны узюльмез бавларнен багълагъан эди. Барып келювлери эснасында яш бикечлерден бир къач енгиль сёзлер къопаргъандан сонъра онынъ атешли юреги, дерсинъ, яры-ярыгъа шу эвге битишип къалгъан эди. О, геджелери биле тёшек ичинде шу бикечлерни ойланып, озь къадынларыны назлай эди. Эр афта дегендай муфтиге бара, оны беклегенден олып, бикечлернен корюше, эгер муфти эвде олса, сагълыкълашып араба къапыдан чыкъкъанда, бир козь атып ташлай эди. Бикечлер исе, дерсинъ, сёз бирлик олгъанлар, эр вакъыт пенджереден юзь косьтере эдилер. О Харджибель кою тарихыны унутып, кейф девраны кечкен бу акъ сакъал къартнынъ къолунда ачмадан соладжакъ бикечлерден бир де бирине къавушмакъ арзусына къапылгъан эди.

Джентемир мырза, башындаки къоркъу фикирлери юрек дуйгъуларынен чарпышкъан бир алда, азбар ичинден джапкъа къаршы котерильген бостанлыкъкъа кирип, доланып юрди. Тоз-топракъ ичинде юварланайым дер киби, кунеш ярыгъында ялтырап тургъан ири къарпызлар, сары, тилим-тилим айырылып тургъан къокъулы къавунлар, орькенлери кольгесинде чёкип тургъан акъ къабакълар онынъ козю алдында тюссюз, тонъукъ къая парчалары олып корюльдилер. О, ниает, кунешли тарафыны сарымты баскъан къарпызнынъ янында токъталды, орькенинден узип, онъа чакъысыны батырды. Къарпыз шатырдынен чатлап, экиге болюнди, бир парчасы озегинден айырылып, аман топракъ устюне къапакъланды. Джентемир мырзанынъ юзю къатмерленип, джылмаювнен охшалды. О, къарпызнынъ озегини ойып, мыйыкъ ве сакъалыны шыралап, буюк бир иштианен ютмагъа башлады.

Кимерде, инсаннынъ кейфи олмайджакъ бир тесадюфнен денъишип, кин ве океге ве я да себепсиз джошкъунлыкъкъа къапыла. Къарпыз озегининъ къолунда къалмасы, онынъ кейфини къозгъады. Дерсинъ, бу анде ель эсти де, онынъ тюшюнджелерини, юрек кедерлерини къувып йиберди. О къучагъыны къарпызнен толдурып, эвине догърулды. Сыйлы уйле емегинен къурсакъ къабартып, ашны къарпызнен бастырды. Сонъра, къадынынынъ герданыны сыйпап, оны ятакъ одасына чагъырды...

Ава, яз айларында ягъмурдан алдын ола тургъан киби, сыджакъ ве тынчыкъ эди. Джентемир мырзанынъ атбакъыджысы топал Муталыб дут тереги кольгесинде чёккен, сыртыны терекнинъ кевдесине таяп, дюньясыны унутып, азбар тынчлыгъыны хурултысынен эйбетлеерек, юкъламакъта эди.

Джентемир мырза озь ниетине алдындан хошланып, пармакъ уджунда Муталыбгъа якълашты, къорлангъан сигарыны бир даа тартып, аман онынъ бурнуна басты. Заваллы адам гъафлетнен недир багъырып, атылып турды, аман бурнуна япышты: бурну къанамакъта, козьлеринден яш акъмакъта эди.

Джентемир мырза къурсагъына япышып, тыйыла-тыйыла къакъылдап кульди. Сонъ, эмир этиджи бир давушнен:

– Айды, арабаны ек, бир къач чувал да къарпыз юкле,– деди.

...Муфти энди экинджи куню эвде ёкъ эди. Бу сонъки айлар онынъ гъам-къасеветте олмасы, сыкъ-сыкъ эвден чыкъып кетмеси Джумазие ве Тензилеге де озь тесирини япмай къалмады. Оларгъа омюрлери даа да бош, джан сыкъысы олып корюнди. Догъру, даа янъы чечек ачып етиштирген ёсмаларны, баари энди чокътан кечип, артыкъ омюрнинъ къышыны яшамакъта олгъан къартнынъ назлары ич де къанаатлендирмей эди. Озьлеринде битмез-тюкенмез къадынлыкъ дуйгъулары гизленген бу бикечлер хаялларынен чокъ шейлер арзылай, лякин омюрлеринде Сеит-Муртаза эфендининъ назлавларынен онынъ къуру тенининъ сыджакълыгъынен кифаетлене эдилер. Дёрт дивар арасында кунеш корьмеден сонъ-сонъундан солмагъа макюм этильген бу яш бувунлар, мында кечкен сонъ сенелик омюрлеринде даа зияде толулашты ве гузеллештилер. Лякин бу, омюр зевкъынынъ бахшышы дегиль де, тюкенмеген яшлыкъ къуветининъ аляметлери эди. Бунынъ ичюн олар Сеит-Муртаза эфендининъ энди къуветтен тюшкенине бакъмадан, онынъ назларыны, сийрек-сандыракъ олгъан опюшлерини, яз къургъаклыгъындаки ягъмурдай беклей эдилер. Оны озь аралары атта пахыллай эдилер.

Сеит-Муртаза эфендининъ биринджи омюр аркъадашы бундан беш сене эвельси вефат эткен эди. Эки сенесини яныкънен, акъраны булунмаз къадыныны хатырлавнен янъгъызлыкъта кечирди. Учюнджи сенеге айлангъанда бу чекиштириджи янъгъызлыкъны баштан атмакъ ичюн эвленмек пешине тюшти. Энди алтмышны атлагъан бир къарт олса да, бахты юрдими, ёкъса байлыгъы себеп олдымы, насыл да олса, къадын араштырмагъа узун вакъыт, чокъ замет керек олмады: янаша койде мал-мулькюни сатып савгъан, факъырлашкъан бир мырза бар эди. Онынъ сонъки малы – ышанчы къызлары: Джумазие ве Тензиле эди. Мырзанынъ зорлугъыны яхшы бильген Сеит-Муртаза эфенди онъа бир кесек экинлик, бир къач десатине багъча, къызларына да буюк джиез адады. Мырзанынъ арагъаны да бу эди. Сес-солукъсыз никях къыйдырып, Сеит-Муртаза эфенди ёсмаларны озь эвине алды, къайгъы-асретлиги авагъа савушып, къартлыгъында кене де сеадетли омюрининъ емишлерини узе башлады. Лякин инсан Пейгъамбер дегиль ки, башына къонаджакъ фелякетлерни алдын корьсюн: о башындаки тюшюнджелерден меджалсызланып, долашып юрдюкче, бикечлер янъгъызлыкътан усланып, бу вакъыткъадже оларгъа ят олгъан ойларгъа къапылдылар. Джентемир мырзанынъ келип-кетювлери исе тынчлыкъларыны даа зияде бозды. Сеит-Муртаза эфенди артыкъ кольгеде къалып, лакъырдылары ве эр бирининъ яшырын татлы хаяллары Джентемир мырза олды. Онынъ ичюн акъшам козь къаранлыгъы байлангъанда къаршы ёлдан Сеит-Муртаза эфендининъ фаэтоны дегиль де, Джентемир мырзанынъ талекеси корюльгенде, бикечлернинъ даа зияде къуванмасы тааджип бир шей дегиль эди. Шубесиз, муфтининъ эвде олмагъанына Джентемир мырза да къуванды. О чардакъкъа котерильгенинен, догърудан-догъру ханымлар больмесине сокъуладжакъ олды, лякин бикечлер къапыны ортип, беклеп турмасыны риджа эттилер.

Джентемир мырза азбардаки хызметчилернинъ дагъылып кеткенине, экинджи къатта исе ич кимсенинъ олмагъанына къанийлик асыл эткен сонъ, кене де къапыны къакъты. Къапы делигинден пышылдынен:

– Не, мусафир алмайсызмы?– деди.

Бикечлер къоркъу ве къуванчнен къалтырап, бири-бирине бакъыштылар: ят бир кишини ханымлар больмесине кирсетмек шериаттан тыш бир шей эди. Лякин, инсан даа келип етмеген беля къаршысында озь къоркъусыны эр вакъыт теселли арамакънен сёндюрмеге тырышкъаны киби, Джумазие башында къарышкъан фикирлернинъ итиразына бакъмадан, юрек арзуларына къапыларакъ, тюшкюн бир давушнен:

– Пенджереден бакъармыз, эгер ким де келе къойса...

О сёзюни айтып битирмезден, къапы туткъучыны бошады... Тензиле гъайры баштан оны пекитмек ичюн къапыгъа етишкенджек, Джентемир мырза эв ичинде пейда олды.

Бикечлер буз-бузлап, алларынынъ дешетлигини ялынъыз шимди анъладылар. Тензиле аман пенджереге атылып, ачмакъ, багъырмакъ истеди. Лякин Джентемир мырзанынъ къуветли къоллары онынъ билеклерине япышып, кери чекти:

– Ялварам, багъырма, беля къопар,– деди. Сонъ, къалтыравукъ сеснен– къоркъманъыз, кимсе дуймаз,– деп къошты.

Тензиле, шербентиси тюшкенинен юзюни авучларына алып, кошеге чевирильди, ич чекип, юткъунып яваштан агъламагъа башлады. Джумазие исе озь арекетинден утанып, башыны-юзюни ортип, юзь чевиререк, сандыкъ устюндеки тёшеклерге таянып турмакъта эди.

Джентемир мырза, къоркъакъ къойлар арасына тюшкен къашкъырдай аман, пенджереге догъру адымлап, къыядан азбаргъа бакъты: шавле сачкъан ай ярыгъында инсан огълу инсан корюльмегенинден гъайры, зынджырдаки копек биле сес чыкъармадан къашынып турмакъта эди.

О айваний дуйгъунынъ баш этильмез къозгъалышынен Джумазиеге якълашып, къолларыны онынъ омузларына ташлады. Джумазие сескенип кенар джылышты, козьяшлы бир сеснен:

– Чыкъынъыз, керекмей, бизни гъайып этерсинъиз,– деди. Къалтырамагъа, агъламагъа башлады.

Джентемир мырза бойле ялварышларнынъ къадирини озюндже анълап, къадын козьяшында анджакъ мерамынынъ ерине келеджеги аляметини коре эди.

О, шербентининъ кенарындан тутты, онынъ юзюни ачмагъа тырышты, лякин Джумазие эп кенар чекилип, кошеге тыкъылды.

Джентемир мырза айван ачкозьлюгинен Джумазиенинъ омузларына япышты, эшитилир-эшитильмез бир давушнен:

– Бир шефталичик,– деп къулагъына фысылдады ве аман башыны эгип, атешли дудакъларыны янакъ устюндеки шербентиге япыштырды.

Джумазие артыкъ къуветтен тюшип, байылып къалмакъ дереджесинде эди. О, «чекиль, чекиль», деп къолларынен арекет этмек истесе де, олар озьлюгинден джиберилип, саркъып тюштилер. Лякин тамам бу вакъытта, къаранлыкъ гедженинъ теналыгъыны сюслендирип, чанъ сеслери эшитиле башлады. Оларнынъ эр учю де абдырашты ве къоркъуштылар. Тензиле козьяшынен ялварып:

– Алла ашкъына, тез ол, чыкъынъыз,– деди.

Джентемир мырза чаресини тапса эбет де чыкъаджакъ эди. Онынъ къоркъусы да бикечлерден аз дегиль эди. Лякин гедженинъ бу маалинде къайда сыгъынсын? Гизленсе, дуяджакълар – азбар ортасында арабасы бар.

Тензиле ап-акъ кесильди.

– Алла ашкъына, ялварам...

Азбар ичинде кимдир чапкъалап, выйылтылы копчек къапыны ачты – ат тапырдавлары артыкъ азбарда эшитильди. Джентемир мырза аралыкъ этильген къапы арасындан эгилип, услубнен чардакъкъа чыкъты, диваргъа джувукъ тургъан сет устюне тёшелип, къолларыны башы астына алды ве хурулдамагъа башлады...

Муфти чардакъкъа котерильгенинен хурулды эшитип, бир адым кери чекильди ве пышылдады: «Ля къавли веля къувети...» сонъра секе устюндеки къалын кевдени корип, таягъынен онынъ янбашына тюртти:

– Эриф, сен кимсинъ?

Джентемир мырза абдырады, козьлерини юмрукъларынен окъалап:

– Кельдинъизми, муфти эфенди?– деп аякъкъа турды,– Сизни беклеп юкълап къалгъаным,– деди, сонъ къошты:– Мытлакъ корюшмек керек эди.

Сеит-Муртаза эфендининъ юреги котерилип тюшти, юрегини хошнутсызлыкъ, ачув бийледи: Джентемир мырзанынъ зампаралыгъы онъа чокътан белли эди. Шубесиз о, эгер вакъытлар башкъа олгъан олса, оны ит масхарасы этип къувып йиберир эди, лякин шимди истер-истемез коньмек керек олды.

– Бираз кечиктим,– деди.– Якъын койлерге хабер йибердик, ярын Къуртбике коюнде шериаттан чыкъкъан Сеит Османнынъ къызыны джезалайджакъмыз. Учь ай эв ичинде къапавлы ятты. Энди барсын алчакъ инсанларгъа ибрет олсун.

Джентемир мырза:

– Керек, керек, муфти эфенди,– деди, лякин юреги къоркъунен санчылды, бу сёз сылтав дегильми экен, деп тюшюнди.

Къолундаки чыракънен мердивенлерни айдынлатып чардакъкъа хызметчи къадын чыкъты, юкъулы козьлерини муфтиге тикип, эмир беклеп турды. Муфти башыны котермеди.

– Кишиликте чыракъларны якъ,– деди. Сонъ, Джентемир мырзагъа чевирильди:– Кельгенинъ чокътанмы?

– Экинди маалинде. Сизни эвде тапарым деп белледим. Бугунь манъа Атай Ширинский кельди.

– А-а!..

Сеит-Муртаза эфенди бир тыныш олса да бикечлерге киреджек, козьлерине бакъып, юрек раатсызлыгъыны ятыштыраджакъ олды. Лякин янында Джентемир мырзанынъ олувы, мерамыны бозды.

– Буюрынъыз, одагъа кирейик,– деди.

Пенджере тахтачыкълары устюне ерлештирильген алтын кумсенли шемьданлар, сакъынчакълыкънен липильдеген чыракъларнынъ зиясынен озьлери де парылдап, джиэзнен донавлы эвнинъ ичини йымшакъ ярыкъларнен безендирмекте эдилер.

Сеит-Муртаза эфенди багъдаш къурулып, наргилесини бир къач керелер тарткъандан сонъ, башыны котермеден:

– Сонъ, не хабер?–деп сорады.

– Дейджегим, муфти эфенди, бугунь саба койге Атай Ширинский кельди. Бизим ишлернинъ онъайтлы кетмеси онынъ юкъусыны бозса керек, сабий киби ялварды, кель берабер олайыкъ, Сеит-Муртаза эфендининъ авасы энди чалынды, дей. Мен, эльбет де, къарт тилькининъ сёзлерини бир шагъа биле алмадым. Къапыны ачтым да: къа бакъайым, тез ол, зувунъыз, ёкъсам мына шимди, деп, курекнинъ сапына япыштым. Валлаи, ойле бир кетти ки, корьген олсанъыз кулькюден ичинъиз-багърынъыз къатар эди.

Джентемир мырза озь уйдурмаджылыгъынен хошланып, къакъылдап кульди, лякин кулькюси узюльген йипдайын бирден болюнип, чырайы денъишти: Сеит-Муртаза эфенди чересининъ джиддийлигини бозмадан, тюшюнип турмакъта эди.

Джентемир мырза: «Татлысы кечмеди, аджджысыны къаптырайым», деп, япма джиддийликнен башыны тёбен алды, алдатылгъан адамнынъ давушынен:

– О шай да-шай, муфти эфенди, лякин мен бильмей эдим, албу исе сиз де тазе ягъгъан тамгъасыз къар дегиль экенсинъиз,– деди.– Атай айта, султангъа эльчи экенсинъиз.

Сеит-Муртаза эфендининъ самайларында бирден кок тамырлар къабарып чыкътылар. Наргиле чубугъыны ирксизликнен тишлеп, агъызындан тюшюрди. Адеттеки киби, кене атылып турмакъ истеди, лякин къуветтен кесильген аякълары арекетсиз къалдылар. «Ана, дешет хабер де етти, Къадир Мевлям язмышыны бильдирди», деп тюшюнди. «Губернатор мына не ичюн ашыкъты».

Хызметчи къадын джез табакънен къаве кетирди – къавелер ичильмей къалды. Сонъра, текрар кирип, Сеит-Муртаза эфендининъ аш ашап-ашамайджагъыны сорады. Лякин о агъыз ачмады, башыны котермеди, тюшюндже далгъаларында къалды. Муфтининъ бир сёзнен мугъайып къалмасы Джентемир мырзанынъ кейфини де бозды. Куньдюз Атай Ширинский кельмесинен къозгъалып, сонъра унутылып кеткен къоркъусы кене де джанланды. «Бу майда да бир къыл бардыр», деп ойланды. Къоркъунен бирге башы юкъу ёргъунлыгъынен агъырлашты. Яваштан еринден котерилип:

– Яхшы адамныннъ кетер вакъыты,– деди.

Сеит-Муртаза эфенди онынъ пешинден чардакъкъа чыкъты, айны шу секе устюнде юкъусырап эмир беклемекте олгъан къадынгъа:

– Бар айт, мырзанынъ арабасыны ексинлер,– деди. Сонъ мырзанынъ озюне чевирилип:– сувгъа даянма, мынафыкъкъа инанма, къардашым,– деди.– Башкъасынынъ сёзюнден зияде, кенди козюнъе ишан.

– Шай да о шай, муфти эфенди, лякин мырзаларгъа ишандыргъан топракъларымыз денъиздеки балыкъны сатувгъа ошамазмы? Шай олып чыкъса, бизни тип-тирилей ютарлар.

Джентемир мырзанынъ сёзлери мыскъылдай янъгъырадылар. Лякин Сеит-Муртаза эфенди бу дакъкъада итиразгъа къалкъышув вазиетинде дегиль эди.

– Алла къысмет этсе, бутюн достларнынъ хатирини хошлармыз,– деди.– Айды, ярын Къуртбике коюне кель.

Ай баткъан – орталыкъ сагъыр къаранлыкъ ичинде эди. Джентемир мырза мердивен къоркъуларына таянаракъ, азбаргъа тюшти. Атларны айдаштырып араба къапыдан чыкъкъанда, козьлерини пенджереге тикти, пенджере къапавлы, ярыкълар сёнген эди.

О сонъки кере, «но-о!» деп багъырды ве шу ан къою къаранлыкъ ичинде гъайып олып кетти.

Сеит-Муртаза эфенди узакълашмакъта олгъан ат тапырдавларыны бираз вакъытлар динълеп тургъандан сонъ, бикечлерге кирди, юмгъан агъызыны ачмадан, тёшекке олю киби серильди.

Мемиш агъа баягъы вакъыт джемаат козюне корюнмеди. Лякин чёльдеки вакъиа энди халкъ агъызында теспи олгъан эди. Бирлери Алимни макътай, онынъ джесюрлигинен хошлана эдилер; экинджи бирлери онынъ арекетини арсызлыкъ сайып, къоранталарынынъ башына тюшкен белянынъ себебини ондан коре эдилер. Беля исе буюк эди. Мемиш агъа эвден чыкъмаса да, окесине дева араштырыр киби, хышымларыны Азамат акъайнынъ эвине ягъдырды: шу геджеси Къаралини йиберип, арандан сыгъырыны алдырды, сарарып-солгъан Мерьемни азбарындан къувды; насылдыр бир ясакъ кягъытларынен, Азамат акъайнынъ къаралтысына озь саиплигини шаатлап, махкеме вастасынен ресмийлештирди. шейлерини сатып-савып койден кочьмелери ичюн бир ай мулет къойды.

Азамат акъайнынъ савлугъы куньден-куньден феналаша эди. Козьсюз къалгъандан сонъра артыкъ бир даа чёльге чыкъмады. Койнинъ бутюн ырымджылары келип кеттилер, якъмагъан отлары, сильмеген майлары къалмады, ве лякин, ич бир шей ярагъа мельэм оламады.

Къоранта агъырлыкълары бирден Алимнинъ бойнуна юкленди. Къолуна Къуран алып эр кунь саба севимли оджасы Ресуль эфендининъ эвине къатнагъан куньлери, заметли иш куньлерине чевирильди, къолуна артыкъ бабасынынъ ыргъагъыны алып, джемаат туварчысы олды.

Бабасынынъ сагълыгъы оны пек раатсызлай эди. Эгер о тюзельмесе Алимни де омюрлик туварчы талийи беклей эди. Лякин Алим туварчы олмакъ дегиль де, окъумакъ, Ресуль эфенди киби ахыр дюньяны корьмек ве нетиджеде, Ванянынъ башлагъаны киби, рессам олмакъ (бу хаял онда даа якъынларда пейда олгъан эди), ве я да, мына, Саадининъ «Гулистан”ы киби китаплар язмакънен огърашаджакъ эди. Алим бу акъта чокъ тюшюне ве хаялландыкъча озь ойларына ашыкъ ола эди. Онынъ аджайип зийреклигинен хошлангъан Ресуль эфенди оны эр акъшам озь эвине чагъыра ве энди оны «Бинъ бир гедже» масалларынен, Сумгюльзаденинъ шиирлеринен, Айдернинъ икяелеринен ашна эткен эди. Алим юрегине зияде яткъан бу эсерлерден бир чокъларыны айтылгъан ве я да окъулгъаны киби, зеинине синъире, бир эшиткенде биле эзберден огрене эди. Эвдеми, чёльдеми, эр ерде, эшиткен эсерлерининъ къараманларынен яшай, оларнен къувана ве яныкъсырай эди. Ресуль эфендининъ яшлыгъы кини, онынъ омюр шадлыгъы да бунъа келип багълангъан эди. Сонъки кере корюшювлеринде Ресуль эфендиден озюнинъ Итанбулгъа окъумагъа ёллайджакъларыны эшиткенден сонъра, хош ниетлери, эсиндеки тюшюнджеси, яткъанда тюши олгъан эди. Лякин къуванч хаберинен бир вакъытта, апансыздан коктен энген киби, къоранталарынынъ башына тюшкен бахытсызлыкълар гонълюни къырып, тюшюндже ве яныкъ ичине мугъайтып ташлады. Онынъ тирилиги насылдыр бир солгъунлыкъкъа чевирильди. Сонъки куньлер ичинде озюни бир-къач яш эсленгендай дуйды.

Башларына къопкъан белядан сонъ, бу биринджи джума куню Алим къушлукъ мааллеринде сокъакъкъа чыкъып, достларыны козьледи. Лякин джума куньлери сокъакълары халкънен къайнашкъан койде, дерсинъ, джан огълу-джан къалмагъан эди. Алим баягъы бир вакъытлар ашагъы-юкъары чапкъалады ве ниает чешме башында гугюмини толдурмакъта олгъан Къуддуске расткельди.

Къуддус биринджи эгизнинъ огълу олып, он-он эки яшларында бир бала эдн. О Алимни корьгенинен, къолунен чешменинъ агъызыны къапатып, вызнен акъкъан сувнынъ пускюригини онъа къаршы догърултты. Алим, Къуддусте сийрек ола тургъан оюн шенълигинен хошланып, аман сув толу ашлавгъа якълашты. Къолларыны чёмючлеп, онынъ юзюне сув шыпыртмагъа башлады. Бир дакъкъадан оларнынъ экиси де, сувгъа чомгъан адамдай, баштан-аякъ сым-сылакъ олып къалгъан эдилер.

Алим:

– Сонъ, насыл, яхшы тюштими?– деди ве янъгъыравукъ сеснен хахылдап кульди.

Къуддус башлагъан ишининъ озюне агъыр биткенинден сыкъылып, лакъырдыны аман чевире къойды:

– Къуртбике коюне кетесинъми? Ёлдан сапкъан бир къадынны джезалайджакълар, бутюн кой анда кетти.

– Насыл ёлдан?

– Шериат ёлундан. Ойнашынен туткъанлар. Бир къач ай эв ичине къапавлы ятты. Къуранда бу акъта, «эджели еткендже къапавлы тутунъыз», дениле. Бугунь исе джезагъа да огъратаджакълар.

Къуддус бутюн итикъадларны бильген ве оларны озюнджесине кутькен бир бала эди.

О, отурып-турып, бойле бир алларда къадынлар не киби джезаларгъа огъратылгъаныны сайып, табирлеп чыкъты. Сонъ, Алимнинъ джевабыны беклемеден, гугюмини омузына урды.

– Мен шимди келирим,– деп, къапысы аралыкъ башындан ачылгъан, дам эвге кирди.

Авасы сыджакъ ве кунешли эди. Ер юзюне аким кесильген тынчлыкъ араретинен котерильген був, туман шекилине киререк, дагъларны къаплап, сель олып койге энер киби, эп дагъ этеклерине саркъмакъта эди.

Олар койден чыкъып, энъишли-ёкъушлы йымшакъ отлакълар ичинден къомшу Къуртбике коюне догъру ёл алдылар. Ёлда джайылып яткъан бир чалынынъ янындан кечкенде, оглерине кийиксиреп къалгъан къара мышыкъ атылып чыкъты, атешли козьлерини парылдатып, сонъ йылдырым тезлигинен шу ердеки чалылар арасына синъип, козьден гъайып олды.

Къуддус къолларыны ап-акъ кесильген юзюне кетиререк, насылдыр бир дуалар пышылдады, сонъ Алимге чевирилип:

– Ишлер ярамай, бахытсызлыкъ оладжакъ,– деди. Койге барып еткендже агъыз биле ачмады.

Достунынъ апансыз бир расткелишнен кейфсизленмеси Алимнинъ джаныны сыкъмады, аксине, джын ве шейтан алеминден ве чешит итикъадлардан гъайры лакъырды бильмеген Къуддуснынъ сусмасы, онъа аманлыкъ берди. О кене де озь ойларына къапылды...

Арасы бир саат кечер-кечмез олар Къуртбике коюне келип кирдилер. Элли-алтмыш ханелик кой рыкъма-рыкъ ат-араба ве дёрт бир якътан топлангъан халкънен толу эди. Дам сачакъларындан, къалав ве дивар устьлеринден, къыр тёпелеринден эркеснинъ козю уфакъ пенджерели, алчакъ дам эвчикке тикильген эди. Эв къапусында къолларында сопалары олгъан эки къырджыман койлю къаравуллыкъта тура эди. Бираздан, кунеш ышыгъынен балкъылдап, вызнен кельмекте олгъан файтон ве сонъра эки атлы талеке корюльди. Халкъ джанланды, арекетке кельди. Къуддус Алимнинъ къулагъына фысылдынен:

– Муфти келе,– деди, озю исе файтонгъа чевирилип, агъарып къалгъан дудакъларыны ойнатып, кене дуа окъуды.

Файтон догъру къапы алдына келип токъталды. Андан джуббесине сарылы, сельбидай узун, пытакъдай индже, чыкъыкъ ченъгели къады-аскер тюшти. Файтон къапысыны аралыкъ этип, муфтиге къол берди, Муфти ерге аякъ баскъанынен:

– Башланъыз!– деди.

Къады-аскер ве шу ерде булунгъан молла Саледин ве бир къач койлюлер къапыгъа догърулдылар. Халкъ чым-чырт кесильди.

Къады-аскер софагъа чыкъып, кери чевирильди, Къуран окъур киби, макъамлы ве къарыкъ бир сеснен:

– Джемаати муслимин,– деп башлады.– Коюнъизнинъ сакинеси Сеит Османнынъ къызы, Пейгъамберимиз Муаммеди алейсселям тарафындан укюм этильген никясыны – шериатны бозды. Бойледжесине о, эм фани дюньяда ве эм де ахретте Къуран азимишан тарафындан чекишмеге укюм этильгендир. Эль босагъасыны атлап, эль тёшегине сокъулгъан ойнашы да къолгъа тюшсе, айны джезагъа насиптир. Джемаати муслими! Унер, ибрет алынъыз! Шейтан шерине къапылманъыз.

Къады-аскер кери дёнди. Бир къач койлю ве молла Саледин къапынынъ шыртыны чыкъарып, ичери сокъулдылар. Шу дакъкъасы матем урбасынен олюдай яш бир къадын пейда олды. Ог сыралардаки халкъ бирден сескенип, кери чекильдилер: къадыннынъ дагъылып къарышып къалгъан сачлары, ап-акъ олю козьлери, чыкъыкъ, шашкъын ченъгелерине япышкъан бенъиз зары, къара топракъдай, къуру эди.

Халкъны корьгенинен о да сескенди, озюне тикильген козьлерден къоркъып бутюн кевдесинен къалтырады, аман къапыгъа япышып, бир къач айлардан берли къапавлы тургъан одасына ынтылды. Лякин къапыдаки койлюлер къолларындаки сопаларнынъ уджларыны онынъ кокюсине таяп, сильтемнен кери итеп йибердилер. Къадын сырт устюне авдарылып, мердивенлерден ашагъы юварланып кетти. Шу арада кимдир, онынъ юзюне авуч толусы балчыкъ шыплады. Халкъ сюрюси ичинден онынъ устюне чюрюк емиш, топракъ, таш ягъды. Кимдир, шалкъакъ йымыртанен юзюни сап-сары этти. Къадын, джан-аляметинен аякъкъа турып, качмакъ ичюн инсан сюрюси ичине сокъулды: онынъ устюне тюкюрик, сёгюш, топракъ, таш ягъды. Бошлукъкъа чыкъкъанынен сачларыны савурып къачмагъа башлады. Балалар, къадынлар, койлюлер яйгъара къопарып, онынъ пешинден къувдылар.

Кой энди кери къалгъан эди. Лякин сюрю тынмады, къутургъан копеклердай окюрип, багъырып, авнынъ пешинден къувдылар.

Заваллы къадын нефеси тыйылып, тогъайлыкъкъа чыкъты, кери чевирильди: сель олып, яйгъара къопарып, эеджанлы сюрю кельмекте эди. О артыкъ йыкъылып къалмакъ дереджесинде олса да, олюм къоркъусы гъайрет берди, о кене огге ынтылды...

Халкъ, аркъадан сельдай увулдап кельгенде, бирден къаршы джапта кольге пейда олып, къанатлы къушдай байырдан ашагъы окъланды. Къадын, алдындаки къаралтыны корьгенинен онъгъа бурулып, кене къачты. Лякин кольге къадынгъа етип, оны къучагъына алды, опьмеге, охшамагъа башлады. Бу арада сюрюнинъ ог сыралары якълашып, не япаджакъларыны бильмегендай сусып, къатып къалдылар. Лякин эркекни таныгъанларынен, «ойнашы», «ойнашы», давушлары гурюльдеп, къашкъыр сюрюсидай къурбанлары устюне атылдылар. Сачларыны, кольмеклерини юлкъмагъа, юзьлерини, тенлерини тырнамагъа, таш-топракънен шыбаламагъа башладылар. Къадын йыкъылды. Сюрю яшнынъ устюне атылды, даа зияде багъырышып, фигъан къопардылар.

– Ур!..

– Ур, ольсюн!

Таш-топракъ ягъмуры астында къалгъан яшнынъ къолунда бирден пычакъ йылтырап, оны онъуна, солуна силькти. Ог сыраларда вайылты къопып, сюрю кери чекильди. О насылдыр кийик бир сес чыкъарып, пычакъны къадыннынъ ве озюнинъ богъазы астына сокъты. Бир-къач саниелер пычакъны къолунен тутып, аякъ устюнде къадалып къалды, сонъ ерге авдарылды... Сюрю, теренден къопкъан охулдыдан гъайры, сес-солукъ чыкъармадан, эписи башларыны эгдилер. Орюштен къайткъан къоюнлар киби, койге дёндюлер.

Джесетлерден бир аз авлакъта балалар топлашып, кьоркъунен къарамакъта эдилер. Къуддус, агъарып къалгъан къалтыравукъ дудакъларыны зорнен ойнатып:

– Ана, корьдинъми, айткъаным киби, бахытсызлыкъ олды,–деди.

Алим индемеди. Къыргъый къушлардай озь къурбанларыны чёкчилеп койге къайткъан сюрюге къарады. Бутюн бу резиллик о къадар тез олып кечти ки, Алим ич бир шей анъламадан, бутюн вакъыт бакъып турды, сюрюнен чапты, багъырды... Шимди, ачувы ятышкъан сюрю даркъалып, чименлик ичинде омюрнинъ перишанлыгъыны анъдырып ялынъыз джесетлер къалгъанда, оны тасвир олмаз бир титислик, дешет къоркъусы сарып алды: демек, омюр де бир анлик шей экен! Демек, олар эбедий оларакъ кеттилер! Джанланмайджакълар, яшамайджакълар... Кунешни, йылдызларны корьмейджеклер. Я анда?.. Олар гогерджин олып учтылар ёкъса...

– Къуддус, оларны дженнетке алырлармы?

Къуддус кестирип айтты:

– Алмазлар, олар омюр билля джеэннем къазанында янаджакълар, Алланынъ хышымыны чекеджеклер.

Къуддус сёзлерини ойле бир инам ве кьанаатнен айтты ки, Алим, ачувындан аз къалды онынъ солгъун юзюне терслей бере, шамар яндыра язды.

– Не, къуванасынъмы?

Къуддус Алимнинъ янъгъыравукъ сесини эшиткенинен, юмгъан агъызыны ачмады, козьлерини тёбен алды. Онынъ занынджа, табиаты чалыкъ, тюшюнджеси ашер Алимни де джеэннем къазанлары беклей эди. Лякин Алимнинъ къызматабанлыгъыны бильгенинден, бу акъта индемей къалды. Койдешлерине чевирилип:

– Къайтайыкъ, мефта янында турмакъ гунахтыр,– деди.

Балалар, дерсинъ, серилип яткъан джесетлер оларнынъ артындан излегендай, дакъкъада бир козьлерини кери чевирип, авлакълаша башладылар. Олар, озьлери ичюн эглендже сангъан вакъианынъ эльдиректен бойле нетиджеленгенинден, терен теэссураткъа тюшкенлеринден, лакъырдыгъа сёз тапалмай, сессиз-шаматасыз, тюземлик бою папийлер киби яваш-яваш кеттилер.

Олар байыргъа чыкъкъанда, Къуртбике кою янындан айны шу файтон, онынъ пешинден эки атлы талеке корюлип, оленлери отаймагъан ёлнен Копюрли койге догъру бурулдылар. Балалардаки сускъунлыкъ ельнен савурылып алынгъан киби, шу ан сес-шамата къопарып, омюрлеринде ильк корьгенлери файтоннынъ пешине тюштилер.

Асав атлар, тюземлик ичинден файтонны къуш киби учурып кетмекте эдилер. Балалар бираздан файтоннынъ пешине етселер де, арабаджы оларнен куньлешир киби, тельбевинен сыкъ-сыкъ атларны къамчылады. Балалар, нефеслери тыйылып, бирер-экишер кери къала башладылар.

Оларны саргъан кедерли сускъунлыкъ артыкъ чезильген эди. Багъырышып, къувалашып, чомпараз атылып, койге якълаштылар. Лякин, шенълик севмеген Къуддус кене себеп тапты. О, джапкъа къаршы тырмашкъан сарыкълы адамны корьгенинен, чырайы агъарды, пышылдынен:

– Бешарыкъ коюне бахт кетирген дервиш олмасын,– деди.

Балалар арасында сепкиль бетли, койде Чомез лагъабынен чагъырылгъан алчакъ бойлу бала:

– О чокътан олгъан шей, энди ольгендир,– деди.

Къуддус, башкъа лакъырдыларда озюни чокъ ашна саймаса да, итикъад табирлевде ич кимсени устюн чыкъармай эди.

– Екъ, о бир дюньядан кельген дервишлер ич бир вакъыт ольмейлер, о Алла мусафиридир. Бакъынъыз, юре, эм де лакъырды эте, демек, онынъ янында башкъалары да бар, амма биз корьмеймиз.

Балалар, бирер-экишер чалылар астына пысып, козьлерини энди байыр тёпесине чыкъаяткъан сарыкълыгъа тиктилер. Къуддус, «ве ля хавли ве ля къувети», деп, къолларыны юзюне кетирди.

Сарыкълы якълаштыкъча, Алим башыны чалы астындан эп котерип, бираздан:

– Балалар, бу бизим койге кельген тюрк молласы да,– деп багъырды ве онъа догъру адымлады.

Алимнинъ сесинден юрекленген балалар, озь къоркъакълыкъларындан утанып, сёгюшнен Къуддуснынъ устюне атылдылар. Къуддус исе утангъанынданмы, ёкъса тюкенмеген къоркъусынданмы, чалы астындан башыны биле котермеди.

Чёмез озюне келип:

– Эбет де о, джемаатны топлап, Тюркиеге кочюнъиз, деп айткъан эди, амма анда даа да бетер экен.

Алим къолуна ири бир таш алып, балаларгъа чевирильди:

– Балалар, Ресуль эфенди айта, о бизни койден кочюрмек истей экен. Айдынъыз къувалайыкъ, койге аякъ басмасын,– деди ве разылыкъ беклемеден къолундаки ташны сарыкълыгъа къаршы фырлатты. Сарыкълы омузына таш тюшкенинен абдырап, этрафына бакъынды, топнен тургъан балаларны корьгенинен, таягъыны саллап, оларгъа къаршы чапмагъа башлады.

Къуддус, чалылар астындан тавшан киби секирип, кой бетке къачып кетти. Балалар бир ан индемей пысып турдылар. Алим исе таш артындан таш фырлатып, къолларынен башыны сакълагъан сарыкълыны артыкъ къорчаланувгъа меджбур эткен эди.

Алимге башта Чёмез къошулды: къатып къалгъан бир топач топракъ алып, сарыкълынынъ омузына яндырды. Къалгъан балалар да кочьтюлер. Неге огърагъаныны бильмеген сарыкълы кери чевирилип, джуббесининъ этеклерини котерип, бир баш джаптан ашагъы къачмагъа башлады. Балалар ардыны узьмедилер, кулип, сес-шамата къопарып, онынъ пешинден къувдылар.

Файтон ве талеке энъишли-ёкъушлы чёль ёлундан бурулып, бираздан койге кирди, юванкъашланып кеткен тар сокъакълардан энерек гурь джевиз тереклери астында гизленген къызыл кираметли эвчикнинъ огюнде токъталды.

Кой халкъы баласы-чагъасынен бу зийнетли фаэтоннынъ пешине тюшип, оны дёрт-бир якътан сарып алдылар. Атта Мемиш агъанынъ озю биле къат-къат безнен сарылы башынен, къаршы къыр тёпесиндеки эвнинъ чардагъында пейда олып, озюни косьтермеге утангъанындан, аман кери чекильди.

Талекесинден башта Джентемир мырза секирип, Ресуль эфендининъ къапысыны къакъты. Аджеми къолларнен къураштырылгъан тахта къапы гъырылтынен ачылып, босагъада Ресуль эфендининъ джуббеге сарылы индже, узун бойлу кевдеси пейда олды. О Джентемир мырзаны ве къапысы алдындаки джемаатны корьгенинен, кедерли козьлерини керип, абдырап алды: неми экен! Лякин муфти таягъына таянаракъ, джуббесини салындырып, файтондан тюшти. Бойледже, онынъ абдыравы да ятышты. Джентемир мырзагъа бакъыш биле ташламадан, муфтиге якълашты, сайгъы ве урьметнен къолуны алды ве эвге давет этти.

Ичериси там-такъыр эди: асты сары балчыкънен аялангъан эв ичинде бир тёшек ве ёргъандан, дивар бою тёшельген юн миндерден, эв ортасындаки курьсюден гъайры ич бир шей ёкъ эди. Къапы кенарындаки коше ичинде ягъбезнен ортюли чанакъ-чёльмеклер къонакъбайнынъ ёкъсуллыгъыны анъдырмакъта эдилер.

Муфти эв ичини козьден кечирип:

– Факъыр яшайсынъ, къардашым,– деди. Миндер устюне багъдаш къурып отургъандан сонъ:–Айды, бир чарелер корермиз, шай яшамакъ олмаз,– деп къошты.

Джентемир мырза отурмагъа ер тапалмай бираз вакъытлар аякъ устюнде къадалып къалды, сонъ, ниает, курсюни диваргъа таба чекип, аякъларыны хачлап, яслана берип отурды.

Муфти ёргъун ве кейфсиз эди. О, улпакъ миндернинъ башыны къатлап, тирсегине таянаракъ, чалкъа ятты.

Бир къач айдан берли джемаат дикъкъатыны джельп этмек ичюн сёз юрсетильген ве къапалып тутулгъан къадын меселеси онынъ тюшюнгенидай чыкъмады. Вакъианынъ бойле нетиджеленмеси умумнынъ дикъкъатыны шериат къаиделерининъ къорулмасына дегиль де, тёкюльген къан меселесине джельп этеджек эди. Ана, кене де эмиш-демишлер башлар, яманлыкъ кене де муфтининъ адынен багъланыр.

О губернаторны хатырлады. Сонъ айлар ичинде, онынъ эр бир арекети, губернаторны хатырлавнен багълана эди. Губернатор не айтыр? Насыл бакъар? Бегенирми?

Бу меселе де губернаторгъа барып етеджеги шексиз эди. О, шериат меселелеринде Сеит-Муртаза эфендининъ къатты арекетке кечкенини анълар. Лякин меселенинъ шай нетиджеленгенине насыл бакъар?

Бир кунь ичинде онынъ – Сеит-Муртаза эфендининъ шеринден эки джан къыйылды. Юректе къозгъалгъан азап къайгъысы, ахрет гунаы бир якъта турсун, я губернатор не айтыр? Теразедеки къабаат чекисине бу бир юк даа олмазмы?

Муфти къайгъылы ойларгъа даларакъ, козь къапакълары агъырлаша башлагъанда, бирден абдырады ве аякъ устюнде къол къавуштырып отургъан Ресуль эфендини корьди.

Заваллы Ресуль эфенди къувангъанындан не япаджагъыны, неден башлайджагъыны бильмеден, чекишип турмакъта эди. Джентемир мырза исе чубугъыны къокъулы тютюннен ныкътап, агъызындан будакъ-будакъ тютюн думаны чыкъарып, сечилир бир киббарлыкънен ири козь къапакъларыны ачып-къымып Ресуль эфендини баштан аякъ сюзмекте эди.

Муфти:

– Къардашым, салкъын сувунъ ёкъмы?– деди.

Ресуль эфенди сёз башламаздан алдынки бу сускъунлыкъ къолайсызлыгъындан къачынып, азбаргъа чыкъты, къуюдан сув чекип, къатыкъ толгъумагъа башлады. Чевре-четтен азбар къораны сарып алгъан джемаат, Ресуль эфендиге косьтерильген бу сайгъыгъа тааджип этерек, аля даа онъа бала шашкъынлыгъынен бакъып турмакъта эди. Ресуль эфенди де оларгъа къарап: бахтымызгъадыр, дер киби, джылмайып алды. Топлангъанлар да, дерсинъ сёз бирликнен, хошланып, сес-ниданен бири-бирине бакъып кулюмсиредилер.

Бу арада азбаргъа Джентемир мырза чыкъты, талекеси устюнден орьме чантасыны алып, эвге къайтып кирди.

Алим де шу ерде эди. Ресуль эфенди оны ишаретнен озюне чагъырып:

– Бар, огълум, эгизлерни чагъыр, муфти кельди, озюнъ де мында къайтып кель, керексинъ,– деди.

Ресуль эфенди язма толу салкъын бардакънен ичери киргенде, ачылгъан чанта огюнде тиз чёккен Джентемир мырза ве муфти энди къапынмакъта эдилер. Онъа да буюр эттилер. Лякин о, озюнинъ ёкъсуллыгъындан утанып, даа олар кельмезден алдын ашагъаныны бильдирди, бардакънен мешребени оглерине сюрди.

Джентемир мырза, муфтининъ мешребе толдурмасыны беклеп, сонъ бардакъны къолуна алды, иштианен ичип, сонъуна къадар тюпленген бардакъны ерине къойды.

– Салкъын сувунъыз бар,– деп, буртюк-буртюк къатыкънен акълангъан мыйыкъдарыны енъине сильди.

Эвге киргенинден берли бу онынъ биринджи сёзю эди. Къонакъбай бу эфендини ве онынъ кибирлигини бегенмей эди. Лякин, не япсын, фышкъы тутсанъ, къавий тут дегенлер, шимдилик лячаре, къатланмакъ керек,

Лакъырдыны муфти ачты:

– Сонъ, къардашым, топракъ давасы не алда? Шу ичбазар инсан мерамындан къайтмадымы?

Ресуль эфенди муфтининъ огюне тиз чёкип, ярлыкъ меселесинден кочерек, ишнинъ тафсилятына киришти.

Джентемир мырза бираз динъленип тургъандан сонъра, икяе олунгъан меселеде гонълюне яткъан ич бир шей тапмагъанындан, босагъагъа чыкъты, тартына берип, керильди: уйле вакъыты онынъ юкъу саати эди.

Бу арада азбаргъа эгизлер ве Алим кирип, къапыгъа догърулдылар. Лакъырдынынъ узайджагъы Джентемир мырзанынъ юкъусыны тезлештирип, яваш-яваш башы агъырлаша башлады. О талекесини джевиз тереги талдалыгъына чекип, ябувнен ортюльген тобанлар устюне ерлешти.

Онынъ бутюн мерамы – койлерде муфтинен корюнмек, душман мырзаларнынъ куньджюлигини къозгъамакъ эди. Онынъ шимдики арзусы – муфти даа аякъта олгъанда курешмек, нам дерьясында ялдамакъ эди. Бир де бир шей олып муфти девирильсе, экинджи бир ялыгъа ялдап чыкъмакъ онынъ ичюн зор бир шей дегиль эди.

Джентемир мырза талеке устюне ерлешип, бираз ойланайым дегендже, ойпал янакълары арекетке келип, агъызындан къарыкъ давушлы хурултылар чыкъара башлады. Сувда богъулгъан адамнынъ гъырылтысыны анъдыргъан бу давушлар шу дередже октемли эди ки, атта беш-он адым авлакъта тургъан Алим биле худжур давушкъа къулакъ асмай къалмады. Ниает, къора этрафындаки халкъ бирер-экишер даркъап кеткен сонъ, Алим арабагъа якълашты. Джентемир мырзанынъ шишик янакъларынынъ къабарып семгенини, айнорлу давушлар чыкъарып агъызыны бакъалардай ачып къапаткъаныны корьгенинен, кулькюсини зорнен тыйып тутты. Шу ердеки кутюк устюнде къайнашмакъта олгъан къырмыскъалардан бир къач данесини алып, онынъ сия мыйыкълары устюне ташлады. Олардан бири, озюне къуртулыш арагъан айваннынъ джан аляметинен, Джентемир мырзанынъ бурун тешигине чапып кирди. Алим джевиз тереги артында гизленди. Арасы бир ан биле кечмеди, Джентемир мырза ойле бир акъсырды ки, юкъусы аман болюнип, арабадан секирип тюшти. Лякин акъсырувнынъ сонъу кесильмеди, о эп акъсыра, бурнуны окъалай, лякин ич бир шей хайыр этмей эди. Онынъ янакълары чюкюндирдай къызарды, козьлеринден яш акъмагъа башлады.

Ниает, мырзанынъ акъсыравы ятышмагъа башлады. О джебинден ал явлыгъыны чыкъарып, козьлерини сильди, этрафына къарады. Кулькюден тыйылгъан адамнынъ сесини эшиткенинен, джевиз тереги артына айланды ве шу ан ачувнен когерип, булутдай къарарды: къурсагъына япышкъан Алим, тонкъая тюшип, козь яшларына богъуларакъ, къакъылдап кульмекте эди. Мырзанынъ пейда олмасы оны даа зияде джоштурды. О кулькюден такъаттан тюшкени алда, эп кери чекилерек:

– Къырмыскъа, къырмыскъа!–деп, къатып къалмакъта эди.

Джентемир мырза озюни текмиль унутып, терек чаталыны къап-къач этти.

– Сенинъ чыплакъ эдждадынынъ...– деп, Алимнинъ пешине тюшти. Чаталны бойлап урайым дер экеч, Алим араба астындан сыптырылып, экинджи тарафкъа чыкъты, кене де:

– Къырмыскъа!–деп багъырды. Джентемир мырза кучюк бир кутюкке япышып, Алимге къаршы фырлатты ве онынъ пешинден къувды. Лякин шейтан чевиклигинен дёнген Алимни не тутмакънынъ ве не де урмакънынъ чареси ёкъ эди.

Олар азбар ичинде къувалашкъанда къапы алдындан Ресуль эфендининъ сеси эшитильди:

– Огълум. Алим, мында кель!

Джентемир мырза ятышмагъан ачувнен:

– Токъта сен, къатыр къулакъ пич, мен сенинъ бабанънынъ...– деп окесини сёгюшнен йымшата башлады. Сонъ, талекесине минип, баягъы бир вакъытлар даа озь башына мырылданып ятты ве ниает козьлерине кене юкъу пердеси тюшип, сёгюши кесилерек, артыкъ хурултысы котерильди.

Ичериде эгизлер муфти алдында тиз чёккенлери алда, кирпик ойнатмай оны динълемекте эдилер. Муфти исе дюньясындан безген бир адамнынъ безгинлигинен дудакъларыны зорнен арекетке кетирип, сёзлерини агъызындан чайнар киби, акъырын-акъырын чыкъарып ташламакъта эди.

– Джанавар, джанавар кесильдилер. Юреклеринде мерамет ве шефкъатнынъ диреми биле къалмады. Агъа-къардаш эписи бири-бирини ютмакъ истейлер. Ярыкъ куньлеримиз шимди зиндан олдылар... Дин къардашларымыз биле забитлернинъ авасына ойнайлар. Мемиш агъалар, Атай Ширинскийлер киби сойлары динлерини сатып, оларнен бир софрада отурып, домуз эти ашап, байымакъ пешине тюштилер. Олардан даа не беклемек мумкюн?..

Эгизлер ве Ресуль эфенди динълеп, тюшюнип отурдылар. Муфти исе топракъ меселесини унутып, озь душманы – Атай Ширинский сюрюсини яманламакъ ниетинен, къыркъ дереден сув кетирип, койлюлернинъ башындаки бутюн беляларны оларнынъ адынен багълады.

Алим кошеде къадалып, козь алмадан ер “Алласына”, койде айта тургъанлары киби, «губернаторнынъ озюнен лакъырды эткен» адамгъа – муфтиге къарап турды. О бу къартнынъ агъаргъан сакъалына, солукъ бенъизине, де атешленип, де сёнип кеткен козьлерине бакъаракъ, даа бугунь, бундан бир къач саат алдын къыйылгъан эки джаннынъ себепчиси о олгъаны фикрини бир ерге сыгъыштырып оламай эди.

Эгизлерден биринджиси, сёз башкъа джерьян алгъанындан, бираз бургъаланып тургъандан сонъ, незакетнен муфтининъ сёзюни больди:

– О шай да, шай, муфти эфенди, я биз не япайыкъ?– деди.

Эбет, шимди бутюн джемаатны чекиштирген: не япмалы суали эди.

Муфти, агърыгъа девасы азыр тургъан бир адамнынъ азыр джеваплылыгъынен:

– Чаре къалмады, кочюнъиз къардашларым,– деди.– Кой-кент топлан да, Акъ топракъкъа кочюнъиз.

«Акъ» топракъны озь козюнен корьген Ресуль эфенди бутюн барлыгъынен иджретке къаршы эди. Янъы-янъы топракъ кесеклерини озь къолуна кечирмеге ынтылгъан Мемиш-агъанынъ зытына оларакъ, кочь хасталыгъына къаршы Копюрли койде бир озю баш котерген эди. Озь улемасына инангъан джемаат, койге келип-кеткен тюрк моллаларынынъ тешвикъатына бакъмадан, озь топракъларына япышып къалгъан эдилер.

Онынъ козюнде буюк адам олып корюльген муфти де кочь меселесини къозгъагъанда Ресуль эфенди даянамады:

– Бизим койлюлер кочьмезлер, муфти эфенди,– деди.– Ят эллернинъ къулу олмакътан исе, эйиси озь топрагъымызда яшармыз. Анда озь халкълары тиленджиликте чекишелер, шай олгъанда гъурбетлер нишлер? Тувгъан еринде къысмет булмагъан, гъурбетликте булурмы?

Муфти индемеди. Затен бу меселеде сонъ вакъытларда сакътлыкънен даврана башлады, кене эвельки меселеден алып кочьти:

– Ярлыкъ меселесини шойле япармыз: Симферопольде эскиден берильген ярлыкъларнынъ джедвели булунмакъта. Озюм араштырып тапарым, ана шай этип Мемиш-агъанынъ агъызыны къапатырмыз. Лякин бу текмиль къуртулмакъмы? Бир къач айдан шу хынзыр инсан юз тюрлю шей даа тюшюнип чыкъарыр. Чюнки олар къашкъыр олып догъгъанлар. Энди бизге, руханийлерге къаршы да атыла башладылар. Тезден руханий идареси сайланаджакъ. Шу хынзырны сайлавларгъа ёлламанъыз. Ана, бахтынъызгъа сизинъ койге Ресуль эфенди келип тюшкен. Шеэрге де оны чагъырырмыз. Бир авуч халкъ къалдыкъ, баре озь-озюмизни къайгъырайыкъ.– Муфти Ресуль эфендиге чевирилерек, девам этти:– Сен, къардашым, дюнья корьген бир адамсынъ, Сеит-Джелиль эфендининъ насыл бир адам олгъаныны чокъ яхшы билесинъ, буны бутюн тафсилятынен губернаторгъа яз. Мемиш агъалар оны муфтиликке нафиле косьтермейлер. Сонъки пешман, башкъа душмандыр, башынъызгъа патлайджакъ къабакъны алдын корьмеге алышынъыз.

Ресуль эфенди:

– Яхшы, муфти эфенди, язарым, бутюн тафсилятынен язарым,– деди.– Лякин бундан файда чыкъармы?

– Тамлай-тамлай голь олур, дегенлер, къардашым, намуслы инсанларнынъ бутюни истикъбаллерини тюшюнип арекет этселер, губернатор да буны эсапкъа алмай къалмаз эди.

Биринджи эгиз:

– Ярдым къолунъызны узаткъанынъыз ичюн сагъ олунъыз, муфти эфенди,– деди.– Ярлыкъ меселеси ичюн якъын куньлерде бир де биримиз сизге барырмыз, махкеме малюмат истей.

– Яхшы, келинъиз,– деди муфти. Сонъ, пенджереге къарады. Кунешнинъ сонъки зиялары терек тёпелерине тартылмакъта эдилер. Бираздан ичериси сезилир дереджеде къаранлыкълашып, эшьяларнынъ шекиллери денъише башлады.

Ресуль эфенди муфтининъ джыйышынгъаныны корип, озь эвлядыны такъдим этер киби, гъурурнен:

– Муфти эфенди, меним айткъан Алимим иште бу генчтир,– деп Алимни косьтерди.

Юзь чизгилери коше ичиндеки къоюн къаранлыкънен силинген Алим, ады анъылгъанынен козьлерини тёбен алып, къолларыны къавуштырды. О, колетке киби къарарып, къадалып турмакъта эди.

Муфти оны даа шимди эследи. Лякин онынъ ады насыл бир мунасебетнен анъылгъаныны хатырлап оламады. Бираз вакъытлар бакъып тургъандан сонъра:

– Огълум, якъын кельчи,– деди.

Алим огге догьру адымлап, муфти алдында токъталды. Къаранлыкъта Алимнинъ ялынъыз буруны, пармакъдай къалын къайтан къашлары астында янып тургъан ири козьлери сечильди.

Муфти, батырдай къатып къалгъан бу баланынъ тири бакъышлы козьлерине къарады. Сонъ онынъ козьлерининъ темизлигинден утаныпмы, ёкъса бу яш фидан къаршысында озь къартлыгъындан чекинипми, башыны тёбен алды ве шу ан бундан бир къач ай эвельси о акъта Ресуль эфендининъ айткъанларыны хатырлады. Эшитилир-эшитильмез бир давушнен:

– А-а, сенсинъми?–деди.

Алим козьлерини алмадан къарап турмакъта эди. Муфти, ничюндир, бу бакъыш алтында озюни къолайсыз бир вазиетте дуйды, бу назарнынъ арсызлыкъмы, къабаатлавмы, не олгъаныны бирден анълап оламады. Ниает, зорнен кулюмсиреп:

– Ярамазсынъмы, огълум?– деди.

– Хайыр, муфти эфенди, ярамаз дегилим, чюнки ич кимсени ольдюрмедим,– деди.– Амма сиз...– Алим бираз тутулды, сонъ:– Мен бугунь Къуртбике коюне бардым,– деп къошты.

Эгизлер озь аралары абдырашып, шашкъынлыкънен Алимге бакътылар. Ресуль эфенди чаресизликнен бир шейлер бурчанлады, башыны бир къач керелер бурып алды:

– Огълум, эслилерге тиль къайтармакъ арсызлыкътыр,– деди. Лякин Алимнинъ ачыкълыгъы, эр вакъыттакиси киби, шимди де гонълюни джоштурды.

Муфти исе:

– Ярамаз, ярамаз экенсинъ,– деп, айтмагъа артыкъ сёз тапалмады. Алимнинъ айны меселени къозгъамасы, оны даа зияде мугъайтты. Озю дуймадан:– губернатор не айтыр энди,– деп алды.

Муфтинен берабер ичеридекилерни де къолайсыз сускъунлыкъ сарып алды. Алимни макътамагъа азырлангъан Ресуль эфенди энди оны къорчаламакъ меджбуриетинде къалды.

– Афу этинъиз, муфти эфенди, о яманлыкъсыз бир бала олмакънен къальбиндеки сырлары даима тилинде булунмакътадыр. Лякин даа эле яш олмасы, кемалына етмеген фикирлерини ифаде этмесини зорлаштыра. Лякин эминим ки, эгер сизинъ рахметинъиз саесинде онынъ къайнакъ фикирлери тасильнен низамгъа чекилир исе, бешериет ичюн о корюмли бир адам олур. Онынъ тасавуры дерья толкъунларыдай ташып турмакъта, лякин шимдилик акъылы ялынъыз кой теэссуратларынен чырпынмакъта. Менде олгъан малюмат энди онынъ башына ерлешти. Арткъач бильгиден озюм де аджизим. Оны адам этеджек ялынъыз сизинъ хайратынъызнен кореджек тасилидир.

Муфти, шаймы экен дер киби, оюкъ козьлерини кене Алимге догърултты. Алим исе къабаат ишлеген адамнынъ тавурынен, оджасынынъ сёзлерини динълеп турмакъта эди.

Муфти аякъкъа турды. Алимнинъ тынып къалмасыны бойсунув саяракъ, арыкъ къолуны онынъ омузына къойды.

– Яхшы, огълум, ярдым этермиз, бир къач афтадан ёлгъа чыкъарсынъ.

Ёлгъа?! Алимнинъ башында шу ан Ресуль эфендининъ денъиз сеяатлары, узакъ диярлар акъкъындаки икяелери джанланды. Къуванчнен муфтиге къарады.

– Эбет, кетерим,– деп ташлады.

Муфти, онынъ пешинден эгизлер ве Ресуль эфенди къапыдан чыкътылар. Кой энди къаранлыкъкъа бурюнмекте эди. Ялынъыз юксек къырларнынъ чыплакъ багъырында акъшам чабагъынынъ эп чекильмекте, тюссюзленмекте олгъан сонъки къызарынтысы сакинликнен янып турмакъта эди.

Файтон азыр эди. Асав атлар сабырсызлыкънен аякъларыны къакъып, башларыны эге-эге ёл козьлемекте эдилер. Тельбевлерни тутып, талекеси устюнде эснеп тургъан Джентемир мырза да, къапы алдындаки муфтиге сабырсызлыкънен къарамакъта эди.

Муфти файтонына якълашып, онъа зорнен минди ве къадифе миндер устюне ерлешти.

– Айды, къардашым, унутма, анавы мектюпни тездже яз,– деди.

Файтон кочьти. Онынъ артындан Джентемир мырзанынъ талекеси де ёнельди.

Алим кочюрме къапыгъа чапып, арабаларгъа ёл ачты. Джентемир мырза Алимни корьгенинен, атларыны айдагъандан олып:

– Но-о, шейтанлар,– деп къамчысыны Алимнинъ омузына шыплады. Алим, агъры аджынтысынен деръал ири бир ташкъа япышып, Джентемир мырзанынъ башына ураджакъ олды, лякин шу ан къолу йиберилип, таш ерге тюшти: онынъ къатында оджасы, Ресуль эфенди пейда олды.

О сыджакъ къолунен Алимнинъ омузыны сыйпап:

– Тынчлан, огълум, омюр аджынтысыз олмаз,– деди.

Джумаакъшамы геджеси, кеч мааллерде, бир къач чобан яйлявдан энип койге якълашаяткъанда, къартнынъ къабири устюнде ешиль атеш алевленгенини корьгенлер.

Эртеси куню бу хабер йылдырым тезлигинен буюк койни долашып, хавфсырагъан халкъ арасында чешит зан этювлер, ёравлар башлады. Хурафатларгъа чокъ инам косьтермеген Ресуль эфенди биле бу акъта кестирип ич бир шей айталмады.

Шу куню сабасы, хабер эв-эвден яйрамакъта олгъан арада, Къуддус да койден гъайып олды. Табиатынджа агъыр, бала шаянлыкълары энди чокътан солып къалгъан бойле бир динджи баланынъ апансыздан гъайып олмасы, кой халкъынынъ хавфсырагъан тюшюнджесинде янъы ойлар къозгъап, къартнынъ о бир дюньядаки аяты акъкъында бири-биринден ашкъын фикирлер уянтты.

Бугунь джума намазына эр кунькюнден эрте топлана башладылар. Джами алдында топлангъан халкъ, суаль бериджи бакъышларынен бири-бирине къарап, эеджангъа кельген агъыр давушларынен сёйлене, гизли бир сырнынъ асыл манасына иремеген адамлардай, пышылдаша-кенъеше эдилер.

Намаз битти, лякин халкъ кене де джами алдындан чекильмеди. Тюшюнди-ташындылар ве ниает, бу аляметни ёратмакъ ичюн Къарасувгъа адам ёлламакъ къарарына келип токъталдылар.

Биринджи эгиз, намаз биткенинен, башыны салындырып, эвине къайтып кельди. Акъшамгъа къадар эвден чыкъмай беклеп турды. Къуддус ёкъ эди. Онынъ юрегини янъгъызлыкъ, джан сыкъынтысы кемире башлады. Къадыны бундан учь сене эвельси озюнден тюс оларакъ он яшында огълуны къалдырып, олип кеткенден берли, янъгъызлыкъ дуйгъусы оны ич бир вакъыт бошамай эди. Лякин бугунь юрегини даима излеп тургъан бу дуйгъу, чекильмез бир аджынтынен санчылды.

Догъру, Къуддус онъа ят бир кимсе киби эди: солукъ, чыкъымсыз, сонъ куньлерини яшамакъта олгъан къартийлер киби тынышта бир насылдыр дуалар пышылдап, кошелер ичинде пысып саатлернен тюшюнип кьалгъан зайыф мучели бу бала, йыл он эки ай омюрлерини джамилернинъ басыкъ диварлары астында кечирген, беллери букюк, чырайсыз акъсакъал аскетлерге ошай эди. Оны севмек де, аджымакъ да мумкюн дегиль эди. Онынъ омюри эсленмей кечмекте эди, эгер расткелиш бир ал оны дюнья омюрине къайтармаса, эсленмей тюкенеджек эди. Лякин огълунынъ бирден гъайып олып кетмеси, кечкен йылларнен юрегинде сёнип къалгъан эвлят дуйгъуларыны гъайры баштан алевлендирди. Янъгъызлыкъны даа терен ис эте башлады. Акъшам къаранлыгъынынъ етип кельмесинен, онынъ юрегини янъы кедерлер бийледи. О, башыны къайда ураджагъыны бильмеден, къапысыны ачыкъ ташлап, кой ичине чыкъып кетти. Ич бир ниетсиз баягъы бир вакъытлар сокъакълар бою доланып юргенден сонъ, озюнинъ хабери олмадан кой четине, апансыздан мезарлыкъкъа барып чыкъты. Шу ерде йигирмиге якъын койлю, къартлакътан, козьлеринде теляш ислери гизлеп, къарап турмакъта эдилер. Лякин устьлеринде от биткен оба-оба топракъ уйрюмлери, сиярып тургъан баш ташлары, дюрьбелер гизледиклери олюлер киби, тынчлыкъ ве теналыкъ ичинде эдилер. Бираздан, бу сагъыр тынчлыкъны эйбетлер киби, минаре устюнден ятсы эзаны давушлары уча башлады. Тамам шу вакъыт, къартнынъ къабири башында беяз бир колетки ельпиреп котерильди, сонъ чёкти ве бир къач керелер шай текрарланды...

Койлюлер буз-бузлап къалдылар. Сес-солукъ биле чыкъармасалар да, кери къайтмагъа ве я да алдын чыкъмагъа къоркъып, озь аралары къарышты ве артларына артыкъ назар биле ташламай, кой бетке ёнельдилер.

Янъы хабер койнинъ юкъусыны бозды. Чыракълары сёнген эвлерде биле ярыкъ пейда олып, эркес бильген дуасыны окъумагъа, олюлерни анъмагъа, озьлери ичюн узун ве бахтлы омюрлер тилемеге тутундылар. Мезарлыкъ башында ельпиреген колетке ятсы намазына тургъан мефтадыр деп, бу акъта шубе биле этмедилер.

Эртеси куню ишке чыкъкъан олмады. Къарты-яшы, эписи саба намазына топландылар. Мемиш-агъа биле кибирлигини унутып, халкънен селямлашты, намаздан сонъ джами алдында къалып, агъыз ачмадан динъленип турды. Онынъ къан киби къызыл юзю баягъы агъаргъан, козьлерине юкъусызлыкъ ве кедер солгъунлыгъы тюшкен эди. О, нечюндир, раатсызлана ве терен шубелерде къалгъан адамнынъ бичарелигинен козьлерини дёрт бир тарафкъа долаштырмакъта эди. Дерсинъ, даркъамай, джами алдында къарышып, недир, бир шейлер беклеп тургъан джемааттан имдат истей эди.

Къушлукъ мааллеринде ёрулып, къан-терге пишип, Къарасувгъа кеткен экинджи эгиз къайтып кельди. Артына такъылып, ягъмурдай суаль ягъдыргъан халкъкъа бир агъыз сёз биле айтмадан, джами алдына келип етти, къалдырым устюне чыкъып, буюк бир тантананен:

– Джемаат!– деп багъырды, озюне тикильген меракъ этиджи козьлерге къарап,– джемаат!– деп бир даа текрарлады.– Коюмизге козь айдынлар бар, бизим мерум къарт шеит тюшкен. Яткъан топрагъы енгиль олсун, ольгенден сонъ да бизни унутмады. Китапта язылгъан: бугуньден сонъ дженап акънынъ рахмети бизге чевирильген. Тарлаларда онъ берекет оладжакъ. Сыгъырларымыз эгизлейджек, озенлеримиз яз ве къыш къурумайджакъ. Къысметимиз бол чокъракъдай акъып тураджакъ. Душманларымыз хор оладжакъ.

Сакинликнен динълеп тургъан Мемиш-агъа сонъки джумледе титреп алды. Экинджи эгиз исе, эсалет япкъан киби, девам этип, артыкъ озюнден къошты.

– Бизим ярлыкъ душман къолунда олмалы, Иншалла оны туткъан къоллар Танърынынъ къышымына огърап, агъачдай къурып тюшерлер...

Халкъ къуванды. Мемиш-агъа халкъны омузларынен итеп, Ресуль эфендининъ янына йылышты. Теляшлы козьлерини Ресуль эфендиге тикип, эркеске эшитилир бир давушнен:

– Джемааткъа бильдир, мерумге дюрбе япылмасы ичюн юз рубле хайрат этем,– деди.

Джемаат озь аралары сеслешип, баш саллап, онынъ ниетини алгъышлады ве дагъыла башладылар.

Кунь эмиш-демишлернен озгъарылды. Кой джемаатына къаршы котерильген дава боюнджа, сонъ куньлерде шеэр агъаларынынъ койге къатнамасынынъ кесильмеси, чешит тёметлерге ёл ачкъан эди. Ильк вакъытларда бу денъишиклик муфтининъ келип-кетмесинен багъланды. Бугунь исе бу алны мерум къартнынъ косьтерген рахметинде коре башладылар.

Азамат акъайнынъ башыны да чешит тасавурлар ёрамакъта эди. Сабалары таягъынен ёл араштырып, азбар ичинде бир де бир кольгеликте отура, башыны тёбен алып, тюшюнджелерге дала эди. Ёлдан эшитильген эр бир давуш оны сескендире, тер ичинде къалдыра эди. Эр кунь дегендай, о шеэр агъаларынен бирликте Мемиш-агъанынъ пейда олмасыны ве сонъки укюмини бильдирмесини къоркъунен беклеп тура эди. Мемиш-агъа оны истер саатинде озь тувгъан эвинден – топрагъындан, коюнден къувып, къорантасынен бирликте ёллар ичинде къалдыра билир эди. Лякин мына энди дёртюнджи афта айланса да, бу дешет кунь даа келип етмеген эди. О беклей ве куньлер келип кечтикче, тюшюнджесини гъам ве къасевет, юрегини чекильмез азаплар кемире эди. Къызы Мерьем де козь алдында, кунешсиз оськен бир чечек киби, сарарып-солмакъта эди.

Азамат акъай бу кечкен бир ай ичинде текмиль къартайып, меджалсызланып къалды. Онынъ бир козюне текмиль къаранлыкъ чёккен, экинджисини исе къан басып, иринлешкен эди. О бутюн барлыгъынен иш-кучьке ынтыла ве лякин элинден ич бир шей кельмегенинден, тарсыкъып, кедерленип къала эди.

Эр куньки киби бугунь акъшам да таячыгъынен ёл араштырып, Алимни къаршыламакъ ичюн кой юкъарысына догърулды. Бираздан акъшам тынчлыгъыны бозып, кой сокъакълары отлакътан къайткъан айванларнынъ сеслеринен джанланды. Лякин Алимнинъ озю ёкъ эди.

О кедерленди: Алим эр акъшам бабасынен къаршылашып, эвге берабер къайта эдилер.

Азамат акъай сокъакъ башындаки эв диварына таянып, беклеп турды. Шу арада сыгъырларнынъ бири онъа догърулып, бир къач керелер мунъреди, тилинен онынъ къолларыны ялады. Азамат акъай сыгъырыны танып, онынъ къашкъа башыны сыйпады. Лякин сокъакъ бою Мемиш-агъанынъ сыгъырыны айдап кельген Къарали ачувлы бир давушнен:

– Халкъ малына токъунма, о энди Мемиш-агъанынъдыр,– деп, къамчысыны сыгъырнынъ янбашларына шыплады. Неге огърагъаныны бильмеген айван, еринден кочип, огдеки сыгъырларнен сыралашты.

Азамат акъай ич бир шей айтып етиштирамады – сокъакънынъ юкъары башындан чокъ давушлы гурюльти, шамата къопып, сес эп якълашты. Азамат акъай неми экен деп, гурюльтиге къаршы кетти.

Алим, озю бойда бир джесетни сыртына ургъаны алда, онълу-соллу салланып, зорнен кельмекте эди. Сокъакъ толдурып онынъ пешине тюшкен яш-явкъа зий-чув оларакъ, джесетни озгъармакъта эдилер.

Алим бабасына якълашкъанынен токъталып, джесетни диваргъа таяйджакъ олды. Лякин джесетнинъ башы тёбен тюшип, аякълары къатланды ве ерге чёкти.

Кимдир, бири:

– Къуддус, Къуддус!– деп, багъырып алды.

– Чарпынгъан, коресизми, агъызы-бурны къыйышып къалгъан,– деди.

Алимнинъ джесетнен огърашмасыны четтен къарап тургъанлар янъы баштан арекетке кечип, кене давуш къопардылар.

Джесет аз бучукъ тепренип, дудакъларыны ойнатты. Базы бирлери абдырап, кенар чекильдилер. Алим эмир этиджи бир давушнен:

– Сув беринъиз!– деп багъырды.

Азамат акъай огълунынъ давушыны эшиткенинен, онъа таба йылышты.

– Огълум, бу недир?– деди.

– Бу Къуддустыр, мерум къартбабайнынъ къабири башында ятып къалгъан. Онынъ къабири янында олип, шеит тюшмек истеген. Ахмакъ эриф. Саба аш къалдырдым – ашамагъан. Олюдай ята эди. Зорнен алып кельдим.

Кимдир:

– Сен озюнъ де насыл чарпынмадынъ?–деди.

Алим:

– Бойле делилер чарпыныр, меним не эткеним бар? Иште бу абазаны олюмден къуртардым,– деди.

– Мерумнынъ укюми олмаса о анда бармаз эди, сен исе Раббининъ язмышына къаршы чыкътынъ. Корерсинъ, бир кунь ола сен де чарпынып-топланып къалырсынъ.

Алим ачувланды.

– Мында Раббининъ ич бир тюрлю язмышы ёкътыр,– деди.– Учь кунь ач ятсанъ сен де чарпынырсынъ. Мерумнынъ мезардан чыкъкъаны да яландыр, ятсы маалинде къабир башында намаз къылгъан иште бу анъкъавдыр.

Эп топланмакъта олгъан халкъ, Алимнинъ бу динсиз сёзлеринден къоркъып, аман бирер-экишер дагъылышмагъа башладылар. Алим исе узатылгъан мешребени къолуна алып, Къуддуснынъ дудакъларына кетирди. Къуддус юткъунды ве агърыдан ынъранмагъа, агъламагъа башлады.

Азамат акъай:

– Айды, огълум, эвлерине алып кетейик, бабасы тюшюнип турадыр,– деди.

Лякин Азамат акъай янъылды: биринджи эгиз танъда ёлгъа чыкъып, Симферополь бетке ёнеген эди. Ондан да Багъчасарайгъа етип, озь огълуны текиелерден араштыраджакъ эди.

Тамам бир вакъытта Ресуль эфендининъ къапысы алдында эки линейка келип токъталды. Сабадан берли ёл тедариги корьген Ресуль эфенди айдавджыларгъа якълашып, оларгъа не керек олгъаныны сорады.

Ал янакълы, къыздай назик черели айдавджы, озюнинъ алчакъ боюндан утаныр киби, тартына берип, индже бир сеснен:

– Сизни Симферопольге алып бараджагъым, муфти айтты,– деди.

О, сёзюни айтып битирмекте олгъанда, экинджи бири – узун бойлу, къалын мучели айдавджы багъана киби къалын къолунен оны кенар этип, давул янъгъырагъан киби давушнен:

– Шай ола къоймасын,– деди. Сонъ Ресуль эфендиге чевирилди:– Сизни мен алып бараджагъым, къады эфендининъ эмири шай,– деди.– Айды, отурынъыз, къады эфенди сизни ёлда беклейджек.

– Къады экен! Къады ким о? Мени муфтининъ озю йиберди. Сен атларынъа бакъчы, олар юксюз де Симферопольге барып еталмазлар. Коресинъми, зорнен аякъ устюнде туралар.

– Не?! Ой сени апакъай мучели инсан, меним атларымны мыскъыллайсынъмы? Тез джоюл козюмнинъ огюнден, ёкъсам мына шимди...

О сенекдай авучынен айдавджынынъ бойнуна япышып, бираз сыкъкъан сонъ, къакъып йиберди.

– Муфти экен! Энди онынъ дюдюги де чалынды. Айды, отурынъыз.

Линейкагъа башта озю ерлешип, къолуна тельбевлерини алды. Ресуль эфендиге къарап, эмир этиджи бир давушнен:

– Не шашып къалдынъыз, айды мин, отурынъыз,– деди.

– Огъурлы ёллар, къардашым, мен Сеит-Джелиль эфендининъ арабасына минип, онынъ авасыны чаладжакълардан дегилим.

Ресуль эфендининъ джевабы кибирли айдавджыны тааджипте къалдырды. О, ачувлы козьлеринен Ресуль эфендини ве онынъ гъарип кийимини баштан-аякъ сюзип, маналы бир тавурнен:

– Мына не!– деп алды.– Демек, сен де Сеит-Джелиль эфендиге къаршы чыкъасынъмы? Зеваллы адам, ачлыкътан ченъгелери чыкъкъан, кене де олса... Айды, но-о...

Ресуль эфенди богъчачыгъыны къолтугъы астына алып, муфтининъ арабасына отурды. Къувангъан айдавджы йигитче тельбевлерни тутты, къамчысыны авада сызгъыртып, атларнынъ сыртына тюшюрди. Атлар ялынларыны къабартып, ель киби учып кеттилер. Даа почта ёлуна тюшмезден эвель, къадынынъ линейкасы пешинден етип, оны тоз-думан ичинде къалдырды...

Ресуль эфенди муфти келип-кетмесининъ учюнджи куню, къадынынъ шериатнен бир кельмез арекетлери акъкъында, дин менфаатыны дегиль де, ялынъыз Мемиш-агъанынъ арзуларыны козеткени акъкъында, уездде руханийлер башы олмакънен, гизлиден олса да, бозукъ омюр кечиргени акъкъында тафсилятлы мектюп язып йиберген эди. О бу мектюпни, муфтининъ кенъешинден зияде, озь ахлякъынынъ талабына уяракъ язгъан эди – мектюпни терджиме этип, губернаторгъа такъдим этмелери ичюн Симферопольге, муфтининъ озюне йиберген эди, эр насыл олса да, бир къач куньден сонъ койге къады-аскер келип, муфтининъ тешеккюрини бильдирди ве руханий идареси адындан сайлавларгъа давет этти.

Мына шимди ёл алдыкъча, озюне косьтерильген сайгъынынъ себебине иришмек ниетинен, баш ёрмакъта, тюшюнмекте эди. Ана, дюньяда эркестен факъыр олгъан, сыгъынмакъ ичюн озюнинъ бир кошеси биле олмагъан, атта сой-соптан биле марум къалгъан Ресуль акъай, Ресуль эфенди олды, меджлиске чагъырылды, онъа муфтининъ озю келип кетти, шимди исе, векялетли бей ве мырзаларнен бир сырада, муфти сайлавларына давет олунды. Онъа ат-араба йибердилер. Не ичюн? Башкъасындан не яхшылыгъы бар? Ёкъсам Сеит-Джелиль эфендининъ тырышкъаны киби, оны кене аякъкъа папуч япмакъ истейлерми? Ёкъ, хайыр, муфтиден о бойле бир алчакълыкъ беклемей. Онынъ ичюн де арабасына минди. Чаресини тапса, Сеит-Джелиль эфендиге къаршы чыкъышта да буланаджакъ. Гонъюлинде не олса, эписини тёкеджек. Сонъра истер этапнен айдасынлар, гъайып этеджеги ялынъыз бир сарыкъ дегильми...

Атлар тыныш алмадан чапмакъта эдилер. Айдавджы, Ресуль эфендини кимлердендир алып къачкъан киби, турмай тельбевлерни тарта, атларны къамчылай эди.

– Ашыкъма, къардашым, етиширмиз, акъшамгъа даа баягъы вакъыт бар.

– Озьлери чапалар, джугенлерини йибере берсенъ, учып да кетер эдилер.

О атларындан пек мемнюн къалгъан алда, недир, сызгъырды, сонъра богъаз керип йырлайджакъ олды. Лякин озюнинъ индже сесинден утаныпмы, ёкъса сесине ляйыкъ эзги тапмагъанынданмы, не де олса, чокъкъа бармай мерамындан вазгечип, лакъырдыгъа тутунды.

– Языкъ ки, бу сонъ йыллар ичинде къошу олмады. Тёвбе этип айтам, Къырымнынъ бутюн джюйрюклерини къуйрукъта къалдырыр эдилер. Ана, башларына бакъынъыз, дерсинъ ялынларыны джайып, учмакъ истейлер. Но-о! Джиберсем, эм учарлар да. Кой ичинден айдаштырып кечкенде бутюн къызлар топланып, артымдан къарайлар. Эй, бойле эки малийи олгъан адамгъа дюньяда даа не керек... Но-о!

Ресуль эфенди дюнья къуванчы бу къадар якъын олгъан айдавджыгъа бакъты.

– Чалышыр алырсынъ, огълум, даа яшсынъ.

– Ана, мен де шай тюшюнем, бир беш сене даа чалышсам, атым да олур, сонъ эвленмек де мумкюн... Инсангъа даа не керек?

Екъ, Ресуль эфендининъ яшлыгъы башкъа хаялларнен ялдызлангъан эди. О адеттен ашкъын бир омюрнинъ эсири олгъан эди. Бутюн вакъыт бу омюрни изледи, араштырды, лякин буламады. Онынъ ичюн эр шей тонукъ, тюссиз, чырай сыткъан олып корюльди. Даимий мемнюниетсизлик онынъ ёлдашы эди. Бу яш исе... ёкъ, куню келир, о да къуванчындан усланыр... Инсан огълу инсан, келип-кечиджи къуванчларнен чырпынамаз. Къуванч даимий олмалы...

Араба юксек тереклернинъ талдаларындаки ёлгъа кирди. Энди кузь айлары олса да, кунеш сонъки кучюни тюкендирир киби, парылдап, терек будакълары арасындан нур ягъдырып турды.

Айдавджы кеттикче озь икяесинден джошып, энди муфтининъ дигер атларыны макътамагъа тутунды. Ресуль эфенди исе кене ойларына далып, айдавджыны унутып йиберди.

Бираздан араба гурьлеп акъкъан чешменинъ янына келип, бирден токъталды. Атларнынъ башы сув авутына эгилип, буюк бир иштианен ичмеге башладылар. Ресуль эфенди авучларыны чанакълап, бир къач ютум сув ичти – сув буз киби салкъын эди. Сонъра юзюни сылатты, энди чалармагъа башлагъан сакъалыны сыйпап алды ве тюшюнджелеринден енгиллешкен бир алда, линейкагъа отурды.

Айдавджы югенлерни тарткъанынен, атлар кене алып къачтылар. Лякин экинджи айланмагъа кечкенлеринен, артларындан патырдылар, чанъ сеслери эшитильди. Айдавджы, озмасынлар деп, чокъ тырышса да, чал айгъырлар екильген учь атлы линейка пешлеринден еткенинен, Мемиш-агъанынъ давушы янъгъырады:

– Огъурлы ёллар, Ресуль эфенди,– деди. Линейкалар сыралашкъанынен, Мемиш-агъа экинджисине атылып минди, Ресуль эфендининъ къолуны тутты. О байрамджа кийинген эди: устюнде къара чухадан ильмекли чекмен, сыкътырылып багъланылгъан кумюш къушакъ, башында ёл тозундан чаларгъан къара тери къалпакъ, къолунда ялынъыз байрам вакъытларында тутып юрген кемик саплы орьме тобулгъысы бар эди.

– Огъурлар, къайда, Ресуль эфенди?

Ресуль эфенди козьлерини къатмер уджлу папучларына тикип къолайсыз бир алда индемей къалды. Дерсинъ, онынъ янына инсан дегиль, де, титис бир йылан кельди.

– Сайлавларгъа кетсенъиз керек, муфти сизге энъ яхшы атларыны джиберген.

– Не, яхшы дегиллерми я?– деп, индже сесинен Ресуль эфенди ерине айдавджы джевапланды.

– Сен, къардашым, озь ишинъни бакъ, бу лакъырды сенинъ авузынънынъ къашыгъы дегильдир.

Айдавджы хошнутсызлыкънен огюне чевирилип:

– Но-о...– деп алды ве артыкъ лакъырдыгъа къошулмады.

Ресуль эфенди:

– Эбет, сайлавгъа кетем, давет олундым,– деп джевапланды ве къыядан Мемиш-агъанынъ тарафына къарады: онынъ янагъы чечек хасталыгъына огърагъан адам киби тиш ве тырнакъ тамгъаларынен толу эди. Ресуль эфенди озь ичинден хошнутлыкънен, аферин Алимге, деп алды.

– Айса ёлдаш экенмиз де! Симферопольге баргъанда азыр мерумнынъ дюрбеси ичюн таш сымарлармыз, анда яхшы усталар олса керек.

– Ниетинъиз чокъ яхшы ве лякин ольгенлерден зияде ачлыкътан оледжек етимлерни аджысанъыз даа яхшы олур эди.

– Элимден кельгенини олар ичюн де япам.

– Хайыр, сиз оларнынъ элиндекини де зорнен тутып алмакъ истейсинъиз.

Мемиш-агъа тааджипнен омузларыны къысып алды.

– Баба-деделеримден къалма мульктен бес-бедава файдаланып кельдилер, индемедим, шимди бу мулькни озь адыма тасдыкъламакъ истегенде, бутюн джемаат манъа душман кесильди. Не япайым, адынъ чыкъкъандже джанынъ чыкъсын дегенлер, бизим халкъкъа эйилик япсанъ да, кемлик къазанасынъ.

– Я, хан ярлыгъы бунынъ аксини косьтермейми?

– Ярлыкъ экен! Къайдан кельген шей о? Аслы къайсы биринъиз корьди? Арадынъыз, ич бир шей тапылмадымы? Мерум къарт, Алла онынъ топрагъыны енгиль этсин, ярлыкъ, деди, хан деди, ич бир шей къалдырмай кетти. Эм къалдырып да оламаз эди, чюнки бу топракълар манъа учь тобукълы несилимизден къалды. Къолумдаки сенетлер бунынъ шаатыдыр. Озь акъкъымнынъ тасдыкъланмасыны талап этмек, бу акъсызлыкъмы? Мен койден ич кимсени къувмагъа, малыны алмагъа тырышмайым, лякин эвлятларым, мал-мулькюни таркъатты, деп мени къабаатламаларыны истемейим. Къуш биле балаларына юва азырлай, я менимкилери ничюн ювасыз къалсынлар?

Ресуль эфенди, шаймы экен деп, динъленип турды. Бир сыгъыр себебинден бутюн бир къорантаны бахтсызлыкъкъа огъраткъан адамдан хайыр беклемек мумкюнми? Догъру, бу сонъ афталар ичинде Мемиш-агъа бир тамам денъишкен эди. Арды кесильмеген ясакъ топланмасы, Къаралининъ эв-эвден юрип зорнен алым алмасы баягъы эксильген эди. О энди саба-акъшам бичаре къартларгъа ун, отьмек ёллай башлагъан эди. Эвельси Ресуль эфендини ич бир кере адынен чагъырмаса да, бу сонъ вакъытларда «Ресуль эфенди» сёзю тилинден тюшмеди. Не кой джемааты ве не де Ресуль эфенди бунынъ себебини анълап оламай эдилер.

– Ёкъ,– деди Ресуль эфенди,– топракъ койлюлернинъ малыдыр. Бу топракъкъа башта олар аякъ баскъанлар. Ярлыкънынъ мерум къартта сакълы олмасы да акъикъаттыр, лякин ябан къоллар оны эльге кечирдилер. Иншалла, олар да онынъ хайырыны корьмезлер. Сагъ олсун, муфти ярдымыны ишандырды, онынъ саесинде, Иншалла, акъикъат енъер.

– А-а, мына не!– деди Мемиш агъа.– Лякин янъыласынъыз, муфти ялынъыз зоргъа къалгъанда ярдым ишандыра. Билем мен о къурназ тилькини, иши уйса асла биринъизни якъын алмаз.– Мемиш-агъа иллели тебессюмнен къарап:– сонъ, насыл, ишандыргъан эйилигини ненен тёлейджексинъ? Сеит-Джелиль эфендиге къаршы чыкъмакъненми? Хайыр, муфти янъыла, кимни сатын алса-алсын, ич бир шей чыкъмаз, о бугунь бар, ярын ёкътыр, Сеит-Джелиль эфенди исе ярыннынъ адамыдыр. Онынъ ичюн бираз сакът ол, муфтиге ишанып сонъки къапым отьмегинъден марум къалма.

Ресуль эфенди:

– Ёкъ, муфти ойлелеринден дегильдир,– деди ве озь сёзюне инамсызлыкънен тюшюнмеге далды: эм, акъикъатен ич бир факъыр мунасиб корюльмеген сайлавгъа оны ничюн чагъыртты? Бу итибарнынъ кольге тарафы ёкъмы?

Эр шейге шубенен бакъкъан Ресуль эфенди, озь инамсызлыгъына итираз этер киби:

– Ёкъ, муфти ойлелеринден дегильдир,– деп текрарлады.

– Яшармыз, корермиз, лякин сенинъ япкъанынъ да шей дегиль. Губернаторгъа мектюп язгъансынъ, не ичюн? Сеит-Джелиль эфенди сени молла япмакънен яманлыкъ ишледими? Ана, кене де онынъ кенъешинен, топракъ давасындан вазгечмек истейим.

Ресуль эфенди тааджип этиджи козьлерини тикип:

– Догърусыны айтсам, мен сизни анъламай башладым,– деди.

– Чюнки сен манъа ялынъыз яманлыкънынъ себепчиси деп бакъасынъ. Душманлыкъ не керек я, быракъ шуны, мен де сени бош этмем. Сеит-Джелиль эфендиге душман козюнен бакъма, о санъа даа керек олур.

Бу сёзлернен Мемиш-агъа къоюн джебине далды, бир десте чытырдагъан червонец чыкъарды.

– Иште санъа юз рубле, бу къадынынъ эдиесидир. Бунынъ къаршылыгъына язгъанларынъдан вазгечкенден олып, Симферопольге баргъан сонъ губернаторгъа бир мектюп даа язарсынъ. Башкъа кереклеринъ олса, онынъ ичюн де бир чарелер корермиз.

Ресуль эфенди узатылгъан къолны кери итеп:

– Бу пейими?– деп сорады.– Виджданымы сатын алмакъ истейсизми?

– Джаным, алынъыз, язмасанъыз да олур, тек джумгъан авузынъызны ачманъыз.

– Хайыр, озь ахлякъымы ич бир вакъыт парагъа чевирмедим. Паранъыз да керекмей, озюнъиз де, мени сербест ташланъыз.

Ич бир шей анъламадан бу эки арадаки лакъырдыны дикъкъатнен динълеп тургъан айдавджы, пара дестесини корьгенинен, агъызыны ачып къалды: бу паралар онъа дюнья къуванчына ирмектен де арткъач эдилер.

О ялварыджы бир сеснен:

– Агъам, манъа беринъиз, джанымы къурбан этер, эр шейни япарым,– деди.

– Авузынъны джум, сютлю авуз джинасир, ёкъсам... – деп Мемиш-агъа ойле бир сертейип бакъты ки, заваллы айдавджы ондан къачмагъа ынтылыр киби, атларыны къамчылап тоз къопарды. Экинджи линейка шу ан артта, айланма ичинде къалды.

Ресуль эфенди Мемиш-агъа янында озюни даа да къолайсыз дуйды. Мемиш-агъа исе мерамына ирмек ниетинен янъы делиллер ойланып, тюшюнджеге далды.

Араба орманлыкъны кечип, сарарып къалгъан таз тогъайлар арасындан юванкъашланып кеткен ёлгъа чыкъты. Алдда, яваш-яваш ёнельмекте олгъан линейканынъ беяз ортюли тёпеси сечильди, айдавджынынъ тырышувынен тезден онынъ артындан еттилер. Мемиш-агъа айдавджынынъ къулагъына окюрип:

– Токъта!–деп багъырды.

Алддаки линейкадаки сарыкълы адам Ресуль эфендиге чевирильди:

– Огъурлы ёллар,– деди, сонъ линейкасындан тюшип, чалы кольгелигине ерлешти.– Буюрынъыз, бираз ял алайыкъ.

Бу – къады эди. Ресуль эфенди бу истенильмеген ёлдашларгъа ачув сезерек, арабадан тюшип, оны беклеген юрек буландырыджы лакъырдыдан игренип, къадыгъа догърулды.

Ресуль эфенди ез саплы, салмакълы къапыны ачкъанынен, чыракъ ышыкъларынен йымшакътан айдынлатылгъан залнынъ тютюн къокъулы джыллы авасы юзюне урды. Ичериси зув-чув эди: мейдан залны агъызлама толдургъан чешит бичим ве къыяфеттеки инсан йыгъымы, озьаралары недир пайлашыр киби, гурюльти къопарып сёйлене, сёгюше, давалаша эдилер. Къолларындаки тобулгъыларыны сыкъып, кимерде бир баш устюне котерип, эр бири озь субетдешини негедир къандырмакъ истеген бу халкъ йыгъымы, дерсинъ, мына шимди бири-бирининъ устюне атылып, баш-козь парлап, юмрукъ дёгюшине башлайджакълар. Эеджангъа кельген, атеш кесильген эксериет арасындан, ог сырада ешиль къадифе креслолар устюне чёккен уезд къадылары айрылып чыкъмакъта эдилер. Олар устьлеринде къою къырмызы джуббе, башларында айны тюсте сарыкъ омузларында къызыл шарф олгъаны алда, бу шаматагъа къулакъ асмайып, къарарсыз узун чубукъларыны тыныш алмадан тартып, кибирли къазлардай индемей отурмакъта эдилер. Оларнынъ артында ве кенарларында агъач скемлелер устюнде ерлешкен хатиплер, губерния ве уезд шеэрлерининъ имам ве моллалары козь алмадан бу руханий эрлерине къарап, оларнынъ эр бакъышыны алгъышлайыджы тебессюмлеринен къаршыламакъта эдилер.

Ресуль эфенди бу чубар халкъ йыгъымы ичинде ич бир таныш-билиш расткетирмегенинден, пенджере къатындаки скемлеге отурып, этрафына меракънен козь кездирди. Вакътынен Мемиш-агъанынь эвинде топлангъан бей ве мырзалар да айры бир группа тешкиль этип, Исмаиль бейнинъ этрафында къайнашмакъта эдилер. О исе башыны котермеден тюшюне ве кяде бир «ах пезевенк», «ах зампара» деп сёгюнип ала эди. Лакъырды арасында мырзалардан бири Ресуль эфендийи эследи, джылмаювнен оны косьтерип, Исмаиль бейге недир айтып ташлады. Мырзалар къакъылдашып кульди ве Ресуль эфендиге чевирильдилер. Исмаиль бей исе джебинден юз рублелик кягъыт пара чыкъарып, ныкътап чубугъына толдурды, сонъ Ресуль эфендиге къарап:

– Чуллу эфенди, мында бакъ,– деди.– Ана сенинъ джуббенънинъ, аягъынъдаки папучнынъ, башынъдаки къавугъынънынъ, алгъан, аладжакъ маашынънынъ къыйметини бир чекмеде ичем,– деп, параны якъты, чубугъыны тартты, тютюнге богъулды,– ана, коресинъми, варынъ-вариетинъ эписи авагъа учты, сен исе, чуллу эфенди, бизге къаршы бурун котересинъ,– деди.

Мырзалар кулькюден къатып-къатып къалдылар. Ресуль эфенди сыртыны чевиререк, пенджереге айланды. Кимдир, бириси:

– Къана, бакъайыкъчы, джуббеси астында кольмеги бармы?– деди. Кене кулюштилер. Лякин бу арада къапыдан янъгъыравукъ бир давуш эшитильди:

– Атай Ширинский!

Исмаиль бейнинъ этрафындакилер ве зал ичинде отургъанлардан бир къысмы сюрюнен къапыгъа догърулдылар. Эки къанатлы къапы артына къадар ачыларакъ, башта Атай Ширинский, сонъ Сеит-Джелиль эфенди ве къолларыны къавуштырып, Мемиш-агъа кирдилер. Атай Ширинский сёз айтмадан мешур таягъыны баш устюне котерди: мырзалар кучьлери еткенджек багъырып, яйгъара къопардылар.

Атай Ширинский бу алгъышларнен хошланаракъ, мырзаларнен къол тутушкъаны арада, экинджи бир давуш къопты:

– Муфти келе!

Залда ерлеринден тепренмей къалгъанлар аман аякъкъа турды, къапы бетке ашыкътылар. Къадылар биле ерлеринден турып, къапыгъа чеврильдилер. Муфти, солукъ чырайлы къады-аскер юзьлеринде джиддийлик сакълап, ог сыраларгъа догърулдылар. Атай Ширинский группасы фысылдашып, мыйыкъ астындан кулюмсиреп, оларны сезилир бир иллели бакъышнен озгъардылар.

Ресуль эфенди исе бу акъ чырайлы, хастаджан ихтияргъа бакъып, юректен аджынды: «Эбет, меним къыдыргъан намуспервер адамым иште бу олмалыдыр», деди.

Муфти ерине отурайым дегенде, ашыкъып-пышнап къапыда Джентемир мырза пейда олды, огге ынтылды.

Бираздан къапыда губернатор, губерния прокуроры, дворян етекчиси ве чонтукъ таягъына таянып зорнен адымлагъан бакенбардлы, укюмет азасы пейда олдылар. Мырзалар къол къавушты, баш эгди ве буюк бир итирамнен оларгъа ёл бердилер. Ог сырадаки къадылар, Къырымнынъ намлы бейлери ве атта солукъ чырайлы къады-аскер биле, чересинде хошлукъ аляметлери къозгъамагъа тырышып, губернаторны селямлап, сыранен эр бири ал ве хатир сорадылар. Ялынъыз бир муфти озь дереджесине бойсунаракъ еринден сабырнен турды ве учюнинъ де къолуны сыкъты. Губернатор муфтиге бугунь даа да кедерли корюльди. Дерсинъ, муфтининъ башында къайнашкъан, юрегини хырпалагъан делялетнинъ бир къысмы губернаторгъа авушкъан эди. Онынъ даима излейиджи атешдай учкъунлы козьлери, чалыкъ арекетлери насылдыр бир тюшюндже, кедер эсирлигинде булуна эди.

Муфти: манъа, сабыкъ достуна къаршы чыкъышта булунаджагъы чекиштирсе керек, деп ойланды, лякин шу ан тюшюнджеси, башкъа джерьян алды: хайыр, изиме тюшкендирлер, энди ярын сарыгъымы чезип, озюни де этапнен айдарлар.

О аркъасындан тер чыбыргъаны алда, ерине отурды. Губернатор, прокурор, дворян етекчиси ве укюмет азасы стол башына кечип, озь аралары фысылдаштылар. Сонъ губернатор еринден котерилерек, къолларынен столгъа таянып:

– Сайгъылы эфендилер,– деп башлады.– Мен, мында, муфти сайлавларына топлангъан векялетли эфендилернинъ, урьметли бейлернинъ, мырзаларнынъ, агъаларнынъ юзюнде, дин ве ислямны телькъин этиджи мутебер руханийлеримиз юзюнде татарлыкънынъ бугунини ве истикъбалини къайгъыргъан мутерем векиллерини корем. Сизинъ халкъынъыз сафдиль ве айны вакъытта намуслы, мераметли, инсанлардыр. Къозу анасынынъ имаесинен осип, буюгени киби, олар да сизинъ бакъымынъыз, ёл косьтеришинъиз саесинде тербиеленмек, шериат ве къанунларгъа бойсундырылмакъ кереклер. Бу иште шевкетли падиша азретлерине садыкълыгъынъызгъа шубе этмейим. Урьметли бей ве мырзалардан бир чокълары, косьтерген гъайретлери ичюн, падиша дженапларынынъ джумертлигинен мукяфатландылар, юксек мертебели вазифелерге мунасип корюльдилер. Ве лякин, сабий догъгъанда не къадар гунасыз олса да, бакъымсыз къалгъан алда, энъ къоркъунчлы бир чапкъын кесиле бильмеси шубесиз бир шей олгъанындан, къолунъыздаки югенни не къадар зайыф тутсанъыз, халкъынъыз да шу дередже бозуладжагъы ашкяр бир шейдир. Соньки йыллар бунынъ аджыныкълы мисалидир. Дуясыздыр, ачыкъ кокте сия булутлар къоюра башлады. Ялан тюшюнджелер, бузукъ фикирлер куньден-куньге джайрай, къозулар арасындан къашкъырлар етише, бир койде къопкъан алекет, бираздан башкъа бир койде текрарлана. Ачыкътан сёйлешейик: бугунь хабер алдым. Севастопольде таун исьянындан сонъ, Байдар орталыкълары да баш котерген, дагъларны якъмагъа, кесмеге башлагъанлар...

Залдакилер, дерсинъ эмирнен, бир вакъытта эписи арекетке келип, фысылты котерильди.

– Чаре къалмады, ятыштыртмакъ ичюн койлерге Балыкълава юнан ротасыны джибердик. Шубе этменъиз, эр шей ятыштырылыр, фитнеджилер ляйыкъ джезаларыны корерлер. Лякин ярынки кунь ичюн эминлик бармы? Айны ал башкъа уездлерде де текрарланмазмы? Билинъиз, огюмиздеки къара къыштыр. Бинъ секиз юз отуз сенесининъ къышы киби бекленильмеген фелякетлер текрарлана билир. Ничюн? Халкъ джугенлерини бош дуя башлады, шериат ве къануннынъ къадири танылмай башлады, эркес озь авасына ойнамакъ, озь дегенини япмакъ истей. Халкъ арасында фитне джайрай. Ничюн? Чюнки молла ве имамларнынъ ве атта къадыларнынъ биле огютлери итибардан тюшти. Чюнки руханий идареси озь кучюни ве итибарыны джойды. Онынъ башындаки адамлар ялынъыз озь менфаатларыны козетелер...

Зал ичинде, кимдир, къол шапылдатты. Шу ан чокъ давушлы гурюльти къопты. Сеит-Муртаза эфенди отургъан еринде бичареликнен бургъаланып, «биттим, энди биттим», деп кедерленди.

– Урьмет беслеген адамымыз Сеит-Муртаза эфенди ишанчымызны акъламады, о къануннен бир кельмеген ишлер япты. Татарлар, балыкъ баштан сасыр дегенлер...

Залда Атай Ширинскийнинъ этрафында губернаторнынъ сёзлерини селямлайыджы гурюльти, сес-шамата къопты. Сеит-Муртаза эфенди исе артыкъ озь-озюнден къоркъып, башыны тёбен алгъаны алда, джан алямети косьтермеден отургъан еринде къатып къалды.

– Арамыздан чыкъкъанларгъа ялынъыз огъурлар олсун айтынъыз. Бизге, акъ падишагъа садыкъ, умум менфаатны къорчалагъан адам керек. Джамилер, текиелер, медреселер, бутюн руханийлеримиз бунъа табий олмалылар. О вакъыт биз эминликте яшармыз. Шевкетли падиша алийлери шериатны бутюн къаттылыгъынен къорчаламакъ ичюн бугуньден итибарен муфти сайланаджакъ адамгъа фетьвалар чыкъарув акъкъыны бере. Динсизлер, баштакълар, ана-баба сёзю тутмагъанлар шериат ве къанун джезасынен ёлгъа чекильмек кереклер.

Бейлер, мырзалар! Сёзюм сизлергедир. Ислям телькъинджилери къады ве имамлар, мураджаатым сизгедир. Шериатны козетювде амансыз олунъыз. Бир хынзырнынъ корьген джезасы джумле мусульманларгъа дерс олсун. Ишинъизде мувафакъиет тилейим. Сайлав ичюн шевкетли падиша алийлеринден ферман кельди. Эминим ки, аранъызда муфтиликке ляйыкъ, намуслы, диндар шахслар аз дегильдир. Фикримдже урьметли Сеит-Джелиль эфенди...

Сеит-Джелиль эфендининъ ады анъылгъанынен Атай Ширинский группасы аякъкъа къалкъып, бири-бирини бастырмакъ истер киби, бар кучьлеринен багъырыкъламагъа башладылар.

Губернатор яры джылмаювнен ерине отурды. Агъыз ачып къалгъан Джентемир мырза бу шаматанен озюнинъ чапкъалап джурюв гъайретлери бошкъа кеткенини корип, аман скемле устюне атылып чыкъты, эркеснинъ башы устюнден кийик бир давуш янъгъыратып багъырып алды. Залдакилер, неми экен, деп тааджипнен шашып-тынып къалдылар. О исе, артыкъ эминликнен:

– Сеит-Муртаза эфенди!.. Сеит-Муртаза эфенди сайлансын!..– деп багъырыкълады. Дерсинъ, хорнен бир вакъытта залнынъ бир къач еринден Сеит-Муртаза эфендининъ ады эшитиле башлады. Давушкъа аякъ тапырдылары, агъач тёшемеге урулгъан скемле тасырдылары къошулды...

Меджлиснинъ башындан берли сёзге азырланып, шимди исе шашып къалгъан Ресуль эфенди, къутурышкъан халкъ йыгъымы ичинден сокъуларакъ, сезилир дереджеде къоркъу ве чекинювнен губернаторгъа якълашты, къолларыны къавуштырып:

– Губернатор азретлери, мен сизлерге язгъан эдим, Сеит-Джелиль эфенди ляйыкъ бир инсан дегильдир,– деди.

Губернатор бу гъарип кийимли адамны корьгенинен, мектюпни хатырлады, затен бираз кедерли олмасы да бундан себеп эди. Лякин оны Сеит-Джелиль эфендининъ ахлякъы дегиль де, бу ахлякъ бозукълыгъы нетиджесинде сайланмай къалыр хавфы кедерлендире эди. Башкъа джеэтлерден Сеит-Джелиль эфенди тамам онынъ къыдыргъан адамы эди.

Губернатор Ресуль эфендининъ мында келип тюшкенине тааджип этти. Башкъа бир ерде олса, оны ит масхарасы этип къувып йиберир эди, лякин мында незакет сакъламакъ керек эди. Онынъ ичюн къашларыны чатып, ачувнен:

– Сен янъыласынъ, Сеит-Джелиль эфенди...– деп башлады.

Лякин Ресуль эфенди губернаторнынъ сёзлерини эшитип етиштирмеди, кимдир, аркъа тарафтан джуббесининъ этегинден тартып, оны халкъ йыгъымы ичине чекип алды, сонъра онъа бир-къач къол япышып, шу дакъкъасы къалдырымлар устюне ташланды.

Заваллы адам аджынув ве окенен къалдырымлардан тюшип, топаллай-топаллай шеэр сокъакълары ичине синъип кетти...

Векялетли адамлар тарафындан намзет ичюн топлангъан рейлер эсапкъа алынгъан арада, бейлер, мырзалар, руханийлер азбаргъа тёкюлип, тельмирювнен сайлав нетиджелерини беклеп башладылар.

Сеит-Муртаза эфенди губернаторнынъ дешетли сёзлеринден сонъ озюни унутып, отургъан еринде къалгъан эди. Бир къач молла ве къадылар оны еринден турсатып, экинджи бир одагъа, диван устюне ерлештирдилер. Эссизликте азмы булунды, чокъмы, насыл да олса, бирден кимлердир, оны тебретмеге, адынен чагъырмагъа башладылар. О, «аладжакълар, алмагъа кельдилер, яPаббим, сен ярдымджы ол!» – деп козь къыясындан къарады; кулюмсиреп дудакъ ойнатып тургъан таныш къадылары, бей ве мырзалары оны баштан-аякъ сарып алгъанлар. Озюне инанмай козьлерини даа зияде керди ве Джентемир мырзанынъ зейтюндай къара козьлерини, къалтырап тургъан семиз янакъларыны эследи. Джентемир мырза онынъ къулагъына эгилип:

– Тур, тур, муфти эфенди, чокълукъны алдынъыз!– деди ве къыбырданмасыны беклемей, къучакълап аякъкъа турсатты.

Эсми, тюшми?

Сеит-Муртаза эфендини къапы алдына, файтонына озгъарып, йымшакъ къадифе миндер устюне ерлештирдилер. Файтон кочьти.

Эбет, файтон да онынъ, айдавджы да онынъ, о да озю эди, лякин кене де олса: эсми, тюшми, деп тюшюнди.

Ресуль эфенди шу геджеси хан азбарында, таныш бир койлюнинъ арабасы устюнде геджеледи. Козьлерини эрте кузьнинъ ачыкъ кокюне тикип, эп къалтырап, тельгенип, кулюшип тургъан адсыз-эсапсыз йылдызларгъа къарады, булутсыз кокнинъ паклигине сукъланды. Эбет, онынъ юреги де бу кок киби минсиз, арыныкъ омюр ашыгъы эди. Лякин о, бу омюрни арадыкъча ахлякъ кир-кифасына, бозукълыкъкъа расткельди, озю де бу омюрнинъ зораки иштиракчиси олды. Иште, онъа да эфенди дедилер, Ресуль эфенди!.. Халкъны джамиге топлап о да огют берди, яшайышкъа ёл косьтерди... Ёл! Насыл ёл! Бутюн омрю бою арады, лякин ёл таптымы? Ана, оны да сайладылар, котердилер ве... къапыдан итеп йибердилер. Энди излев де башлар. Сеит-Джелиль эфенди интикъамсыз къалмаз. Алла косьтермесин, эгер о сайланса, Мемиш-агъа да къутурыр, бутюн джемаатны ювасындан къувар. Заваллы койлюлер... ярлыкъ араштыралар, ачлыкътан, олюмден къуртулыш ёлу арайлар. Ёл къайда? Оны Ресуль эфенди озю де бильмей. Айта, огютлей, лякин озю де туман ичинде адашып юре.

О умют къуванчынен яшагъан айдавджыны, Мемиш-агъа пара чыкъаргъанда, онынъ кунешдай парылдагъан ялварыджы козьлерини хатырлай. Элинден кельсе эди, бу айдавджыны бахтына къавуштырып, онынъ къуванчыны кенардан бакъып сейир этер эди...

Ресуль эфенди курьмеклешкен тюшюнджелерине къапалып, даа чокъ вакъытларгъадже чевирилип, бурулып ятты. Кемиктен сызлагъан аягъы да оны бедендже азаплап, юкъусыны эп кечиктирмекте эди. Ниает, гедже къаранлыгъы танъ атмаздан эвель орталыкъны саргъан тюссиз бир айдынлыкънен чырмап башлагъанда, тюшюнджелери кеттикче тарлашып, юкъу анъсызлыгъына далды. Эртеси куню саба кемиклерине къадар бузлап-тозгъан бир алда, тюшюндже ёргъунлыгъынен агъырлашкъан башыны котерип, арабадан тюшти ве аягъында даянылмаз бир агъры дуйды. Топаллай берип хан ашханесине кирди, сайлавгъа кельген таныш бир молланынъ янында отурды. Эки-учь сёзнен ал-хатир сорашкъан сонъ:

– Ким сайланды,– деп сорады.

– Чокълукъны кене Сеит-Муртаза эфенди алды, ким биле оны, о къаладжакътыр даа.

Ресуль эфенди эшиткенине айретленип:

– Сеит-Муртаза эфендими?–деп текрарлады.

– Эбет, шаматаны Атай Ширинскийлер къопарсалар да, чул тутмады. Ана, эшитесинъми, яныкъларыны сёндюрелер. Атай Ширинский озь адамларына зияфет бере, кене бир шейлер ойланадырлар.

Акъикъатен, экинджи къаттан арды кесильмеден даре, кемане сеслери, хорнен котерильген давушлар эшитильмекте эди.

– Не япалар дейсинъиз?

– Атай Ширинский акъыл адамыдыр, илле чаре тапар. Сеит-Джелиль эфенди де ардыны узьмез. Къыскъасы, Сеит-Муртаза эфендиге аман бермезлер.

Ресуль эфенди юректен аджынды. Муфти онынъ ичюн бирден-бир адам эди. Озюнинъ бутюн умютлерини, Копюрли койлюлернинъ бутюн талийини онъа багълагъан эди. Десене, оны кене де бош ташламайджакълар?

Ресуль эфенди огюне сюрюльген къавени ичип, молланен сагълыкълашты. Шаматалы базар ичинден кечип, сораштыра-сораштыра руханий идареси булунгъан тарафкъа ёнельди. Тонукъ ташлы бинанынъ салмакълы къапысыны ачып, ичери кирди. Чокъ буюк олмагъан оданынъ ичи ишнен ве я да муфтини селямлавнен кельген хатиплер, имамлар, мудерислернен толу эди. Ресуль эфенди мусафирлернен селямлашмакъта олгъан арада, къулагъына таныш бир сес чалынды. Кери чевирилип:

– Абла, мында не ишлейсинъ?– деди. Бу экинджи эгиз эди. О кедернен Ресуль эфендининъ элини тутып:

– Багъчасарайгъа барып текиелерден огълумы араштырдым,– деди,– тапалмадым. Бильмейим, огълум къайдаларгъа гъайып олып кетти.

– Кедерленме, огълунъ койдедир.

Экинджи эгизнинъ козьлери яшнен йылтырадылар.

– Къайттымы?

Ресуль эфенди Къуддуснынъ вазиетини айтып, экинджи эгизни раатсызламамакъ ниетинен:

– Эбет, къайтты,– деп кести.

– Мен исе... Айды, не де олса, чокъ къоркъсам да, кечкен шей.

– Муфтиге кельдинъми?

– Эбет, ишандыргъан ишини сорайджакъ эдим, амма къабул этмей. Учь куньдир, къапыда беклейим.

– Танымагъандыр, ондан гъайры къабул этер эди. Айды, мен озюм анълашырым.

Ресуль эфенди эминликнен ичерики къапыгъа догърулды. Къапыгъа узанайым дегенде, курсю устюнде отургъан ешиль сарыкълы, сюйри кирпикли софу эфенди еринден турып:

– Олмаз,– деди.– Муфти эфенди ишнен мешгъуль.

– Мен де ишнен кельдим, бугунь къайтмакъ керек. Айтынъыз онъа, о мени къабул этмей къалдырмаз.

Софу Ресуль эфендини батыкъ козьлеринен сюзип:

– Ким оласынъыз?– деди.

– Ресуль эфенди, Копюрли койден кельдим. Озю анълар.

Софу, озь башына муфтиге кирмеге джесарет эткен бу «эфендиге» бир даа къарап, ичери кирип кетти. Бираздан кери къайтып:

– Екъ, къабул этип оламайджакъ, бир башкъа куню келинъиз,– деди.

– Исмими айттынъызмы?

– Айттым.

Софу ерине отурды. Ресуль эфенди тааджипленди: ич оладжакъ шейми, муфти оны къабул этмезми? Ёкъ, бир башкъасынынъ адынен къарыштыргъандыр.

О къапынынъ туткъычына узанып, софу текрар еринден тургъанджек, ичери кирди.

– Селям алейкюм,– деди.

Джентемир мырза ве даа бир къач бей ве къадылар дивар бою тизиштирильген мыхлама ястыкъларгъа ясланып, багъдаш къурулып, муфтини динълемекте эдилер. Муфти исе тёрде отурып, насылдыр койлернинъ вакъуф топракъларынынъ джедвелини окъумакъта эди. Ресуль эфендининъ сесини эшитип, яшырылмаз бир ачувнен:

– Къардашым, ишим олгъаныны санъа айтмадылармы?– деди.

Ресуль эфенди, селям алмадан оны опькелемеге тутунгъан муфтиге сафдилликнен кулюмсиреп:

– Танымадынъызмы не, муфти эфенди, меним – Копюрли кой молласы,– деди.

– Таныдым, къардашым, чокъ яхшы таныдым, лякин шимди даа муим ишим бар.

Ичеридекилер бу «юзьсиз» моллагъа къарап, чырай сыттылар. Ресуль эфенди исе денъишкен бир сеснен:

– Мен ярлыкъ меселесини бильмек истейим, насыл олды, джедвеллерни бакъмадынъызмы?–деп сорады.

– Сабыр этинъиз, бельки бир чарелер корерим... Сиз эйиси акимлернен корюшинъиз, бу оларнынъ ишидир, керек олса араштырыр, тапарлар.

Ресуль эфенди бир тамам шашкъынлыкъ ичинде къалып, къулакъларынынъ эшиткенине, козьлерине инанмай эди. Десе, муфти де олардандыр? Десе, бутюн сайгъы ве урьмет оны Сеит-Джелиль эфендиге къаршы къулланмакъ ичюн эди?

Ресуль эфенди бу къолайсыз вазиетте сонъки кучюни топлап, даа да агъыр бир давушнен:

– Я Алим? Истанбулгъа кетмейджекми? Энди кузь келеятыр, авалар боза...– деди.

Муфти, баш кутькен бу адамгъа къаршы ачувнен къозгъалды.

– Анавы арсыз баламы?

Джентемир мырза къашларыны чатып:

– Ондан алим дегиль де, чапкъын олур,– деди.

Ресуль эфенди бирден ап-акъ кесильди, ичеридекилерге ачув ве нефретнен козь ташлап, озь сесине ошамагъан бир давушнен:

– Чапкъын, тонавджы, яланджы сизсинъиз!– деп багъырды.

Бейлер, къадылар аман аякъкъа турып, онъа къаршы догърулдылар.

– Бутюн джемааткъа айтаджагъым, сизлер эпинъиз чапкъынсынъыз!

Ресуль эфенди къапыны артына къадар ачып, ич кимсеге къарамадан, бир баш олып чыкъып кетти.

Копюрли койде азбары тал сырыкъларынен къоралангъан дам эвчикнинъ мейдан чёллерге ачылгъан пенджеречигинден эр кунь акъшам сиярып тургъан орманлардан къаранлыкъ джайыла башлагъанда, юреклерни сызлатыджы монълу бир йыр котериле эди. Онынъ давушлары тель-тель олып созула, авада къалтырап тура, сонъ узюльген йипдай, сакинликнен тынып, сёнюп къала эди. Кимерде исе давуш джошкъунлыкънен янъгъырап бельгисиз йырджынынъ юрегинден котериле башлагъан къуванч далгъаларыны акс эттирир киби, пенджереден учып чыкъа, далгъалана, къаяларгъа уруларакъ, акс садасынен акъшам теналыгъыны эйбетлей эди.

Пенджере алдында таягъыны тизлери арасына алып динъленип тургъан ярысокъур Азамат акъай йырнен джоша, джылмая, эзгиге уйдурып башыны саллап-саллап ала эди.

Лякин йырджы джошып, мына шимди давушларынен къанатланып авагъа учып кетер дегенде де, йыр бирден кесиле ве ич чекип, окюрип агълагъан адамнынъ козьяшлы давушларына денъише эди.

Заваллы къарт бираз даа отура, чаресизликнен бурула ве ниает, ийип акъкъан козьяшларыны дамарлы къолларынен силип, юрек агърысынен аякъкъа тура ве азбар ичинде долашып юре эди.

О чаресизликнинъ ниаетинде эди. Бирден-бир къызынынъ эв ичинде къапалып, кунь корьмеден ирип кетмеси оны къувет ве такъаттан тюшюре, юрегини чекильмез азапларнен хырпалай эди. Юкъусыз геджелер бою къадынынен сырдашып, къызынынъ кейфсизлигининъ себебини бильмек истесе де, Кериме татай ич бир шей айтмады.

Кет-кете къызынынъ талийи онда дешет фикирлер догъурды ве ниает олардан бири юрегине сапланып, бир къач куньлер бу тюшюндженен чекишип юрди. Тюшюндикче оны къоркъу сарды ве мына бугунь акъшам шубесини къадынынен пайлашмакъ истеди.

Къарт, яныкълы башынен эвге кирип, оджакъ янында отурды. Кериме татай джезвесини къор устюне салып, миндерге чёкип отурды. Къавелерни индемей ичтилер. Кериме татай:

– Афиетлер олсун, акъай,– деди.

– Сагъ ол, Кериме. Сонъ, насыл, Мерьем ашыны ашадымы?

– Агъызына ич бир шейчик алмады. Бильмейим, къызчыгъым яш башынен дертленип олип кетеджек,– деди ве оглюгини юзюне кетирип, козьлерини сильди.– Джинджи Сайде айта, къоркъудыр дей, азизге алып кетинъиз, дей.

– Кериме, Мерьемге бир башкъа шей олмагъайды? Насыл дейсинъ, бельки...

Азамат акъай тили уджуна кельген дешетли сёзюни айталмады.

Кериме татай меселенинъ асылына энди чокътан ирсе де, акъайына бу акъта сёз ачмакътан къачына эди. Къызынынъ истикъбалине яныкълап ве бир кунь ола бу лакъырдыдан акъайынынъ ве бутюн койнинъ хабери оладжагъындан къоркъып, тосат-тосат отурып-турып агълай эди. Шимди, меселени акъайы озю къозгъагъанда, артыкъ даянамады.

– Эбет, къызчыгъым юклю тюшкен,– деп козь яшларына богъула-богъула агълады.

– Не?!

Азамат акъай атылып турды, таягъына япышып:

– Не?!–деп текрарлады,– манъа пич догъураджакъмы? Йыландан йылан догъураджакъмы? Мен шимди онынъ озюни де, баласыны да...

Мерьем анасынынъ агълавыны эшитип, къапы артындан динъленген эди. Шимди къара сачлары юзюне джайрагъан бир алда эв ичинде пейда олып, джезасына бойсунувнен азыр олгъан бир адам киби, башыны эгип, бабасынынъ алдында токъталды.

– Ур, ольдюр баба, мен къабаатлым,– деди, башыны бабасынынъ кокюсине таяп, унькюр-унькюр агълады.– Ольдюр, ольдюр баба масхара олдым...

Азамат акъай озюнинъ хабери олмадан, къызыны къучакълап, башыны сыйпады, лякин шу ан, дерсинъ къолу атешке токъунды, бирден сескенип:

– Кет, кет, эвимде тюсюнъни корьмейим, арам эвлядым ол,– деп, оны омузларындан итеп йиберди.

Мерьем къапыгъа урунаракъ, ерге йыкъылды. Етип кельген Алимнен Кериме татай онынъ къолтугъына кирип, одасына кирсеттилер...

Кериме татай къызы янында геджеледи. Сабагъа къадар артыкъ ич кимсе агъыз ачмады, лякин ич бири де юкъламады.

Азамат акъай бутюн гедже тюшюнди-ташынды ве эртеси куню танъда, Алим джемаат туварларыны айдамакъ ичюн кой ичине чыкъып кеткен сонъ, къызына кирди.

Мерьем эр кунькинден даа зияде агъаргъан, кокюс къабартып сыкъ-сыкъ нефес алмакъта эди.

Азамат акъай къызынынъ тёшеги башында отурып, онынъ сачларыны сыйпады. Абдырап уянгъан Мерьем, багъыраджакъ олды, лякин бабасыны корьгенинен, козьлерини тёбен алды.

– Къоркъма къызым, меним... джанынъ агъырмасын, не япайым, даянамадым... Айды, ынджынма, талийимиз дер де, корип кечирирмиз. Къабаатлы сен дегильсинъ, къызым. Къаарленме, танъры язгъаныны козь корер дегенлер, ачтан ольмемиз, Алла эркесни къысметинен ярата... Оны да бакъармыз...

Мерьем:

– Бабачыгъым,– деп, онынъ къолуна япышып, араретли дудакъларына кетирди.– Багъышла, багъышла бабачыгъым...

– Айды, къызым, бар бир салкъын сув кетир де, сонъ, ананъа ярдым этерсинъ.

Къарт бу сёзлернен азбаргъа чыкъты. Мерьем козьлерини керип, къапыгъа къарады: эбет, онынъ къулагъында янъгъырагъан сёзлер хаял дегиль де, акъикъат эдилер.

О алель-аджеле къопкъаны алып, къуюгъа барды. Джез мешребени салкъын сувнен толдурып, бабасына берди. Эв ичини, софаны сылады. Сонъки учь ай ичинде ильк сефер къоранталарынен бирликте софрагъа отурып, аш ашады.

Кериме татай къызынынъ тирилигини корип, Азамат акъайнынъ къулагъына фысылдады. Азамат акъай башыны саллап, джылмайып кульди.

Къушлукъ мааллеринде Мерьем чёльге – къардашына кетмек истеди. Явлыкъкъа отьмек, согъан, бир парча къакъач да алып, ёлгъа чыкъты, джаптан юкъары тырмашты. Энди чокътан берли асретлигини чектиги сербестликке къавушты. Кок юзюнинъ къумаш бошлукълары, ялдап юрген шеффаф кунеш, чёллернинъ аван еллери, уфукъ ниаетсизликлери, чечеклер, къушлар – эписи, эписи оны селямладылар. Тынышта бир токъталып, дюньясына бакъа-бакъа тоямады. Пат-сат расткельген мор, къою сары, отдай ешиль кузь чечеклерине асретликнен алып чапты. Топлады, къучакъ толдурып топлады. Сувсузлыкътан янгъан бир кимседай, кокюс къабартып, тельмиревнен сербестликнинъ тазе авасыны ютты.

Онынъ кунь ярыгъы корьмеден кечирдиги вакъытларында олюм ве омюр бир ерге бирлешип, яшавы олюмини беклевге багълангъан эди. Кучючик одасы ольмезден эвель къабирине чевирилип, яшайыш иришильмез бир шей олгъан эди. Генчликнинъ келип-кечиджи яшав къуветлери олюмге къаршы тирельмек ичюн такъатсыз эдилер. Лякин омюр де къыйылмаз бир шей эди. О къурсагъына япыша, динълене, даа дюньягъа кельмеген инсанны хаялнен охшай эди. О яшамакъ ве бу инсанны корьмек истей эди. Факъат омюр къапылары эбедий оларакъ къапалгъан ве о, кендисини зиндан учурымы унжунда ис эте эди. Бу фелякеттен чыкъыш ёкъ эди. Эр шей – эв, ава, диварлар ве атта устюндеки эльбисеси биле оны эзиетлеп, учурымгъа догъру итеклей эдилер. Лякин мына, дешеттен нетиджеленеджек кунюни къоркъу теляшынен беклегенде, бирден кунеш кульди. Эм не де кульди я!..

Мерьем чименлик бою чапкъалай ве ардыны узьмеден текрарлай эди: демек, яшамакъ да мумкюн, йырламакъ да...

Эм йырлады да! Дерсинъ, бутюн чёллер сусып, оны динълей эдилер.

Авлакътан аптесининъ сесини эшиткен Алим, бир аз вакъытлар тааджипленип къалды, сонъ, окъ киби фырланып, онъа къаршы чапып кельди.

– Мерьем, аптечигим!

Олар узун бир вакъытлыкъ асретликтен сонъра къавушкъан къардашлардай, бири-бирине сарылдылар. Мерьем къызгъынлыкънен:

– Алим, къардашым, оны да бакъармыз, о да...– деп, сёзюни кести, акъ янакъларында шу арада аллыкъ пейда олды.

Алим бу сёзлернинъ манасыны анъламаса да, аптесининъ утангъаныны коретура, суаль бермекни ляйыкъ саймады.

Мерьем шенъ эди,– демек эр шей ёлунда.

– Айды, юрь аптечигим! Къая башкъа чыкъайыкъ, ондан бутюн дюнья корюле.

Олар сыгъырлар арасындан кечип кеткенде къашкъа баш сыгъыр бойнуны оларгъа тараф бурып, бир къач керелер мунъреп алды. Мерьем:

– Бизим еыгъыр,– деди.– Таный, унутмагъан.

– Бизим эди, энди Мемиш-агъанынъ олды.

Эбет, Мемиш-агъанынъ олды. О эр кимден ала. Энди бутюн койни аладжакъ, дейлер. Мерьемнинъ омрюни де аладжакъ олды. Лякин мына о, кене де сербестликке чыкъты. Къуртулды. Къуртулдымы я?..

– Алим, Мемиш-агъалар башкъа койлерде де барлармы?

– Бар экенлер.

– Эписи шаймы?

– Бильмейим... Екъ, шай дегильдир.

Олар ешиль къырнынъ устюнден сарп дереге бакъып тургъан тонукъ къаянынъ тёпесине чыкътылар. Дереден толкъун-толкъун котерильген ель акъынтысы сувукъ къолларынен юзьлерини ювды, сачларыны чубалтты.

Мерьем Алимнинъ къолтугъына япышып:

– Вай, не къадар яхшы!–деп тааджиплендн.– Керчектен де, бутюн дюнья корюне.

О, козьлерини алмадан, кенъ къулачнен узанып, та уфукъларгъа синъген увагъа, ондаки чокътан-чокъ койлерге, чечеклердай ренкли топракъ кесеклерине, уваны экиге болип юванкъашланып кеткен йылтыравукъ озенге къарады.

– Алим, иште, анавы козь къамашкъан ерлерге барсанъ, сонъ даа да кетсенъ, даа да кетсенъ, дюнъянынъ сонъуна барырсынъмы?

– Ёкъ, барылмаз.

– Я даа да кетсенъ, даа да кетсенъ?

– Кене де барылмаз, мында къайтып келирсинъ.

– Мында?

– Ресуль эфенди айта, дюнья да топдайын бир шей экен, мындан чыкъып кетсенъ, кене де мында къайтып келе экенсинъ.

– Худжур шей! Алим, я дюньяны туткъан огюз къайда тура?

Алим чынълатып кульди.

– Вай, аптечигим, дюньяны ялынъыз бир огюз котерип олурмы?

– Айса?

– Дюнья бутюн вакъыт авада айланып тура экен.

– Айлана?!

Мерьем юксек къая устюнден учурумгъа къарадыкъча, башы айланып, онъа акъикъатен бутюн дюнья силькинип тургъандай корюльди.

– Алим, насыл ола да, дюньянен биз де юварланмаймыз?

Алим тюшюнди: керчек де, насыл ола да инсанлар да юварланып кетмейлер!

– Ресуль эфендиден сорамалы, о биледир.

Олар даа баягъы бир вакъыт этрафларына къарап турдылар. Авагъа синъип, бирден башлары устюнде пейда олгъан къарталлар бекленильмеген бу мусафирлерни корьдикче, чевикликнен бурулып, къуршундай вызнен четлешип кете эдилер. Олар эп чогъалдылар. Дакъкъада бир сюрюнен пейда ола, ашагъыларгъа эне, сеслерини эп кескинлештире эдилер.

– Алим, бизге токъунмазлармы?

– Бельки токъунур да эдилер,– деп Алим кулюмсиревнен сопасына къарады.– Мында ювалары бар, кетейик, кельсин, раатлансынлар.

Уйле мааллеринде авлакъта бир атлы къаралтысы пейда олды. Мерьем Алимнинъ къолуна япышты:

– Къачайыкъ, къачайыкъ къардашчыгъым, Мемиш-агъа келе,– деп къалтырамагъа башлады.

– Къана, токъунсын бакъайым, бу сопанен мен онынъ башыны парчаларым.

Атлы, эсалет япкъандай, сыгъырлар арасына кирип, тобулгъысыны онълу-соллу саллады. Урьккен айванлар чёль ичине джайылып кеттилер.

Мемиш-агъа атыны Алимнинъ янында токътатып:

– Бабанънынъ ерине сен къалдынъмы, айдамакъ,– деди.

Алим индемей турды.

– Токъта сен, мен санъа даа косьтеририм.

Мемиш-агъа атынынъ башыны кой бетке чевирип, айдаштырып кетти.

Мерьем зорнен нефес ала эди.

– Не исе, кетти...

Алим атешли козьлеринен атлыны озгъарып, озь башына лакъырды этер киби, дудакъ арасындан:

– Токъта сен, мен де санъа косьтеририм,– деп ташлады.

Мерьем артыкъ кульмеди. Алим чокъ тырышса да, Мерьем юмгъан агъызыны акъшамгъаджек ачмады, солгъун ве арекетсиз къалды. Чёльдеки эр шытырды онъа Мемиш-агъаны аньдырды. Кунеш къыр артына айланып, дагълардан етип кельмекте олгъан гедженинъ къаранлыкъ сымасы ашагъыларгъа эне башлагъанынен, онынъ къоркъусы теляшкъа чевирильди.

Алим чёль ичине дагъылгъан сыгъырларны топлап, койге таба айдады. Кой юкъарыларына якълашаяткъанда Мерьем бираз юрекленип, къолуна индже бир чубукъ алды, багъыра-чагъыра сыгъырларны айдады.

– Энди къоркъмайсынъмы?

– Ёкъ... къоркъмайым.

Кой балалары зув-шамата олып, сыгъырларыны къаршылап алдылар.

Бу арада олардан бири:

– Балалар, коресизми, Мемиш-агьанынъ келини де туварчы олгъан,– деп багъырды.

Мерьем тургъан еринде къатып къалды, шашкъынлыкънен этрафына бакъты, сонъ бирден тиз устюне йыкъылып, юзюкъоюн тюшти.

– Ярдым, ярдым этинъиз,– деп багъырды.

Алим аптесининъ къолтукъларындан тутып, оны аякъ устюне турсатты.

– Къоркъма, къоркъма аптечигим...

Мерьем делялетли козьлерини керип, шашкъынлыкънен кене этрафына къарады, сескенди, багъырды:

– Къуртарынъыз, къуртарынъыз,– деди ве къачып кетти.

Азамат акъай ве къадыны азбар ичинде доланып, сабырсызлыкънен къызларыны беклей эдилер. Бирден, къора къапыда чыбалгъан сачлы, тозлангъан къафтанлы Мерьем пейда олды.

– Вай къызчыгъым,– деп Кериме татай къызына догъру чапкан арада, Мерьем одасына сокъулды ве йыкъылды.

Къартларны кене яныкъ сарды. Эссиз тюшкен къызларынынъ башы уджунда отурып, терен къайгъыларгъа далдылар. Бираздан ичери келип кирген Алим де бу акъта ич бир шей айталмады.

Азамат акъай къадынынынъ юрегини алмакъ ниетинен:

– Кечер, бираз къоркъса керек,– деди.– Къой софраны, Алим ачыкъкъандыр.

Софра къойылса да, ич бири къашыкъкъа къол узатмады. Олар сукюнет ичинде олгъан арада, къапы ачылып, ичери Къарали кирди.

– Селям алейкюм,– деди, сонъ Азамат акъайгъа къарады:–Мемиш- агъанынъ санъа сёзю бар. Мына шимди къызынъны онъа хызмет этмеге, анавы арсызны да джезасыны корьмеге джибермесенъ, ярын сени койдан къуваджакъ. Борджунъ ерине бу эвни суд онъа берген. Сонъ, насыл, джибересинъми?

Кериме татай огълуны къучакълап:

– Бермем, бермем!– деп агъламсырады.

Азамат акъайнынъ манълайындаки чыгъырыкълары эп къоюрып, о кийик бир давушнен багъырып алды:

– Не, къызыммы? Ит огълу ит, тез эвимден чыкъ,– деп аякъкъа атылып турды.

Иш зоргъа чатаджагъыны корьген Къарали:

– Э, о ягъыны озюнъиз билирсинъиз,– деп къапыгъа япышты ве чыкъып кетти...

Гедже дам эвчикнинъ пенджереси ачылып, джабувлы къафтан кийген, алтын фесли, йипишли къушакълы къыз азбаргъа чыкъты. Онынъ кокюси, сачдай джайрагъан ильван пулнынъ сачакъларынен ортюльген эди.

О асма къуюгъа якълашты ве башыны тёбен алды. Къоюрмакъта олгъан булутлар арасындан, озюне къуртулыш арар киби, бирден ай чыкъты – къызнынъ ильван пуллары кумюшдай парылдап, ышыкълары юзюне урды.

О, кери, эвлерине чевирильди. Бу дам эвчик де терен юкъуда эди.

Къайдандыр, къаранлыкъ гедженинъ теналыгъыны сюслендирип, пек авлакъларда улугъан копекнинъ арды узюльмез давушы келе эди.

Къыз сескенди: олюмми? Энди учурумгъа еттими? Я къуртулыш? Даа бугунь зевкъыны сюрдюги къуртулыш къайда? Биттими?

Эбет, дюнья юзюни корьмектен энди аджиз къалды – чыкътымы эриштирерлер, пич догъурды дерлер. Къоранталарына да мусаллат олур.

О къурсагъына япышты, окъшады... Я бала? Я о даа дюнья юзю корьмеди де?.. Онъа пич, пич дейджеклерми?

Эбет, олюм, олюм, деп фышылдады ве къуюгъа эгильди. Къуюнынъ ичи де, тышдасыдай, зиндан къаранлыкъ эди.

Бираздан булутлар арасындан ай кене де баш косьтерди, къуюнынъ суву джанавар козюдай балкъылдап, ичинде айнынъ акъчиль чырайы пейда олды.

Мерьем титсиреп кери чекильди, коктеки айгъа къарады – ай яваштан чырай сытып, деръал булутлар ичинде богъулды. Топар-топар олып кок юзюнде юварлангъан бу титис булутлар озь аралары къайнашмакъта – джан чекишмекте эдилер.

Демек онда да къуртулыш ёкъ.

О сабырнен фесини чыкъарып, къую ташы устюне къойды. Якъасынынъ ильмеклерини чезди. Баштан-аякъ къалтырап, къуюгъа эгильди. Кимдир, къуюдан сес берген киби кельди. Шу ан козю алдында эр шей джойылды.

О джан аляметинен фигъан къопарды:

– Ярдым этинъиз, богъалар...

Танъ атмаса да, энди гедженинъ къаранлыгъы чезильмекте эди.

Азамат акъай таныш бир сес эшиткенинен, сюрюнип-абынып азбаргъа чыкъты.

– Ким о багъыргъан? Кимдир о?..

Джеваплангъан олмады, козьлери исе корьмектен аджиз эдилер.

Абдырап уянгъан Кериме татай юрек теляшынен акъайынынъ пешинден чыкъты. Азамат акъай шашкъынлыкънен:

– Къызым, Мерьем, сенсинъми?–деп азбарны долашмакъта эди.

Кериме татай якъын келип:

– Не олды? Мерьем къайда?– дегенинен, козьлери къую устюндеки феске илишти...

Мемиш-агъа Челеби Симферопольден эки якълы дуйгъунен кельген эди: губернаторнынъ чыкъышы койлюлернен эсаплашмакъ ичюн онъа юрек ве къувет берген олса, озь адамы Сеит-Джелиль эфендининъ сайланмай къалмасы онынъ кейфини бозгъан, умюттен тюшюрген эди. Не демек олсун, онынъ эвинде отькерильген гизли топлашув кунюнден берли Мемиш-агъа истикъбалиндеки зенгинлешюв, котерилюв ёлларыны хаялланып, Сеит-Джелиль эфендининъ косьтереджек эйиликлерини кунь эвельден одеп кельди, бутюн кучь ве гъайретини къояракъ, оны макътап юрди. Сеит-Джелиль эфенди иш башына кечкенден сонъ, онынъ гъайретини къат-къат рагъбетлейджегине шубе биле этмеди. Сеит-Джелиль эфендининъ озю де буны анъып ташлагъан эди. Лякин мына, баарьден берли ойланып кельген умютлери энди иджра босагъасында олгъанда, бирден ельнен савурылып алынгъан киби, эписи бошкъа чыкъты, хош хаялларындан ялынъыз бир хатырлав къалды. Сеит-Джелиль эфендиге ола муфтинен алякъа-дарлыгъыны джойды.

Догъру, Атай Ширинский: Сеит-Муртаза эфендини бир кунь ола мытлакъа ушкютирмиз, деп айтты. Лякин не вакъыт? Кене беклевми?

Мемиш-агъа, Сеит-Джелиль эфендининъ дигер достлары киби, койлюлер арасында онъа сайгъы догъурмакъ ниетинен, къады ойле айтты, къады бойле айтты деп, топракъ давасы меселесини хайырлы куньлерге къадар ташлагъан, койде факъыр-фукъарелерни къайгъыргъан бир хайратчы кесильген эди. Догъру, онынъ бир кереден хайратчы олмасына дигер ал ве эваллар да тесир этмей къалмагъан эди.

Мемиш-агъа табиатынджа пек къатты ве ачкозь бир адам олса да, чешит сой хурафатларгъа итикъат этювден бош дегиль эди. Койде, мерум къартнынъ шеит тюшмеси акъкъында лакъырдылар оны пек яман къоркъузгъан, гедже юкъусыны больген эди.

Арды-сыра бир къач гедже, мерум онынъ тюшюне келип, ярлыкъны истеген эди. Мемиш-агъа эр кунь саба ап-акъ олгъаны алда юкъудан баш агъырысынен уянып, ярлыкъны йыртмакъ ве я да джемааткъа теслим этмек ниетине келе эди. Лякин ава алмакъ ичюн ятакъ одасындан чардакъкъа чыкъкъанынен, козю алдында джанлангъан кой багъчаларыны, тогъайлыкъларны, шувулдап тургъан орманлыкъны корип, мерамындан вазгечмеге меджбур ола эди.

О баягъы бир вакъытлар бу тюшюнджелернен чекишип юрди ве, ниает, ярлыкъны озюнде къалдырып, мерумгъа дюрбе яптырмакъ, олюнинъ шевкъатыны озь тарафына чекмек къарарына келип токъталды. Лякин мына, бу сонъки афталар ичинде ич бир тюрлю алямет корюльмеди, юкъусы да болюнмеди. Мемиш-агъа, бу уйдурма бир шей олмалы, деп тюшюнди, илькинги мерамыны бутюн джемааткъа бильдирген олса да, дюрбе яптырув акъкъында артыкъ агъыз биле ачмады. Къаралининъ усталыгъынен эльге кечирильген ярлыкъны Сеит-Джелиль эфендининъ унерли къолунен, озюне биле белли олмагъан дедесининъ асабалыгъына чевирткен, ярлыкънынъ догърулыгъыны махкеме вастасынен тасдыкълагъан эди.

Бойледже, Мемиш-агъа, къадынынъ башына кельген онъайтсызлыкъкъа ве озюнинъ окюнчине бакъмадан, эвельки ишлерини гъайры баштан къозгъамагъа башлады. Къарасувгъа бир къач керелер барып кельмекнен, земский махкеменинъ забитлерини эм ишнинъ асылынен ве эм де оларны беклеген магъарычнен ашна этти. Хайратчылыкътан вазгечип, Къаралини кене эв-эвден чаптырмагъа башлады – айванларнынъ юкъары дереден ичкен сувлары ичюн, отлакъ ичюн, баарьде койлюлерге одюнч берген эрзакълары ичюн, кой ташындан тёшеткен ёлу ичюн, озь топракъларыны сельден къорчалап дере кенарларына чектирген бентлери ичюн бутюн джемааттан ясакъ топлады, такъатсызлардан бордж ерине реин оларакъ сенетлерини алды я да борджларына даир кягъыт имзалатты.

Джемаатнен топракъ давасы меселесинде озю ичюн онъайтсыз бир де-бир шей чыкъа къойса биле – о, муфти Копюрли койлюлерге ярдым этер, деп къоркъа эди, бу алда биле койлюлернинъ бир чокъунынъ мал-мулькю энди онынъ адына эди.

О, койден илькиде, Азамат акъайнынъ къорантасыны къуваджакъ олды. Бу акъта энди махкеме къарары да бар эди. Къарали бугунь акъшам Мемиш-агъанынъ эмиринен Азамат акъайнынъ эвине барып, андан терс хабер кетиргенинен, о бу ишке аман ярын киришмек ичюн къатты къараргъа кельди. Лякин эртеси куню апансыздан Мерьемнинъ ольгени акъкъында Къарали хабер кетирди.

– О арам къыз, ольмеге вакъыт тапмагъан,– деп Мемиш озь башына мырылданды, бу иште озюни къабаатлы сайып, мугъайды.

– Айды, яхшы, бираз даа беклермиз...– деди.

Къарали Мемиш-агъанынъ индемей тургъаныны корип, четлейджек олды, лякин бир къач адым аткъанынен, кери чевирилип:

– Бейим, анавы Ресуль эфенди джамиге къатнамай экен,– деди.

– Не? Къана, шу сарыкълы тиленджини мында чагъырчы, о кендини асла ким эсап эте я? Сарыкъ сармакънен адам олдым беллейми? Джурь, джурь айды, не шашып къалдынъ. Аман, шимди мында кельсин.

Ресуль эфенди шеэрден кельген сонъ текмиль меджалсызланып, эви ичинде къапалып къалгъан эди. Бугунь зар-зорнен дженазе намазына барып эвге къайткъан сонъ, джуббесини биле чыкъармадан, миндер устюне узангъан эди. Къапы артындан Къаралининъ давушыны эшитсе де, сесленмеди. Къарали ичери кирип:

– Сени Мемиш-агъа чагъыра,– деди.– Тез ол, тур, азбарында беклеп къалды.

– Керек олсам озю кельсин, мен онынъ ыргъаты дегилим.

Къарали мыйыкъ астындан кулюмсиреп:

– Яхшы, беклеп тур, мына шимди чапып келир,– деди.

Къарали мыскъылнен айтса да, Мемиш-агъа, акъикъатен, кечикмеди. Тобулгъысыны къолуна кечирип, сёгюне-сёгюне Ресуль эфенди яшагъан эвге келип кирди.

– Меним отьмегимни ашап кейф чатасынъмы?– деп джекирди. Ресуль эфендининъ къолундаки китапны къап-къач этип, давушнен:– Я бу да насыл шейдир,– деп окюрди.

Ресуль эфенди сабырнен:

– Окъуп бакъынъыз, анъларсынъыз,– деди.

Мемиш-агъа козьлерини фалташ киби парылдатып, китапкъа тикилип бакъса да, бу чокъ маналы арифлер онъа ич бир шей айтмады, кене де олса, бир къач саифе чевирди, китап ичинде эр ве къадын ресимлерине расткельгенинен, даа зияде къутурды.

– Сенден сорайым, я бу да не? Молла олып масхаралыкънен огърашасынъмы? Балаларгъа бойле шей огретесинъми? Аман, шимди чул-чубурынъны топла да, меним эвимден аягъынъны авуштыр, ёкъса ит масхарасы этип, къамчылап къуварым.

Олар бир къач сание бири-бирининъ козьлерине тикилип къалдылар. Сонъ, Ресуль эфенди, башыны тёбен алып, сёнюк бир давушнен:

– Эр шей битти,– деди.– Артыкъ эр шей текмилленди,– деп текрарлады.– Рухча ольмектен исе, виджанджа сербест къалмакъ инсан ичюн даа махпул бир шейдир.

Мемиш-агъа бу сёзлерни эшитсе де, манасыны анълап оламады.

– Айды, давран, мырылдап отурма.

Ресуль эфенди сарыгъыны ерге ташлап, тери къалпагъыны башына кийди.

– Кяфир инсан, сен аджиликке бардынъ да, сарыгъынъны не ташлайсынъ?

Ресуль эфенди артыкъ ич бир шейге къулакъ асмадан, долаф ичинден устрасыны алып, бир къач керелер къайышкъа чекти ве эвден чыкъып кетти.

Мемиш-агъа, сокъакъ бою джуббесини салындырып ашыкъып кетмекте олгъан бу адамнынъ артындан тааджипнен къарап тургъан сонъ, Къаралиге козь этти ве экиси де онынъ пешине тюштилер.

Халкъ экинди намазына топланмакъта эди. Сокъакъ башындан Ресуль эфенди корюльгенинен, дивар астындаки отургъычтан турып, оны къаршыламагъа азырландылар.

Ресуль эфенди абдестлик чешме башына келип токъталды, къолларыны юзюне кетирип, дуа окъуды, сонъ чешме улугъы янында тиз чёкип, сакъалына бир къач авуч сув септи, джебинден устрасыны чыкъарды...

Шашкъынлыкъ эеджанында олгъан джемааттан бир къачы:

– Ресуль эфенди! Ресуль эфенди!–деп онъа догърулдылар.

Ресуль эфенди устраны янагъына кетирип, ашагъы догъру чекти, бир авуч юн сув авутына тюшти.

Топлангъанлар, бойле бир арекеттен титсиреп, аман кери чекильдилер.

Ресуль эфенди экинджи янагъыны да тыраш этти. Онынъ балавуз тюсте янакълары чыр-чыплакъ олып къалды.

Бу арада Къаралинен етип кельген Мемиш-агъа:

– Урунъыз динсизни,– деп онъа къаршы атылды. Койлюлер отургъан ерлеринден тепренмедилер.

Ресуль эфенди устрасыны азыр тутып, озь сесине ошамагъан бир давушнен:

– Якъын кельме, богъурдагъынъны кесерим,– деди ве Мемиш-агъагъа къаршы юрди, сонъ башыны тёбен алып, сув ичинде ве ерде джайылып тургъан юньлерге къарады.

– Эр шей битти,– деп текрарлады.– Мен артыкъ сербестим. Джемаат, мен кене де эвельки Ресуль акъайым,– деп башыны котерди.– Джамиде айткъанларыма инанманъыз, эписи ялан эди, мен сизге ялан айттым, мусульманлар агъа-къардаш дегильдирлер. Иште булар, челебиси де, къадысы да, муфтиси де меним виджданымы сатын алмакъ истедилер. Манъа пара теклиф эттилер. Паралары да, озьлери де арам олсун. Бу кераталаргъа инанманъыз, эписи ит огълу иттир. Сизни алдамакъ, къысметинъизни ашамакъ истейлер. Сёзлерини тутманъыз, виджданынъыз темиз олсун...

– Фитнеджи инсан, сус, шериатны боздынъ, сен джемаат котегине ляйыкъсынъ,– деп, Мемиш-агъа кене огге атылды.

– Хайыр, артыкъ сусмам, энди эписи битти, барсын джемий-джемаат анъласын. Шимдиден сонъ ёлларгъа реван олып, бутюн инсанларгъа акъикъат айтып юреджегим.

Ресуль эфенди индже, арыкъ кевдесинен кери бурулып, ири адымларнен сокъакъ бою кете башлады. Мемиш-агъа Къаралининъ устюне окюрип:

– Тут, тут шу папазны! Оны махкеме шериенинъ къолуна бермек керек. Динсизлик не олгъаныны онъа анда анълатырлар,– деди.

Къарали Ресуль эфендининъ пешинден етейим дегенде, о бирден кери айланып:

– Санъа не керек, арам инсан, мына буны коресинъми?– деп, джебинден кене устрасыны чыкъарды.

Кунеш энди къаршы джапкъа айланып, батмагъа янтайгъан эди. Мемиш-агъа саатине бакъты:

– Айдынъыз, джамиге!– деди.

Козьлеринен корьгенлерине инанмайып, шашып къалгъан халкъ, сес-солукъ чыкъармадан, айны шашкъынлыкънен джамиге кирдилер.

Ягъмурлы-къарлы къыш башлады. Ёл-ызлар рузгярнен къуйылып тюшкен япракъларнынъ къалын тёшемесинен ортюльди. Чырай сыткъан къыр ве дагъларнынъ тёпелерине быланыкъ туманнынъ исли ёргъаны джайылып, кеттикче ашагъыларгъа саркъты ве, ниает, орталыкъ бус-бутюн туман эсирлигине тюшип, ер ве кок титсиреп къалды. Къозгъалгъан табиат инсанларны чёль ве тарлалардан къувалап, юваларына кирсетти. Бу сене Копюрли койнинъ этрафындаки дерелер эр вакъыттакинден октемли бир къуветнен ташып акъмагъа башладылар.

Зорлу къыш такъатсызлангъан язнынъ пешинден къувып, куньлер кечтикче, ягъмуры, рузгяры, сувугьы – бутюн салтанатынен етип кельмекте эди.

Копюрли койнинъ башына табиат хышымынен бир вакъытта омюр хышымы да патлагъан эди. Иште олар бугунь эв-баркъларыны ташлап, сабадан Къарасув бетке ёнельдилер. Къуйып ягъгъан рузгярлы ягъмурнынъ зоруна бакъмадан, ёл толдурып, чамур ве сазлыкъларгъа чомып, умют ве омюр излейиджи бир инатлыкънен кеттилер. Уйле мааллеринде, кок юзю сонъки кучюни къойып, ягъмур къопкъанен къуйып ягъгъан бир вакъытта, Копюрли койлюлернинъ бир къысмы энди Къарасув дживарларына еткен эдилер.

Къарасув язда тозунен, къышта чамурынен метинли бир шеэр эди. Сачакълар астындан юванкъашланып кеткен тар сокъакълар ягъмурлы айлар башлагъанынен кене де сувлу дерелерге чевирильген эдилер.

Койлюлер тизлерине къадар чамурлы сувгъа далып, католик кильсеси янындаки ешиль чардакълы бинанынъ астына топлана башладылар.

Халкъ эп кельди. Ниает, чардакънынъ асты халкъ йыгъымынен ныхталанып, сонърада кельгенлер азбар ичинде – ягъмур астында къалдылар.

Къапылар бекли эди. Якъында бельки ачылмаз да эдилер. Эгизлер бир къач кере къапыны къакъып, ичери кирсетмелери ичюн ялварсалар да, бекчи къарт башта яваштан итеп йиберди, сонъунда исе:

– Иди чёрт,– деп къапыны ортти ве бир даа ачмады.

Лякин шай да олса, койлюлерден ич бири сыгъынмагъа джыллы ер арап, дост-эшлерининъ эвлерине бармагъа джесарет этмедилер. Чюнки мында, ешиль чардакълы бу эвде, оларнынъ талийлери чезиледжек эди. Олар, олюм джезасыны беклеген мабюслердай, шимди бу джезадан къуртулмакъ ашкъына эр сой азапкъа къуванчнен къатланмагъа азыр эдилер.

Олар арасында Алим де бар эди. Махкеме куню акъкъында койге хабер кельгенде бабасынынъ чаресизленип къалгъаныны корьген Алим, онынъ ерине озю барып, махкеме къарарыны динълейджек олды. Лякин Азамат акъай, бойле яш бир баланы махкемеге кирсетмейджеклерини бильгенинден, огълуны йибермейджек олды. Йибергени алда биле бойле авада ёлгъа чыкъмакъ бала арджы бир ишми? Кериме татай исе Алимнинъ инатча ялварышларына ялынъыз ёкъ джевабы берди. Мерьем ольгенден сонъра сонъки эвлядыны – Алимни козьден айырмагъа биле къыймай эди.

Лякин Алим дегенинден къайткъан бир бала дегиль эди. О, бабасыны айры тюшюрип, акъылына кельген бутюн делиллерни ортагъа сюререк, ардыны узьмеден ялварды. Азамат акъай итираз этип бакъса да, бу айлар ичинде эп юфкъаргъан юрегининъ йымшакълыгъына къапыларакъ, огълунынъ хатирини тапмакъ ниетинен разылыкъ берди.

Бойледже, Алим къомшу эвге – досту Чёмезге кеткендай олып, тонуны кийди ве анасындан гизли оларакъ, Копюрли койлюлернен Къарасувгъа келип етти. О, озюни буюклер киби тутмагъа тырыша эди, лякин ирадесине къаршы оларакъ, эп къалтырай, агъызындаки тишлери барып кельмеге ер тапмай эдилер. О, ичери сокъулмакъ ниетинен бу ешиль чардакълы эвнинъ этрафыны бир къач керелер къаравлап чыкъса да, чаре буламады, къапылар бекли, пенджерелер де пек юксекте эдилер. Арды кесильмеген ягъмур исе нефесинъи тыя, вуджудынъы санчып-санчып ала эди. Алим эрлик косьтерип, баягъы вакъытлар ягъмур астында тургъандан сонъ, къалтырай-къалтырай такъатсызлангъан аякълары букюльмеге башладылар. Бу арада онынъ козюне, гурюн астында ташып акъмакъта олгъан метий илишти. Алим, аякъларыны чамургъа тиреп, бар кучюнен метийге япышты, оны ерге авдарып, аман ичине кире къойды.

Алимнинъ арекети, бир ан да олса, койлюлернинъ тюшюнджесини болип, джанлылыкъ къозгъады. Олардан бири башыны Алимге эгип:

– Оданъ сыджакъмы, койдеш?– деп алды.

Экинджи бири:

– Айды, койдеш, бираз гезинип къал,– деп, метийни итеп ташлады. Метий беш-он адым юварланып, агъач къорагъа барып урулды.

Койлюлер Алимнен огърашмакъта олгъан арада, къапы алдына эки атлы линейка келип янашты. Башлыкъ ве джабувына сарылгъан Мемиш-агъа линейкадан тюшип, кулер козьлеринен койлюлерни сюзди. Дерсинъ, бу бакъышнен о: «Чекишесизми? Чекишинъиз! Ана сизге де бу керек!» демек истеди.

Акъ сакъал бир къарт, койлюлер арасындан айырылып:

– Айыплар олсун санъа пезевенк, бу халкъны не чекиштиресинъ?– деди.

Мемиш-агъа озюне къаршы айтылгъан эр сёзде бунт алямети коре башлагъан эди. Къартнынъ сёзлерини эшиткенинен, онынъ сакъалыны къапышлап:

– Сен не, Сибирьге айдалмакъ истейсинъми?– деп, оны чеккелемеге башлады. Лякин койлюлер онъа аман бермедилер, сытылгъан чырайларынен онынъ башына ябырылдылар. Кимдир бири:

– Етти чеккенимиз, урунъыз кератаны!–деди, юмругъыны Мемиш-агъанынъ елькесине тюшюрди. Оны окълу-соллу тарткъычламагъа, котеклемеге башладылар. Алим шу ан метиден чыкъып, авуч толусы чамурны Мемиш агъанынъ юзюне шыплады. Иш фенагъа чатаджагъыны дуйгъан Мемиш-агъа, койлюлернинъ къолундан зорнен къуртулып, къапыгъа чапты. Чамурнен аялангъан юзюни силип:

– Мен сизнен даа эсаплашырым,– деди ве аман ичери сокъулды.

Койлюлер эп къозгъалдылар. Рух тюшкюнлиги ачувгъа кечип, сёгюнмеге, ягъмурда тутулгъанлары ичюн дарылмагъа башладылар. Акъ сакъал къарт:

– Шу пезевенкке энди чокътан джемаат котеги керек эди,– деп ташлады.

Биринджи эгиз:

– Зарар ёкъ ишимиз онъгъа минмесе, топрагъымызны да онъа аш этмемиз,– деди.

Ягъмурнынъ кучю кеттикче эксилип, бираздан боран котерильди. Даа эрте олса да, орталыкъны къою къаранлыкъ сарды. Бири-бири артындан эвлернинъ пенджерелери алланды.

Алим кедерли эди: десе кирсетмезлер? О кене эвнинъ артына кечти. Экинджи къатта таш дивар устюнден багъчалыкъкъа дёрт пенджере бакъып турмакъта эди. Алим, кимсе корьмейджегине къаний олгъандан сонъ, диварнен сырадаш джевиз тереги устюне чыкъып, пенджерелерден ичери къарады: бир къач дане шемьданнен айдынлатылгъан биринджи одада кимлернинъдир колеткелери тепренмекте эди, дигер пенджерелерден ич бир шей сечильмеди – одалар къаранлыкъ ичинде эдилер.

Алим пенджерелерни итеп бакъса да, ич бири ачылмады – эписи шыртлы эдилер. Не япмалы?

О бутюн кучюни къояракъ, сонъки пенджерени итеди – онынъ къанатлары шатырдынен айырылып, Алимнинъ юзюне сыджакъ ава урды. Пенджеренинъ чатмаларына асыларакъ, созула берип ичери догъру тартылды, усулнен пенджерени ортти ве шу ерде скемлелер астына чёкти. Бираз вакъыт динъленген сонъ, аякъкъа турды, оданы козетти. Онынъ булунгъан ери буюк бир зал эди. Бойдан-бойгъа сыранен тизильген скемлелер тынчлыкъ ичинде эдилер.

Алим, тамам ерине тюштим, деп кьуванды.

Бу арада къапы ачылып, къолунда чыракъ олгъан адам ичери кирди, дивар бою юрип, шемьданлардаки чыракъларны якъты – ичериси апма-айдын олды. Онынъ пешинден беяз якъалы, гузель кийимли акъайлар пейда олып, ог сырада стол башындаки скемледерге отурдылар. Балавуздай сары юзьлю, сёнюк чырайлы, къурып къалгъан будакъкъа ошагъан акъай къапыгъа къарап, недир, бир шейлер айтты. Бир къач саниеден Копюрли койлюлер сюрюнен ичери кирип, къол къавушты ве аякъ устюнде къатып къалдылар.

Алим, скемле астында пысып отургъаны алда нефес алмагъа къоркъса да, койлюлер арасында Ресуль эфендини корьгенинен, сескенди. Я о мында насыл келип тюшти! Койде оны къапаткъанлар, дей эдилер. Бакъ сен онъа! Ёкъ, Ресуль эфенди койлюлерни къолайлыкънен эльге бермез. О, мына бу беяз якъалы акъайларны...

Алим ойгъа далып кеткен арада, сёнюк чырайлы акъай алдына къарап, недир, русча бир шейлер айтты. Онынъ сёзлерине джевап оларакъ астында Алим булунгъан скемленинъ устюнден Мемиш-агъанынъ гурь давушы янъгъырады.

А-а, мына не!

Ильк саниеде Алим, Мемиш-агъанынъ саркъып тургъан аягъына тишлерини батырып, къопарып аладжакъ олды. Къалтырады, ачувындан ком-кок кесильди. Лякин не япсын, ниетини зорнен ятыштырмакъ керек олды.

Стол башындаки акъайлардан бири сёнюк чырайлы акъайнен фысылдашкъандан сонъ, койлюлерге чевирилип.

– Отурынъыз, махкеменинъ къарары окъуладжакъ, – деди.

Койлюлер козьлерини акимлерден алмайып, ерлерине отурдылар. Зал чым-чырт кесильди. Къулагъында къалем къанаты салынып тургъан учюнджи бир акъай козьлюклерини такъты, кягъыткъа къарап, недир, окъумагъа башлады. Зал ичиндеки тынчлыкъкъа беш-он дакъкъа ялынъыз онынъ давушы аким кесильди.

Алим джан-къулакъ олып динълесе де, ич бир шей анълап олмады – къарар русча эди. Койлюлер де индемей къалдылар. Окъувнынъ ялынъыз сонъунда экинджи эгиз аякъкъа къалкъып, ачувнен багъырып-багъырып алды. Онынънен пышылдашкъан койлюлер де чувулдаштылар. Лякин татарджа сёйленген акъайнынъ сеси оларны кене тынчландырды:

– Яваш олунъыз! Махкеме къарарынынъ терджимесини динъленъиз, – деди ве айны бичимде бир кягъыткъа къарап, окъумагъа башлады. Алим, Мемиш-агъанынъ саркъып тургъан аякълары арасындан козьлерини тикип, ич бир сёз къачырмайджакъ олып, къыбырданмай динъленди: «1830 сенеси, ноябрьнинъ бешинде, Къарасув земский махкемеси Копюрли койнинъ экин топракъларына, тогъайларына, отлакъларына, сув чокъракъларына, этрафындаки орманларгъа саиблигининъ тасдыкъланмасы ичюн Мемиш-агъа Челеби эфенди тарафындан берильген аризаны бакъты. Тафсилятлы тешкерювден ве Мемиш-агъа Челеби эфенди тарафындан озь саиблигини тасдыкълайыджы ресмий шеадетнамелер беян этильгенден сонъра, котерильген давагъа аит меселелернинъ шу алда олгъаны корюльди: Мемиш- агъа Челеби эфендининъ дедеси Аджы Бекир огълу Сеит Абла 1751 сенеси арбий сеферлерде косьтерген батырлыкълары ичюн хандан эбедий оларакъ ве ич бир тюрлю ариесиз файдаланмакъ ичюн, шимди Копюрли кой булунгъан ердеки бутюн топракъларны, сув чокъракъларыны, этрафындаки орманларны эдие оларакъ алгъандыр. Лякин шу ады анъылгъан Аджы Бекир огълу Сеит Абла вакътынен шу топракъларны ишлемеге аджет корьмегенинден, татарларнынъ шу топракъларда къаралты къурып яшамаларына итираз этмеген ве 1770 сенеси, олюми арфесинде, бу мулькни огълуна, яни Мемиш-агъа Челеби эфендининъ бабасы Сеит Абла огълу Сеит Ибраимге васиет этип, бу сенетни къады вастасынен шаатлагъан ве тасдыкъландыргъан. Айны алнен бу топракълар, сув чокъракълары, этрафындаки орманлар бабасындан, яни Сеит Абла огълу Сеит Ибраимден, 1801 сенеси Мемиш-агъа Челеби эфендининъ къолуна кечкендир. (Эльде олгъан сенетлер шу ишлернинъ мутехассысы къады Сеит-Джелиль эфенди тарафындан тешкерильген ве догърулыгъы тасдыкълангъандыр). Шимди, бу топракъларнынъ вариси Мемиш-агъа Челеби эфенди озь мулькюнинъ келирлеринден файдаланмакъ истегенде, шу койнинъ сакинлернинъ къаршы чыкъмасына, файдаланып кельген топракъларына саиблик косьтермек истегенлерине расткельдилер.

Бунъа къаршы Копюрли койнинъ койлюлери итиразда булунаракъ, бу топракъларнынъ баба-деделеринден къалгъаныны, пек эрте вакъытлар бу топракълар Седжевут бейлернинъ олса да, соньрадан хан тарафындан эбедиен ариесиз файдаланмалары ичюн эдие оларакъ берильгенини, бунъа даир хан ярлыгъы койде бир ихтиярнынъ къолунда сакълы олгъаныны ве лякин шу ихтияр ольгенден сонъра эвнинъ диварлары йыкъылып ярлыкъ белли олмагъан кимселер тарафындан къолгъа кечирильгенини озь векиллери вастасынен бильдирдилер. Бунъа къошма оларакъ кой эалисинден эллериндеки топракъларгъа шахсий саибликлерини тасдыкълайыджы сенетлер соралгъанда, бойле ресмий шеадетнамелерини ялынъыз учю беян этип, къалгъанлары сенетлерини джойгъанларыны я да ясакъ ерине реин оларакъ бергенлерини ве я да озь саибликлерине даир сенет булундырмакъ татарларда эвель-эзельден берли адет олмагъаныны айттылар.

Махкеме, котерильген даванынъ тешкерилюви эсасында, юкъарыда анъылгъан мулькке койлюлер тарафындан озьлерининъ саибликлерини исбатлайыджы ич бир тюрлю ресмий малюмат беремегенлеринден, учь шахс тарафындан беян этильген эски сенетлер исе бу ишлернинъ мутехассысы Сеит-Джелиль эфенди тарафындан догъру олып-олмаювлары тешкерильгенде эр учюнинъ де шекли танылмасы толайысыле – адалетли махкеме исе ялынъыз исбатлайыджы ресмий малюматлар эсасына иш корьгенинден, шу къарарны бере: юкъарыда анъылгъан топракълар, отлакълары, сув чокъракълары ве этрафындаки орманларынен бирликте, бу мулькке саиблик ярлыгъыны беян эткен Мемиш-агъа Челеби эфендининъ адына тасдыкълансын...

Отургъан еринде сабырсызлыкънен къыбырданып тургъан биринджи эгиз, терджиманнынъ сесини тынмасыны беклемеден, атылып турды:

– Джемаат! Бу ич оладжакъ шейми! Бизни пычакъсыз соялар да! – деп багъырды.

Шу ан гурюльти къопты – койлюлер аякъкъа атылып турды, къарышты, сес-шамата къопардылар. Сёнюк чырайлы акъай зиль къакъып, багъырып, койлюлерни тынчландырмакъ истесе де, оны динълеген олмады. Эеджангъа кельген койлюлер дёрт бир тарафтан столны сарып алдылар.

– Акъайлар! Бу акъ ишими я?..

Алим, бу къызгъынлыкъ арасында онъа къулакъ асмайджакъларындан, башыны узатып, скемле астындан чыкъты. Даа банагъы, къарар окъугъан адам ап-акъ кесилип, къолундаки кягъытыны саллап, койлюлерни негедир къандырмакъ истей эди.

Койлюлер, ниает, бираз ятыштылар. Терджиман, артыкъ кягъыткъа къарамадан, къалтыравукъ сесинен девам этти:

– Сайгъылы... сайгъылы инсанлар! Риджа этем, бираз яваш олунъыз, къарарнен разы олмасанъыз, къанун муджиби шикяетте булунмакъ мумкюн, бунынъ ичюн сизге акъ бериле, бу акъны сизден ич кимсе алмады...

– Алла бойнунъызны урсун, агъызымыздаки отьмекни тутып алмакъ истейсинъиз...

Сёнюк чырайлы адамнынъ янында бирден Ресуль эфенди пейда олды.

– Джемаат! – дегенинен атта терджиман биле тааджипнен онъа чевирильди. – Джемаат! Ич бир ерде шикяетте булунманъыз. Акимлери де, къадылары да, муфтилери де эписи ороспыдырлар...

– Не? Кене халкъны къозгъайсынъмы?

Мемиш-агъа козьлерини парылдатып, ири кевдесинен онъа догъру адымлады.

– Халкъны бунткъа чагъырасынъмы? Мен сенинъ эки аягъынъны бир папучке сокътурырым...

Къайта баштан зий-чув олгъан койлюлер Мемиш-агъанынъ башына ябырылып, оны кенаргъа, итеп йибердилер.

– Къой сёйлесин. О догърусыны айта.

– Сёйле, сёйле Ресуль эфенди.

– Джемаат! Бу видждансыз инсанлар сизни йипсиз багъламакъ истейлер. Ялан айталар. Топракътан чыкъманъыз, о сизинъ топрагъынъыздыр.

Мемиш-агъа сёнюк чырайлы адамгъа къарап:

– Иште, корюнъиз! Меним топрагъымдаки адамлар, манъа къаршы атылалар, – деди.

Ресуль эфенди:

– Ялан, ялан айтасынъ керата, – деп багъырды. – Ярлыкъны сен хырсызлаттынъ, бу ишке сенден гъайры ич бир кимсенинъ къолу бармаз эди. Джемаат! Мени динъленъиз! Къозуларны эр вакъыт къашкъырлар парчалай. Сиз де къашкъыр олунъыз. Эм башта, сизинь сюрюге тюшкен бу ач къашкъырны парчаланъыз. Урунъыз еберсин!..

Ресуль эфенди шамарыны апансыздан Мемиш-агъанынъ этли янакъларына тюшюрди:

– Ал пайынъны, керата!

Абайсыз къалгъан Мемиш-агъа озюне келип къол котергенджек койлюлер къузгъунлардай онынъ башына ябырылып, аман ерге йыкътылар. Бири-бири устюне сюрюшип койлюлерден эр бири Мемиш-агъагъа юмрукънен, тепменен «пайыны» бермеге ашыкъты. Кимдир стол устюндеки чыракъны урып йыкъты. Беяз якъалы адамлар гъайып олып кеттилер. Алим койлюлер арасына сокъулып, Мемиш-агъанынъ бир де-бир ерини къапышламакъ ичюн тырышса да, къызышкъан койлюлер оны бир къач кере кери итеп йибердилер. Ниает, ара булып, Мемиш-агъанынъ сакъалына япышты, бар къуветинен тарткъычлап, озюне ошамагъан бир сеснен:

– Мерьем ичюн!..– деп багъырды.

Агърыгъа даянамагъан Мемиш-агъа:

– Ой!.. Ой! – деп, залнынъ ичинде фигъан къопарды.

Алим Мемиш-агъанынъ сакъалындан юлкъкъан юньлерни джебине сокъуп, Ресуль эфендиге якълашты, юректен къопкъан бир давушнен:

– Оджам, чокъ яхшы айттынъыз, – деди ве онынъ къолуны опьти.

Тышарыда, джан чекишиджи джанаварлардай, сюрекли ель улумакъта эди. Куньдюз голленип къалгъан ёл-ызлар акъшамдан сонъ буз тёшемесинен ортюлип, мына шимди, орталыкъ зиндан къаранлыкъ ичине богъулгъан бир вакъытта, сувукълыкънен йылтырап тура эдилер. Къутургъан гедженинъ аркъадан эскен бузлатыджы фуртунасынен озгъарылгъан Копюрли койлюлер мевта пешинден кеткен инсанлардай башларыны тёбен алып, сес-солукъсыз эвлерине къайтмакъта эдилер. Индже урбаларындан сокъулып, тенлерине инедай санчылгъан сувукъкъа бакъмадан, олар ашыкъмай кете эдилер. Къайда ашыкъсынлар? Оларнынъ бу куню къоркъунч, ярынки талийлери дешет эди.

Сачакълы къалпагъыны къулакъларына бастыргъан, къолларыны тонунынъ джеплерине сокъкъан Алим де Копюрли койлюлер арасында эди. Оны шеэрден чыкъкъандан берли бутюн ёл бою Мемиш-агъанынъ сюрети изледи. Бу къаранлыкъ геджеде джанавардай улугъан рузгяр дегиль де, гуя Копюрли койлюлерни олюм учурымына къувалап, пешлеринден кельмекте олгъан Мемиш-агъанынъ давушы олып корюльди. Мемиш-агъанынъ озюни исе ялынларыны савурып, окъланып кельмекте олгъан беш башлы аждерагъа ошатты. Ана, къыр астында янгъан атешлер де онынъ козьлери олмалы. Тыпкъы шу дагъдаки йыланнынъ козьлерине ошай. Лякин булар даа ири, даа кескин. Я етип кельсе? Бу койлюлер ничюн ашыкъмайлар?

Алим, сес къопарып койлюлерни ашыкътырмакъ истей, лякин агъыз ачып багъырайым дегенде, бунынъ ялынъыз бир тасавур олгъаныны хатырлап, тюшюнджесини ятыштыра, башкъа шейлер акъкъында ойланмагъа тырыша.

Бирден рузгяр къопа. Увулты онынъ тасавурында кене Мемиш- агъанынъ сюретини джанландыра. Алим, энди якъын олмалыдыр, келедир, деп тюшюне.

Рузгяр эп увулдай. Онынъ октемли толкъуны бу кересинде Алимни аякътан йыкъа яза. Алим къоркъунен кери дёне: ёкъсам етип кельдими?

Октемнен эскен аджджы ель онынъ юзюне урунып, нефесини тыя. Тону ичине толушкъан сувукътан бутюн тени титрей.

Алим: кельсин, кельгенде не олгъан, бир даа котек ашар, деп тюшюне. Эм, керчек де, шуны асла ничюн ольдюрмейлер? Ана о, Мерьемни ольдюрди, бабасыны сокъурлатты, энди бутюн джемаатны койден къувмакъ истей. Бу акъны онъа ким берди? Ёкъсам о падишамы? Оджам догъру айта, оны парчаламакъ, лешини копеклерге бермек керек. Ашасынлар, эм копеклер токъ олур, эм де инсанлар аманлыкъ алырлар.

Алим алдына къарай, лякин зиндан къаранлыкъкъа чомгъан орталыкъта ич бир шей корюльмей. Я койлюлер къайда? Оларны ёкъсам Мемиш-агъа юттымы?

О адымларыны чалтлаштыра ве бираздан бирлей-экилей инсан колеткелери сечиле башлай.

Ель исе, эп къутура. Энди толкъун-толкъун олып дегиль де, дешетнен къопкъан къасыргъадай ардыны узьмеден эсе, тыныш алмадан улуй. Парчаланмакъта олгъан джанаварнынъ ачув ве теляшынен улуй. Алимге, мына шимди рузгяр таш-топракънен оны да учурып аладжакъ, фырлатып къаяларгъа ураджакъ киби корюне.

О къолуны джебине сокъа, ондаки юньни авучы ичинде сыкъып: ярма сакъал энди теке сакъал олды, деп кулюмсирей. Ой да кулерлер, эй! Зарар ёкъ, куню келир, сакъалындаки сонъки юньлерини де юлкъарым...

Тюшюнджелерине къапылгъан Алим, араба къапыгъа келип еткенини дуймай къала...

Оджакъ атешининъ ялынлары пенджереде, сакинликнен къалтырап турмакъталар. Демек, анасы оны беклей.

Алим, ушюгенини дуйдурмамакъ ниетинен, къолларыны окъалай, юзюни сыйпай, даа янъы, саба юкъусындан тургъан бир адамнынъ тендюристлигинен, эвге кире.

Къады Сеит-Джелиль эфенди, алдына къоркъмай къарагъан адамлардан эди. Омюр онъайтсызлыкълары оны мугъайтмакъ дегиль де, аксине, ниет эдиндигине ирмек ичюн инатлыгъыны къат-къат арттыра эди.

Иште бу кересинде де шай олды. Муфти сайлавларында енъильгенден сонъра, ич де рухтан тюшмейип, неге мал олса-олсун, мытлакъа руханийлер идаресининъ башына кечмек мерамына къапылды. Шубесиз, онынъ бу мерамыны рухландыргъан себеплер де ёкъ дегиль эди. Сеит Муртаза эфендининъ сёнеяткъан кунеши, сайлавлар вакътында гъайры баштан кульсе де, онынъ кунешини къапламагъа азыр тургъан сия булутларнынъ уфукълардан даа чекильмегени, аксине, эп къабармакъта олгъаны къады Сеит-Джелиль эфендиге ачыкъ-беян эди. Губернаторнынъ сёз келими айтып ташлагъан базы бир кинаели сёзчиклери бунынъ анджакъ да шай олгъанына ич бир тюрлю шубе къалдырамай эди. Къызгъынлыгъы ятышкъан Атай Ширинскийнинъ, рухтан тюшкен Исмаиль бейнинъ ве дигерлерининъ ишке умютсизлик косьтермелерине, Мемиш-агъа Челебининъ исе Сеит-Джелиль эфендининъ элинен язылгъан ве шеадетленген къалб ярлыкъны къолуна алгъандан сонъ белли дереджеде юзь чевирмесине бакъмадан, о губернаторнынъ босагъасындан чекильмеди, олмайджакъ уфакъ-тюфек ишлерге сылтав этерек, саатлернен къапыда бекледи, губернатордан сёз арады. Губернатор ачыкъ-айдын ич бир шей айтмаса да, къонушувларда косьтерген муляимлиги Сеит-Джелиль эфендининъ юрегини умютнен хошландырды. О, озюни, энди якъын вакъытларда муфти джуббесинде кореджегине, муфти сарыгъы сараджагъына къатты инам асыл этти.

Лякин, маниасыз ёл оламы я! Эр шей озь-озьлюгенден сакинликнен ниетке догъру акъып кеткен бир вакъытта, онынъ бахт ёлуна сед чеке башладылар. Эм озю де ким я!

Сеит-Джелиль эфенди тамы-тамамынен озюне етиштирильген хаберлерге къулакъ асмай парлакъ истикъбалини беклейджек олса да, сонърадан бу хаберлер оны эп раатсызлады ве атта къоркъуза башладылар. О, озь ёлуна сед чеккен адамны, неге битсе-битсин, ер юзюнден джоймакъ истеди. Бу ниетнен Къарасувбазар шеэр исправнигини зияфетке чагъырып, Ресуль эфендини телюкели бир джинаетчи оларакъ тасвирледи. Лякин исправникнинъ араштырувлары файда бермеди – дешетли хаберлер энди башкъа тарафлардан – ялы боюндан эсе башладылар. Чаресизленген Сеит-Джелиль эфенди озюнинъ башкесер айдавджысына буюк адакълар ишандырып, Ресуль эфендини «тындырмакъ» ичюн ялы боюна ёллады. Лякин, Ресуль эфенди, онынъ козетювлеринден къачып юрер киби, тазе хаберлер артыкъ Феодосия тарафларындан келе башладылар. Бу эмиш-демишлерде – Ресуль эфендининъ дервишлер киби кой-койден юрип къадыны ичкиджиликте, зампаралыкъта къабаатлагъаны, койлюлерни онъа къаршы къутурткъаны айтыла эди.

Бу ал Сеит-Джелиль эфендининь акъылы етмеген бир шей эди, чюнки Ресуль эфендини тиленджиликтен чыкъаргъан, моллалыкъкъа къойгъан о озю эди. Шай олгъанда эйиликке кемлик олурмы я! Эбет, инсан озюнинъ сеадетли омрюни чешит ёлларнен къура. Кимерде бир ахлякъ ве видждан босагъасындан атлап кечмек де керек ола, лякин бу ялынъыз бир Сеит-Джелиль эфендиге хас олгъан бир шейми я?

Ильк вакъытларда Сеит-Джелиль эфенди бу иште муфтининъ къолу бардыр, деп тюшюнди. Лякин муфтининъ айын-оюнлары да яйгъара этильгенини эшиткенден сонъра, Ресуль эфендини акъылдан чылдыргъан бир адамдыр, деп санды. Шубесиз, бунынъ анджакъ да шай олгъанына Сеит-Джелиль эфендининъ инамы пек къавий дегиль эди, лякин озь чыгъырыгъындан чыкъкъан Ресуль эфендини эр шейде къабаатламакъ мумкюн олгъанындан, оны дели деп адламакъны даа да эльверишли корьди, акси алда сафсатасы да чокъ олур, базы бир шейлернинъ де устю ачылыр, деп тюшюнди, амма шай адланса сорамай-арамай алыр да, делилерге къошарлар, сонъ барсын кимни яманласа-яманласын, делилерден гъайры динълеген эп бир тапылмаз.

Ишни аджеле тутмакъ керек эди. Ресуль эфендининъ махкемеде япкъаны киби, даа да янъы беляларгъа ёл бермеден (буны къады эфенди джемаат котегинен эзилип-ёгъурылгъан Мемиш-агъадан шу геджеси анълагъан эди) оны аман шимди якъаламакъ, башкъа тарафларгъа авушмасына имкян бермемек керек эди.

Сеит-Джелиль эфенди тюшюнди-ташынды ве, ниает, арабасына минип, айдавджысынен ёлгъа чыкъты. Биринджи геджеси Симферопольде къонды. Эртеси куню сабадан губернаторгъа ал-хатир сорамагъа барды. Сёз арасы Копюрли кой молласынынъ делиргенини, бу делилик нетиджесинде махкемеде чыкъаргъан алекетини айтты. Башыны асып индемей отургъан губернатор Сеит-Джелиль эфендининъ икяеси биткенинен, креслодан атылып турды да:

– Бунт! Бунт! – деп багъырыкъламагъа башлады. – Шериат къайда, дин къайда? Сиз, джаным, асла не япасынъыз шу? Башынъыз къайда? Делирген экен! Яхшы дели! Баш котерген адамгъа дели деп бакъсанъыз бунынъ сонъу къайда барыр? Эм озю де ким я? Озь адамларынъыз да баш котере башлады да? Я буны корьген къара баджакъ татарлар не япар? Джамини ташлап, динлерини унутып, котекке тутушмазлармы? Сизден сорайым, бу не демек, анълайсызмы?

– Губернатор азретлери, оны бизим адам деп санманъыз, чюнки...

– Я о молла дегильми?

– Хайыр, губернатор азретлери, о ыргъат койлюлерден бири эди. Бираз окъумыш олгъанындан...

– Окъумыш экен! Йигирми бешинджи сенелерни хатырлайсызмы? Олар да окъумыш адамлар эдилер.

– Багъышланъыз, губернатор азретлери, бу екяне бир тесадуфтыр.

– Чапкъын молланъызгъа барынъыз, сизни о багъышласын...

Губернатор къолларыны артына алып, солдатчасына адымлап юрмеге башлады.

– Ой да молла эй!.. Дели деп адлагъан шу молланъыз къуюгъа бир таш атты амма, энди юзь акъыллы топлансанъыз да, чыкъармасы зор олур. Айтылгъан сёз къуштыр дегенлер, учтымы, туталмазсынъ.

– Губернатор азретлери, оны мен дегиль де, муфти Сеит-Муртаза эфенди тапып къойды.

– Яхшы адам тапкъан.

Сеит-Джелиль эфенди бутюн къабаатны муфтининъ устюне атмакъ ниетинен:

– Шу молланы къутурткъан да одыр, – деп ташлады.

– Бойледир дейсизми? Бильмейим... Ель эсмей япракъ тепренмез дегенлер, япкъан ишинъиз олмаса, шу молла да мектюпте тап о къадар шей язмаз эди.

– Губернатор азретлери, оларнынъ эписи ялан эди, муфтининъ къурназлыгъынен олгъан шей.

– Ялан!?– Губернатор гъариб кийимли, муляйим юзьлю Ресуль эфендининъ къыяфетини хатырлады. – Хайыр, о ялан айтаджакъ адамгъа ошамай. Корьгендир, эшиткендир... Эбет, эбет, чырай сытманъыз, анджакъ да шай олгъандыр. Лякин бойле адамлар хасис душмандан биле телюкели олалар. Оларнынъ чыплакъ намусперверлиги айры тесадюфлерден башлап, умум къурумгъа къаршы мемнюниетсизликке чевириле. Бу не демек олгъаныны анълайсызмы? – деп, губернатор кене къызышмагъа башлады. – Шериат саесинде умум джемаат сакинлиги къоруладжагъы еринде, башы бозукълар етиштириле. Айды, дейик, туттыкъ-къапаттыкъ, бунынъ чокъ файдасы олур дейсизми? Халкъ арасында джайраткъан сёзлери из къалдырмаз беллейсизми? Бундан сонъ халкъ козюне насыл корюлирсинъиз?

Къады Сеит-Джелиль эфенди къолайсызлыкънен бираз бурулып-бурчанлап тургъандан сонъ:

– Губернатор азретлери, онынъ дели адланмасыны мен тевеккель ерде талап этмейим, – деди. – Бунынъ кереклиги бар. Оны дели деп адласакъ ве дуйдурмадан орталыкътан алсакъ, зан этем ки, онынъ тесири де озь артындан силинип кетер.

– Шай оладжагъына эминсизми?

– Юректен эминим, губернатор азретлери. Онынъ пешинден козетюв иши сизинъ эмиринъизнен полицайларгъа авале олунса, мен оларнынъ ярдымынен...

– Бу иш халкъ козюнде итибарынъызны тюшюрмезми?

– Мен озюм даима кенарда булунып, сейир этерим, меним айдавджым исе...

– Шай!.. Акъылда тутунъыз: сизге эркестен зияде давранмакъ, итибар къазанмакъ керек. Сеит-Муртаза эфендининъ энди сайылы куньлери къалды. Джан меселе къозгъалгъанындан...

Джан меселе къозгъалгъанындан Сеит-Джелиль эфенди сормай оламады:

– Губернатор азретлери, Петербургдан ич бир хабер ёкъмы?

– Энди тезден келир ве лякин...– губернатор сёзюни битирмей ташлады. Озю тарафындан косьтерильген намзетнинъ сайланмай къалмасы мырза ве бейлерге къаршы ве хусусан индемез къадыларгъа къаршы онынъ ачувыны къозгъагъан эди. О аман шу куню Петербурггъа, эджнебий мезеп ишлери боюнджа баш идареге тафсилятлы мектюп язып, муфтиликке намзет косьтерильгенлерден чокълукъны алгъан Сеит-Муртаза эфендининъ шубели бир шахс олгъаныны, муфтиликке тасдыкъланмакъ ичюн Сеит-Джелиль эфендини даа да ляйыкъ корьгенини бильдирип, онынъ мусбет чизгилерини къабартып, буюльтип, этрафлы суретте сайып чыкъкъан эди. Лякин, авалар бозулып ёллар къапалгъанынданмы, ёкъсам бир де бир иш чыкъа къойгъаны ичюнми, насыл да олса, Петербургдан мусбет хабер кельдиги такъдирде де къылыкъсыз мырзаларнынъ бир къысмынынъ Сеит-Джелиль эфендиге кене де терс бакъаджакълары оны пек раатсызлай эди. Шимди исе оппадакътан бир шей даа чыкъты.

– Евпатория къадысынен аранъыз насылдыр?

– Пек яхшы, губернатор азретлери. Елгъа, затен, онъа селяметликке деп чыкътым.

– Кетинъиз, лякин текрар этем, сакът олунъыз, дуймасынлар. Затен халкъ козюне корюнмесенъиз даа яхшы олур эди. Мен мына бугунь Евпаториягъа атлы джибертирим, ярдым этерлер.

– Сагъ олунъыз, губернатор азретлери, дегенинъиз киби япарым, эм бу иштен ич бир кимсенинъ хабери олмаз.

– Айды, огъурлар олсун...

Муфти Сеит-Муртаза эфенди биринджи хоразларгъа къадар кишликте отурды. Эвнинъ ичини тютюн туманы сарса да, о эп наргилесини тартмакъта, беклемекте, динълемекте эди. Джумазие ве Тензиле тосат-тосат эвге кирип, оны тёшекке чагъырдылар. Лякин о, юкъусы къачкъаныны мана этип, отургъан еринден турмады. Ниает, чардакъта шытырды эшитильди, енгильден къапы къакъылды. Сеит-Муртаза эфенди къапыны аралыкъ эткенинен, ичери сарыкълы бир адам сокъулды. Мусафир озь къолунен къапынынъ мандалыны кечирип, сонъ миндерге барып чёкти. Сеит-Муртаза эфенди ал-хатир биле сормадан:

– Сонъ, насыл, не хабер? – деп, эеджанлы козьлерини сарыкълыгъа тикти.

– Сизинъ мында къалманъыз ляйыкъ корюле.

– Екъ, ёкъ, хайыр, ич бир тюрлю оламаз, элимден кельген эр шейни яптым, артыкъ къаламам, гедже-куньдюз излейлер...

– Султан, сизлерге таин эткен маашындан мада, буюк эдие адады.

– Хайыр, мында къалмакъ – башымны озь къолумнен ильмекке кечирмек олур эди. Меним сербестлигим Петербургдан хабер кельгенге къадардыр. О вакъыт муфтиликтен тюшюргенлеринен, озюмни де джезагъа огъратырлар. Мен ич олмадым омюримнинъ сонъки йылларында, къартлыгъымда эмниетте яшамагъа истейим.

– Сизлер нафиле къоркъасынъыз, акъ падиша бундан хаберсиздир.

– Сайлав арекетлери, тешкерювлер мени муфтиликтен чыкъармакъ ичюн эди. Бу оламады, лякин мени Петербургда тасдыкъламаяджакъларыны да чокъ яхшы билем. Губернатор эр шейни язгъандыр. Ана хабер кельдими, меним акъкъымдан кельмек онынъ элиндедир. Шимдилик ялынъыз, мынавы сарыкъны ташымагъа акъкъым олгъаны ичюн токъунмайлар. Анъланъыз, бу ялынъыз бир къоркъу теляшы дегильдир... сизинъ кетирген мектюбинъиз онынъ къолуна тюшсе керек...

Сарыкълы мусафирнинъ юзь чизгилери бирден тартылып, элесленди, керильген козьлери муфтиге тикильдилер.

– Ич оладжакъ шейми?

– Алекетлер чыкъа башлагъан сонъ чокъ арадым, тапылмады. Зан этем ки, мында Шейх Аблямитнинъ къолу бар. Менде геджелеген эди. О вакъытларда дост эдик. Хынзыр эриф шимди Атай Ширинскийнинъ шамеги олгъан.

Муфти ве сарыкълы башларыны тёбен алып, эр бири озь джаны ашкъына, терен ойларгъа далдылар. Чезильмекте олгъан гедженинъ айдынлыгъы, ягъы ичинде джампийип къалгъан чыракънынъ ышыгъыны эп ольгюнлештирип, оданынъ ичи яваштан айдынлана башлады.

Сарыкълы сабырнен еринден турып:

– Ишлер ярамай, – деди. – Ёлгъа тедарик корюнъиз. Першембе куню акъшамы Капсихорда къайыкъкъа минермиз.

– Ялварам сизге, ёлгъа чыкъаджагъымызны дуймасынлар.

Сеит-Муртаза эфенди сарыкълы кеткенден сонъ, чыракъны сёндюрип, баягъы бир вакъытлар яры къуванч, яры къоркъунен эв ичинде доланып юрди. Азбардан энди койлюлернинъ лакъырдылары, тасырдылар, отлакъкъа айдалгъан айванларнынъ мунъревлери эшитиле башлады.

Сеит-Муртаза эфенди чардакъта киши олмагъаныны корьгенден сонъ, пенджере ортюлерини тюшюрди, аманлыкънен миндерге чёкти, лякин кене де олса, бир даа этрафына къаранды, динълеп бакъты – озюнинъ гъырылтылы нефесинден башкъа къулагъына ич бир шей чалынмады. Яваштан кери чевирильди, къалтыравукъ къолларынен дивар ястыкъны йыкъты, насылдыр бир дуалар пышылдап, алдына къарап тургъандан сонъ, къолунен диварны итеди – диварнынъ бир къач еринден акълав къуйып, кучюк бир къапычыкъ ачылды. Онынъ огюнде къаланып тургъан чешит бичимде диний китапларны бирер-бирер алып, курсю устюне къойды. Сонъ созула берип, къолуны долапкъа сокъты. Онынъ ичинден чувал шекилли къадифе бир чантаны тартып чыкъарды. Эп къалтырамакъта олгъан къолларыны зорнен арекетке кетирип, онынъ йипчиклерини чезди. Козьлери чанта ичиндеки якъут ташларына, томар-томар алтын парчаларына тикильди...

Бу кучьлю, къудретли чантада онынъ кечмиши ве келеджегининъ сеадети, раатлыгъы, къуванчы сакълы эди. Къара кунь ичюн сакълангъан бу чантанынъ кучюни, къудретини, къартлыгъында береджек къуванчларыны гъайып этмеден, аман онъа ве озюне къуртулыш арамакъ, омюр къайгъыларындан къачып къуртулмакъ ичюн керек эди.

Сеит-Муртаза эфенди башыны котермеден, козьлерини алмадан къарап турды. Дюньяда шимди ялынъыз о ве чантасы къалгъандай корюнди. Эгер элинден кельсе эди. Инсанлардан гизленип, мына шимди боджекке чевирилир ве къалгъан бутюн омюрини долап ичинде, севимли чантасы янында кечирир эди.

Сеит-Муртаза эфенди къамашкъан козьлерини чантасындан алмайып, бельки омюр билля тепренмей отурыр эди, лякин бирден къапы къакьылды. Сеит-Муртаза эфенди юкъусындан абдырап уянгъан адамдай, пек яман сескенди. Торбаны аман джуббесининъ этеклеринен ортип, динъленип турды. Къапы текрар къакъылды. Сеит-Муртаза эфенди чантаны долапкъа тыкъып, онынъ агъызына кене де китапларыны къалады. Сонъ, ястыкъкъа ясланып, эр вакъыткинден даа да отькюн бир макъамнен Къуран окъумагъа башлады.

Тышта, къапы алдында беклеп тургъан Джентемир мырза сес-солукъсыз эв ичинден бирден монълу макъам янъгъырагъаныны эшиткенинен, кери чекильди, яваштан бикечлернинъ къапысыны къакъты. Джумазие къапыдан башыны косьтерип, кулюмсиревнен:

– Хош кельдинъиз! –деп алды.

Джентемир мырзанынъ юреги еринден кочкендай олды. Къызарымты индже шербенти астындан Джумазиенинь тазе янакълары, даа янъычыкъ далындан къопарылгъан алмадай, алланып турмакъта эдилер.

Джентемир мырза ич бир шей айталмады. Бегитильмек сынъырындан кечкен севгисининъ укюмине къапыларакъ, къапынынъ туткъучына япышты.

– Екъ, ёкъ, шимди дегиль...

Къапы ортюльди. Не япаджагъыны бильмей шашып къалгъан Джентемир мырза, ялвармакъ ичюн агъыз ачайым дегенде, Сеит-Муртаза эфендининъ макъамлы давушы бирден кесильди, кишиликтен тасырдылар эшитильди. О ачув ве яныкънен кери чекилип, къапыдан чыкъмакъта олгъан Сеит-Муртаза эфендини къаршылады.

– Селям алейкум, муфти эфенди!

Ким экен деп къоркъунен чардакъкъа чыкъкъан Сеит-Муртаза эфенди, Джентемир мырзаны корип, юректен къуванды. Эбет, онъа къуртулыш ичюн анджакъ да Джентемир мырза керек эди. Эвелькисинден даа да сыкъ келип-кеткен бу адам онынъ сайгъысыны, ишанчыны къазангъан эди. Ильк вакъытларда онынъ зияретлерине белли бир шубенен бакъса да, Джентемир мырзанынъ арекетлеринде ич бир шей сезильмегенинден, кет-кете шубелери чезилип, оны дост ве озюне садыкъ бир адам деп сангъан эди. Яш бикечлернинъ ве бу, кучь ве къуветини къоймагъа ер тапмагъан бош адамнынъ юрегинде къайнашкъан кескин дуйгъуларнынъ аслына ирмек ичюн онынъ къуртулыш пешине тюшкен тюшюнджелери, къоркъусырап къалгъан къарт юреги икътидарсыз эди.

Сеит-Муртаза эфенди озюнинъ къуртулыш ойларыны икяе этмек ве ондан ярдым тилемек ниетинен, онъа бир къач керелер хош кельди айтты, унутмай келип-кеткени ичюн къувангъаныны бильдирди ве къолундан тутып, кишликке тартып кирсетти.

Алим сыгъырларны ормангъа айдап чыкъкъанда орталыкъ энди къар чаршафына бурюнген эди. Яз кобелеклерини анъдыргъан къар япалакълары кеттикче сыкъарлады ве къушлукъкъа якъын ойле бир къуйып ягъды ки, дерсинъ, ер ве кок бир ерге къошулдылар – эр шей козьден джойылды, ялынъыз бир къар йыгъымлары къайнашкъан авлакъ кок теренликлеринде кучьсиз кунешнинъ йылтыравы, кяде бир дуюлыр-дуюлмаз, бир сакинликнен кулюмсиреп ала эди.

Алим баягъы бир вакъытлар козь алмадан къуванчнен бу аджайип манзарагъа – къар уюримлерине, будакълары эп саркъмакъта олгъан тереклерге, чекмени устюне келип къонгъан япалакъларгъа бакъып-къарап турды. Эй, шимди койде олып къар топу ойнайсынъ!

Лякин бир къач саатлер кечкенден сонъра онынъ юрегине кене эр куньки янъгъызлыкъ гъамлары толушып, джаны сыкъыла башлады. О якъ-бу якътан чалы-чырпы джыйыштырды, къарт меше кутюги астында буюк атеш туташтырды. Бираздан атешнинъ алевлери яваш-яваш тартылып, обалангъан агъачлар чёктилер ве ялынъыз къору айырылып къалды. Алим торбасындан ири бир кесек къакъач чыкъарып, атешке ташлады. Тузлу эт атешке тюшкенинен, шытырдап, къабарып, этрафкъа къокъу сачты.

Алим кебабны бир къач керелер чевиргенден сонъра, отьмеги устюне алып, кесип-кесип ашады.

Лякин мына кебаб да битти, атеш де сёне башлады, даа не япмалы?

Алим ормандан чёллюкке чыкъты – ич бир ерде, ич бир тюрлю къаралты сечильмей эди. Бирден къыр устюнде инсан колеткеси пейда олды. О, сазлыкъкъа баткъан бир адамдан зорнен адымлап, кой бетке ёл алмакъта эди. Алим, кельмекте олгъан адамны танып, бар сесинен багъырып алды:

– Оджам! Оджам! Мында келинъиз, исинирсинъиз!

Къыр устюндеки адам онъа чевирильди. Алим исе сёнип битмекте олгъан атешке тараф чапып, оны гъайры баштан туташтырды.

Индже джуббесине бурюнген, аякъларына чулгъав саргъан Ресуль эфенди атеш башына чёкип отурды.

Онынъ къоллары, юзю, къулакълары ком-кок эди. Баладай къалтырай, ардыны узьмеден оксюре эди.

Алим аджынды.

– Оджам, сиз хаста дегильсизми? –деп сорады.

– Хайыр, огълум, хаста дегилим, бираз ушюдим.

Ресуль эфенди къолларыны атешке тутып, сонъ къулакъларыны, юзюни окъалады.

– Оджам, ёллукъ араба тапмадынъызмы?

– Арабадан гизленип ёлгъа джаяв чыкътым...

Алим бу сёзлернинъ манасына иремейип, шубеге далды. Койде Ресуль эфендининъ сагълыгъы акъкъында чешит хаберлер юре эди: бирлери Ресуль эфенди шейтан шерине огърап сакъалыны тыраш эткенден сонъра акъылыны чылдырткъаныны, гунасы ичюн бу дюньяда озюне дуракъ буламай, чекишип юргенини айта эдилер: экинджи бирлери бу хаберлерге къанмайып, Ресуль эфенденинъ джеми джемааткъа акъикъат айтмакъ ичюн Акъ-Тааля тарафындан ёлланылгъан бир зат олгъаныны айта эдилер. Алим бу эмиш-демишлернинъ ич бирисине инанмаса да, бойле бир къыш куню ёлгъа джаяв чыкъкъан оджасынынъ вазиети оны пек шубелендирди.

– Оджам, бельки ач олгъандырсыз?

Алим торбасына узанды, лякин Ресуль эфенди онынъ къолундан тутып:

– Керекмей огълум! – деди, козьлерини къорлангъан атешке тикип, ондан бир шейлер арар киби, индемей бакъып къалды. Сонъ, бирден Алимге чевирилип:

– Мени излейлер огълум, – деди. – Халкъкъа догърусыны сёйлегеним ичюн мени дели адладылар. Не япмалы, бу дюньянынъ акимлери ялынъыз ялан ве къулджулыкъны севелер. Меним виджданым буларнынъ ич бирине къапылмады, гъарипликни бу дюньядаки писликтен устюн корьдим. Огълум, сен даа яшсынъ, юрегинъ чокъракъ сувлары киби пактир, онынъ темизлигини пис ниетлерге ола къаралама, ач-чыплакъ къал ве лякин дюньянынъ келип-кечиджи зевкъларына алданма, эр шейни озь юрегинънен ольче. Бельки куню келир, сени де излеп юрерлер, бу ал намуслы инсан ичюн беля дегильдир. Виджданынъны сакъла, тамлай-тамлай голь ола дегенлер, бир кунь ола бу дюньянынъ онъмазлыгъыны бутюн халкъ анълар ве сёз бирлик олып, бу онъмазлыкънынъ негизини сёкерлер. Огълум, бу сёзлерни унутма, ягъмурдай ягъгъан козьяшлары, коклерни къарарткъан аизарлар, Иншалла, эбедий дегильдир. Айды, огълум, сагълыкънен къал, бельки бир даа корюшмек де къысмет олмаз...

Ресуль эфенди бу сёзлернен аякъкъа турды, Алимнинъ манълайындан опьти. Алим оджасынынъ сёзлерине къаршылыкъ бир шейлер айтмакъ истесе де, тюшюнджелери къарышты. Ресуль эфендининъ сёзлери онынъ башында къуршундай ерлешип къалдылар: бутюн фелякетлернинъ теджессюми оларакъ, онынъ козю алдында Мемиш-агъа Челебининъ къанлы козьлери пейда олды. Дудакъларыны яваштан арекетке кетиререк, озь тюшюнджесини сёзнен текрарлап алды: эбет, бутюн беляларнынъ себепчиси одыр, деди, Мерьемни де о ольдюрди.

Ресуль эфенди беш-он адым атып орман этегинден чёльге чыкъаджакъта, бирден токъталды, сонъ кери къайтып:

– Огълум, меним мында келип-кеткенимни ич кимсеге айтма, – деди. – Ашыкъып орман ичинден ёл алды ве козьден чекильди.

Алим неми экен деп тааджипленди ве джайылып яткъан чёллюкке къарады: анда, даа шимди джаптан юкъары котерильген эки атлы линейка, яры-ярыгъа къар ичине чомып, чёль бою кетмекте эди. Онынъ устюнде эки киши бар эди. Бираздан олардан бири линейкадан тюшип, Алимге тараф кельди.

Алим, оджамны излеген кишилер ёкъсам булармы, деп алды ве аман ерде яткъан къорларны ыргъагъынен онъгъа-солгъа савурып, Ресуль эфендининъ аякъ излерини джоя башлады.

Келип еткен акъай:

– Эй, баба огълу, не къызыштынъ о къадар, ёкъсам къардан ачув алмакъ истейсинъми? – деди.

Алим озюни сыкъмадан кери чевирильди:

– Мына даа шимдичик кутюк астындан тильки чыкъты, амма арам айван къайда гизленди бильмем.

Алим тильки арагъандан олып, даа да буюк бир ашыкъчанлыкънен къарларны савурды. Алимге энди чокътан таныш олгъан бу адам – чал айгъырлар екильген линейканы айдап яз ве къыш къадыны кой-койден кездире эди.

– Кадям, пошта ёл беттен мында ич кимсе кельмедими?

– Ёкъ кельмеди.

– Не ялан айтасынъ, излери къалгъан да?

– Бильмейим, мен юкъарыда эдим.

Айдавджы салмакълы къолунен Алимнинъ омузына япышып, оны озюне чевирди:

– Сенден сорайым, джинасир пич, джуббели адам къайда гизленди?

– Айттым да шуны, даа не багъырасынъ, корьмедим, иште – весселям!

Айдавджы о якъ-бу якъ къарагъандан сонъ, орман ичине чыкъып кетти.

Алим абдырады: я барып да изине тюшсе?

Алим айдавджынынъ пешинден етип, ыргъагъыны онынъ аягъына илиштирди ве тартты. Гъафлет къалгъан айдавджы бутюн кевдесинен къар устюне авдарылып, къарнен ортюли тегенек кутюгине илишти.

– Ой!..

Неге огърагъаныны бильмеген айдавджы къанлы къолларыны, урбасыны тегенектен къуртарып аякъкъа турды, теректен къалын бир къуру пытакъ къопарып, Алимни араштырмагъа башлады. Лякин дерсинъ, ер ярылды да ерге кирди – Алим ич бир ерде ёкъ эди.

Афакъаны ятышмагъан айдавджы бошуна кеткен вакъытына языкъсынып, озь ёлуна девам этмеге ынтылгьанда, орман ичинден куку къушнынъ сеси эшитильди:

– Кук-ку! Кук-ку!

Айдавджы къыш куню пейда олгъан бу куку къушнынъ сесине тааджипленерек, сес чыкъкъан тарафкъа юрди ве къалын меше тереги тёпесинде къуш ерине... Алимни корьди.

– А-а, сенсинъми? – деп, чекменини ерге ташлап, терекке тырмашты. Лякин Алим юксек терекнинъ энди энъ юкъарысында – индже пытакълар устюнде эди.

Айдавджы Алимнинъ пешинден тырмашып, онынъ аягъына узанды. Алим исе бар къуветинен терекни силькти – къоллары къуртула язгъан айдавджынынъ юзю, козьлери къар толып къалды. О, бир къолунен юзюни силип, кене де Алимге узанды. Алим исе даа да буюк бир гъайретнен терекни силькип, аягъынен айдавджынынъ къолларыны, башыны тепмеледи. Теректеп юварланмакъ телюкесинде къалгъан айдавджы, бир къач пытакъ ашагъы энди. Бу арада кимдир:

– Алим! Алим! –деп багъырды.

Алим достуны бир кереден таныды:

– Чёмез, чекменни ал, чекменни ал!..

Умютсизден бойле бир худжур левагьа расткельген Чёмез, айдавджынынъ чекменини къолуна алып, не япаджагъыны бильмеден, терек устюндеки къавгъагъа къарап шашып къалды.

– Къач! Чекменни алып къач!

Дубарагъа къаладжагъыны абайлагъан айдавджы, сувурылып тюшкендай, аджелеликнен теректен энди, къар устюне ташлангъан чекменини къолуна алып, Чёмезнинъ пешинден къуваджакъ олды. Лякин энди Чёмез де гизленген эди.

Алим кене де багъырды:

– Кук-ку! Кук-ку!

– Сени яраткъаннынъ бабасынынъ башыны...– деп, айдавджы тилине кельген бутюн сёгюшлерни ягъдырып, ири адымларнен чёль ичине чыкъып кетти.

Алим теректен тюшип, кулькюсинден къатып-къатып къалды. Чёмез меселенинъ асылына ирмек ниетинен, сораштырып турса да, Алим:

– Кук-ку! Кук-ку! – дей ве кулькюсини тыялмай, къатып-къатып къала эди. Ниает, кулькюси бираз ятышкъан сонъ, олып-кечкенлерни бирер-бирер тизиштирип айтты.

– Ана, энди оджам да озь ерине еткендир, онынъ пешинден эп бир еталмаз, – деди.

Алим кулип-шакъа этип айтса да, Чёмезнинъ сытылгъан юзюнде шенълик корюльмеди. Чёмезнинъ сускъунлыгъына раатсызланып, Алим:

– Ёкъсам бабама бир шей олдымы? –деп сорады.

– Ёкъ бир шей олмады... Эвинъизге къылычлы бир къазакнен Мемиш- агъа келип кеткен. Бабанъ сени эвге чагъыртты.

Алимнинъ юзю ап-акъ кесильди. О артыкъ ич бир шей сорамады. Тюшкюн бир сеснен:

– Чёмез, достум, сыгъырларны бакъарсынъмы? – деп ялварып айтты.

– Яхшы, Алим, бакъарым, сен эвинъизге бар.

Алим, нефеси тыйылып къапыларына якъынлашкъанда, азбар ичинде къайнашкъан койлюлерни корип, шашып къалды: не олгъан экен? Ёкъсам бабасы ярамадымы?

Алим аджелеликнен ичери сокъулды, къадынларнен сарылып алынгъан анасынынъ яшлы козьлерини корип, даа зияде къозгъалды.

– Анай, не олды? Бабам къайда?

– Къувалар, огълум, къыш куню койден къувалар,– деп Кериме татай окюрип-агълап айтты,– къайдаларгъа барыр да, не ерлерге къонармыз...

Алим бабасыны корип меселенинъ аслыны анъламакъ ниетинен софагъа чыкъты. Азамат акъай койлюлернен бирликте сет устюне чёккен, гъамлы-гъамлы отура эди. О, энди чокътан тёшек хастасы вазиетинде олса да, аякътан, кесильмейим деп, зар-зорнен юре эди. Бугунь саба хайырсыз хабер келип еткенинен, текмиль чаресизленип къалды.

Азамат акъай Алимнинъ сесини эшитип:

– Огълум, огълум...– деди ве артыкъ ич бир шей айталмады.

Экинджи эгиз Азамат акъайнынь козьлеринден тыгъырмакъта олгъан козьяшларыны эслеп:

– Керекмей, керекмей Азамат акъай, къолгъа бермемиз, сиз эйиси эвге кир де, тёшегинъизде ятынъыз,– деди, сонъ Алимнинъ тирсегинден тутып, экинджи кошеге чекти.– Бугунь саба Мемиш-агъа келип, уйлегедже мал-мулькюнъизни, эвинъизни ташлап, койден кетменъизни эмир эткен. Махкеменинъ къарары бойле экен. Кочьмесенъиз зорнен къуваджакъ экенлер. Къайда олгъан шей бу?! Эр шейге къатландыкъ, энди бирер-бирер койден къуваджакълармы? Алмаймы олар! Ана, бутюн джемаат топланды. Кельсинлер бакъайым, не япарлар дейсинъ? Ресуль эфенди айткъаныдай, биз де къолда оськен мачиклер дегильмиз.

Алим азбаргъа къарады: Копюрли койлюлер, тыпкъы махкеме азбарында олгъаныдай, къарны таптап, о якъ-бу якъ юрмекте, озь аралары дертлешмекте эдилер. Оларнынъ юзюндеки эеджан Алимни баягъы юреклендирди. О текрар бабасына якълашып, къандырыджы бир сеснен:

– Тур, бабай, сизге ятмакъ керек, о ягъыны мен озюм бакъарым,– деди.

Азамат акъай еринден индемей турып, эвельде Мерьем яткъан одагъа кирди.

Алим миндер, ястыкъ къойып, бабасыны тёшекке ерлештирди. Бабасынен огърашмакъта олгъан арада, азбарда чувулты котерильди. Азамат акъай къалтыравукъ сесинен:

– Кельдилер, кельдилер,– деп еринден турмакъ истеди.

– Керекмей, керекмей, бабачыгъым, мен озюм бакъарым.

Алим текрар софагъа чыкъкъанда ашагъы ёлдан азбаргъа догъру кельмекте олгъан Къарали, Мемиш-агъа ве исправник корюльдилер.

Мемиш-агъа кулюнч бир вазиетте эди. Махкемеде олып кечкен вакъиадан сонъ онынъ ярма сакъалындан ялынъыз бир парчасы къалып, эчки сакъалыдай саркъып турмакъта эди. Сабалары юкъудан турып кузьгюде озюнинъ перишан сакъалына къарагъанда, ачувындан не япмасыны бильмей эди. Мырзаларнен, бейлернен расткелишкенде оларнынъ дудакъларында мытлакъа мыскъыл тебессюми пейда ола эди. Мемиш-агъа озюни бу вазиеттен къуртармакъ ичюн сакъалыны сабунлап къач керелер къолуна устра алды ве лякин куню келип бутюн джанлы махлюкъат киби озюнинъ оледжегини, ольгенден сонъ исе озюне дженнетнинъ бир де-бир еринден сыджакъ бир коше керек оладжагъыны хатырлап, дуалы сакъалыны тыраш этмеге къолу бармады. Шай да олса, онынъ сынъыр бильмез ачкозьлюги амансыз интикъамнен тамамланды: махкеме отуршувынынъ эртеси куню койге къайтып, исправник вастасынен, джемаатны къозгъайыджы оларакъ биринджи эгизни къапаттырды. Копюрли койлюлер махкеме къарары боюнджа бир даа шикяетте булунсалар да, Мемиш-агъа исправник вастасынен олардан бир чокъуны топракъларындан чыкъарды, экин эктирмеди, джемааткъа дагъ кесмекни ясакъ этти.

Мемиш-агъа, Къарали ве исправник азбаргъа киргенлеринен бу сонъкиси къолундаки сары джылтлы дефтерининъ йиплерини чезип:

– Эв саиби Сеит-Абдуреим огълуАзамат къайда?– деп сорады.

Экинджи эгиз огге чыкъып:

– Тёшектедир, хаста ята,– деди.

– Ым!.. Саба аякъта эди де! Айса къадыны чыкъсын.

– О да хаста ята.

– Огълу къайда?

Алим:

– Мен мындаман,– деп исправникнинъ огюне чыкъты, башыны котерип исправникнинъ козьлерине тикилип бакъты. Исправник озь башына пышылдап алды: бу да адам олгъан!

Исправник койлюлернинъ мыскъыллы юзюндеки тебессюмни корип, ачувнен алевленсе де, бойле бир баланен давалашып озюни масхара этмек истемеди. Койлюлерге эшитилир бир давушнен:

– Айды, Къарали, оларнынъ акъкъындан озюнъ кель,– деди.

Къарали софагъа кирди. Къопкъа, леген, текне – къолуна не расткельсе, азбаргъа фырлатты.

Къоркъушкъан къадынлар чувултынен эв ичинден азбаргъа тёкюльдилер. Шу арада босагъада Азамат акъай пейда олды, бутюн вуджудынен къалтырап:

– Джемаат! Джемаат! Неге сусып къалдынъыз я!– деди шашкъынлыкънен ве такъаттан кесилип къапыгъа таянды. Бир къач койлю онынъ къолтукълары астындан тутып, эвге кирсеттилер.

Алим, пек къызыкъкъан дакъкъаларында ола тургъаны киби, шимди де бир къач сание козьлерини Къаралиге тикип, таш олып къатып къалды. Сонъра, бирден Къаралининъ сыртына сычрады, тырнакъларыны къыкъырдагъына батырды. Лякин Къарали къолайыны кетирип, Алимни башы устюне котерди ве енгиль эшья киби азбаргъа атты. Аякъ устюне тюшкен Алим къайта баштан Къаралининъ аякъларына сарылды. Къарали пек яман афакъанланса да, йыландай сарылып къалгъан Алимден къуртулмакънынъ чареси ёкъ эди. Мемиш-агъа ве исправник бир баланы башарамагъан Къаралиге къызышып, софагъа кирди ве эр тарафтан Алимни тарткъычламагъа башладылар...

Экинджи эгиз:

– Джемаат! Не бакъып къалдынъыз, етмедими бу хорлукъ,– деп Къаралиге къаршы атылды, бир урмада оны аякътан кести. Сонъ Мемиш- агъанынъ якъасыны къапкъач этти. Лякин эсини джыйгъан Къарали онъа ярдымгъа етип, экинджи эгизнинъ бойнуны къолтугъы арасына алды ве сыкъты. Буны корип артыкъ койлюлер де тегин къалмадылар. Олар бирер-экишер софагъа толушты ве дёгюшкенлерни къуртаргъандан олып, Мемиш-агъа ве Къаралини азбаргъа итеп йибердилер. Исправник исе озюне къаршы уджюмге азырленген койлюлерни къоркъутмакъ ниетинен аман пыштавыны чыкъарды.

– Тез ол, софадан чыкъыньыз, ёкъсам бирер-бирер эпинъизни къуршунгъа тизерим,–деди джекирди.

Койлюлерден бир къачы кери чекилип гизленселер де, софадан ич бири чыкъмады.

Мемиш-агъа къызарып-бозарып:

– Бунт! Бунт!– деп багъырды. Экинджи эгизни косьтерип,– исправник дженаплары, башта мына буны алынъыз, къошагъы кетти, бу да кетсин, джемаатны баштан чыкъаргъан иште бу адамдыр,– деди.

– Тез ол-л, эвлеринъизге дагъылынъыз!

Исправник кене пыштавыны котерди, лякин койлюлер тургъан еринде къалдылар.

Джекирювнен иш чыкъмайджагъыны корьген исправник, дёгюшке эр дакъкъа азыр тургъан койлюлер къаршысында озюни чаресиз дуйып, къолайсыз бир вазиетте къалды. Къарали исе зынджырдан къуртулгъан бир джанавардай койлюлерге тикилип-тикилип къарай, гъайры баштан ишке киришмек ичюн эмир беклей эди. Исправникнинъ сувугъаныны корьген Мемиш-агъа:

– Исправник дженаплары, не бакъып къалдынъыз, махкеменинъ къарарыны сиз къорчаламай ким къорчалайджакъ? Бунт, бунт котерелер, аскер чагъыртмакъ керек,– деди.

Алим, индемей тургъан койлюлер арасындан сокъулып азбаргъа чыкъты. Джебинден бир авуч юнь чыкъарып, Мемиш-агъанынъ юзюне урды.

– Ал!– деди.– Бизим эвден артыкъ аладжакъ шейинъ ёкътыр. Бу юньлер сенинъ сакъалынънынъ ярысыдыр. Койлюлер сени котеклегенде къопарып алгъан эдим. Айды, джёне бакъайым,– деп Мемиш-агъанынъ къурсагъындан итеди.

Алим бу ишни о къадар эминликнен япты ки, койлюлер текрар арекетке келип чувулдашсалар да, Мемиш-агъа ильк саниелери агъыз ачып шашып къалды. Сонъ, бир шейлер хатырлар киби:

– А-а!–деп багъырды, къуршун башлы тобулгъысыны котерип, Алимнинъ омузына тюшюрдн:

– Айса мына санъа, мына санъа...

Алим агърыгъа даяналмай, къар устюне йыкъылды. Койлюлер арасындан кимдир:

– Джемаат! Баланы дёгелер де!– деп багъыргъанынен, койлюлер сюрюнен Мемиш-агъа ве Къаралининъ башына ябырылдылар, оларны къар ичине юварлатып тёпелемеге, урмагъа башладылар.

– Аскер чагъыртасынъмы? Мына санъа аскер! Мына санъа аскер!

– Ой!.. Ой!..

Исправник пыштавыны азыр тутып, артына догъру адымлады.

– Урунъыз, ур!..

– Еберсин пезевенк.

– Джемаат! Тутунъыз бу кератаны, азбар къорадан атайыкъ.

Койлюлер Мемиш-агъанынъ къалын кевдесине япыштылар. О къол ве аягъынен силькинип, башыны къакъып чапаланса да, файда бермеди. Оны агъыр бир къаядай ерден котерип, азбар къорадан тышкъа ташладылар. Койлюлернинъ къолундан сыптырылып къачкъан Къарали, аман онынъ янына етип къар ичинден турсатты, къолтугъына кирди.

– Кетейик, кетейик, Мемиш-агъа. Олар чокълар, Алла косьтермесин, даа кимсин нелер япарлар.

– Ким, олармы?– Мемиш-агъа койлюлерге чевирильди.– Къулагъынъызгъа сыргъа этип такъынъыз чыплакъ баджакъ джинасирлер, бу сизге бедавагъа отурмаз. Аягъымы яласанъыз биле аджымам. Бакъ оларгъа, бунт япалар, падишанынъ законыны аякъ астына алалар. Токътанъыз, бунт не экенини мен сизге даа косьтеририм.

Омузлары къангъа былангъан Алим орьме къорагъа якълашып:

– Айды, джёне, джёне, котек ашагъанынъ олмадымы,– деди.

Мемиш-агъа тарс токъталып, Алимге тикильди. Алим бир шейлер даа айтмагъа азырланып агъыз ачкъан арада, экинджи эгиз онынъ къолуна япышып:

– Керекмей,– деди.– Копекке токъунсанъ о даа зияде урер. Къой, кетсин ёлуна.

Мемиш-агъа недир мырылдай берип, Къаралинен бирликте сокъакъ башында оларны беклемекте олгъан исправникнинъ пешинден кеттилер.

Яваш-яваш койлюлер де дагъылдылар. Олардан бир чокълары балта ве йиплерини алып, Мемиш-агъа тарафындан ясакъ этильген дагъгъа агъач кесмеге кеттилер.

Шу куню, койде артыкъ ич бир шей олмады. Ятсы олгъан мааллерде энди бутюн кой юкъугъа далгъан эди. Ялынъыз бир Азамат акъай тёшеги ичинде чевириле, ынърана, гедженинъ къулакъкъа чалынгъан эр бир шытырдысындан абдырай, а кельдилер, а келеджеклер, деп беклей, динълене эди.

Заваллы адам сабасына чыкъмады, танъ атар мааллерде кечинди...

Ресуль эфенди эске келе башлагъанынен, озюни насылдыр бир къуветнинъ панджасы ичинде дуйды. Оны къайдаларгъадыр учура эдилер. Башында, къулакъларында, дерсинъ, кок бошлукъларынынъ аван еллери увулдай эди.

О, къоркъу теляшынен, козьлерини ачты – зиль къаранлыкътан гъайры козьлерине ич бир шей чалынмады.

Къолларыны, аякъларыны ойнатаджакъ олды – лякин ич бир мучеси онъа бойсунмады.

Эбет, оны къайдаларгъадыр учуралар, кимлердир къол ве аякъларындан тутып, бошлукъларгъа сюйреклейлер.

О, бар кучюни топлап, недир, багъырып йиберди. Лякин шу ан агъызыны къапаттылар, янбашларына, дерсинъ, токъмакънен урдылар.

О кене багъыраджакъ олды, лякин артыкъ агъызы ачылмады.

Ресуль эфенди зорукъа берип нефес ала ве юкъулы бир алда, башына кельгенлерни хатырламакъ истей. Лякин бутюн барлыгъына аким кесильген увулты, акъып ташкъан озендай эр шейни ювып ала ве о истер-истемез, бу арды узюльмеген увултыгъа къапыла эди.

– Къайдам? Мен къайдам?

Узюк фикирлер озь аралары ич де багъланмайлар. Увултыгъа исе янъы давушлар – тасырдылар къошула. Оны, дерсинъ, тегерчиклер устюне къойгъанлар да, джаптан ашагъы юварлаталар. Ана, кене силькинди.

Онынъ бутюн барлыгъына аким кесильген увулты азар-азар тартылып, къулагъына акъикъатен тегерчиклернинъ тасырдылары, кимлернинъдир, давушлары чалына.

Ресуль эфенди: мен къайдам, мен къайдам, деп текрарлай, джевапсыз къала.

Эбет, онынъ янында инсанлар давушлашалар. Олар да онынънен бирликте тыгъыралар. Къайда? Олар кимлердир? Бу бельгисизликнинъ сонъу оладжакъмы?

Ресуль эфенди узун фикирлерини топламагъа, башына кельгенлерни анъламагъа тырыша, лякин тюшюнджелери биле онъа табий олмайлар, бир тююмге багъладым дегенде, туманнен ортюлип, ирип, дагъылып кетелер.

Эбет, онынъ узакъ кечмиши бар. Бу чытырманлыкълы омюрнинъ онынъ анъында мыхдай къадалып къалгъан хатыралары бар.

О, йырджы Айдерни хатырлай... Беяз сарыкъларынен рыкъма-рыкъ толу гемининъ елькен ачып, къутургъан денъизде ялдагъаныны хатырлай... Джамини, джами ичинде ай-уй чеккен койлюлерни хатырлай... Козю алдындан акъ сакъаллы, акъ бенъизли муфти келип кече... Бирден Алим пейда ола – о, ири козьлерини керип, йылангъа бакъа, кулюмсирей, йылан исе чатал тилли башыны бургъалап, тартылып, онъа къаршы атылмакъ истей... Кене муфти пейда ола, къашларыны тюе, шу ан къара булуткъа чевирилип, кокке котериле...

Ресуль эфенди: уча, уча деп, дудакъларыны ойната, озю де онынъ пешинден учкъандай ола.

Буларнынъ эписи онъа тюшдай корюле. Эске келип озь вазиетини анъламакъ ичюн зорукъа, лякин кене тегерчиклернинъ тасырдысы, кимлернинъдир давушлары эшитиле. Умумий увултыдан арынып, артыкъ якъындан, дане-дане олып эшитилелер, таныш бир сеслерге ошайлар.

Ресуль эфенди: къады! Къады олмалыдыр, дей. Тыпкъы онынъ давушы. Я о да мында къайдан кельген?

Эбет, Ресуль эфендини излей эдилер. О, къадынынъ адамларындан гизленип, бу къара къышта бир чокъ койлерни, ёлларны, къырларны доланып чыкъты ве, ниает... Къайда эди шу?

Ана о, арып-талып, къар чаршафына бурюнген къулан чёллер бою кете. Кельмейлерми экен, деп тынышта бир артына айланып бакъа ве кене кете. Ёл узакъ, сонъу ич де корюльмей. Къар исе ягъа да ягъа...

Мына, ниает, будакъ-будакъ котерильмекте олгъан тютюн эсленди. Къарнен ортюльген эвнинъ озю корюльмесе де, Ресуль эфенди онынъ ёл кенарындаки трактирнинъ баджасындан котерильген тютюн олгъаныны анълады. Къуванчындан джылынгъандай олды. Сонъки кучюни тюкендирип, джыллы ерге, раатлыкъ, юкъу ерине ашыкъты, чапты. Къышнынъ ёрултыджы, бузлатыджы сувугъындан, рузгярындан къачып трактирге сокъулды.

Трактир саиби шишман къазакъ, йыкъылайым, дер киби къалтырап тургъан Ресуль эфендиге кулюмсиреп:

– Ушюдинъизми? Джуринъиз, джурь, оджакъ башына кечинъиз,– деди. Агъыз ачып тааджипленип,– э-э, къулакъларынъыз бузлагъан да!– деп къошты.– Ярамай, ярамай, мына шимди къатламадай къабарып чыкъарлар.

Трактир саиби топракъ чёльмеклер тизильген рафтан уфакъ бир къутучыкъ алып, Ресуль эфендининъ къулакъларына майгъуш къокъулы бир май сильди, къолларынен окъалады.

– Ана, энди эр шей ёлунда. Шимди къарынынъызны да иситирмиз.

О раф устюндеки ракъы штофыны косьтерип:

– Бундан бир данечик тартасызмы?–деп сорады.

Ресуль эфенди:

– Сагъ олунъыз, адет этмедим, ичмейим,– деди.

– Ярамай япасынъыз. Ичкен олсанъыз къалтыравунъыз да, оксюригинъиз де кечер кетер эди. Не япмалы, бир башкъа чарелер кореджекмиздир де.

Трактир саиби бу сёзлернен экинджи больмеге кирип, бираздан бувланып тургъан бир чанакъ шорбанен кери къайтты. Ресуль эфендининъ огюне къойды. Чанакъ ичине бир къач дане де къырмызы бибер ташлады.

– Айды, буюрынъыз! Бунынъ кескинлиги де ракъыдан эксик дегильдир.

Ресуль эфенди оксюрип, къалтырап, буюк бир иштианен шорбаны къашыкълады. Ачлыгъы ятышкъанынен, онынъ козьлерини юкъу агъырлыгъы басты. О мусафирчен шорбаджыдан артыкъ рухсет сормагъа биле озюнде такъат тапалмайып, шу ерде, миндер устюне узанды. Юкъугъа далайым дегенде, къапы гъырчылдады. Ресуль эфендининъ юкъулы козьлери бирден теляшнен парылдап, къапыгъа тикильдилер.

Къапыда, къаш ве сакъалы къарнен акълангъан, дев мучели айдавджы турмакъта эди. О:

– А-а, мында экенсинъиз де!– деп, Ресуль эфендиге догъру адымлады, чокъмар башлы сопасыны онынъ устюне котерип...

Ресуль эфенди озь хатырлавларынен элесленип:

– Ой!.. ой!..– деп, кийик-кийик багъырып алды, чапаланды. Лякин кимлердир, онынъ къол ве аякъларына япыштылар, тепмененми, юмрукъненми, къурсагъына, талагъына урдылар...

Ресуль эфенди бундан сонъ эссизликте азмы ятты, чокъмы ятты, эр алда гъайры баштан озюне кельгенде бугъавлы мучелеринде баягъы енгиллик дуйды. Артыкъ силькинмей ве учкъандай да корюльмей эди. Кимлердир, озь аралары пышылдашып, онынъ табанларыны, къолтукъ астларыны къытыкълай эдилер. Ресуль эфенди: я бу да недир, деп тааджипленди.

Аякъларыны тепретти – эбет, аякъларыны чезгенлер, лякин онынъ бу арекетине, кимлердир, къыскъылдап кульдюлер. Олардан бири:

– Аджы эфенди! Аджы эфенди! Энди турунъыз, келинни тушюрдилер. Айды, келин ашкъына баре бир къайтарма ойнайыкъ,– деп къолларындан тартты.

– Эй, Селямет уста, устраны кетир, киев тырашына башлайджакъмыз.

Ресуль эфендиге бу сеслер тюшдай олып корюльселере де, юзюне салкьын бир шейнинъ шыхлангъаныны, сакъал юньлерининъ, тарткъычлангъаныны дуйып, яваштан козьлерини ачты... Къоркъусындан джаны-тени титреди: токъума къара халат кийген бир сюрю адам, агъыз-бурунларыны къыйшатып, козьлеринен оны сюзип, яман-яман кульмекте, кулюмсиремекте, онынъ этрафында къайнашып турмакъта эдилер. Алчачыкъ бойлу, къадындай узун сачлы, къамбур акъайчыкъ исе, къолундаки отьмек пычагъынен онынъ башы уджунда тиз чёкип отурмакъта эди.

Ресуль эфенди озюнинъ хабери олмадан:

– Мен къайдам? Мен къайдам?– деп багъырды.

Этрафындаки делилер бир агъыздан:

– Аджы эфенди, сен тойдасынъ,– деп давушлаштылар.

Олардан бир къачы Ресуль эфендининъ къолларына, омузына япышып, аякъкъа турсаттылар.

– Айды, джюрь, аджы эфенди, сени келинге къошаджакъмыз.

Ресуль эфенди къоркъунен къапы бетке бакъты. Онда коше ичинде, чал сачлары юзюне джайылгъан, эсли бир къадын къылый козьлерини къаш астындан онъа тикип, оны кемирмеге азырланыр киби, тишлерини ырджайтып, титис-титис кульмекте эди.

Ресуль эфенди озюнинъ къайда булунгъаныны анълап:

– Къуртарынъыз, къуртарынъыз!– деп, ярдымгъа чагъырды.

Делилер, Ресуль эфендининъ чапаланмасына бакъмадылар, бир къачы оны пекитип тутты, къалгъанлары исе худжур-худжур багъыршып, сызгъырып, сычрашып, озь аралары яйгъара къопардылар...

Сеит-Джелиль эфенди брезентке сарылгъан Ресуль эфендини делилер эвине теслим эткенден сонъ, айдавджысына бир кумюш пара берип, кетип раатланмасыны ве акъшам базары оны тюрк Османнынъ ханында беклемесини эмир этти.

Саба даа янъы ачылмакъта эди. Тюкянджылар, эснафлар, сепетчилер, мал арабалары, маджарлар – эписи базаргъа ашыкъмакъта эдилер.

Сеит-Джелилъ эфенди бош вакъытыны бир де-бир ерде аткъармакъ ниетинен, халкъ йыгъымы ичине къарышып, базаргъа догъру кетти.

Бу сонъ куньлер ичинде о пек яман ёрулгъан эди. Онъа ялынъыз бир Феодосиягъа бармакъ дегиль де, Ресуль эфендининъ изинден къувып бир къач уездни долашып чыкъмакъ керек олды. Лякин, чокъ мешакъатларгъа къалса да, ниает мурадына ирди, юреги тынчланды. Энди Къарасувгъа къайтып раатланаджакъ, хайырлы хаберлер беклейджек эди.

Сеит-Джелиль эфенди кебабчылар сырасына якълашкъанда бурнуна хош къокъулар урды, ачыкъкъаныны ялынъыз шимди хатырлады. Къыш куню олса да, кебап тюкянына кирмеди, давул башына отурды. Бувланып тургъан давулдан аш ашамакъ онъа тасвир олунмаз кейф, иштиа бере эди.

Сеит-Джелиль эфенди эм ашай ве эм де насылдыр бир хошнутлыкънен джылмайып-джылмайып ала эди. Ресуль эфендининъ шимдики вазиети онынъ тасавурында худжур ве кулюнч фикирлер къозгъай ве бу акъта ойландыкъча, къакъылдап кульмек дереджесине келе эди. Эй, Исмаиль бейни шимди къайдан аласынъ, бутюн кунь айтышып кулер эдилер.

Кебабчы къарт Сеит-Джелиль эфендининъ алтын косьтекли саатине, пармакъларында парылдагъан юзюклерине сукъланып-сукъланып бакъа ве, умют этмеден, бойле бир муштериге расткельгенине къуванаракъ, кебапларнынъ семизджерек сойларыны онынъ огюне сюрюштире эди.

– Ашанъыз, ашанъыз къады эфенди, яш айваннынъ этидир, зарары токъунмаз, емиш киби бир шейдир.

Давулдаки кебаплар яваш-яваш эксилип, Сеит-Джелиль эфендининъ къурсагъына алмаштылар...

Энди юкъламакъ-раатланмакъ керек эди. Сеит-Джелиль эфенди кебапчынынъ огюне бир кумюш пара ташлап, базардан кери дёнди, лякин хан къапысына якълашаяткъанда бугунь, джума эртеси куню руханий идаресининъ топланаджагъыны хатырлады. Юкъусызлыкъ оны чокъ ёргъан олса да, меджлиске барып муфтиликке сайланмай къалгъаны ичюн ич де мугъаймагъаныны, аксине, кене де ишанчнен яшагъаныны, сонъ-сонъунда оларнынъ эписи онъа табий оладжакъларыны косьтермек истеди.

Сеит-Джелиль эфенди руханийлер идаресине кельгенде ичериси даа чым-чырт эди. Ешиль сарыкълы, сюйрю кирпикли софу къапыны аралыкъ этерек, къулджулыкъ итирамынен оны ичериге давет этти, къолуны алды, миндер устюнден ер косьтерди. Энди тезден бутюн уезд къадыларынынъ тешриф этеджеклерини бильдирди.

Сеит-Джелилъ эфенди курсю устюндеки наргилени бир къач керелер чеккен эснада, Ор уезди къадысы, сонъ къады-аскер, Феодосия къадысы ве башкъалары келип кирдилер.

Муфти даа ёкъ эди. Сеит-Джелиль эфенди раатсызлана башлады: барып да къачкъан олса, деп тюшюнди. Къады-аскерге чевирилерек:

– Муфти ёкъсам алсызландымы?– деп сорады.

– Кейфсиз олса керек, бу сонъ куньлерде озюни ярамай дуя эди. Къартлыкъта не десенъ ола билир. Бираз даа беклеп бакъайыкъ, бельки келир.

Сеит-Джелилъ эфенди отурмады. Индемей одадан чыкъып, догъру губернаторгъа кетти. Къапыдаки лакейге адыны айтып, аджеле ишнен кельгенини губернаторгъа бильдирмесини риджа этти.

Беклегенлер баягъы бар эдилер. О кенар бир ерге чекилип, беклеп турмагъа къарар берди. Лякин шу арада къапы текрар ачыларакъ, губернаторнынъ озю чыкъты. Беклегенлернинъ базыларынынъ къолуны сыкъып, базыларгъа баш саллап, къадыгъа якълашты.

– Хайырлайым, хайрлайым,– деп, Сеит-Джелиль эфендининъ къолундан тутты.– Джурюнъиз, джурь,– деп ичери кирсетти.– Тюневин акъшам хабер алдым, муфтиликке сизни тасдыкълагъанлар. Гедже демей, Къарасувгъа атлы джибердим, амма сиз буны бильгендай, озюнъиз кельгенсинъиз.

Сеит-Джелилъ эфенди къуванчындан губернаторгъа тешеккюр биле айталмады.

– Не бакъып къалдынъыз, ёкъсам къуванмайсынъызмы?

Сеит-Джелиль эфенди:

– Сагъ олунъыз, губернатор азретлери, манъа япкъан эйлигинъиз ичюн омюр билля къулунъыз олурым,– деди. Хаялланды, шашкъан бир адамдай губернаторгъа бакъып къалды. Лякин онынъ козю алдында губернатор дегиль де, уджус-буджакъсыз вакъуф топракъларынынъ къулан чёллери, ешилликлер ичине богъулгъан багъ-багъчалары, коклерге узангъан минарелер, текиелер, медреселер пейда олдылар, беяз сарыкълы молла, хатип ве имамларнынъ арды кесильмез сюрюси келип кечти. Эп денъишмекте олгъан бу левалардан башы айлангъандай олды.

Губернатор онынъ къолундан тутып, къадифе креслогъа отуртты.

– Етти, етти энди, озюнъизге келинъиз, къуванчынъызгъа ирмеден олип кетменъиз,– деди о шакъанен.

Сеит-Джелиль эфенди къурып къалгъан дудакъларыны онынъ къолуна япыштырып:

– Губернатор азретлери, манъа япкъан бабалыгъынъызны омюр билля юрегимде сакъларым,– деди.

– Яхшы, яхшы, айды тынчланынъыз.

Губернатор, къуванчындан окюрип агъламагъа азыр тургъан бу къартны башкъа бир вазиетке кирсетмек ниетинен:

– Сонъ, насыл, анавы молла кене сеяатта булунамы?– деди ве кульди.

– Хайыр, губернатор азретлери, биз оны энди дигер бир алемге авуштырдыкъ.

Губернатор бу сёзлернинъ манасыны чокъ яхшы анъласа да, шенъленмек хатири ичюн:

– Делилерге молла яптынъызмы?– деп сорады ве хахылдап кульди.– Сакът олунъыз, бойле моллалар даа чыкъа къоймасын, ишинъиз дюдюк олур.

Губернаторнынъ тенбиси Сеит-Джелилъ эфендиге муфтини хатырлатты.

– Губернатор азретлери, сеяаткъа энди Сеит-Муртаза эфенди чыкъкъандыр, деп тёметленем, чюнки къадыларны шеэрге чагъыртса да, озю бурун косьтермеди.

– Мына не?!.

– Эгер аджеле тедбирлер корюльмесе, ихтимал, къаршыгъа баш урар.

– Хайыр, о кендисини сербест учкъан бир къуш беллесе де, къафеси энди чокътан оны беклей.

– Губернатор азретлери, о къафеске тюшмей учып кетмесин.

– Оны излеген авджылар пек мергинлер, къачырмазлар.

– Алла берип шай олсун...

Губернаторнен Сеит-Джелиль арасында бу лакъырдылар олгъанда, муфтининъ эвинде буюк азырлыкъ кете эди. Сеит-Муртаза эфенди озю Симферопольге кеткенден олып, акъшамдан ёлгъа чыкъкъан ве шимди Хапысхоргъа бармаздан эвель, Джентемир мырзанен эвельден сёйлешкенлери киби, Арпат янларында токъталып, къадынларыны беклейджек олды.

Сеит-Муртаза эфенди озь ниетлерини атта къадынларындан биле гизли тутты. Ёлгъа чыкъмаздан эвель къадынларынен олгъан субетинде, Симферопольге кеткенини, ондан къайткъанда сойларындан бирининъ эвине бараджагъыны ве оларнынъ да анда кельмелерини, бир къач ай мусафирликте къаладжакъларыны бильдирген эди. Тензиле ве Джумазие бу апансыздан чыкъкъан ёл тедарегинден эм къоркъа ве эм де къувана эдилер. Муфтининъ эвиндеки бу учь йыллыкъ омюрлери ичинде даа ич бир ерге мусафирликке чыкъмагъан эдилер, шимди исе апансыздан бир къач айгъа! Озю де Джентемир мырзанынъ арабасынен! Ахырда ат, азбарда араба азмы?

Олар аптели-къардашлы озь тёметлеринен пайлаша, элеслене, къоркъа эдилер. Лякин Сеит-Муртаза эфендининъ ниетлерини бильмегенлеринден, аз бучукъ да олса дюнья кореджекмиз, янъы инсанларнен корюшеджекмиз, деп къуванша, азырлана эдилер.

Мына азбаргъа араба да келип кирди. Джентемир мырзанынъ айдавджысы топал Муталыб бикечлерни алмагъа кельгенини бильдирди.

Къаралты халкъы богъчаланып азырлангъан шейлерни арабагъа ерлештирдилер. Бикечлернен сагълыкълаштылар.

Араба кочьти...

Тензиле ве Джумазиенинъ ёлгъа чыкъкъанлары бу экинджи кере эди. Биринджи кере оларны бабаларындан Сеит-Муртаза эфенди алып, озь эвине кетирген эди. Ёлгъа чыкъмакъ, озь тувгъанларындан айрылмакъ буюк бир яныкъ оларакъ корюльгенинден олар бир къач афтаны агълап кечирген эдилер. Шимди исе бу бельгисиз ёлгъа бир озьлери чыкъкъанда кене де тёземедилер, агъладылар.

Арабасына бойле яш ве дюльбер бикечлер мингенине къувангъан Муталыб, оларнынъ агълавына бакъып, тааджипленип къалды. Гонъюль алмакъ ашкъына:

– Джаным, не джылайсынъыз шуны, сизни къасапкъа айдамайлар да!– деди. Лякин файда бермеди.

Олар къач койнинъ ичинден кечкен сонъ, къулан чёльге чыкътылар. Артыкъ оглерине ич бир къаралты расткельмеди. Орталыкъ яваш-яваш къаранлыкълаша башлады. Тензиле ве Джумазие бири-бирине сыйыкъып, лакъырды этмеге биле къоркъар киби, индемей, козьлерини этрафкъа джылпылдатып турдылар.

– Агъам! Агъам! Даа чокъ кетеджекмизми?

– Э-э, ярын уйлеге къадар барып джетсек де шукюр этинъиз.

– Вай!!.

Джумазие ве Тензиле къоркъуларындан буз-бузлап къалдылар.

Муталыб девам этти:

– Джолнынъ узакъ болгъаны беля дегиль амма, айдамакълар пейда олды дейлер, барып да джолумызны кесмегейдилер.

Тензиле Муталыбнынъ къолуна япышып:

– Агъам! Агъам! Джанынъ-къурбанынъ олайым, чевир арабаны эвге къайтайыкъ, ёлгъа ярын сабадан чыкъармыз,– деп ялварды.

– Алла-Алла, тап бу къадар къоркъмакъ олурмы шуны?

– Агъам, ялварам санъа, эвге къайтайыкъ, ярын кетермиз.

– Мен эмир къулуман, Джентемир мырза Хапысхоргъа алып кет, деди, джолдан къайтмакъ олурмы?

Муталыб, ялварувгъа бойсунмайджагъыны косьтермек истер киби, атларны къамчылап айдаштырып кетти.

Къаранлыкъ эп къойырды. Этрафтан ич бир шей сечильмей, ич бир тасырды эшитильмей эди.

Муталыб, бикечлерге инатлыгъыны косьтергенден сонъ тельбевлерни ташлап, атларны озь башларына йиберди. Аркъасынен джылап чувалларына ясланып, юзюни ачыкъ коктеки йылдызларгъа чевирди. Баягъы бир вакъыт индемей бу вазиетте тургъандан сонъ, тюшюнджелерини йылдызларгъа ифаде этмеге истер киби, монълы бир йырны созды.

Тензиле:

– Агъам, джырламанъыз, эшитирлер,– деп ялварды.

Муталыб сускъанынен, узакътан ат тыпырдылары эшитильди. Арабадакилер абдырашып кери чевирильдилер, лякин къаранлыкътан ич бир шей сечильмеди.

Тензиле козь яшлы къалтыравукъ сесинен:

– Агъам, агъам, бирлери келе гъалиба...– деди.

Муталыб къамчысыны атларнынъ янбашларына силиштирип, тельбевлерни арды-сыра чеккелеп, айдаштырып кетти.

Тапырдылар эп якъындан эшитиле башлады. Бираздан арабанынъ этрафында учь атлынынъ колеткеси пейда олды. Олардан бири:

– Токътатынъыз!– деп багъырды.

Бикечлерден эксик къоркъмагъан Муталыб, атларнынъ джугенлерини ойле бир тартты ки, арабадакилер бири-бирине къакъышып, аз къалды атылып кетеяздылар.

Араба токъталгъанынен, атлылар да ерге тюштилер. Агъыз ве буруны явлыкънен багълы бириси Джумазиени косьтерип:

– Буны аткъа алынъыз!– деди.

Бикечлер окюрип-агълап имдат истеп фигъан къопарсалар да, атлылар ич бир шейге бакъмадан, Джумазиени тарткъычлап арабадан алды ве атларгъа таба сюйрекледилер.

Эмир этиджи атлы къамчысыны Муталыбнынъ омузына тюшюрип:

– Айды, тез ол, джоюл мындан, ёкъсам ананъны-олюнъни айдарым,– деди.

Араба еринден кочип, къаранлыкъкъа чомды. Джумазие къуртулмакъ ичюн бутюн къуветинен чапаланып, арабанынъ пешинден:

– Аптечигим...– деп багъырса да, сесленген олмады.

Араба давушлары узакълашкъандан сонъ, эмир этиджи атлы юзюндеки явлыкъны чезип, Джумазиеге якълашты.

– Танымайсынъмы? – деди.– Айды, къоркъма, тынчлан, меним, Джентемир мырза. Сенинъ киби гузель бир къадын о къарт папазнынъ арджы дегильдир. Онъа бир данеси де етер. Сен энди меним къадыным оладжакъсынъ...

Азамат акъайнынъ къорантасы – Алим ве Кериме татай бир къач афталар даа койде къалдылар. Оларны эр кунь койлюлерден бир де-бири къонакъ эте, ашата-ичире эди. Алим, бабасы ольгенден сонъ, бам-башкъа бир адам олгъан эди: чалыкълыгъы, джесюрлиги, эркинлиги, ираде-къувети – эписи юрегини бийлеп, къальби кин отуна чевирильген ве патламагъа азыр турар киби, оны эп азаплай, чекиштире, чешит ниетлерге кетире эди. О, бир къач куньлер индемей, лакъырды этмей юрди. Сонъ, Февзининъ бахшышы олгъан пычакъны къайрап, Мемиш-агъанынъ ятакъ одасына далмагъа азырланды. Гедже бою онынъ къаралтысы этрафында доланып, ичери сокъулмакъ ичюн аман арады. Лякин койлюлерден отю патлагъан Мемиш-агъа, озь джанындан ве къаралтысына зиян кельмесинден къоркъып, шеэрден бир-къач забитни чагъыртты Къаралинен бирликте оларны къаралты къаравуллыгъына къойды.

Мемиш-агъа озь джаныны сакъласа да, чёльдеки мулькюни къорчалап оламады. Эр гедже бир де-бир ерде пичен, тобан черенлери алевленип, сабасына ялынъыз бир куллери чёкип къала эди.

Янгъынлар эп сыкълашты. Пичен ве тобанлардан сонъ кой четинде къойлары къышлагъан къош якъылды.

Мемиш-агъа сайыдан раатсызлана башлады. Шеэрден исправникни чагъыртты. Сораштырып-тешкерип бакъсалар да, ич бир кимсенинъ изине тюшемедилер.

Ниает, озю яшагъан къаралтыгъа да атеш берильди...

Бу ал танъ мааллеринде олгъан эди. Саба ачылмасыны эки козьнен беклеген забитлер ве Къарали энди юкъугъа далгъан эдилер.

Башта, айван араны ве онынъ ичиндеки пиченлер туташты. Къаралты адамлары юкъудан уянып, аранны сёндюрмекнен огърашкъан арада, эвнинъ астындаки ахырнынъ уфакъ пенджеречиклеринден тютюн корюле башлады.

Къарали эки къопкъа сувнен ахыргъа сокъулса да, къопкъаларыны ташлап, козьлери яшланып, аман кери чыкъты.

– Яна! Яна!– деп багъырды.– Ашлыкълар, май метилери яна!

Абдырап уянгъан Мемиш-агъа тюп урбаларынен чардакъкъа чыкъты: бутюн азбар тютюн ичинде эди.

О къолларыны агъызына кетирип, кучю еткендже кой бетке къарап багъырды:

– Эй, джемаат!.. Ярдымгъа келинъиз! Ярдымгъа келинъиз!..

Онынъ адамлары аранны йыкъмагъа тутундылар. Лякин тёпесинден тиль узаткъан алев ялынлары энди эвнинъ сачакъларыны ялап, сачакъ башларыны къорлатмакъта эдилер.

Азбаргъа чапып Мемиш-агъа Къаралининъ якъасына япышып:

– Айван огълу, айван, козьлеринъ къайда эди,– деп, шамарыны онынъ ап-акъ олгъан юзюне ялпаштырды.– Тез ол, онбашыгъа айт, джемаатны чагъырсын!

Койлюлер энди онбашысыз да топлангъан эдилер. Лякин олардан ич бири азбаргъа кирмеди.

Мемиш-агъа ачув ве укюм этиджи бир сеснен:

– Не бакъып къалдынъыз, джурь, ярдым этинъиз,– деди.

Къаралты адамлары къуюдан къопкъанен сув чекип, азбар ичинде чапкъаладылар.

Не япаджагъыны бильмеген, ахылдап-охулдап юрген Мемиш-агъа азбар къора этрафында топлангъан койлюлерге якълашып:

– Ярдым эткенлерге учер рубле кумюш пара!– деп багъырды. Сонъ ич олмадым, къыйметли шейлерни къуртармакъ ичюн, чардакъкъа чапып чыкъты.

Парагъа къызыкъкъан койлюлерден бир къачы азбаргъа ынтылдылар. Лякин оларны экинджи эгиз токътатты.

– Керекмей, къой янсын, эп бир элял мал дегильдир,– деди.

Эвнинъ тёпесиндеки алев эп кенишледи. Сачакълар уджундан кираметлер, кусевлер тёкюльди. Ахырнынъ пенджеречиклеринден тютюн дегиль де, артыкъ далгъа-далгъа алев чыкъты.

Мемиш-агъа Челеби козьяш тёкип:

– Джемаат! Джемаат! Ярдым этинъиз, янам да...– деп ялварды.

Бу арада къаршы дам устюнден онбашынынъ сеси эшитильди. Бу ольген адамны олюмден къуртармакъ ашкъына имдат чагъырув киби бир шей эди.

Деллялнынъ сесини эшиткен койлюлер яман-яман кулюмсиреп алдылар.

Бираздан ель котерильди. Эвнинъ тёпесинден ве астындан далгъалангъан алев, эскен ельден къувет алып, бутюн эвни чырмап алды...

Алим экинджи эгизнинъ софасында турып, козь алмадан янгъынгъа къарап турды. Онынъ козьлери шу алев ялынлары киби парылдады.

Мемиш-агъанынъ эви янып куль обасы киби ерге чёккен сонъ, Алим меджалсызланып яткъан анасынынъ миндери башына отурып:

– Анай,– деди.– Геджелери эвде олмайып, сени раатсыз этмемнинъ себеби бар эди. Мерьемнинъ, бабамнынъ, чекишкен койлюлернинъ акъкъыны къайтармакъ истедим. Иште, шимди онъа акъыл къойдыкъ...

Кериме татай элесленип:

– Огълум, онынъ эвини сен якътынъмы?– деди къоркъунен йылтырагъан козьлери яшланды.

– Эбет анам, тобанларыны да, пиченлерини де, эвини де мен якътым. Сен къоркъма, анам, дуймазлар, ич кимсе корьмеди.

– Эвлядым, эвлятчыгъым, ничюн шай яптынъ? Я барып да дуйсалар, сонъ алымыз не олур? О, мына шимди, даа бирисини яптырыр, сени исе...

– Зарар ёкъ анам, куню келир оны да якъарым, озюни де гебертирим.

Озь эвлядынынъ сёзлеринден абдырагъан Кериме татай:

– Ёкъ, керекмей, керекмей эвлядым,– деди.– Аптенъ, бабанъ ольди, сенсиз де къалсам къабирге тири барып кирерим...

– Агълама анам, керекмей, мен сени ич бир вакъыт ялынъыз къалдырмам.

Олар баягъы бир вакъытлар даа лакъырды этип отурдылар. Алим ыргъат юрип чалышаджагъыны, язда исе эв къураджагъыны айтып, анасынынъ гонълюни алды.

– Эль эвинде йыл он эки ай насыл яшарсынъ, оларнынъ озьлерине де агъыр келедир,– деди.

– Ах эвлятчыгъым, бу дар дюньяда сен меним бирден-бир къуванчымсынъ...

Кериме татай мезарлыкъкъа барып, севимли къызынынъ, акъайынынъ къабирлерини корьмекни арзлады.

Алим анасынынъ къолтугъындан тутып, берабер ёлгъа чыкътылар...

Экинди мааллеринде Къарасувдан бир сюрю меслеатчы ве дигер агъаларнен бирликте исправник кельди. Олар ялынъыз бир таш диварлары айырылып къалгъан, даа тютемекте олгъан эвнинъ этрафында доланып юргенден сонъ, бирер-бирер азбар халкъыны, койлюлерни чагъыртып, янгъыннынъ чыкъмасы акъкъында тафсилят топладылар.

Яныкъсырап, шашмалап къалгъан Мемиш-агъа ачувындан къутургъан бир алгъа келип, аля даа азбар ичинде чапкъаламакъта, тыныш алмадан къаралты халкъы устюне окюрмекте, сёгюнмекте эди. Онынъ козьлерини къан баскъан, чырайы яшынлы булутлардай сытылгъан эди.

О, меслеатчыларнынъ суаллерини динълеп турды, недир, оларнынъ ич бирине анълашылмагъан бир шейлер мырылдады, сонъ:

– Айды, кет джоюлынъыз башымдан,– деп оларнынъ устюне окюрди.

Мемиш-агъа янгъыннынъ себебини койлюлернинъ гъарезлигинден корьди. Бу себептен, аз да олса, ачувыны ятыштырмакъ ичюн, интикъам алмагъа адам арай эди.

Онынъ козюне мезарлыкътан анасынен къайтмакъта олгъан Алим илишти. Юмрукъларыны сыкъып, оларнынъ огюне чыкъты.

– Сиз даа мындасызмы?– деп джекирди.– Тез олунъ чулунъызны-пуртынъызны топла да, аман шу саат койден деф олунъыз. Анълайсынъмы арам пич, бу къарт обурны ал да, аман шимди койден кетинъиз. Омюр билля сени бир даа козьлерим корьмесин. Бакъ, эгер расткелирсинъ...

Алим Мемиш-агъанынъ къанлы козьлерине бакъты. Бу козьлерден, дерсинъ, тамчы-тамчы къан тамламакъта эди.

Алим теренден курсюнип алды.

– Яхшы,– деди.– Эп бир мында яшайыш ёкъ. Биз артыкъ бу койде къалмамыз. Мына шимди ёлгъа чыкъармыз.

Мемиш-агъа тобулгъысыны котерип:

– Айса, мына буны да ёллукъ ал,– деди ве Алимнинъ устюне салмакълады.

Лякин Алим буюк бир чевикликнен кенар чекилип, пычагъыны тартып чыкъарды.

– Бакъ, урайым деме, къанынъны акъызырым. Санъа текрар айтам, биз мына шимди ёлгъа чыкъармыз. Лякин биль ки, бу сонъки корюшюв дегильдир. Иншалла, биз сенинънен даа да корюширмиз...

Экинджи эгиз бир къач куньлер даа къонмалары ичюн чокъ зорласа да, Алим дегенинден къайтмады.

– Кетмек керек,– деди.– Бугунь олмаса ярын, эп бир зорнен къуварлар. Эйиси озюмиз кетип, къысметимизни башкъа ерден арайыкъ.

Алим, бутюн барлыкълары олгъан богъчаны сыртына урып, анасынен азбаргъа чыкътылар. Орталыкъ зиль къаранлыкъ эди...

Чёмез Алимни кой четине къадар озгъарды. Юрек алыджы бир къач сёзлер айткъандан сонъ, достунынъ къолуны сыкъып, агълай-агълай эвлерине къайтты.

О, оксюз къалгъан достунынъ агъыр талийине агълай эди.

Алим ве анасы эки пытакъкъа айырылгъан ёл башына кельгенде, Кериме татай:

– Огълум, къайсы ёлнен кетеджекмиз?– деп сорады.

Алим бираз тюшюнип тургъандан сонъ:

– Бильмейим анай, бизге коре эписи бир. Айды, мынавы ёлнен кетейик...– деди.

Олар сагъ тарафкъа бурулып, къаранлыкъ баскъан дюньянынъ ичинде козьден гъайып олдылар. Йылдызсыз кок юзюнден къар япалакълап башлагъан эди.