Baar küneşi baş üstünden qızdırğan bir vaqıtta yeşil qubbeli minarede Resul efendiniñ başı peyda olıp, özüniñ yımşaq sesinen musulmanlarnı üyle namazına çağıra başladı.

– Allau-ekber, Allau-ekber...

Qarşıdaki boz qayalardan aynı davuş tekrarlandı:

– Allau-ekber, Allau-ekber...

Bu al Resul efendiniñ zıtına basqan bir şey edi. Eki ses biri-birine urunır kibi qarışıp, bir şey añlaşılmaz edi. Onıñ içün duanıñ er cümlesinde toqtalıp diñlenmek, soñra ğayrıdan başlamaq kerek olur edi. Özü de saba-aqşam, künde beş kere. Aynı şu sözler, aynı şu ses...

Köy soqaqlarında, tar aralıqlarda köylüler peyda olıp, birer-ekişer camige doğru aqışa başladılar. Birazdan, caminiñ küçük sofaçığı papuç, qatır, çarıqlarnen tolıp, içeride üyle namazı başladı. Daa bana minare üstünden cemaatnı duağa çağırğan Resul efendi, endi minberge keçip, burun astından cumalıq hutbesini – vaazını oqumaqta edi.

Caminiñ içi tar ve qaranlıq edi. Divarda burğalandırılıp örneklengen qara levalar, bu sönük ışıq içinde, çoqtan-çoq pancalarını cayıp turğan biçimsiz canavarnı añdıra ediler. Yerge töşelgen eski qasır ve kiyizler, içerisiniñ tınıq avasını ağır qoqularnen qoyurtıp, nefes almasını zorlaştıra edi.

Resul efendi minare üstünden, mavı köknen etekleşken qarşıdaki emen dağlığınıñ yeşilligini közlerinen süzip alğandan soñ, mında tüşmekni, aynı şahslar, aynı sımalar qarşısında kene de aynı sure ve ayetlerni oqumaqnı, cumaları ise minberge çıqıp, aynı şu ahlâq derslerini tekrarlamaqnı, bu yalan dünyanıñ taqdir tarafından ölümge maküm etilgen bütün insanlarına yahşılıqları içün ahrette süt özenleri, bal çoqraqları işandırmaqnı özü içün azap sayıp, ruiy ziyetlernen çekişe, vicdanca hırpalana edi. Lâkin şay da olsa, saba-aqşam camiden çıqmayıp, işini devam ete edi.

O, fikir ve tüşüncelerinden tış olaraq, Qurandan, "İntiqamıñız çekken cezañıznen bir kelsin", degen sureni ezberden misal ketirgende, cemaatqa köz taşladı. Bu adiy halq oña işanç ve inam tolu közlerinen baqa ediler. Resul efendi olarnıñ közünde em molla, em oca ve em de dünyadan añlağan ülemaları edi. Olar Resul efendiniñ er sözüni diñlep, baş egip razı ola ediler. Lâkin böyle lâyıqsız inam Resul efendiniñ qalbini raatsızlay, vicdanını azaplay edi. O, özüni aldavcı, halq işançından yaman qastnen faydalanıcı saya ve bir kün ola, işanç bitip, minberden aşağı yuvarlanacağını bekley edi. Köyde Resul efendige tömetnen baqqan, onıñ er sözüni şübege alğan yalıñız bir adam bar edi. O da Memiş ağa edi. O türlü sebeplerge sıltav etip, başqa künleri camige kelmese de, cuma hutbesinde mıtlaqqa birinci sırada, Resul efendiniñ burnu aldında tura edi. O bunıñnen, şu köyniñ sakinleri arasında birincisi, diqqatqa lâyıqlısı olğanını qayd etmek ister edi. Camide onıñ yerine iç kimseniñ oturmağa, onıñ minderine iç kimseniñ tiz çökmege addi yoq edi. O ise, camige kirsetmey de bile edi. O bu caminiñ baniysi edi, bu hayratı içün kopaya ve Resul efendiden er cuma hutbesinde adınıñ añılmasını talap ete edi, lâkin zıtına olaraq, Resul efendiniñ ağızından iç bir kere adını eşitmey edi.

Olar özaraları pardoşnen it kibi ediler. Bir yerde rastkeliştilermi, pancalarınen çatışacaq, biri-birini tiri yutacaq canavarlar kibi, ateş közlerini tike, qısqa, lâkin oq keskinliginde sözlernen qarşılaşa ediler. Lâkin küreş aldı qızğınlığı şimdilik yalıñız söznen sıñırlanıp, daa areketke keçmey edi.

Bundan bir-qaç kün aldında olar arasında şöyle bir laqırdı olıp keçken edi.

Daa keçenlerde Resul efendi yanaşa köy – Beşarıqtan musafirlikten qaytmaqta edi. Yolda, kene şu köyge ketmekte olğan Memiş ağa rastkeldi. Selâm bermey, at üstünden Resul efendiniñ qayda ve ne içün barğanını soradı. Resul efendi cevap yerine, onıñ qarşısında öz şahsiy işi içün cevapkâr olmağanını söyledi. Memiş ağanıñ etli yanaqları birden allanıp, qan yolaqlarınen qaplandı, közleri ateş keskinliginde parıldap aldı.

– Sen menim qulumsıñ, cevap ber, – dedi o.

– Men yalıñız Alla qarşısında cevapkârım.

– Aram tatar, sen qanunsız iş yapasıñ, icretke ayaq çalasıñ.

– O menim işim...

Memiş ağa bilezlikli tobulğısını sıqtı, urayım, der kibi at üstünde taş kesilip bir qaç saniye qatıp qaldı:

– Toqta, sen, qurtlu efendi, seniñ tiliñni kesip itlerge taşlarım, – dedi.

Artıq Resul efendi de dayanamadı.

– Çoq ürgen it havfsız ola, –dep yoluna doğruldı, eñsesine tüşecek qamçı accısını beklep tursa da, arttan, qulağına at ayağı davuşlarınıñ ep uzaqlaşqanı çalındı.

Şimdi hutbe arası közüne Memiş ağa ilişkeninen, onıñ yüregi kene iddetlendi, kürsü üstündeki paslı şemdannı qap-qaç etip, bu çatıq qaş, yarma saqal, kibbar adamnıñ çıqıq mañlayına yerleştirecek oldı, lâkin yerinden qıbırdamadan, kene ahlâq nasiatlarını devam etti. Hoşnutsızlıq, açuv, kin onıñ qalbinde er vaqıt taş olıp qatıp qalsa da, iç bir vaqıt tışqa çıqıp, özüni arekette köstermey edi.

Resul efendi hutbesiniñ soñunda, Allanıñ bahşışları – "ayat", "sema", "eradet", "qudret" ve ğayrıları aqqında er vaqıt aytıp kelgen sözlerini kene tekrarlap, soñ ayaqqa turdı, Qurannı ağızına ve mañlayına üç kere ketirip, kürsü üstüne qoydı ve halqnen birlikte qapığa doğruldı.

Resul efendi zaten özünen memnün bir adam degil edi. Bütün ömürü onı taliy izlegen. Onıñ arzuları er vaqıt tersine olıp çıqqan.

O daa yedi-sekiz aylıq sabiy ekende nasıldır bir merametsiz şahs tarafından ağızına emizlik qaptırılıp, soqaqqa taşlanğan. Sekiz yaşını toldurınca tişnen kemik kemirgen, ögey ana asqısını çekken, mallede "çingene torbasından tüşken" bala adınen adlanğan. O doquzğa aylanğanda, öz qarnından doğğan bala arz etken ana, evlâtqa malik olğan. Böylece, o kene soqaqqa taşlangan. Bir-qaç yıl Qarasuvnıñ gürdeli çarşısında, Bağçasaray aşhaneleriniñ qapısında, guberniya şeeri Simferopolniñ slobodkalarında serseriylikte keçken. Birazdan ömür onı noğaylıqqa taşlağan. Mında o namlı keday Aydarnen rastkelişken, oña yetekçilik etken, batırlar aqqında, Tavridanıñ uzaq keçmişi aqqında ikâyeler diñlegen. Yaz aqşamları bir özleri qalıp, orman ve çöllerde gecelegende yedi derya artı yaldızlı şeerlerini, Şeherzadeniñ "Biñ bir gecesinden" efsaneviy batırlarnıñ tesirine tüşken. Kedaynıñ er sözü onıñ qızğın añında canlı tasavurğa çevirilgen, onı uzaqlarğa, altın yüklü tuccar kervanları dolaşqan Arabstannıñ qumsal sahralarına, belgisiz insanlarnen qaynaşqan altın kubbeli şeerlerge, içerileri etneli dülberlernen tolu saraylarğa çekken. O hayalperest olğan, bu ahır dünyanı barıp körmek aşqına tüşken. Sevimli ocasınen sağlıqlaşıp, Kefe, soñra Kezlev yalılarına baş urğan, er angi bir mal gemisine hızmetke kirip, gezintige çıqmaq istegen. İşte, eki yılı da böylece qayıqlarda ve gemicilerde qara hızmette keçken, lâkin iç bir gemici onı gemisine almağan.

Resul ümütsizlikke tüşken bir vaqıtta, niayet, gençlik arzusını ömürge keçirmege sıra tüşken.

Karasuvnıñ Han-cami mallesinde soñki künlerini yaşamaqta olğan bir ihtiyar bar eken. Onıñ tamam bir asırlıq uzun ömrüniñ yarısı hannıñ qanlı seferlerinde keçken, bu seferlerden er biri, onıñ iştiragini qayd eter kibi, vucudında öz tamğasını taşlağan. Şay da olsa, bahtı yürgenmi, yoqsa cesürligi üstün alğanmı, nasıl da olsa sağ qalğan, orduğa biñlik başı derecesine qadar köterilgen. Lâkin soñki uruşlardan birinde sağ qolundan ayırılması onı arbiy işten uzaqlaştırğan. Endi on-on beş yıldan berli bu qanlı seferlerniñ ğanimetlerinen keçinip kelgen, kündüzlerini yuquda, gecelerini qavede, traktirlerde keçirgen. Lâkin er şeyniñ bir soñu olğanı kibi, artıq asırını yaşağan bu ihtiyar da dünyanen sağlıqlaşmağa künü yetip yatqanını is ete başlay. Ömüründe toplağan günahlarınen bu faniy dünyada sağlıqlaşmaq, ahrette cennet saraylarında bir sıcaq köşe tapa bilmek içün Kâbege – acılıqqa ketmege arz ete, lâkin süngü yaralarınen çelteklengen vucudı, bozuq ömürnen örselengen sağlığı onı birazdan töşekke taşlay. İşte tamam bu vaqıt oña Resul efendi rastkele. Qart özü yerine, acılıqqa Resulni yollamaq istegini, bütün mal-mülküni oña vasiyet etecegini ayta. Soqurnıñ istegi de eki köz – Resul qayıl ola. Ana, onıñ içün de camide dua oqula, oña da aq sarıq bağlaylar, o da yüzlerce aq sarıqlarnen Kezlevde gemige oturıp, acılıq manasınen ahır dünyanı körmege kete.

Resul yat topraqqa – İstanbulğa ayaq basqanınen, büyük bir açközlüknen yaldızlı ömür araştıra. Aqşamları tınıq tolqunlarnen yuvulğan Bosfornıñ yalısında Perada ve Galatada bulunıp, Levantiylerniñ deñizge yaldızlarını taşlap ateş qusqan restoranlarını, ömürleri keyf-sefa içinde keçken insanlarnı seyir ete. Kündüzleri Altın kemerden İstanbulğa keçip, şeer üzerine qaravul bekler kibi, minareleri köterilip turğan Ayya-Sofiyanıñ, dağılıp ketmekte olğan Top-qapınıñ, eybetli Bayazid, Suleymaniye minarelerinen şeer üstünden baqıp turğan daa yüzlernen camilerniñ divarları astında, qaranlıq qaveler aldında qaynaşqan tilencilerni, ömür tarafından soqaqqa taşlanğanlarnı seyir ete, Resul göñül ağırısınen ilerige ıntıla – Üsküdarğa, Brussağa, Smirnege bara; soñra qara yolunen Şamğa yete; ardı üzülmez kervanlarnen Arabstannıñ soñsuz sahralarından keçip, Medinege, soñ Mekkege barıp çıqa. Acılıq tantanası bitken soñ, şeer-şeerden dolaşıp yürmesi başlay.

Lâkin masallarda yaldızlanğan bu kündoğuş aleminde iç bir yerde Şeherazadeniñ şeerlerine, cümert şah ve şahzadelerine rastkelmey. Er yerde tilenciler sürüsine, yoqsullıqqa duçar olğan açlar dünyasına, yanlarına barılmağan ziynetli saraylarnen bir yerde, ev degil de, insanlar yaşağan kobalarğa rastkele. Onıñ közü aldından efsane perdesi çekilip, ayat bütün çıplaqlığınen canlana.

Resul kervanlarda, gemilerde hızmet etip, ep memleketine yılışa, tuvğan yurtuna aşıqa. Lâkin Resul efendini mında yoqsullıq bekley edi. O qaytıp kelince, qartnıñ dünyanen sağlıqlaşqanına ekinci yıl döngen. Vasiyet olunğan mallarından çöp üstünde çöp qalmağan. Böylece, ölmezden evel o da Resulni aldatqan.

Ana, açtan ölmemek içün kene köy-köyden hızmet arap, tesadüfen bu köyge molla tüşe...

Resul efendi camiden çıqqanınen, köyniñ etegindeki suvlu derege tüşti, soñra bayağı vaqıt koralar boyu ketip, gür ceviz terekleri astında çökip turğan evine yaqlaştı. Köçürme qapığa barayatqanda, kireyimmi-kirmeyimmi der kibi, biraz tüşünip turdı, soñra kene keri, dere betke çevirilip, özenni keçti ve iri adımlarnen ormanlıqqa doğru ketti.

Ruhça keyfsiz allarda – keyfsizlik ise bu soñ senelerde onıñ daimiy yoldaşı edi – başını alıp çimenlikke siñmekni, ya da sıq dağlıq içinde közden gayıp olıp, özüni coyğan bir insan kibi, dolaşıp yürmekni özüne adet edingen edi. Böyle dolaşuvlar onı pek yorsalar da – gençlikten örselengen vucudı endi qırqnı atlağan edi – oña ruhça raatlıq bere, yuqusızlıq gecelerini yengilleştire ediler.

Resul efendi şimdi de ormanlıqqa kirgeninen, burnuna baar tazeligi urdı. Qalın kevdeli emenlerniñ gür pıtaqları astında biñ bir türlü çeçeklernen örneklengen qadife yeşillik, bu yeşillik içinden civanqaşlanıp ketken kümüş irmaq, quşlarnıñ çelik seslerini aenklep, ava tolqunlarınen seslengen yapraçıqlarnıñ ardı üzülmez simfoniyası, pıtaqlar arasından tökülip turğan küneşniñ altın oqları – bularnıñ episi tabiat idilliyasını yırlap, göñülge yal bere, yüreklerni tınçlandıra edi.

Resul efendi orman içinden yükselip turğan töpeniñ üstündeki "Asma qayağa" çıqqanınen, Köpürli köyniñ yeşillikler içinde boğulğan, qoraçıqlarnen sarılı dam evçikleri bir süret kibi közü aldında canlandı. Köy, Köpürli köy, demege aqiqaten lâyıq edi. Dört bir taraftan endek şekilinde derelernen quçaqlanğan bu köy, derya ortasındaki adanı añdırıp, yağmurlı avalarda tışqı dünyanen yalıñız bu quraqşıp qalğan çoqtan-çoq ağaç köpürlerinen bağlana edi.

Resul efendi mında bundan beş ay evelsi, armanlar köterilip, küz aylarınıñ yağmurlı ruzgârları esken bir künde kelgen edi. O etraf köylerden toplanğan beş-altı köylünen bütün yaz Memiş ağanıñ köy tışındaki bağçalarında çalışıp, endi bir başqa yerden iş aramaq niyetinen, aylığını almağa kelgen edi.

O köyge kelip yetkende bılanıq ava artıq gece qaranlığınen örtülmekte edi. Şu künü yañı caminiñ açılması munasebetinen köyge qadı efendi de kelgen ve kündüzki dua merasiminden soñra, endi evde, caminiñ baniysi Memiş ağanen birlikte, başbuzasınen keyflenmekte ediler.

Memiş ağa onı özü qarşılap aldı. Endi özara laqırdıdan töñülgenlerinden, aralarında yañı kişiniñ peyda olması canlılıq doğurdı.

Sözni qadı efendi açtı:

– Sen, qardaşım, ne yerlerden olasıñ şu?

Resul başını kötermey:

– Yernen kök arasındaki bütün boşluq menim mekânım ola, – dedi.

Qadı lafqa eşdeş adamnen rastkelişkenine quvansa kerek ki, başbuzanen bılanğan közlerini Resulge tikip, yengilden sırıtıp aldı.

– Yalan aytasıñ, qardaşım, kâinatta ucutlıq tek bir tañrığa aittir. Er soy mahlüqatnıñ ise doğğan ve ölgen yeri olmalı.

– Hayır, qadı efendi, belli bir yerde doğmaq ve ölmek er kimge vacip olmağan.

Qadınıñ merağı daa ziyade arttı. Memiş ağa ise böyle "ince" laqırdılarğa istidatlı olmaganından, sözge qoşulmadı, qadı efendiniñ bu subetdeşnen hoş qaldırmaq niyetinen, onıñ ögüne bir meşrebe başbuza sürdi, bu gece onı öz evinde musafir etecegini bildirdi. Meşrebe bir-qaç kere deñişti. Cıllı odada başbuzadan ve lezetli aştan tili çezilgen Resul başına kelip keçken, bütün allardan ikâye etti. Memiş ağa ve qadı dünya körgen bu adamnıñ ikâyesini diñlep, ağız açıp qaldılar.

Qadı Resulge cılıştı, qolunı dostça onıñ omuzına taşladı.

– Qardaşım, saña qolaylıqnen keçinmek mümkün olğanda, qara emeknen çekişkeniñ ne? – dedi.

Resul qadığa soravnen baqtı.

– Ana, Memiş ağanıñ hayratınen – Alla onı ahrette de unutmasın – bugün köyde cami açıldı. Sen anda molla ola bilirsiñ.

– Qadı efendi, mende mollaltq tasili yoqtır.

– Bıraq şunı, qardaşım, mında ne tasil kerek, ya? Bizde Qurannı ecelep oquğan qalpazan mollalar bar. Çalışalar işte. Qalpazanlar bu işte eñ yahşı adamlardır – çünki olar cepten bir şey koşmaylar, yıl on eki ay dudaqları aynı saatte, aynı daqqada, aynı şu maqamnen, aynı şu aqiqatnı aytalar. Olarnıñ qafa tasları oylanmak merafetine qabil degiller. Molla şay da olmaq kerek – o Tañrınıñ quludır, tañrı ise artqaç söz talap etmey. Lâkin sen, qardaşım, biraz tilli körülesiñ. Molla olmaq içün tiliñni tañlayına tikip, yalıñız ibadet vaqıtında çezmelisiñ. Çezgende de qafañ degil de, yalıñız Quran oquyacaq közleriñ çalışmalı. Onda er şey tekmildir.

Kadınıñ dersi ertesi künü sabadan başladı. Ezberlemek içün bir qaç ayet ve sureler köstergen soñ, ev içinde ezan oqutmağa başladı. Resulnin yımşaq ve tatlı sesi bar edi. Qadı bunı begendi. Şu künü aqşam Resul birinci kere ezan oqudı. Ve şu künden başlap, Resul adına efendi derecesi qoşulıp, bir vaqıttaki "Resul", "Resul aqay" endi "Resul efendi" olıp ketti. Lâkin vaziyetniñ deñişmesi oña teselli bermedi, aksine, evelki vucudca yorğunlığı, göñül tüşkünligi, ruhiy azaplar, daimiy bezginlik, keyfsizliknen ve bularnıñ yoldaşı – gece yuqusızlıqlarınen tamamlandı. Miyni kemirici bir taqım dağınıq tüşünceler, daa doğrusı özü bile añlap yetiştirmegen üzük fikirler onı belgisiz oylar deryasına taşlay, çekiştire, közü aldındaki qaranlıq daa da qoyurıp, ışıqsız gecede yolunı araştırğan adam kibi, biri-birinden zıt, tumannen örtülgen, kürmekleşken oylarnıñ içinde kömülip qala edi. O, öz tömetlerini yıqmaq içün bu soñki aylar içinde bir qaç kereler Qarasuvğa qadı efendige bardı. Qadı efendi er keresinde oña sıy ve ürmet kösterip, şeytan tesirine qapılmaması içün qadir mevlâm tarafından üküm etilgen er şeyni iç bir türlü aqıl ve fikir ölçüsine urmadan, qalbinde tömetke yer qaldırmadan iman qılmasını tenbilep qaytardı.

Resul efendi, şübesiz, dinge imanını coyğan bir adam degil edi; hayır, o tap balalıqtan fanatik bir insan olmaqnen, er türlü itiqatlarğa, din hadimleriniñ er soy telqinlerini iman etip kelgen bir adam edi. Lâkin, şimdi özü olarnıñ sıralarına keçip telqinci olğan soñ, öz areketini tüşünip-taşınmağa başladı. Tüşünce ise biñ türlü şübelerge ğıda doğurdı. O qafasında qaynaşqan şübelerden kimerde-bir özü bile qorqa edi. Bu tüşüncelerden başını arıtmaq niyetinen sıqı-sıqı köylülernen söyleşe, ya da şimdiki kibi çimenlikke, ya da ormanlıqqa baş ura edi. Lâkin onı izler tüşünceler bir an bile taşlamay ediler.

Resul efendi keçken salı soñki kere Qarasuvğa barğanda qayta baştan qadınıñ eski tenbilerini diñlep ve eger o, öz tömetlerinen daa çoq baş kütecek olsa, meseleni müftü qarşısına qoyacağı aqqındaki qorquzuvını eşitken soñ, tekmil özünden çıqtı, mollalıqnı taşlamağa qattı olaraq qarar bergenini bildirdi. Bu al qadını iddetlendirdi, o, özüni unutıp, eyilikke kemlik köstergen, "çingene torbasından tüşken" Resul efendini doğrudan-dogru soqaq sögüşinen sögdi. Resul efendi de cevapsız qalmadı, lâkin mesele boğaz-boğazğa barayatqanda içeri qadınıñ göñül dostu ispravnik kire qoydı. Olar tınçlandı ve yatıştılar... Qadı qapını aralıq etip, Resul efendige qaradı. Resul efendi köznen qadını aşar kibi baqtı da, soñ indemey çıqıp ketti. O künden soñ Resul efendiniñ qadıga munasebeti nefretke çevirildi, bir daa oña barmaycaq, onıñnen körüşmeycek oldı. Lâkin bugün Memiş ağa qadınıñ köyge kelecegini bildirdi, "müim mesele" olğanından, ezandan soñ evge kelmesini emir etti. Eger o evelden Memiş ağanıñ bağçasında çalışqan ırğat olsa, şimdi onıñ camisinde mollalıq etken hızmetçisi edi. Mına bu fikir de bütün vaqıt Resul efendiniñ tüşüncesini eziyetley edi. O, öz areketlerinde iç olmadım din hadimleri serbesttirler, dep tüşüne edi. Albu ise, degil bir o, qadınıñ özü de Memiş ağağa baglı edi. Memiş ağa aqqında aytılğan şikâyetlerini o diñlemek bile istemey edi. Bu aqta söz açıldımı, o "eyilik bilmegen" köylülernin tasırdısına qulaq asmamasını, er şeyde "din hayratçısı" Memiş agağa tabi olmasını keñeş ete edi. O, özü de, şikâyetnen barğan köylülerni keri qaytara, sırası tüşip köyge kelgende tazirlep, olarnı cemaat arasında mashara ete edi. Niçün?

Resul efendi kene kürmekleşe başlağan tüşüncelerinden ayırılmaq niyetinen, tizlerine kelip qonğan kobelekniñ qanatlarından tuttı. O, aman can alâmetinen sırlı qanatlarını qaqıp, qaçmağa ıntıldı. Resul efendi, "ebet, er şey serbestlikke ıntıla", dep pışıldadı. "Baar keldimi, böcekler yuvalarından çıqa, quşlar bulutlarga avelene, terekler boy berip, bütün budaqlarınen kökke ıntılalar. Olar öz areketlerinde serbestler. Baar keldimi, tantana yapalar..."

Küneş artıq dağ artına yantayıp, ükümini coya başlağan edi. Bu ekindi namazınıñ yaqınlaşqanı demek edi. Resul efendi yerinden turıp, yol aramay, orman içinden kestirip, köyge doğruldı. Qoñur tüslü, toz kibi yımşaq taze toprak, adım atqan sayın eşilip, ayaqlarınen aldğa yılışa edi. Yüzlerce senelerden berli küz yapraqlarınıñ, millionlarnen baar böcekleriniñ çürümesinden, qatlanıp, qabarıp qalğan bu topraq, kene de yapraqnen örtülip, özünde biñ bir türlü mahlüqatnıñ ayatını saqlamaqta edi.

Ayat! Biri öle, ekincisi – doğa!

Resul efendi tayıp abınmamaq içün terek-terekten yılışıp yürgende, birden taacipnen toqtaldı: yosunnen örtülgen iri bir qayanıñ astında, sırtında yükü olğan nasıldır bir bala yuvarlanıp, çapalanıp, nedendir can çekişmekte edi. Resul efendi yaqın barğanınen taş kesilip qaldı: ayaqları yılannen qalaçlanğan balanıñ qolunda çatal tilini uzatıp, qırmızı yolaqlarnen beñlengen, başını cesaretnen ep oña taba burğalanğan yılannıñ közleri parıldamaqta edi. Olarnıñ er ekisi de biri-birine ölüm aldı kin ve açuvnen baqmaqta ediler.

Resul efendi şaşqınlıqnen ilki daqqası ne yapacağını bilmedi, soñra cebinden aman çaqısını çıqarıp, balağa yaqlaştı.

– Alim, sen ne yapasıñ?

Bala ateş kesilgen közlerini yıltıratıp, yarı tenbinen:

– Ocam, çekil, tişler!..– dedi de, soñki küçünen yılan üstüne yattı. Bir qaç saniye em yılan, em de bala can alâmeti köstermediler. Birazdan yıllanıñ qalaçlanğan quyruğı yiberilmege başladı. Bala ayaqlarını serbest duyğanınen, ayaqqa turdı. Bu an yılan kene de areket kösterecek oldı. Lâkin boynu tüklü çarıqlar astında qısılıp, tili uzanıp qaldı. Bala, niayet, serbest nefes alıp, yüzünden tamçılağan iri ter danelerini yeñinen silip, Resul efendige çevirildi. Qabaat işlegen kibi, başını aşağı alıp:

– Bu, ocam, anavı Memiş ağanıñ sarı baş sığırını çaqqan yılandır, – dedi.

Köpürli köyniñ yuqarısında, dağlardan baş alıp köyge yaqınlaşqanda eki budaqqa ayırılğan dereniñ kenarında, qırğa bitişken dam evçikte, endi ekinci asır ömrüniñ birinci on yıllığını keçirmekte olğan bir ihtiyar özüniñ soñki künlerini yaşamaqta edi.

O, Köpürli köyniñ birinci sakini edi. Endi bağanaları, saçaqları çürip, qartnıñ özü kibi tiz çöke başlağan evçigi – bu yerlerde tiklengen birinci ev edi. Qapısı aldında qoralanıp alıngan topraq – bu yerlerde çekilgen birinci qora edi. Zaten qart, bu köyniñ yazılmağan tarihınıñ canlı şaatı edi. Köyde topraq-meca meselesinde bir de-bir dava çıqa qoysa, özleriniñ dede ve babalarınıñ mülk saipçiligi aqqında onıñnen keñeşe, eger böyle qonuşmadan soñra da davacınıñ er angi birisi davanın çezilişine qaniylik asıl etmese, o vaqıt qartnı çölge alıp çıqa ve o, özüniñ endi üzüle başlağan zeinini çeşit hatırlavlarnen toplay da, er bir toğaynıñ ne vaqıt qoralanğanını, mecası angi töpe ya da qayadan, angi endekke barğanını, topraqnıñ ne vaqıt, kimden kimge çekkenini tasvirge tutunır edi.

Kartnıñ yaşına, doğrulığına ve aqılına ürmet eterek, onı köyde seve ve saya ediler. Bayramlarda esli köylüler, yetişken gençler başta onıñ evine kirip, elini alıp çıqa ediler. Cumaları, üyle avğan soñ onıñ evi aldında toplana, çubuqlarını tütete berip, ondan-bundan laqırdı aça, kartnıñ tükenmez ikâyelerini diñley ediler.

Bu soñ vaqıtlarda qartnıñ sağlığı ep osallaşa başladı. Onıñ dört para köyge dağılıp, endi qoranta saibi olğan evlâtları, torunları, soy aqrabaları birer-ekişer kelip, dünyasınen saglıqlaşmaqta olğan qarttan elâllıq istep keteler. Bugün aqşam qartnıñ üyken oğlu Abdulğazı keldi. Abdulğazınıñ özü de endi altmış yaşlarını atlağan çal saqallı bir qart edi. Bu qartlarğa baqqanda, olar biri oğul, biri de baba olğanına taacip etmey olamaz ediñ. Lâkin şay da olsa, Abdulğazı qartlarğa ürmet qaidelerine tıpqı-tıpqına riayet etip, babası yanında bir vaqıt çubuq tartmay, serbest laqırdılarğa yol bermey edi.

Abdulğazı babasınıñ töşegi başına tiz çökip, onıñ sönmekte olğan közlerini ebediy olaraq zeinine siñirmek ister kibi, indemey, uzun bir vaqıt oña baqıp turdı. Qart da indemedi. Bu susqunlıq – ebedi, sağlıqlaşuv susqunlığı edi. Eger ihtiyar dünyasınen ve tuvğan oğlunen sağlıqlaşa ise, Abdulğazı tuvğan babası ve tuvğan toprağınen sağlıqlaşmağa kelgen edi... İhtiyarnıñ öz oğlunıñ niyetinden haberi yoq edi, lâkin bu mesele Abdulğazınıñ yüregini endi çoqtan raatsızlay edi.

Abdulğazı mından beş-altı vörst avlaqta olğan Beşarıq köyünden edi. Etrafı dağ ve özenlernen sarılıp alınğan, topraq evçikleri gür yemiş terekleri içinde kömülip qalğan bu köy, bir vaqıtları etraf köylüler arasında "cennet bağçası" adınen adlana edi. Aytqanlarına köre, bu topraqqa "kümüş saçqanlar altın biçe" ekenler. Halq ağızında cayrağan efsanelerge köre, bundan bir çoq seneler evelsi bu köyge nasıldır bir derviş kelgen. Köy o vaqıt taz bir qırnıñ üstünde eken. Derviş köylülerden aş istegen. Ötnen keçingen köylülerniñ aş körmegeni endi çoqtan eken. Köylülerden suv istegen – dım topraq yalap yürgen köylülerniñ suv körmegeni endi çoqtan eken. Derviş acına, qıblağa baqıp, qollarını köterip, dua ete. Ana o vaqıt köyniñ qıblasında şu dağlar peyda olğan. Soñra qolunıñ beş parmağını közlerine ketirip ala. Ana o vaqıt dağlardan şu beş özen aqıp tüşken. Derviş yerge çökip, cübbesine bürüngen. Ana o vaqıt taz qır töpesindeki köy de özenlerge çökip, özenlerden suv içken. İşte şu künden soñ özenlerden suv, topraqtan bereket eksik olmağan.

Lâkin köyniñ şüreti aqqında aytılıp kelgen bu efsaneler endi çoqtan emiyetini ğayıp etken edi. Bir vaqıtları bu köyden ufaq bir parça topraqqa saip olmaq qomşu köylülerden er biriniñ hayalı olsa da, şimdi köy qırğınlıqqa oğragan, bir yer kibi ealisiz, qaraltıları sakinsiz, topraqları baqımsız qaldı...

Olar sukünet içinde ediler. Söz açmağa iç birinde istek yoq edi. Sözden ne fayda? İnsanlar sözsüz de biri-birini añlaylar. Göñül sızlağanda ise laqırdı iç de teselli bermey, ateşli sözler bile qabalıqnen yañğıraylar.

Azbarda daa yarıq edi. Lâkin kündüz bile içerisi yarı qaranlıq olğan dam evçikniñ şeffaf kâğıtlı pencereçiklerinden ışıqnıñ soñki allığı çekilgeninen, er şey közden gizlenip, içeriki tınçlık qaranlıqnen tamamlandı.

Abdulğazığa ketmege endi çoqtan vaqıt keldi. Lâkin o bu tınçlıqnı bozmaqgan qorqar kibi, ağız açıp, yüregini raatsızlağan sözlerini aytmağa cesaret etmedi. Birazdan içeri Abdulğazınıñ küçük oğlu kirip – o qartbabası yanında otura edi – tapşan üstündeki balavuz çıraqnı yaqtı, soñra kene azbarğa çıqtı. Lâkin onıñ peyda olmasınen muqaddes tınçlıq endi bozulğan edi.

Abdulğazı başını qartnıñ sönük közlerine tikip:

– Elâl et, baba!..– dedi.

Qartnıñ qurıp qalğan közleri az-buçuq dımlanıp, yıltırap aldılar. O, nedir bir şeyler aytacak olıp, dudaqlarını oynatıp aldı, lâkin boğazından iç bir türlü ses çıqmadı. O, yalıñız bir terinen örtülip, ince budaqqa çevirilgen kaltıravuq qolunı Abdulğazınıñ avuçına qoydı, yavaştan başını silkip taşladı.

Abdulğazı yarı ökünç, yarı kedernen devam etti:

– Keçen afta Qarasuvda yıldızname qaralğan, qartlar ayta, yol körüle deyler... İcret bizge vacip eken... qısmetimiz avuşqan...

Töşekteki qart soñki küçüni toplap, bir-qaç kere yutqundı, eşitilir-eşitilmez bir davuşlar çıqara başladı:

– Ketme, ketme, oğlum... Anañ mında kömüldi... Evlâtlarıñ mında kömüldi... Közleriñ artta kalır...

Qapı ğırçıldınen açılıp, içeri ay yarığı urdı. Ay yarığında qapıda üç adamnıñ kölgesi seçildi. Bulardan biri olaman boylu, kelpetenli, siya saqallı, Köpürli köyniñ cemaat çobanı Azamat aqay edi. Qalğan ekisi tıpqı bir anadan doğma kibi yüksek boylu, lâkin arıq, köse saqal, çeçeknen berçlengen, siya közlü köylüler ediler. Olar bir babanıñ oğulları olmasalar da, köy halqı olarnı Birinci ve Ekinci egiz ya da, doğrudan-doğru, Egizler dep çağıra edi. Olardan biri Ekinci egiz – biraz rusça bilgeninden, cemaat, şeernen ya da zabitlernen bağlı er işni oña işana edi. Birinci egiz ise köyde özüniñ dilbazlığınen meşur edi. Söznen olsa da, o er göñülge melem tapar, erkeske keñeş berir edi. Ana olar şeerge er vaqıt birlikte kete, birincisiniñ tatarca aytqanlarını, ekincisi yarım-yurtu rusçağa çevire edi. Böylecesine, olar bu meselede de biri-birini tamamlay ediler.

Olar içeri kirgende qart, mecalsızlanğan közlerini yumıp, teren oylarğa dalğan edi. Abdulğazınen selâmlaşqan gür sesler onı tüşünce basıqlığından ayınttı. O, közlerini açqanınen, Azamat aqaynıñ şad baqışına rastkeldi. Ebet qart, Azamat aqaynı bilgeninden berli – olar endi qırq beş sene qomşu olıp yaşay ediler – bu közler bir vaqıt tantanalıqlarını coymağan ediler. Olarğa baqmaq, olarda ömür lezetini sezmek qartqa hoş kele edi. Kim bilsin, belki bu közler asla şay qurulğandır! Lâkin qart, Azamat aqayda iç bir vaqıt ruhsızlıq sezmey edi. O ölüm aldında, öz çalğısınen kelgen azrailni bile şadlıqnen qarşılay bilecek hoş göñülli bir adam edi.

Qart musafirlerge quvandı. Onıñ yüzünde quvanç alâmetleri – bürüşikler peyda oldılar. O kendini savulğan kibi is etti. Musafirlerge aylanıp al-hatir soradı.

Musafirler qartqa yalıñız bir sağlıq sorap kelmegen ediler. Olarda cemaatnıñ müim bir avalesi bar edi. Qartnıñ apansızdan ölip ketüvi cemaatnı ötmeksiz, topraqsız, evsiz-barqsız qaldıra bilir edi...

Bu soñ vaqıtlarda Memiş ağa Çelebiyev köy toprağına saipligi aqqında ğayrı baştan dava köterip, saipçiliginiñ tasdıqlanması içün mehkemege şikâyette bulunğan edi.

Bu al köy cemaatını qorquğa tüşürdi. Olardan er biri mülk sonetlerini qıdırıqlamağa, şaatlar araştırmağa başladılar. Lâkin bu soy resmiy tasdıqnamelerge malik olğanlar pek siyrek edi.

Bu işniñ peşinden yürip, meselelerniñ aq yolunda çezilmesi cemaat tarafından egizlerge ve Azamat aqayğa avale olunğan edi.

Qart bu aqta haberni eşitkeninen, başını salladı.

– Alla, Alla şaattır! –dep aldı.

Birinci egiz:

– Ebet, Alla şaattır, İnşalla, mesele aq yolunda çezilir, – dedi. Qartqa qaradı. Ölüm pancası içinde irip ketmekte olğan qarttan aman bugün tafsilât almaq kerek edi.

O devam etti:

– Sud qarşısında handan alınğan yarlıqnı beyan etmek kerek, – dedi, – yarlıq ne vaqıt ve nasıl alındı – mahkemege tafsilât bermek kerek.

Qart keçmişlerni başında tazertir kibi, tüşünip turdı.

Abdulğazı ise endi keç olğanından ve musafirlerniñ bir özlerini hasta yanında taşlap ketmek qolaysız olğanından, gecelemege qarar berdi.

Qart sıq-sıq nefes alıp, keçmişlerni sözge çevirip, yavaştan ikâyesini başladı:

– Bundan yetmiş sene evelsi edi. Acı Rustemde cılqıcı edim. Qışnıñ ayaz bir künü cılqığa qaşqır tüşti. Eki ayvannı parçaladı. Ana şunıñ içün Acı Rustem meni köyden quvdı... Qayda barmalı? Baarni el qapılarında keçirdim. Baarde ise bar-yoqumnı toplap, bu qırda çadır kurdım... Üç yaz, üç qış bizim merum Pempenen mında ömür ettik... Topraqlar boş edi... Üçünci yılı, ana, Azamatnıñ babası, köçip keldi... O da menim darıma oğrağan... Soñ ep kele berdiler... Bu köy şay qurulğan edi...

Qartqa ava yetmegenday oldı, o yutquna berip, köküs qabartıp terenden nefes aldı. Birazdan kesik-kesik pışıldısı eşitilip:

– Köy mına böyle qurulğan edi!..– dep tekrarlap aldı. – Bu topraqqa başta siziñ babalarıñız ayaq bastı...

Köçniñ onuncı yılı yetken edi... Cemaat meni hanğa yolladı... Qurban bayramınıñ birinci künü edi... Bütün cemaat para topladıq... Qaymaqanlıqta nam qazanğan bir cüyrük aldıq... "Celcetmez", dey ediler. Ana bu cüyrükni hanğa alıp bardım... Üç kün bekledim... Olmadı.... Bayramnıñ dörtünci künü qoş başladı... Han, özü de seyirge keldi... Men de "Celcetmez"nen qoşuğa qoşuldım... Aqtaçige birinci barıp keldim... Soñ, qıymay-qıymay atnıñ cügenlerini han ağasınıñ qoluna tutturdım... Demek, hanğa bahşış berdim... "Celcetmez"nen arzual da berdim... Soñ, köyge qaytıp, cemaatnen hayırlı haberler bekledik... Bir şey... Bir şey kelmedi... Ne ise, icretniñ...

Qartnıñ teren nefeske oşağan pışıldısı, yip kibi üzülip, soñra tekmil tındı. Qaranlıq evniñ tapşanı üstünde şar kibi bir ışıq peyda etip, telgenip turğan çıraq, bu tınçlıqtan abdırar kibi, birden lipildep aldı.

İçeridekiler qartnıñ cansız dudaqlarınıñ areketke kelip, davuş qozğamasını beklep, diñlep turdılar. Qaranlıq içinde parıldap turğan közleri, imdat, qurtulış bekler kibi, qartnıñ artıq can alâmeti köstermegen közlerine tikilgen ediler. Dersiñ, areketsiz yatqan bu qartnıñ sönük közlerinde olarnıñ ömür ve ölüm sırları saqlı edi.

Qart közlerinen bir şeyler işmar etti. Abdulğazı babasınıñ başını köterip, meşrebeni onıñ ağızına ketirdi. Qart yutqundı. Soñ, kene pışıldısı eşitile başladı.

– Şu yılı muarremniñ beşinde handan atlı keldi... Bahşış qarşılığına yarlıq ketirdi... Topraqnı bizge berdi... Altmış yıldır... İşte onda... divar içinde saqlı tura... Qazıñız... alıñız...

Qartnıñ közleri tekmil yumulıp, başı bir tarafqa yantayıp ketti.

Bu arada, azbarda, bosağa aldında, yüzleri ay yarığınen yuvulğan eki balanıñ ömürlik dostluq aqqında birlikleri qurulmaqta edi. Olar biri-birine sıyıqqan, em laqırdı ete ve em de yüzlerinden tamçı-tamçı közyaşları tığırmaqta edi.

– Unutma dostum, qayda da olsañ, haber et. Eger sizni onda da horlasalar, men bütün balalarnı toplap...

– Yoq, dostum, bizim yolculığımız pek avlaqta, deyler. Başta qaranen ketesin, soñ bir ay da deñizde yaldaysıñ.

– Soñ, eger sağ qalsañ, deñiz yutmasa, pek yaman açköz eken, ortasına yettiñmi, yuta eken, soñ kene qarağa çıqasıñ. Ketesiñ, ketesin, tap dünyanıñ çetine yetesiñ, deyler. Sen anda nasıl kelip yeteceksiñ? Çastlılarnıñ biñde biri barıp yete deyler, qalğanları öle eken!

– Aysa, ketmeñiz, ketmeñiz...

– Babam ayta, qısmetimiz qarşığa avuşqan...

Çöl içinden avlaqtan, tınıq avanı tel kibi qaltıratıp, kederli yırnıñ ses dalğaları kele başladı. Kimdir çöl boyu kete ve yürek sızlatıp yırlay edi. Balalar özleri bile duymadan, tınıp, diñlenip qaldılar.

Birinci bala başını köterip, dostunıñ qolunı sıqtı:

– Unutma, dostum, qayda da olsañ, hatırla, men seni bir vaqıt unutmam, – dedi.

Olar biri-birine baqıştı ve soñğulıqqa göñül almaq içün artıq başqa bir söz tapamadılar.

Bu balalardan biri Azamat aqayınıñ oğlu Alim, ekincisi Abdulğazınıñ oğlu – qartnıñ torunı – Fevzi edi.

Olar daa çoq vaqıtlar biri-birine tayanıp oturdılar.

Yüz biñlerce yıldızlarnen sarılıp alınğan aqçil ay, bütün kâinatnı seyir etip, açıq kökten, baş üstünden, bu balalarğa baqıp turdı...

Yarı gece qararlarında Resul efendiniñ qapısı qaqıldı.

O, nasıldır bir tumanlı tüşüncelernen çekişmekte edi. Birden abdırap, töşekten turdı, ğırçıltılı qapını aralıq etip, yuqulı bir sesnen:

– Sizge ne kerek? – dep soradı.

Sofadaki kölge:

– Sizni qadı efendi bekley! –dep seslendi.

Resul efendi pışıltınen, "oy papaz, yarı gecede şeytanlarıñ tuttımı?" dep mırıldandı. Soñ:

– Bar, söyle, saba da vaqıt tapılır, – dep qoştı.

– Yoq, tez bolacaqsıñız, müim mesele bar.

Resul efendi kene içinden "papaz" dep tekrarlap aldı. Soñ alel-acele kiyinip, sofağa çıqtı. Andaki kölge Memiş ağanıñ kayası Qarali edi.

Olar, köy qarşısındaki cap üstünde ağarıp turğan eki qatlı, çardaqlı evge doğruldılar. Azbar qapığa yetkenlerinen Resul efendi şaşıp qaldı: balaban azbarnıñ içi rıqma-rıq at-arabanen, arabacılarnen tolu edi.

Resul efendi çezilmegen taacibiniñ uyantqan merağınen doğru musafir odasına kelip kirdi. Çeşit örme yavlıqlarnen, maqatlarnen, kümüş qama ve pıştavlarnen ziynetlengen oda nargile ve çubuq tütüni içinde edi. İçerisi ses-şamata, külkü, ayqıruvlarnen tolu olsa da, iç kimseni tanımaqnıñ çaresi yoq edi.

Onı da eslemey qaldılar. Yalıñız qadı efendi ayaqqa qalqıp, büyük bir nezaketnen onıñ qolunı tuttı ve musafirlerge tevsiye etti. Musafirler yerlerinden qıbırdamay oña qollarını uzatıp, kene daqqada bir Olimp qaqıldılarınen ozğarılğan şamatalı laqırdılarını devam ettiler.

Qadı Resul efendige öz yanından yer kösterip, aralarında sanki iç bir şey olıp keçmegen bir tavurnen, al ve evalını soramağa, kelip ketmegeni içün öpkelemege başladı. Qadınen soñki olaraq laqırdı etip, "efendiligini" taşlap ketmege azırlanğan Resul efendi, qadınıñ mulâyimligine taacip eterek, öz niyetini şimdi böyle gürdeli ve müim bir cemaat arasında açmaqnı qolaysız tapıp, susıp turdı. Qadınıñ hatir içün bergen suallerine qısqadan cevaplanaraq, közlerini musafirlerge tikti.

Bular Qrım mırzalarınıñ eñ metnlileri edi. Olar arasında İslâm Girey Şirinskiy, mayor Azamat mırza Arginskiy, köllej asessorı İsmail bey, titulâr keñeşçi Maqsut mırza Şirinskiy, saray keñeşçisi Arginskiy ve bulardan ğayrı Resul efendige belli olmağan bir qaç sımalar daa bar ediler.

Memiş ağa Çelebiyev bu qalabalıq içinde büga cavrunlı, semiz kevdesini sığdırmağa yer tapalmağan adam kibi, nevbetnen musafirlerniñ yanında oturıp-tura, qulluq itiramınen er birine baş sallay, küle, külümsirey, yürekten qopayıp ğururlana edi. Ne demek olsun, yarım adanıñ bütün ağaları onıñ evinde, daa dvorânlıq derecesine yetmegen Memiş ağanıñ evine müim iş içün toplandılar. Doğrusı, bu müim işniñ asılını Memiş ağanıñ özü de güzel bilmey edi. Lâkin nasıl da olsa, böyle bir musafirlernen tanışlıq asıl etmek onıñ da yalıñız zengin bir pomeşçik olaraq degil, aynı vaqıtta alem cemaatçılığı ögünde belli bir nufuzğa malik olğan, esamesi ökulması kerek olğan bir adam olaraq beyan etecek edi. Bu soñkisi ise, baylıq bayırı töpelerine yükselmek içün başlıca şartlardan biri edi.

Birazdan içeri Qarali kelip kirdi, Memiş ağanıñ kulagına bir şeyler fısıldadı. O ayaqqa turıp, büyük bir şadlılıqnen musafirlerge çevirildi:

– Atay Şirinskiy! –dep aldı ve aman azbarğa çıqtı.

Musafirler ayaqqa qalqtılar.

Çoqqa barmay qapı artına qadar açılaraq anda Atay Şirinskiy peyda oldı. O, tompuz altın baş tayağını Memiş ağanıñ qoluna tuttırıp, (Bağçasaray quyumcıları tarafından altın ve kümüşnen örneklengen bu tayaq, soñki Qrım hanı Şain Gireyniñ onıñ babasına bahşışı edi, onıñ içün tayaqqa iç bir türlü itiyacı olmasa da, iç bir vaqıt ondan ayırılmaz edi), soñra mırzalarnen selâmlaşıp, yerine oturdı.

Şu ara sofralar donatılmağa başladı. Memiş ağa baqır quman ve tasnen içeri kelip kirgen hızmetçi qıznıñ elinden savutlarnı alıp, birer-birer musafirler ögüne tiz çökerek, qol yuvdurdı, yüz-bez berdi. Bu sayğıdan tek bir Resul efendi ayırılıp qaldı. Lâkin o özüni ıncıtılğan saymadı – aqiqatta o olarnıñ ırğatı edi, ayatqa çıqtı, qollarını özü çayqadı. Bu arada ayatta qadı peyda olıp, onı ekinci bir qaranlıq odağa çekti. Resul efendi qadınen bu ayrı rastkelişten faydalanaraq, soñki sözüni aytıp, çıqıp ketmek istedi. Lâkin qadı oña ağız bile açırmadı, sözni özü başladı:

– Duyam, qardaşım, – duyam,– dedi,– sen maña açuvlısıñ. Men bu qart alımda, bu ağarğan başımnen seni pek yaman ıncıttım. Bağışla, qardaşım, şeytan qızdırğanda til aytqanını qulaq eşitmey. Ne yapayım, şeytan şerine qapıldım. Peyğamberimizniñ bile zayıflıqları olğan, men ise bütün insanlar kibi zayıf bir mahlüqım. O zaman özümni tutamadım, biraz qızdım... Qızdım amma, soñundan yaş tökip, göñül sızlatıp ağladım... Ey-y, qardaşım, sen qart adamnıñ közyaşı ne demek olğanını bilse ediñ...– Qadı sustı, cübbesiniñ salınıp turğan yeñinen közlerini sildi. – Zayıfım, qardaşım, çekken bahıtsızlıqlarım siñirlerimni ipradı, meni qılıqsız bir insanğa çevirdi. Alla Taalâ azretleri menden köz bebegi kibi eki evlâdımnı aldı...

Keçken sene ise qadınımdan ayırdı... bu dar dünyada çekişip ölmek içün bir özümni qaldırdı. Menim soñki quvançım sen edin, senden de aciz qaldım...

Qadı tekrar közlerini sildi, başını töben alıp indemedi. Resul efendige o igrenç olıp körüldi, lâkin qadınıñ birden böyle bir qıyafetke kirmesi onda inam ve inamsızlıqnen tolu olğan peşmanlıq sezintileri doğurdı, yüregi acınuvnen sızlap başladı. Qadınıñ ondan ne istegenini añlamayıp çekişip turdı.

– Qardaşım, seniñnen dostluğım ömür bahıtsızlığımnı unuttırıp, men ihtiyarğa teselli bere edi. Yalvaram, meni unutma, men – ihtiyarnı sev, men ise...

Qadı sözüni bitirip yetiştirmedi, er yerde tapılğan Qarali, aman, içeri kirip, olarnı aşqa çağırdı...

Atay Şirinskiy Şirin beylerden tamır atıp kelgenlerden eñ eslisi edi. Bir vaqıtki azamatlıqları endi çoqtan keçken, senelernen ağarıp, efsanelerge dönseler de, o sulâlesiniñ keçmişinen ğururlana, keçmişniñ hoş hatırlavlarınen yaşay, özüni beyler arasında kene de eñ azamatlısı saya edi.

Hanlıqta handan soñ başta olarnıñ adları añıla edi. Beyler arasında bayraq tek bir Şirinskiyde edi. Qanlı çarpışmalar azırlanğanda han başta Şirinskiy beylernen keñeşe edi, çünki Şirinskiy beylerniñ qolunda hannı er vaqıt tahttan yuvarlatacaq küç ve quvet bar edi. Murtaza efendiniñ qulağı ep bir çıñlamaz.

Atay Şirinskiy, Şirinskiylerniñ kene de bar olğanını köstermege ve yarım adada idare telbevlerinden, zayıf olsa da, bir de-birini öz qoluna almağa tırışa edi. Böyle telbevlerden biri Tavrida ruhani idaresi ve onıñ başında turğan müftiy edi. Atay Şirinskiy, müftiy olaraq Seit-Murtaza efendi saylanğanda, onıñ vastasınen böyle bir telbevni artıq qoluna ala başlağan edi. Lâkin Seit-Murtaza efendi idare başına onıñ yardımınen keçse de, rus çarlığı vaqıtında bayıp yükselgen mırzalarnıñ cümert bergilerine qapılıp, ket-kete Atay Şirinskiyden baş çevirdi. Şirinskiy eylikke kemlik köstergen bu Seit-Murtaza efendige Şirinskiy beylerniñ kim olğanını köstermek içün, soñki yıllar içinde az ıntılışlar yapmasa da, ne sulâle şüreti, ne dvorân yetekçisi unvanı, ne de tanış-bilişligi fayda etmedi.

Soñ vaqıtlarda müftige fetvler çıqaruv aqqı berilecegi aqqında haber Atay Şirinskiyni tekmil quturttı. O, nege olsa-olsun, yaqınlaşmaqta olğan müfti saylavlarından faydalanıp, soñki küçüni qoyaraq, Seit-Murtaza efendini idare başından uçurmaq istedi. Bu soñki bir-qaç ay içinde arabadan tüşmeden, öz evinden ziyade, yollarda, ana şu çingenelerden tamır atqan aç çelebilerniñ evinde bulundı. Bütün tilbazlığına yol berip, mırzalarnıñ işançlılarını bugünki muşaverege azırladı. Atay Şirinskiy er şeyni ımpıs-tımpıs azırlamağa ve saylavlarda Murtaza Efendiniñ başına yıldırım olıp qopmağa tırıştı.

Toplanğan beyler, mırzalar indemey aşadı ve içtiler. Atay Şirinskiy beklep turdı. Birazdan soñ İstanbul raqısı öz keskinligini duydurıp, musafirlerniñ başını alevlendirdi. Ev içinde kene ses-şamata qoptı. Er yerde öz sesinen qopayğan Centemir mırza "İsfiandan men keçalmam" dep içki cemiyetlerinde mod ola başlağan yañı türküni sozğan arada, Atay Şirinskiy yerinden qalqıp, tayağını yerge qadadı. Balavuz çıraqlarınıñ sönük yarığında Şirinskiyniñ olaman vucudı minderler üstünde tiz çökip, ya da bağdaş qurulıp oturğan mırzalarğa bir vaqıtki Şirinskiylerniñ küçüni añdırdı. Olar sustılar. Tek bir Centemir mırza hoşnutsızlıqnen burulıp, qolaysızca yırını bölgenleri içün fısıldap aldı.

– Beyler ve mırzalar! Men siziñ yüzüñizde aq suyeklilerniñ taliy bahtsızlığını körem. Daa yaqın bir keçmişte ata-dedelerimizniñ qamçısı astında şeriatqa boysunğan qarabacaqlar baştan çıqıp, bozulıp ketmekteler. Ketiş böyle keter ise, künü kelir, qadınlar don kiyerler, şariat ayaq astında taptalır. Siz bir baqıñız: olar camiden ziyade qavelerge, traktirlerge qatnaylar. Özaraları dertleşip, til uzata başladılar. Er biriniñ tili birer qarış uzandı. Bu tiller kesilmese, olar yılan kibi uzanıp, bütün halqnı zeerlerler. Künü kelir, Seit-Mambet mırzanıñ başına patlağan qabaq, bizim başımızğa da patlar, özümizni otqa taşlarlar. Ayse, ne yapmalı? Mırzalar, sizden sorayman, ayse ne yapmalı? Başımızğa patlaycaq ahır zamannı beklemelimi?

Atay Şirinskiy cevap bekler kibi, yeşil közlerini mırzalarğa birer-birer tikip aldı. Mırzalar seslenmey qaldılar.

– Şay o, mırzalar, şay! Quran azimşanda halq bozuldıqça ahır zaman yaqlaşa denile, Alla köstermesin, ana biz de o künlerge yete yatamız. Erte-yarıq esimizni başımızğa toplamaq kerekmiz, yoqsa soñki peşman-başqa duşman degenler, ucu ketken yipnen qopqa da keter. Yip ise, mırzalar, işanıçsız qolda buluna. Yip qaçar, qopqa keter, biz ise ağız açıp qalırmız. Şay olğanda ayse ne bekleysiñiz? Mırzalar, sizden sorayman, beş kapikke canını satqan Murtaza efendiden ne bekleysiñiz? Ebet, mırzalar, haberiñiz olsun, Murtaza efendi tek canını satmaqnen qalmayıp, sizni de birer-birer satmağa başladı.

Mırzalar seskendiler. Küskünlikke dalğan Centemir mırza bile közlerini Atay Şirinskiyge tikti, Murtaza efendiniñ özüne qarşı yapqan hainliklerini diñlemege azırlandı. Atay Şirinskiy, aselet yapqan kibi, doğru Centemir mırzadan başladı:

– Mına, Centemir mırza, iç olmadım seni alayıq. Nasıl tüşünesiñ Mülkünni az köstergeniñ içün seni gubernator azretlerine kim çaqtı? Abdulfevziniñ qadınınen yaşay dep, kim çıqardı? E, kim çıqardı? Sabır et, Murtaza efendi seni daa şeriatqa da çeker.

İçeridekiler külümsirediler. Centemir mırza açuvnen kögerip:

– İftira! Murtaza efendi menim üstüme iftira ata! — dep bağırdı.

Lâkin onıñ sözü iç kimsege tesir etmedi.

Centemir mırzağa tişleri tökülmesine mal olğan şu tarih, mırzalar arasında endi tilge tespi kesilgen edi. Onıñ qızışqanı ise olarnıñ keyflerini qozğap, bazı birleri külip bile aldılar. Lâkin yel kibi kelip keçken bu şeñlik çoqqa barmadı. Atay Şirinskiy birer-birer episiniñ zayıf yerlerini sayıp, olardan er birine Murtaza efendi tarafından gubernatorğa bildirilgen, ya da Atay Şirinskiyniñ özü tarafından söz kelimi uydurılğan cinayetlerni, şikâyetlerni, tömetlerni taqıştırıp çıqtı. Mırzalar qızıştı, quturıştılar. Yarım saatke barmadan episi ayaqqa qalqışıp, ses-şamatanen Murtaza efendiniñ başına yağmur kibi sögüş yağdıra başladılar. Atay Şirinskiyniñ beklegeni de bu edi. O tayağını köterip, mırzalarnı nizamğa çağırdı:

– Mırzalar! Mırzalar! Nafile boğaz kermeñiz! Murtaza efendiniñ qulağı ep bir çıñlamaz.

– Biz onı çıñlatırmız!

– Biz onıñ salpı qulaqlarını davul kibi çıñlatırmız!

Kene köçtiler. Özaraları qarışıp Murtaza efendiniñ yapqanlarınıñ tübü-tamırından yalan olğanına bir-birini qandırmaq içün bağırışıp-çağırışıp qamaçavğa alınğan canavarlar kibi, şamata qopardılar. Atay Şirinskiy mırzalarğa baqıp, göñül şadlığınen quvansa da, beniziniñ ciddiyligini bozmadı, yüzündeki yaşın bulutlı sıtıqlıqnı saqlap, qaşlarını çatıp, faraon eykelleri kibi qadalıp turdı. Tayağını köterip, kene bağırıp aldı:

– Mırzalar! Mırzalar! Ne bağırasıñız? Bağırmaqtan ne fayda? Sizni kim eşitecek? Murtaza efendimi? Yeq, Murtaza efendi şimdi vaquf paralarına alınğan puf töşekler içinde yaş biçekler qoynunda keyf çatıp, yarın sizden bir de biriñizni çaqmaq içün hayallanadır. İsteseñiz başı ucuna çubuqlı davul qaqıñız, o ayınmaz. Onı ayındıracaq – küçtir, ebet, mırzalar, onı ayındıracaq bizim qolumızda olğan quvet ve küçtir.

Mırzalar yavaş-yavaş tınıp, yerlerine çöke başladılar. Yalıñız bir Centemir mırza özüni qolğa alamayıp, de pencere, de qapı yanına kelip, dolanıp yurdi, ökelendi. Centemir mırzanıñ ökeli tüşüncesini Atay Şirinskiyniñ davuşı bozdı.

– Mırzalar! Biz Murtaza efendiniñ müftiy olğanını istemeymiz! Def olsun! Gubernator azretleri aq padişa qarşısında ebet de bizni yaqlar. Gubernator azretlerine arzualğa imza etiñiz.

Memiş ağa üstünde devit ve qalın arap ariflerinen sırlanğan arzual olğan kürsünen mırzalar ögüne tiz çökip çıqtı. Olardan bazı birleri qanatnı alıp imza ettiler. Bu ünerden marum olğanları ise, parmaqlarını devitke batırıp, imza yerine parmaq tamğası qoyıp çıqtılar. Centemir mırza özüne nevbet kelmesini beklemeden, aman tiz çökip, açuvnı kâğıttan almağa niyetlengen bir kimse kibi, büyükten-büyük bir imza qaraladı. Soñki nevbet Resul efendige edi. O qaysı tarafqa yantaycağını bilmey çekişip turğanda, Memiş ağa kürsüni onıñ ögüne sürip:

– İmza etiñiz! – dedi.

Resul efendi qanatnı qoluna alıp, kürsüge egildi, lâkin birden elini keri çekti: onıñ adı qarşısında "Qırım molla-hatiplerinden" sözü tura edi, böyle bir imzağa o iç kimse tarafından munasip etilmegen edi. Resul efendiniñ telgenüvde olğanını körgen qadı, onı yavaştan türtip:

– İmza etiñiz, qardaşım, biz olarnen söyleştik, – dedi.

Atay Şirinskiy ise, keskin-keskin köz taşlap:

– Ne nazlana beresiñ? Mırzalarnen bir yerge imzañ qoyulğanına şükür et! —dedi.

Resul efendi artıq dayanamadı, cübbesiniñ yaqalarını tutıp, ayaqqa qalqtı, doğru Atay Şirinskiyge baqıp:

– Men sizni de, Murtaza efendini de bilmeyim, – dep, qapığa doğruldı.

Djentemir mırza zaten tüşüncege çoq qabiliyetli bir adam degil edi. O er vaqıt, daa belli bir fikirge tökülmegen duyğularınıñ ilk arzularınen areket etip, iç bir vaqıt bu areketlerniñ nenen neticeleneceklerini tüşünmey edi. Tüşünmek, baş yormaq, er angi bir mesele boyunca kün evelden fikir asıl etmek – onıñ tabiatına uyğun bir şey degil edi. Onıñ areket printsipi – istek edi. İstedimi – yapar, yıqar, bozar edi. Göñüli er soy istekten boş qaldımı – yatar, yuqlar, kimerde bir aftalarnen evden çıqmadan qarsanbalı ömrüni yarı yuqu, yarı yav arasında keçirir edi. Bir qaç köyniñ biñlernen köylüleri tarafından işlengen topraqları – aşlıqları, onıñ qılığınıñ ve çoq tegin olmağan aqılınıñ tüşünip çıqargan bütün deliliklerine ve aş qazanınıñ bütün arzularına bol-sal yetişmekte edi.

Lâkin Atay Şirinskiyniñ sözleri onıñ ömür tınçlığını bozdılar, eyecannen qarışıq tüşünceler doğurdılar. Centemir mırza kin ve acınuv duyğularınen başını salındırıp, üyle qararlarında köyüne qaytıp keldi. O, öz köylüleri arasından aman-aman beş-altı dane baş keser saylap – bu işke lâyıqlıları oña beş parmağı kibi belli edi – atlanıp, Beş-Talıp köyüne Seit-Murtaza efendiniñ evine yetip, yaqıp, temelini yernen yeksan etecek oldı. Lâkin kün gecenen deñişip, qaranlıq basqanınen, onıñ tüşünceleri de baar avası kibi bir tamam başqa ceryan aldılar...

Öz köylerinde akim de, ükümci de o özü edi. Buña tam aqlı olğanını o, özüne qarşı çıqqan köylülerniñ evlerini yaquvnen, köteklevnen, köyden quvuvnen endi bir qaç kereler tasdıqlağan edi. Lâkin bu keresindeki meramı öz köyleriniñ sıñırından çıqıp, bütün Qırım aleketinen qoquy edi. Böyle bir areketnen, saiplikleri aqqında çeşit laqırdılar yürgen topraqlarnı ğayıp etmese bile, qolğa keçirmek içün ümüt beslegeni, qomşu köydeki suvlu vaquf topraqlarnı unutmaq kerek olacaq edi. Böylece, Centemir mırza ömründe birinci kere öz istegine qarşı çıqıp, ertesi saba silâlanıp degil de, yürek tolusı ağrı, araba tolusı azıqnen müftige selâmetlikke yöneldi.

İdaresi Simferopolde bulunsa da, o yaz aylarını mından doquz-on vörst avlağında olğan Beş-Talıp köyünde keçire edi. Yolnıñ yaqınlığına baqmadan, Centemir mırza talekege eki çal ayğır ve bir de meçev yektirdi, çañ taqımları saldırdı, yımşaq çöl yollarından bulut kibi toz köterip, bir saatke barmay, arabanı aydaştırıp, Seit-Murtaza efendiniñ azbarına kelip kirdi.

Azbar bol edi. Dört bir taraftan yüksek taş isarlarınen sarılıp alınğan bu azbarnıñ ortasındaki ev, diger yapılar arasında, süyrü töpesinen qocaman bir qulle kibi köterilip turmaqta edi. Saçaqları tahta örnekler ve çeşit boyalarnen sırlanğan, çardağı çeşit biçimde ve tüslerde camlarnen örtülgen bu evge ilk baqışta bile, onıñ saibiniñ ev yaptırıcılıq zevqı, hansaraynıñ biri-birine zıt üslüblerinen quraştırılğan binalarnıñ qurbanı olğanı añlaşılıp turmaqta edi.

Centemir mırza azbarğa kirgeninen, arabanı ev aldındaki asma quyu yanında toqtattı, lâkin şu yerde küneş yarığından parıldap turğan faytonnı körip, toznen bonalğan öz talekesinden utanır kibi, atlarını aman azbar terenligine aydaştırdı. Azbarnıñ çeşit köşelerinden bir-qaç köylü arabağa yaqlaşıp, atlarnı tuvarmağa başladılar.

Centemir mırza üzerindeki tozluqnı taşlap, yahşı etip qaqındı, soñ burun yavlığını çıqarıp, mestlerini sürtti, aynı şu yavlıqnen burnunı sildi. Bundan soñra, cebindeki altın köstegini yeleginiñ üstüne salındırıp, büyük bir ğurur ve tantananen çardaqqa köterilgen merdivenlerge doğuruldı. Bu arada köz qıyığından hoşnutsızlıqnen faytonğa baqıp, merdivenden yuqarı köterilmege başladı.

Evniñ ekinci qatında onı müftiniñ qadınları Cumaziye ve Tenzile qarşılap aldılar. Yaş bikeçler yüzlerini örte berip, müftiniñ Quran oqumaqta olğanını ayttılar, ve biraz beklemesini rica ettiler.

Centemir mırza bu bir boyda, bir kiyimde, bir yaşta olğan yosmalarnıñ sayğınen yañğırağan hoş seslerini eşitkeninen, yüregindeki ağrılar yengilleşip, olarnıñ yerini nasıldır bir şadlıq biyledi. Keyfi keldi. Daqqada bir etli yanaqlarını qaltıratıp, açközlüknen tolu zeytün siyarıntılı közlerini qıyıp, küneşday cılmayıp, baştalarda odır-budır aqqında ayttı, soñra ise, kadınlar cemiyetinde çoq nezaketli sayılmağan şeyler boyunca söz açtı.

Centemir mırza Qırım haniyleri arasında eglenceli ve yürek çekici bir adam sayıla edi. Olardan bir çoqları, gizliden olsa da, oña sevgi besley ediler. Bu saadaki öz degerligine kerek qıymet kesken Centemir mırza da bundan faydalanmay qalmay edi. Lâkin bu iş büyük ustalıq ve saqtlıq talap etmeknen, bir çoq allarda yumruq köteginen neticelene edi.

Centemir mırza laqırdı arası yosmalarnı baştan-ayaq süzip, bu vaqıtqace olarnı eslemey qalğanına yazıqsındı. O Seit-Murtaza efendiniñ evinde böyle hazineler gizlengenini bilmey edi. Evde yat kimseler olğanda, bikeçler öz odalarında qapavlı tutula ediler.

Centemir mırza iylekârlıqnen cılmayıp:

– Hucur şey, – dedi, – qomşu köyde bülbuller ötsün de, men olarnı eşitmeyim!

Qadınlar qızardı ve külümsirediler. Cumaziye fırlantı arasından közlerini yıltıratıp:

– Kimerde avlaq köylerdeki bülbullerniñ hoş sesleri yaqındakilerini tındıra turğan, – dedi.

– Bilmeyim, sizday dülber bülbullerniñ seslerini tındıra bilecek tapılırmı?

– Ya Harcı-belde?..

Centemir mırza birden qaynaq suvğa tüşkenday oldı: şübesiz bu, Abdulfevziniñ qadınınen olğan vaqiağa işmar edi. Demek, müftiniñ bu meseleden haberdar olğanı doğru eken!

Onıñ yüregi kene ağrılarnen sızladı. "Sançqıçqa" nenen cevap berecegini bilmedi. Lâkin onı bu vaziyetten müfti qurtardı – ev içinden onıñ öksürigi eşitildi. Qadınlar aman öz odalarına kirdiler. Centemir mırza ise cesaretsiz adımlarnen müfti olğan qapığa doğruldı.

Seit-Murtaza efendi qadife minder üstünde bağdaş qurunıp, endi nargile çekmekte edi. Onıñ sezik qulaqları musafir kelgenini duysalar da o öz leyaqatlığını saqlap, musafirni ayağına ketirdi. Mına şimdi de, qapı açıp içeri kimdir kirse de, o, din hadimlerine ait olğan tüşünce dalğınlığını saqlap, nargileniñ örneklerine baqıp turdı.

Centemir mırza:

– Selâm aleyküm, müfti efendi! – dep aldı.

Seit-Murtaza efendi Centemir mırzadakiday siya közlerini köterip, altın şertli atlas cübbesini salındıra berip, ayaqqa turdı, qol tuttı, bayağı vaqıtlardan berli kelip-ketmegeni içün öpkelendi.

Centemir mırza küskünliknen başını salındırıp, öz içinden: "ay seni qart tilki", dep aldı ve soñ davuşnen qoştı:

– Cel esmey, yapraq teprenmez, müfti efendi, – dedi. – Göñlüm qırıldı, ıncındım: bilmeyim, ne yaptım da, sizge duşman kesildim. Men sizge er vaqıt yahşılıq tiledim, başqaları ise quyu qazdı.

– Açıq söyle, qardaşım!

– Çaqqansıñız, müfti efendi...

– Estağfirulla, sen ne deysiñ şu, qardaşım?

– Toprağını az kösterdi, dep gubernator azretlerine çaqqansıñız. Soñ, anavı Abdulğazınen aramızda olğan... – Centemir mırza tutuldı, daa banağı yosmalarnıñ bu meseleni añıp taşlağanlarını hatırlap, bu haberni olarğa töşek içinde keyflengende Murtaza efendi tarafından mısqılğa alınıp aytılğanına şek bile asıl etmeyip, biraz qızardı, ürmet beslenilgen bu aq saqallı qartnıñ bile onı külkü eşyası yapqanına zıtlandı. Müftiniñ ne içündir susıp turması, onıñ afaqanını daa ziyade qozğadı.

O laqırdığa "biber" qatıp, devam etti:

– Şay olsa da, men sizge başqalarıday yamanlıq tilemeyim, – dedi. – Saqt oluñız, Atay Şirinskiy sizge teren quyu qaza!..

Müfti ğafletnen inege oturğan adam kibi, Atay Şirinskiyniñ adını eşitkeninen, atılıp turdı, cübbesiniñ yaqalarına yapışıp, aq saqallı aq beñzindeki siya közlerini Centemir mırzağa tikti. Centemir mırza ise, birden qozudan qaşqırga çevirilgen müftiniñ ateşlengenini göñül hoşlulığınen seyir etip, Memiş ağanıñ evinde olın keçkenlerni birer-birer sayıp çıqtı.

– Ana, gubernatorğa arzual azırlediler...

Centemir mırza onı kimler imza etkenini ikâyege başlaycaqta, birden sustı, çünki arzual astında onıñ imzası da bar edi.

Müfti artıq sabır sıñırından keçken edi, apansızdan tuzaqqa tüşken canavarnıñ biçareleginen, evni dört dolandı.

Centemir mırza közlerini müftiden almadan, Bağçasaray tekiyesindeki quturmış dervişlerni hatırladı: qavuq, cübbe kiygen bu beşaret asketler ay-uy çekip, baş aylanğance aniy kibi çevirilip, soñ birden taş kibi avdarılıp yerge yıqılalar. Ana, Murtaza efendi de, daa bayağı vaqıtlar aylanır, çare qıdırıp dolanır, lâkin soñ-soñu o da yuvarlanıp keter. Lâkin o daa ayaqta-quvette ekeç, ondan bir de bir şeyler qoparmaq kerek.

– Ana şay o, müfti efendi, biri kemlik yapa, eyilik köre, diger biri ise eyilik kösterse de, yamanlık köre. Seit-Celil efendi sizden az eyilik kördimi? Qadılıqqa onı siz qoymadıñızmı? Endi sizni quyuğa itep, özü müfti olmaq istey. Men ise... E, ne yapmalı, közüñizge çöp olğanmız, nişanğa bizni alasıñız, qurban bizni çalasıñız... Ne yaptım, ne işledim? Soy-aqraba dep, er vaqıt yahşılıqnen añdım... ana, kene de yardımğa keldim.

"Yardımğa" sözü müftiniñ qulağına ayrıca bir quvetnen barıp urunsa da, bozuq ömürinen halq mısqılınıñ tespisi kesilgen Centemir mırzanıñ bir de-bir şeyde yardım ete bilecegine işançı az edi. Lâkin suvda boğulğan – dal qarmalar, degenleri kibi, o, apansızdan başına engen böyle çaresizlik vaqıtında, Centemir mırzadan bile yardım aramağa azır edi. O aynı qızğınlıqnen dolaptaki Qurannı qoluna alıp, Centemir mırzağa çevirildi.

– Mına, qardaşım, yemin etip aytaman, – o Qurannı üç kere dudağına ve mañlayına ketirip aldı, – bu aytılğanlarnıñ episi iftiradır, seniñ içün iç bir yerde yaman iç bir söz aytmadım. Olar biz, din qardaşlarnı qarşı-qarşığa qoymaq isteyler, müsülmanlarğa ahır zaman azırlaylar.

Centemir mırza indemey turdı. Ahır zamannı kim azırlay: Atay Şirinskiymi, yoqsa Murtaza efendimi? Bu mesele onıñ içün qaranlıq edi. Lâkin eki arada büyük qavğa ateşi tutaşqanı ve bu yanğın vaqıtında çoq şeyler becermek mümkün olğanı oña açıq-aydın belli edi.

– Sen, qardaşım, iç birine inanma, töpemizde Alla bar, o bile, men bütün müsülmanlarnı qayğıram. Elimdeki küçni olarnı ahlâq ve edepçe mükemmelleştirmege qullandım, qardaşlıqqa çağırdım, yañı medreseler, tekiyeler, camiler açtım. Qanun qarşısında şeriat mücibi tatarlıqnıñ ruhiy tereqqisini, diniy ananelerini qorçaladım. Bu qolay bir iş degil edi, qardaşım. Ağır künlerde yaşaymız... Halqımız arasında içtimaiy añlaşılmamazlıqlar terenleşe. Böyle ketse, Alla bilsin, başımızğa nice belâlar qonar. Amma bu alçaqlar...

Seit-Murtaza efendi derdini töke berdi. Soñ, niayet, ğamnen minderge çökti, kedernen nargilesini alıp, ağızından sıq-sıq tütün budaqları cibere başladı.

– Yoq, Atay Şirinskiy mingen arabasından tez tüşer, ya da tüşürirler. Ayın-oyun keçmez – o maña qarşı degil de, dinge qarşı küreş açtı, şay olğanda, qollarını tirep, azır tursın. Şükürler olsun, men daa özümni quvetli duyam.

Seit-Murtaza efendiniñ közü aldında gubernator azretleriniñ qalın kevdesi, irili-ufaqlı Qırım mırzalarınıñ bütün bir obası canlandı. O biraz vaqıtlar tüşünip turğandan soñ:

– Yardım qolu uzatacaqlar yeterliktir, – dep qoştı.

Centemir mırza vaquf toprağı meselesine keçmezden aldın, bu aqta ödev yapar kibi, "yardım qolunı" uzattı:

– Şay o, müfti efendi, – dedi. – Men er eki tarafnıñ adaletliligini ölçep baqtım ve neticede kene de sizge yantaydım. Onıñ içün umumiy işimizge yardımı olur dep, sizge şöyle bir keñeşnen keldim. Köpürli köyde yañı açılğan camide dünya körgen bir kelmeşek mollalıq ete. Bir kat urbadan ğayrı iç bir çöpi olmasa da, pek namusperver adamğa oşay. O, Seit-Celil efendiniñ bütün qaranlıq işlerini ögrengen. Endi bir qaç kereler çatışqanlar bile. Deycegim, ürmet etilip muşaverege çağırılsa da, baş kestirdi – imzasını bermedi. Deycegim...

Seit-Murtaza efendi özü duymadan nargilesini taşlap, Centemir mırzağa çevirildi.

– Söyle, qardaşım, söyle!

– Deycegim, onı ateş qullesi etip, Seit-Celil efendiniñ başına patlatmaq mümkün olmazmı eken?

Seit-Murtaza efendiniñ teni quvançnen çimrendi: ebet, birinci darbe müftilikke aza Seit-Celil efendiniñ başına enmek kerek.

Müfti quvançını elge bermemege tırıştı:

– Sen, qardaşım, onı evge çağır, söyleşir baqarmız, – dedi.

Centemir mırza ketmege azırlanıp ayaqqa turdı, müftinen qapığa doğruldılar.

Topraq laqırdısını açmağa artıq vaqıt edi. O, söz kelimi, küçük bir meseleni hatırlar kibi, qapı yanında toqtalıp:

– Soñ, müfti efendi, anavı vaquf toprağı meselesi nasıl olacaq ya? – dedi.

– Yahşı, qardaşım, yaparmız, alır qullanırsıñ. – Soñ qoştı: – Yarın guberna şeerine kel, añlaşırmız.

Centemir mırza bu daqqası qanat tapsa uçar edi bile. O semiz avuçlarınen Seit-Murtaza efendiniñ suyekli qoluna yapışıp, dudağına ketirdi, lâkin qolnı taşlayım der ekeç, birden qapı açılıp, cübbesine bürüngen molla içeri kire qoydı.

– Selâm aleyküm!

Centemir mırza ve içeri kirgen molla şaşqınlıqnen köz alışıp-beriştiler.

Centemir mırza zornen özüne kelip:

– İşte, Köpürli köy mollası Resul efendi! – dep musafirge onı tevsiye etti, "barıp da sögüşlerimi aytmasa eken", dep qorquğa tüşti. Resul efendiniñ apansızdan yapılğan ziyaretiniñ sebebini añlamadan, aman çardaqtan tüşip, arabasına doğruldı. Azbar qapıdan çıqqanda köz qıyığından pencerege qaradı: yosmalarnıñ ekisi de örtü arasından baqıp turmaqta ediler. Müftiniñ biçareligi onda yosmalarğa qavuşuv işançı doğurdı. O büyük bir yigitliknen atlarnı qamçılap, yolğa çıqtı, kenede toz-duman çañğıtıp, "İsfiandan keçalmam"nı sozdı.

Halq telâş ve şaşqınlıq içinde edi. Sultan türkiyesiniñ qurtday qaynaşqan sarıqlı elçileri halqnı "Aq topraqqa" – qarşığa çağıra, açlıq, zorbalıq yerine, sultannıñ merametini işandıra ediler. Halqnıñ evel-ezelden berli keçinişi olğan topraqlarğa saip kesilgen mırzalar, beyler, çeşit ağalar aldavnen, zornen olarnı topraqtan quvıp çıqara, boyunlarına esirlik moysası keçire ediler. Er kimniñ qarşısında: "Ne yapmalı?" suali canlana edi.

Tünevin aqşam Beş-Arıqnıñ soñki sakini Abdulğazınıñ qorantası da yolğa çıqtı. Qadını – Şerife tatay, qızı Gülsüm töşek-yastıqnen, çanaq-çölmeknen yüklü ğıcırdavuq macarnıñ peşine tüştiler. Oğulları Fevzi ögüzlerniñ başından tuttı Abdulğazınıñ özü macarğa sığmağan boğçanı sırtına urıp, yanaşadan ketti.

Macar alçaq çegerliklerni keçip, derege engen yolnun gür emenliklerge kirgeninen, ortalıqnı soqur qaranlıq bastı: dersiñ, nasıldır tüpsiz bir mağarağa barıp tüştiler. Atta kökteki yıldızlar bile eslenmey ediler.

Birazdan olarnıñ aldlarından qurşun tüslü özenniñ şuvultısı eşitile başladı. O can alâmeti kösterir kibi telgenip, süyrelgen bir mahlüq kibi şuvuldap, qaranlıq içine siñip ketmekte edi.

Macar ep özenge yaqınlaştı. Birden ögüzler moysanı keri qaqıp, irkilip, adımlarını şart kestiler...

Suv teren edi. Lâkin sığınmaq içün macarda yer yoq edi. Abdulğazı ve Fevzi çarıqlarını çıqarıp, balaqlarını tirediler. Şerife tatay ve Gülsüm papuçlarını qollarına alıp, eteklerini köterdiler. Ögüzler ateşten qorqar kibi, yavaştan suvga ayaq bastılar.

Yol kettikçe tarlaştı. Abdulğazı biraz macardan keri qalıp, Şerife tataynıñ yanından yurdi.

– Tañğa yaqın yağmur yağacaq, – dedi. Şerife tatay indemedi.

Abdulğazı devam etip:

– Tañğa qadar poşta yolğa yetmek kerek, – dedi, qavede raatlanırmız.

Bu arada birden çalılar şatırdadı, soñ olar arasından kimniñdir davuşı eşitildi:

– Fevzi, sensiñmi?

Fevzi abdırap, yan betke çevirildi:

– Alim! Alim, yolğa çıq, bizmiz.

Çalılarnı oñğa-solğa itep, sırtında çalması olğan Alim yolğa atılıp çıqtı.

– Selâm aleyküm! Oğurlı yollar! – dedi, soñ Fevzinen sıralaşıp, onıñ yanından kete başladı. Fevzi quvanç tolu davuşınen:

– Dostum, seni artıq köralmam dep, muğaya başlağan edim, – dedi.

Alim külümsirep aldı:

– Men Beş-Arıqqa bardım, eviñiz tam-taqır boş edi. Onıñ içün dağ içinden kestirip, qarşıñızğa çıqtım.

Fevzi asretlikniñ ilk gecesinde özüne teselli ketirgen dostunıñ yüregini nasıl alacağını bilmedi. Niayet, uçqurlı ştanınıñ teren cebine qolunı soqup, yıltıravuq bir şey çıqarıp, Alimge uzattı:

– Al, dostum, hatire olur.

Alim bir an tüşünip turdı: almalımı, yoqmı? Almasa, dostunıñ canı ağıracaq, alsa – dostu çaqısız qalacaq. Ya çaqısız yolcu yolcumı ya!

– Alim, qurbanıñ olayım, al, maña kerekmey.

Alim belindeki qınlı pıçaqnı ilmeginden çıqarıp:

– Aysa, sen de bunı al, ekimizde de tüs qalsın, – dedi.

Fevzi itiraz etip olamadı: dost tüsünden daa maqbul ne bar?

Ögüzler macardaki ağırlıqnıñ tazıyıqından ög ayaqlarına tirelip, kene eñiş aşağı tüşe başladılar. Eñiş tez bitti. Suvsuz derege tüşkenlerinen, yol tikine, bayır yuqarı köterildi. Ögüzler zornen adımlay başladılar. Abdulğazı, Alim qolluqlarğa yapışıp, macarnı itediler. Fevzi ögüzlerniñ başından tartqıçladı. Yolnıñ eñ qıyın yeri olğan ekinci aylanmağa kelgende, ögüzler tekmil taqattan tüşip, macar keri çekile başladı. Abdulğazı bütün küçünen qolluqlarğa yapışıp:

– Alim, köpçeklerge taş qoy! —dep bağırdı.

Abdulğazınıñ aytqanı doğru çıqtı: ilkide, yengilden yel esip, yol tozlarını çañğıtıp taşladı. Soñra, kök yüzüni ateşnen yarıp, köz qamaştırıcı yaşın çaqtı, baş üstünde şiddetli kök güdürdisi qoptı. Eki-üç daqqa keçmeden sazağanlı yağmur quyıp, yol-ızlarından sel olıp özenler aqa başladı.

İhtiyar şu gecesiniñ sabasına yaqın dünyasınen sağlıqlaşıp, soñ olaraq közlerini yumğan edi.

İş-küçüni taşlap, onıñ ölümine bütün köy-kent, yaqın köylerdeki bütün soy-aqrabası kelgen edi.

Qartnıñ aq saqalı kibi ağarıp qalğan cesedini teneşirde yuvıp, soñki kere olaraq bosağadan atlatıp, er şeyni berir, er şeyni yutar topraqqa teslim etken ediler. İhtiyarnıñ özü kibi eskirip, capqa campiyip turğan evçigi şu künden soñ, cınlı kibi, boşalıp ve susıp qalğan edi.

İhtiyarnı mezarğa ömür özü ketirse de, onıñ ebediy olaraq aralarından çıqması cemaatnı ğam içinde qaldırğan edi. Bütün köyniñ atalığı ölgen kibi, oña erkes özüncesine ağlağan edi.

İhtiyar ölgenden soñra evniñ divarını sökip, yarlıqnı havfsız bir yerge sığındırmaq kerek olsa da, köyniñ esli-başlıları böyle bir areketni ihtiyarnıñ mevtasına ürmetsizlik sayıp, biraz vaqıtlar beklenilmesini lâyıq körgen ediler.

Künler tez kelip keçtiler. Memiş ağanıñ kötergen davasına qarşı ait tafsilâtlarnı bermege endi çoqtan vaqıt edi. Lâkin yarlıqnıñ qolda olmaması tasdıqlayıcı er soy resmiy malümatlarnı bile quvetten tüşüre bile edi.

Niayet, perşenbe künü aqşamı Azamat aqay ve egizler, işke başlamazdan aldın aqıl tanışmaq niyetinen, köyniñ birden-bir üleması olğan Resul efendiniñ evine bardılar.

Resul efendi daa banağı şeerden qaytıp, minder üstüne uzanğan, yorğun ayaqlarını yazdırmaqta edi. O tam keyfinde edi. Müftinen olğan laqırdı yüregindeki tömetlerini silmese de, iç olmadım, aqıl tanışmağa adam tapması bile, onıñ tüşünce qozğalışlarını belli derece yatıştırğan ve atta göñlüni coşturğan edi. Resul efendi daa iç kimsege öz fikir ve dertlerini bu derece açıqtan tökmegen edi. Müfti onıñ iç bir sözüni bölmeden, soñuna qadar diqqatnen diñlep turdı. İslâm esaslarına ait bazı bir meseleler boyunca bir qaç umumiy qaydlar yapqandan soñra, Seit-Mamut efendiniñ qabar almaq niyetinen din ve şeriattan tış işlernen oğraşqanı aqqında endi çoqlarından eşitkenini ayttı. Ruhaniylar arasından onday alçaklar quvulmadılar, olar islâm dinini kirleyler, dedi. Sağlıqlaşqanda, yaqın künlerde Qarasuvğa barmağa niyetlengenini, yol arası Köpürli köyge de barıp, Resul efendinen etraflı sürette qonuşacağını bildirdi. Resul efendiniñ cayav kelgenini añlap, onıñ içün aselet araba yektirip, Qarasuvğa taşlattı.

Resul efendi cemiyette yüksek derecede turğan insanlardan böyle sayğı ve ürmegke ilk olaraq rastkelgen edi. O yol boyu müftiniñ leyaqatlığını, nezaketligini tüşünip keldi. İşte bu sebepten, Azamat aqay, egizler qapıdan kirgenlerinen, onıñ birinci sözü:

– Köyge müfti kelecek! – haberi oldı.

Egizler quvandılar. Birinci egiz:

– Tamam vaqıtında, – dep taşladı.

Azamat aqay sesini deñiştirmeden:

– O bundan beş yıl evelsi de kelip ketken edi, – dedi. – Ondan ne fayda, o sanki bizge kele: kelir, Memiş ağadan al-hatir sorar, aşını aşar, soñ çıqar da keter.

Resul efendi qopaylıqnı sevgen bir adam olmasa da: – Müfti efendi maña kele, – demey olamadı.

Egizler ve Azamat aqay Resul efendige diqqatnen tikilip baqtılar. Olar, bunıñnen, sanki: baq sen oña, bizim Resul de müim adam olğan, demek istediler. Olar onıñ cemiyetniñ yuqarı derecelerinden bir yer işğal etmemesini yalıñız taliyi yürmemesinden köre ediler.

Resul efendi:

– Müfti, o, başqa adam, – dep qoştı, – o biz bilgen efendilerge asla da oşamay. Kelse, toplaşır-keñeşirmiz, azır, topraq meselesini de çezip keter. Barsın Memiş ağa akimlerni satın alsın. Niayetinde, kene de olsa, aqiqat yeñer. – Soñ, yımşaq bir tebessümnen Azamat aqayğa baqıp: – Alimge de köz aydın bar, – dedi. O aqta müfti efendinen söyleştim, Alimniñ İstanbulğa ketip tasil körmesi içün vaquf kelirlerinden para ayırılacaq.

Azamat aqaynıñ közleri ateş kibi yıltırap aldılar. Resul efendiniñ qolunı avuçı içinde sıqıp:

– Sağ oluñız, Resul efendi, sizler oña aqiqaten atalıq kösteresiñiz, – dedi.

Resul efendi tüşüncenen devam etti:

– Oqusın, oña oqumaq kerek. O büyük bir adam olur, ya da... quvetine arqa tapalmay, ortalıqqa deşet yağdırır. Onıñ qalbi yağday irip tura, zeini ise deryalarday qutura. Onıñ ziyrekligi inkişaf etmek içün tasilge muhtac. Lâkin medrese tasili degil de, yoq, hayır, ondan iç bir vaqıt sohta olmaz, oña zemane bilgisi kerek. Ketsin, İstanbulda alimler az degil, tek parañ olsun. Tanışıma yazarım, o yerleştirir...

Azamat aqay ayaqqa turdı, saqalı çalarmağa başlağan bu sarıqlı, batıq çeñgeli adamğa öz teşekkürini nasıl bildirecegini bilmedi, kene onıñ qoluna yapışıp:

– Bilgeniñiz kibi yapıñız, nesilimiz oquv körmedi, bare oğlum adam olsun, – dedi.

Yürekten aytılğan bu sade sözlerden tesirlengen Resul efendi divar içindeki dolapnıñ qapıçığını açtı, obalanıp turğan eski kitaplarnı bayağı bir vaqıt qarıştırıp aqtarğan soñra, boyalarnen örneklengen sarı cıltlı kitapçıqnı Azamat aqayğa uzattı.

– Alimge berirsiñ, – dedi. – Bu, meşur İran şairi Saadiniñ "Gülistanı"dır. Yaqınlarda biz onıñnen kene de çalışmağa başlarmız, – dedi. Egizlerge çevirilip: – Soñ, işler ne alda, zemskiy makemeniñ vekili kelmedimi? – dep soradı.

Ekinci egiz:

– Yeq, kelmedi, – dep cevaplandı, – komassya yapqanlar, – aracılıq komassyası. Biznen tanışmadan aracılıq olurmı ya? Böyle komassya ne yapar? Ebette, başta Memiş ağanıñ hatirini tapar. Memiş ağa er kün Qarasuvğa barıp kele. Endi em aracılarnı, em de akimlerni satın alğandır. Alla köstermesin, iş onıñ faydasına çezilse, yollar içinde qalırmız. Belâsı da şunda ki, Memiş ağanıñ ayın-oyunlarına emiyet bermey, beklep turamız. Qına bayramda yaqılır, dey turğanlar, ağız açıp tursaq, ağızımızğa ot taşlarlar. Baq sen oña, tutıp alğan topraqları yetmegen, bütün köyge de saip olmaq istey. İntiqamıñız çekken cezañıznen bir kelsin, dey turğansıñız, Memiş ağanı da, cemaat içün qazğan çuqurına özüni tüşürmeli. Amma nasıl yapmalı – bilmeymiz. Yol ögretken adam kerek. Onıñ içün de sizge aqıl tanışmağa keldik, ne yapayıq?

Resul efendi tüşüncege daldı, ne yapmalı? Felâket uzaq degil. Erte-keç bu biçare insanlarnın qara yazmışları yañı saifelerini açıp, olardan er biri can ve ömüri olğan qara topraqtan – aş ve suvdan – ömürden marum etilecekler. Bala-çağa, baqımsız tul qadınlar qayda barır da, ne yerlerde kün keçirirler?

Resul efendiniñ banaki keyfi keder tumanınen örtülip, yüregi kene acıntılarnen sızlamağa başladı.

Ne yapmalı? Şu içbazar insannıñ ğarezliginden bu zavallı insanlarnı nasıl qurtarmalı? Kimden imdat?..

Ekinci egiz Resul efendini çekiştirgen suallerge cevaplanır kibi:

– Müfti efendi yardım etmezmi? —dep taşladı.

– Ebet, biraz daa beklemek kerek. Alla yardımcıdır, belki onıñ sayesinde bir çareler bulurmız. Senetsizler çoqmı?

– Kimniñ bilgen şeyi o, Resul efendi, – dep kene ekinci egiz cevaplandı. – Olğanları da, emiyet bermey, coyıp yibergenler.

– Öz toprağına senet qullanmaq tatarlarda evel-ezelden berli adet olunğan bir şey edimi ya! – dep sözge Azamat aqay kirişti. – Baba-dedelerimiz topraqnı senetsiz qullana keldiler, er kimniñ qorası öz toprağı sayıla edi. Topraq alğanda, satqanda böyle kâğıtlarğa qulaq asmağanlar. Olar şimdi mod ola başladılar. Evelden adet şay degil edi. Lâkin işniñ şay olması bizim topraqlarnı tutıp almaq içün Memiş ağağa aq beremi ya? Bu aq işmi ya?

Resul efendi:

– Bunsız işimiz zorğa çatar, – dep taşladı.

Azamat aqay çaresizliknen omuzlarını qısıp:

– Bizde olmağan senetler Memiş ağada da yoqtır, – dedi.

– O tapar!

Resul efendi tarafından taşlanğan bu söz olardan er biriniñ qulağını çıñlattı: ebet, o tapar! Memiş ağa ayın-oyun yolunen bir qaçınıñ toprağını endi qoluna keçirip, özlerini de kiracığa çevirgen edi. Bazı birleri de borclanıp-arclanıp mal-mülklerinden marum qalmaq arfesinde ediler.

Ekinci egiz qorqusını ifade eter tınıq bir sesnen:

– Ebet, o tapar, – dep tasdıqladı. – Onıñ qışımından Alla saqlasın, yoqsa bizlerni yollar içine taşlap, çekiştirip öldürir. Sen, Resul efendi, ülema bir adamsıñ, bizge yol köster. Qolda olğan eski-puski kâğıtlarnı toplarmız. Soñ, yarın merumnıñ divarını sökecek olamız, Alla günah yazmaz, ölgeni bayağı oldı.

Resul efendi yarlıqnıñ ihtiyarda turğanını bile edi, lâkin açıqta, telükede bulunması onı pek havfsırattı.

– Aceleştirmek kerek, – dedi. – Yarın sabadan aracılıq komassyası azaları ögünde divarnı sökip, yarlıqnıñ tapılmasını şaatlamaq kerek. Keçikmesin, qaruvsız malnı qurtlar yer degenler, bir şey ola qoymasın. Aman şimdi Qarasuvğa ketmeli, aracılıq komassyasını sabadan mında bulundırmalı. Lâkin at-araba kerek.

Köylüler biri-birine baqıştılar. Köyde bir-kaç dane at olsa da, olar yük arabalarına yekile ediler, azalarğa ise fayton, ya da iç olmağanda, üstü örtük lineyka tapmaq kerek edi. Resul efendi müftiniñ azbarındaki faytonni hatırladı: onıñ yalıñız bir körünişi bile sefa ve forsa hatiri nçün, azalarnı mında çeker edi.

Resul efendi:

– Aydı, yahşı, özümiz cayav ketermiz, azalarğa ise arabanı Qarasuv çarşısından taparmız, – dedi, ayaqqa turdı, aynı şu dolap içinden ucu tüyük qırmızı yavlıqnı çıqarıp, cebine qoydı...

Resul efendi ve egizler köy soqaqlarını keçip, poçta yoluna tüşe başlağanda, ortalıqnı köz qaranlığı bağlağan edi.

Resul efendi kökke baqtı, gece aysız, kök yıldızsız edi...

Azamat aqay doğru evine qaytıp keldi. Qoyun cebinden sarı cıltlı kitapçıqnı çıqarıp, qadını Kerimeden:

– Alim kelmedimi? – dep soradı.

Kerime yenge köz yaşlarını gizlep, Azamat aqayğa baqmadan, qızarğan közlerini qolunen oqalap:

– Kelmedi, balaçığım, ğayıp oldı, – dedi, özüni tutalmay, iç çekip ağlamağa başladı.

Alimniñ evden ketip ğayıp olmasına endi üç kün tolğan edi. Sordı-soraştırdılar, lâkin bilgen çıqmadı. Bu keçken üç kün, üç gece içinde Kerime yengeniñ aqılına neler kelmedi! O endi öz tüşüncelerinden bile qorqa başladı. Alimniñ atikligi, tiriligi onıñ başında biñ-bir türlü ökünçli oylar qozğadı. Quyuğa tüşkendir, dep zan etti, keçken yağmurlı künde yaşın urğandır, sel alğandır, dep havfsıradı. Qorqunçlı fikirlerni başından quvıp, artıq tüşünmeycek oldı, lâkin iç bir şey kâr etmedi. Dua oqudı, Alimge uzun ömürler tiledi, lâkin yürek ağrısı çezilmedi.

Azamat aqaynıñ yüregi de tınç degil edi, lâkin qadını ögünde özüni elge bermedi:

– O atiktir, qayda olsa da qaytıp kelir, – dedi, soñ: – Resul efendi bugün şeerden keldi, – dep devam etti. – Müftiniñ özünen söyleşken, küzde Alimni İstanbulğa oqumağa yiberecek olğanlar. Mına baht qayda! Qaysı faqırnıñ balasına böyle baht küldi? Quvanmaq kerek, amma sen ağlaysıñ.

Kerime yenge yarı quvanç, yarı qayğınen:

– Evlâdım qaytıp kelse edi, – dedi.

Azamat aqay çarıqlarını çezip:

– Bu Resul efendi pek merametli bir adam, – dep taşladı.

Qadın-qocanıñ laqırdıları bunıñnen bitti. Ertesi künü tañda, doğayatqan küneşniñ şavleleri yüksek qırlarnıñ taz töpelerine daa yañıçıq töküle başlağan bir maalde, Azamat aqay cemaat sığırlarını aydap, Köpürli köyniñ yuqarısına doğru yöneldi. Lâkin köyniñ yuqarısında eki pıtaqqa ayırılğan dere başına yetkeninen, şaşıp, taacipnen toqtalıp qaldı: ihtiyarnıñ capqa bitişip, derege bakıp turğan dam evçiginiñ saçaqları campiygen, divarları eşilgen edi.

Azamat aqay sürüni örüşke doğrultıp, özü aman köyge qaytıp keldi. Yanına bir-qaç köylü alıp, olarnen beraber yıqıntığa keldiler. Taş-topraqnı qarıştırıp, yarlıqnı aramağa başladılar.

Quşluq maallerinde, lineyka toldurıp, aracılıq komissiyasınıñ üç azasınen Resul efendi ve egizler yetip keldiler. Onğa yaqın köylü qazma-küreknen topraqnı aqtarıp, taş üstüne taş qaldırmasalar da, divar içinden yarlıq degil, kâğıt parçası bile çıqmadı.

Köylülerden biri:

– Bu öz başına eşilecek divar degil edi, – dedi. – Oña insan qolu toqunğan.

Ekinci biri onıñ sözüne qoşulıp:

– Merum, – Alla onı o bir dünyada raat etsin, – qıyış söz aytacaq bir insan degil edi, – dedi.

Bu arada köylüler içinde Memiş ağanıñ qalın cavurınlı kevdesi peyda oldı. Dudaqlarındaki illeli tebessümni zornen gizlep:

– Hazine araysızmı? —dedi. Soñ komissiya azalarına çevirilip, olarnıñ qollarını sıqtı. – Aydıñız, musafirler, evge keteyik, yorulğandırsınız.

Azalar Memiş ağanıñ peşine tüşip, köyge doğruldılar. Köylüler aytışmağa söz tapalmay, olarnıñ artından baqıp, susıp qaddılar.

Uç künlük yoldan soñra, üyle qararlarında Abdulğazınıñ macarı şeerge yaqınlaştı.

Alim qır töpesine çıqıp, balalıq merağınen, tarihı endi çalarğan, asırlarnıñ terenligende qalğan bu qart şeerniñ eybetligine qaradı. Esapsız evler arasında qadalıp, haçları altın yaldıznen yıltırap turğan kilseler, oq kibi süyrü minareler, uzaq keçmişniñ şaatı olğan çoqtan-çoq qaleler, şeerni çevre yaqtan sarıp alğan taş isarlar şeer üstüne bekçi turar kibi, körüldiler. Deñiz içine sürülip efsaneviy canavarlarnı añdırğan bu şeer, özüniñ sailge yantayğan adsız-esapsız evlerinen, dersiñ, deñizden suv içip turmaqta edi.

Alim bütün ömürü öz köylerinden tış birinci kere çıqıp, şimdi yol aldıqça, dünyanıñ şay bucaqsızlığına taacip etip, şaşıp qalmaqta edi. Bu ne qadar topraq! Bu nasıl büyük bir şeer! Aceba, bu deñizniñ soñu barmı?

Alimge Fevzi yaqlaşıp, maylanğan bir tomar ötmeknen, bir parça da penir uzattı.

– Aşa, dostum, açıqqandırsıñ!

Olar az buçuq qapınğan soñ, Alim yerinden turdı.

– Bağışla, dostçuğım, maña endi qaytmaq kerek, – dep Fevziniñ qolunı sıqtı. – Oğurlı yollar olsun...

Artıq o artına baqmadan ketti. Cinevizlerniñ uzaq keçmişlerini añdırıp turğan toñuq qayalarnen tiklengen salmaqlı qaleniñ yanından keçip, taş yolğa çıqtı, iri adımlarnen şeer tışına doğru yol aldı.

O kete ve iç bir şeyge qaramadan tüşüne edi. Köyden ilki çıqqan tabiat balasınıñ tüşünceleri insan azabı, insan dertleri edi. Köyde körip yetiştirdigi insan ömüriniñ horluqları bir qaç künler içinde şaatı olğan facianıñ yalıñız kölgesi edi. O köyge yetse, bularnıñ episini Resul efendige ikâye etecek, insanlarnıñ şay çekişmesiniñ sebebini añlaycaq edi.

O oylarına qapılıp areket etmekte olğanda, qulağına nasıldır gürültili davuşlar çalındı. Alim başını köterip, ses çıqqan tarafqa buruldı: tuccar evlerini añdırğan büyük binanıñ aldında çoqtan-çoñ halq yığımı toplanğan, canlılıqnen nedir seyir etmekte ediler.

Alim yaqın keldi. Üzerinde baştan-ayaq yengil urbası olğan onıñ yaşında esmeri, qara köz bala, qolundaki furçunı serbest-serbest divarğa qarşı oqalap, resim yapmaqta edi. Birazdan divarda, canlı adam kibi, uzun boylu bir soldatnıñ resimi peyda oldı.

Bala resimini bitirgenden soñ, keri çekildi, resimge avlaqtan qaradı, soñ furçusını köterip, soldatnıñ közleri içine tamğa saldı: soldatnıñ közleri canlı insan kibi baqtılar. Toplanğanlar ses-şamatanen balağa alğışlar yağdırıp, onıñ çeberligine suqlanıp, birer-birer dağıla başladılar. Bala ise, ufaq boya qutularını sepetke toldurıp, sofağa köterilgen taş basamaqlarğa doğurıldı.

Alim, özüniñ haberi olmadan, çapıp balanıñ peşine yetti.

– Toqta! –dep bağırdı.

Bala bütün kevdesinen keri çevirilip, kömür közlerini Alimge tikti. Alimniñ başındaki saçaklı teri qalpaq, uçqurlı don, yünlü çarıqlar ve hususan curatlı davuşı balanı ayrette qaldırdı.

Bala büyük bir nezaketnen:

– Buyurıñız, efendim, Sizge ne kerek? –dedi.

Alim, balalarnıñ efendi çağırılğanlarını, daa ilk olaraq eşitken edi. "Efendi" sözü onıñ añında er vaqıt Resul efendi şahsiyetinen bağlana edi.

Balanıñ mulâyimligi Alimniñ ilkingi niyetini bozdı: o qorquzuvnen bu tılsımlı balanı toqtatıp, yüzüne baqacaq ve iç bir şey aytmadan, kene de yoluna cöneycek edi. Lâkin, balanıñ şay nezaketli olıp çıqması, dostçasına qonuşmağa işanç doğurdı. Alim özüniñ qolaysız areketinden utanaraq, tınıq bir davuşnen:

– Daa da resimiñ barmı? –dedi.

Bala sözlerini türk aenkine uydurıp:

– Ebet, vardır, – dedi, – arz ider iseñ, köstere bilirim. Tanış olayıq: Vanâ Ayvazovskiy.

Alim ne deycegini bilmedi, uzatılğan qolnı sıqıp:

– Yahşı, tanış olayıq, – dep tekrarladı.

Olar deñizge qarağan camlı sofağa kirdiler. Köy evleri kibi maqat, minderlernen, renkli kilimlernen töşelgen ve donatılğan sofa tenalıqta edi.

– Buyurıñız!

Vanâ başını set astına soqıp, ondan çeşit biçimde ve renkte bir deste kâğıt tartıp çıqardı.

– Baqıñız! – dep birer-birer Alimniñ ögüne litografiyalardan, gravüralardan çıqarılıp alınğan resimlerni tize başladı: – İşte Prometey! Mına...

– Toqta!

Tors qayalar uçurımında zıncırlarnen buğavlanğan kelpentli bir pelvannıñ başı üstünde qorqunç quzğunlar dolanıp, onı çökçilemekte ediler.

– Bu kim?

– Kökten ateş hırsızlap insanlarğa verdigi içün Zevs tarafından üküm idilen Prometey! Bu – Ahilles! Bu – Gerakl! Bu – Roma gladiatorı – Spartak! Bunlar – yunan isyancıları: Kanaris, Miauli, Babulini...

Alim taacipnen baqıp qaldı. Bu adamlardan iç biri oña tanış degil edi. Lâkin bu qaramanlarnıñ suqlandırıcı mazallıqları onı ayrette qaldırdı. O, özüni tutalmay, yumruqlarını sıqıp:

– Eh, böyle küçlü olsam, bütün dünyanı alt-üst eter edim! – dedi.

Vanâ Alimniñ diqqatınen rağbetlenip:

– Çora batır da pelvan olğan, – dedi. – Tünevin babam ikâye etti. O tatarlarnen sıq körüşe.

– Çoramı? Oğo! O sayıdan da cigit olğan. Vanâ, sen onıñ resimini de yapsana:

– Eh, amma da kele eken, e? Ya atı?

Alim közlerini Vanâğa tikip, yalvarğanday:

– Yaparsıñmı? –dep soradı.

– Men onı avadan uçıp kelgenday tasvir eterim: yalınları cayılğan, tuyaqları bulutlarğa toqunğan, Yelyetmezniñ üstünde kök cübbeli Çoranı yaparım. Güzel resim olur. Divarğa asarım, ana anda...

Bu arada Vanâ deñizge qaradı. Onıñ beñizi kuvançnen parıldadı:

– Alim, deñizge qara, deñiz kene de silkine başladı. Köpüre, köresiñmi? Bu – deñiz alsızlana demektir! Ana, ruzgâr da ese başladı. Furtuna qopacaq! Endi, tezden furtuna qopacaq! Arb, añlaysıñmı, sayıdan da arb başlar! Aydı, aydı yalığa! Tolqunlarnıñ resimini alırmız, cuvunırmız!

Alim Vanânıñ qızğınlığına göñülnen qapılsa da, yerinden turmadı: köyüni, anasını, aptesini, çölde yalıñız qalğan babasını hatırladı. Çekmenini sırtına urıp:

– Maña köyge qaytmaq kerek, – dedi.

– İraqmı?

– Üç künde keldik.

– Yolluq yemegiñ varmı?

– Dayanırım!..

Vanâ kederlendi: ne yapmalı? Para teklif etse dostunıñ canı ağırmazmı?

– Alim, bu beş kapikke belki yolluq yemek alırsıñ?

Alim öz-özünden utandı: yañı tanışqa öz açlığını bildirmek kerek edimi? O, "yoq", demege azır olsa da, açlıq öz degenini yaptırdı: Alim belindeki qayış quşaqnı çezip, Vanâğa uzattı:

– Vanâ, bunı da sen al, sende dostluq nişanı kalsın!

Dostluq nişanı! Vanâ tatarlarnıñ bu adetini pek yahşı bile edi. Almamaq olmaz, canı ağırır.

O, Alim köz almadan baqıp turğan resimni – Prometeyni oña uzatıp:

– Alıñız, bu da menim ediyem olsun. Unutma! – dedi.

Syeit-Murtaza efendi, aytqanı kibi, ertesi künü sabadan Simferopolge kelip-ketti. Lâkin tozla toru alaşa yekilgen fayton müftiniñ rezidentsiyası yerleşken Aq-cami yanındaki taş divarlı toñuq ev aldında saniye bile toqtalmayıp şeerniñ tar soqaqlarında küneş yarığınen balqıldap, yañı Simferopol betke yol aldı. Birazdan, arabacı örme telbevlerini keri qaqıp, fayton eki qatlı yañı bir ev aldında toqtaldı. Müfti Seit-Murtaza efendi tayağına tayanıp, faytondan tüşti, er eki taraftan selbilernen kölgelengen keniş tar merdivenlerden köterilip, cez tutquçlı eki qanat qapığa yaqlaştı. Qolunı uzatıp, qapını açayım degende, birden qapı özü açılıp, qapı arasında Atay Şirinskiyniñ olaman kevdesi peyda oldı. Olar ekisi de şaşqınlıqnen biri-birine baqıştılar. Bir an tınçlıq içinde keçti. Atay Şirinskiy ümütsizden rastkelişüvnen asıl olğan eyecannı ve qozğalğan meramını kün aldın elge bermemek niyetinen, Seit-Murtaza efendige baş egdi, tebessümnen selâm berdi, qol uzattı... Lâkin uzatılğan qol avada qaldı: Seit-Murtaza efendi çatılğan qaşları astındaki siya közlerini bu insanğa oq kibi tikip, birden bütün kevdesinen silkinip, içeri soquldı.

Atay Şirinskiy duşmannıñ qızğınlığında onıñ biçareligini körip, hoş göñülnen külümsirese de, gizli quruntınıñ endi meydan alması onıñ keyfini bozdı. O, bu meselede, eş-dostlarından bir de biriniñ hainligini kördi.

Tavrida guberniyasınıñ başı – generalleytenant Pestel er vaqıttaki sayğılı musafiri Seit-Murtaza efendini sezilir bir suvuqlıqnen qarşıladı. Ebet, o kene de al-hatır soradı, eski tanışlıqlarından bazı bir şeylerni añıp taşladı, küldi. Birazdan qave qoyıldı, nargile ketirildi. Bular yalıñız Seit-Murtaza efendi içün yapılğan ürmetler edi. Lâkin bu tışqı nezaket, Seit-Murtaza efendiniñ göñülini ohşamadı. Aksine, o eski dostunıñ sözlerinde, külüşinde, soravlarında özlüginden aqıp kelgen dostluq subeti degil de, onıñ bütün bu areketlerinde nasıldır bir mecburiylik, yalıñız nezaket hatiri içün yapılğan hatirşnazlıq kördi. Seit-Murtaza efendiniñ yüregi sızlap aldı: demek, mesele endi gubernatorğa da yetken! Şay... Hayırlısı... Desene!..

Seit-Murtaza efendi nargileni emip, söz kelimi aytıp taşlar kibi, yarı sezilir bir mısqılnen:

– Atay Şirinskiy Sizde qondımı, ne, tañda...– dep sözüni bitirmey taşladı.

– Hayır! İşnen kelip ketti... Hususiy iş...

Er eki taraf da ağızlarını yumıp, susqunlıqqa urundılar. Qonaqbay sukünet musafirni ürmetsizlev olğanını bilse de, göñülge yatır iç bir şey tapamadı. Seit-Murtaza efendiniñ musafirligi ise, şübesiz, niyetlenilmegen bir şey degildir, dep tüşündi. Lâkin şay da olsa, o özüni bir şeyden haberi olmağanday tutacaq oldı. "Özü keldi, özü patlasın", dedi. Lâkin bir vaqıtlarda dost olğan adamnıñ qarşısına keçip, susıp turmaq pek qolaysız edi, amma ne yaparsıñ, hızmet! Hızmet ise gubernatornıñ canı edi.

O çaresizliknen qoluna uzun bir qanat alıp, turalı kâğıt üstüne nedir çızğalay başladı. Çoqqa barmadai, Seit-Murtaza efendi aqiqaten "patladı":

– Gubernator azretleri, eyisi işke kirişeyik, – dedi.

Gubernator artıq yengilden nefes alsa da, kene de olsa:

– Nasıl iş, Seit-Murtaza efendi? –dep, sual bermekni lâyıq kördi.

– Bellesem, bu aqta endi yeterlik tefsilât alğansıñızdır. Aksine, men şikâyetnen degil de, öz günaımnıñ nede olğanını bilmek içün keldim: emiş-demişler vastasınen añlaşılğanına köre, menim müftiligime qarşı qalqışqanlar bar eken. Bilmek ister edim, menim günaım nede?

Gubernator meseleniñ asılına daa yañı irer kibi:

– Ağa! –dep taşladı. Asabiyleşken oldı. Soñ, devam etti:

– Ebet, Seit-Murtaza efendi, aramızdaki dostluqqa baqmadan, Qırımnıñ metinli bey ve mırzaları tarafından aqqıñızda berilgen malümatlar üzerine tüşünip-taşınmaq mecburiyetinde qaldım.

Seit-Murtaza efendi açuvlanğan vaqıtlarında olğanı kibi, kene ayaqqa atılıp turdı:

– Gubernator azretleri, olarnıñ episi öşektir!

Gubernator kirpik bile oynatmadan, ruhiy sakinliknen:

– Alla bersin, öyle olsun! –dedi, – lâkin, zanımca, bazı bir şeyler aqqında ciddiy tüşünmek... teşkermek kerek olacaq.

Bu sözlernen dersiñ Seit-Murtaza efendiniñ bütün ömürini – baylıqlarını, itibarını, ömür quvançını tutıp aldılar – onıñ ihtiyarlıqnen kevşegen damarları tekmil yiberilip, ayaqtan kesilgen kibi oldı, lâkin özüni elge bermemek niyetinen, kreslonıñ arqasına dayandı, soñ yerine oturdı.

Üzerine taşlanğan qabaatlarnı kün aldın bilmek onı em qorquza, onda em de nasıldır qorqunen örtülgen bir meraq uyandıra edi. Doğrusı, o, bu soñ künler içinde, başını çoq yorsa da, böyle şamata köterecek kibi qabaatını tapıştıramadı. Centemir mırzanıñ oña bildirgenleriniñ episi er kimde ola bilecekday afu etilir nuqsanlar edi. Onı yalıñız bir şey qorquza edi: iş çoq yaşırtından alınıp barılsa da, gubernatornıñ, "teşkermek kerek olacaq", sözü onı az qaldı ayaqtan yıqa yazdı. Ya barıp da!.. Alla köstermesin!

Seit-Murtaza efendi öz sesinden qorqqan adamnıñ davuşınen:

– Gubernator azretleri, günaım nede, belki söylersiñiz, – dedi. Gubernator aynı sakinliknen:

– Bazılarını mümkün, – dep taşladı.

Seit-Murtaza efendi kene sançıldı: demek, gizlileri de bar! O ep qorqu telâşına tüşti, lâkin kene de olsa, közlerini gubernatordan almadı.

Gubernator devam etti:

– Cenap aliyleri padişamız tarafından biñ yedi yüz seksen dört senesi ilk olaraq Musallar efendi Tavrida guberniyasınıñ ve noğaylıqnıñ müftisi olaraq tasdıq etilgende, şu yer musulmanlarnıñ diniy işlerini ve ahlâqça temizliklerini umum menfaatnen bir kelmelerini közetken edi. Bellesem, bu Sizge bellidir. Merum Musallar efendi, andan soñra, biñ sekiz yüz bir senesi Peterburgğa imperator Aleksandr Pavloviçke barıp kelgen merum Seit-Murtaza efendi ve başqaları bu kösterişke boyun egerek, namus ve vicdannen çalışıp keldiler.

– Efendim, men Sizni añlap olamayım.

Gubernator aynı aenknen devam etti:

– Cenap aliyleri de qol çekmeden olarnıñ ğayretlerini padişa cümertliginen rağbetledi. Şübesiz, men bunı Sizge sıltav etip aytmayım. Lâkin artımızğa bir köz taşlap baqayıq. Aceba, şu künki ahlâq adetlerinden, qardaşlıq sevgisinden, musulmanlarnıñ diniy ananelerinden ne qaldı?

Gubernator aytıp taşlağan sözü üzerinde özü oylanır kibi, başını töben alıp, tüşünip turdı.

– Bilmeyim, efendim, bir qaç tesaddüfni umumiyleştirip cenap aqnıñ qulları – biz ruhaniyler aqqında böyle fikir yürsetmek doğru olurmı? Aqiqaten, bu bir qaç yıl içinde, halq arasında qolaysızlıqlar ve atta osallıqlar bile körünip başladı. Lâkin bular halqnıñ negizine toqunmadan, bazı bir al ve şartlarnıñ tesiri sayesinde, kelip-keçici yuqunçlı hastalıqlar kibi bir şeydir. Tabiatta qozğalğan ruzgârdan soñra, er vaqıt sakin ava üküm sürgeni kibi, ömürdeki qozğaluvlar da yatışıcı bir şeydir.

– Lâkin esken ruzgârnıñ bile sebebi ola deyler.

– Ebet, efendim, söyledigim kibi, bu işte de bazı bir al ve şartlarnıñ tesiri yoq degildir.

– Söyleñiz!

– Zanımca, efendim, bir qazanda, bir vaqıtta çeşit aşlarnı pişirmek ğayet zordır.

– Ne aytmaq isteysiñiz?

– Milletler qarıştı, efendim.

– Ya din, şeriat qayda?

– Gubernator azretleri, biz ruhaniylerniñ akimligi pek yaman sıñırlandı. Şeriatta ceza işleri bile qolumızdan alına yata. Nasiatlav ise...

– Fikirimce iş aksine oldı: şimdi polisler bile şeriatnı qorçalaylar. Halqnıñ baştan çıqması ise ruhaniy idaresiniñ biçareligini ve curatsızlığını köstere. Siziñ qoluñız altında bulunğan medrese ve tekiyelerde bile bozuqlıq körüne başladı. Diniy eserler degil de, baqıñız, mına ne oquylar!

Gubernator ceviz ağaçlı stolnıñ ağır çekmecesini tartıp, onıñ içinden çeşit biçimde ve renkte bir deste kitap tartıp çıqardı.

– Sümgul Zadeni isteysiñizmi, Saadini isteysiñizmi – episi bar. İşte Sizge Aşıq Keremniñ lirikası da. Mına Ümer Hayyamnıñ özü de...

Seit-Murtaza efendi Ümer Hayyam denilgeninen, titrep aldı: iç olacaq şeymi?

– Gubernator azretleri, bu kibi kitaplar Sizde ola bilir, lâkin... Çünki medreselerde er soy serbest fikirli kitapnıñ bulunması yasaq etilgendir. Bu işni müderrisler ve gizli tayın olunğan şeyhler közeteler.

– Yoq, Seit-Murtaza efendi, men türk kitapları komplektini toplamadım, çünki türk lisanınen aşna degilim. Lâkin ateist Ümer Hayyamnı rus tilinde oqudım: aytması ne kerek, tamam medrese kitabı!..

Seit-Murtaza efendi çaresizliknen burğalandı ve niayet:

– Sizler buña eminsizmi? – dedi.

– Bu kitaplarnı maña tünevin Bağçasaray medresesiniñ şeyhi Ablâmit efendi ketirdi.

Seit-Murtaza efendi öz içinen:

"Cel ana qaydan ese! –dep aldı: –Ablâmit efendi bir vaqıtları Atay Şirinskiyniñ ev mollası edi. Lâkin bunı gubernator añlarmı?"

– Teşkermek kerek, gubernator azretleri.

– Şeyh Ablâmitke şübeñiz barmı? Aqılımda qalğanına köre, Sizler onı ürmetnen aña ediñiz?

Ebet, Seit-Murtaza efendi şeyh Ablâmitni ırızlı bir adam sayıp, oña er vaqıt işanç ve sevgi besley edi. O bu aqta öz fikirini bir qaç kereler gubernatorğa da aytqan edi. Şimdi ise öz-özüni qolğa bergenden olıp çıqtı. Öz başına: "Dostlar duşman oldılar", dep halq yırını añıp, soñ davuşnen qoştı:

– Gubernator azretleri, bu işnen şahsen men özüm oğraşırım, – dedi, soñ qoştı: –Bilmek mümkünmi, meni daa nede qabaatlaylar?

– Birinci mesele boyunca misallerni, ebet de, qat-qat arttırmaq mümkün edi. Bularnıñ ise nege aqıp tökülgenleri, ya da tökülip sel olaraq taşmaq ihtimalı Sizge malüm olsa kerek.

– Efendim, biz özenni körmeden papuç çıqarıp başladıq. Bu emiş-demişlerniñ astına bazı bir kimselerniñ şahsiy menfaatlarından başqa iç bir şey yoqtır. Sağlam tamırlı terekte ayrı budaqnıñ quruması telükeli bir şey degildir: budaq kesilse, terek kene de öz ömürini devam ettirir. Şübesiz, halqnıñ ahlâqı ve qılığında bazı bir bozğunlıqlar da yoq degil, lâkin bizler onı din ve şeriatnen ve Sizlerniñ akimligiñiznen de başara bilirmiz.

– Tırışırmız... Belki... Er alda bu işke şahsiy emiş-demişler dep baqmamız, yarım adanıñ eñ metinli beyleri bile bu aqta qayğıra başladılar. Mırzalar saylav talap eteler.

– Atay Şirinskiymi?

– Ebet! Lâkin bir özü degil. Men bizde de er şey sakin özennen aqıp deñizge töküledir dep belley edim. İşançım aksine çıqtı. Bunıñ tolayısı ile cenap aliylerinden saylavlar aqqında musaade istemek mecburiyetinde qaldım.

Seit-Murtaza efendi kene ayaqqa qalqtı. Başı az buçuq qaltırap qaldı. Çaresizlendi. Nedir bir şeyler aytacaq oldı, lâkin tüşüncesi üzerine akim kesilgen ve onı qorqu sıtmasında tutqan deşet fikir başqa iç bir türlü tüşüncege yol bermedi. Saylavlarğa böyle acele kirişilmesi, şübesiz, onıñ tömetini daa da qaviyleştirdi. Ya barıp da... Seit-Murtaza efendi öz tömetinde er alda qaniylik asıl etecek oldı.

– Gubernator azretleri, bu aytqanlarıñız – episimi?

– Ebet, şimdilik episi...

– Yoqsa vaquf işlerinen tanış olacaqsıñızmı?

– Ebet, o mesele de qozğaldı...

Yoq, yoq, Seit-Murtaza zeerlenecek yeri – "Ahilles ayaq tamğası" bunda da degil edi. Bu meselede o özüni vicdanca azaplı, daa doğrusı havflı saymay edi.

– Lâzim tafsilâtlarnı berirmiz. Lâkin, gubernator azretleri, doğrusını aytmaq kerek olsa, bütün bu meseleler "kökten qopqan bir yıldız" kibi, apansızdan başım üstüne kelip patladılar. Men özümni, şübesiz, günâhlı saymayım, vicdanca temizim, lâkin bütün işniñ menden yaşırıp yapılıp, endi cenap aliylerine bildirilmesi, meni qolaysız bir alda qaldırdı. Er alda, bizler yekdigerimizge yat insanlar degil edik. Bizim qatnaşmalarımız, zanımca, yalıñız bir resmiy al degil edi. Şübesiz, men Sizni imdatqa çağırmayım, çünki sıqlet bir alğa qalmağanım kpbi, özümni aq padişa qarşısında qabaatlı da is etmeyim. Lâkin meni insan sayıp, biraz aldın körüşken olsaq, belki...

– Efendim, menim şahsiy sadıqlığıma Sizler kene de emin oluñız. Lâkin devlet işi – dostluq işi degildir. Ne yapmalı – hızmet! İşniñ ciddiyligi tez davranmamnı talap etti. Fikirimce, umumiy işlerde böyle körüşmemiz, şahsiy dostluqqa min olmamaq kerektir.

Seit-Murtaza efendi gubernatornıñ bu ceetini pek yahşı bile edi – o, hızmet degende, can bergen bir adam olıp, ufaq şahsiy menfaatlarğa qapılğan çeşit derecedeki zabitler sürüsi içinden tabiatnıñ qattılığı, işke arfi-arfinen sadıqlığı ceetinden bir özü ayırılıp çıqa edi.

Gubernator Seit-Murtaza efendiniñ kederli aq yüzüne qaradı, ağaç kertme divarda sağır toñquldısı eksik olmağan asma saatke köz taşlap aldı, soñ sözüni devam etti:

– Men cenap aliylerine iç bir türlü tafsilâtqa qalqışmadan, yalıñız mırzalarnıñ saylav talap etmeleri beyanatında bulundım. Çünki olar tarafından köterilgen bazı bir ciddiy meseleler teşkerüvge ve tasdıqlavğa itiyaclılar. İşniñ ketişatı – aqiqatnı açmaq kerek. Yürekten tilegim – teşkerüv zamanında aqlı olıp çıqmañızdır. Aydıñız, qavaltığa buyurayıq.

Yoq, Seit-Murtaza efendi sofra başına keçüv vaziyetinde degil edi. Şimdi oña bütün dünya titis, oñaytsız, suvuq edi.

O, acele işi olğanına sıltav eterek, sağlıqlaşıp qapığa doğruldı. Gubernator er vaqıttaki kibi onı merdivenlerge qadar ozğarıp, selâmetlik tiledi.

Endi quşluq malleri avıp, kök yüzünde parıldağan küneş bütün şeerni quvanç ışıqlarınen boğğan edi. Lâkin gecemi, kündüzmi, Seit-Murtaza efendiniñ közüne iç bir şey çalınmadı. O faytonğa oturaraq, yalıñız bir, "ayda", dep taşladı ve başını töben aldı. Bütün yol boyu onıñ közü aldında yalıñız sarıqlı efendiler dolandılar. Diniy iş manasınen Türkiyeden oña kelip ketken bu efendiler şu qadar çoq ediler ki, iç biriniñ ne ismi ve ne de qıyafeti onıñ zeininde qalmadı. Lâkin bu çeşit biçimdeki ve qıyafetteki efendiler onı iç de boşamadılar. Olar yañı bahşışlarnen, ep yañı talimatlar ketire, kete, bazı birleri de Seit-Murtaza efendiniñ yardımınen mında qalıp yerleşe ediler. İş pek yaşırıntı yapılğanından, er şey maniasız aqıp ketmekte olıp, Seit-Murtaza efendi iç bir türlü qorqu sezmey edi. Şimdi ise o özüni sarp bir uçurım ucundaki qıl üstünde sezdi. Onıñ qulağında gubernatornın soñki sözü çıñladı: "İşniñ ketişatı aqiqatnı açmaq kerektir". Gubernator nasıl bir işni közley? Ya barıp da yipniñ ucu endi qolda ise?! Böyle müim bir iş olmadan, alel-acele saylavlarğa ne itiyac bar?

Seit-Murtaza efendi çoq tüşündi. Tüşündikçe qorqusı arttı. Fayton Aq-cami yanındaki taş divarlı ev aldına kelip toqtasa da, Seit-Murtaza efendiniñ tüşüncesi üzülmedi beklep turğan arabacı bu ihtiyarnı yuqlay bellese kerek ki, oña doğru egilerek:

– Seit-Murtaza efendi, keldik, turuñız! –dedi.

Müfti seskenip aldı. Soñ bir qolunen ağırlığını faytonnıñ kenarlarına taşlap, ekinci qolunen tayağına tayanıp, yerge bastı, yorğun adımlarnen qapığa doğru adımladı.

İçeride müftini, onı endi sabadan berli beklep turğan çoqtan-çoq hatipler, müezinler, imamlar, müderisler qarşılap aldılar. Lâkin o doğru öz bölmesine yönelip, iç birini diñlemedi. Onıñ artından qadı-asker soquldı. Bu, ömürinde iç bir vaqıt külmegen sıtıq çıraylı adam, Müftiniñ ihtiyarlığına ve derecesine ürmet eterek, qolundaki tayağını aldı, astına minder yerleştirdi, qarşısına keçip, susıp turdı. Ruhaniylerge has olğanı kibi, olar da körüşkende ilk daqqalarnı er vaqıt susqunlıq içinde keçire ediler.

Adetince sözge müfti başladı:

– Ne haber? Amanlıqmı?

– Allağa şükür, ömürimiz sukünet içinde keçmekte. Eger Qurtbike köyünde olıp keçken al müstesna olur ise, soñki afta hayırlı keçti.

Seit-Murtaza efendiniñ ufaq-tüfek şikâyetlerni diñlemege iç de keyfi yok edi. Lâkin söz açılğanından, öz tüşüncesini bölmeden:

– Söyleñiz, – dep taşladı.

– Tünevin Qurtbike köyüniñ mollası kelip-ketti. Şu köyniñ sakini Seit Osmannıñ qızı tarafından şeriat bozulğan.

Qadı-asker bu allarda müfti tarafından berile turğan suallerni bekledi, lâkin müfti şimdi öz tüşüncelerinen çekişmekte edi. Qadı-asker yalıñız boyun-borcu hatiri içün söylengen kibi, maqamlı ve qarıq sesnen tafsilâtqa kirişti:

– Şu musulmannıñ qızı, yani Ayşe Seit Osman qızı, bundan üç sene evel, muarremniñ beşinde şu köyniñ sakini Cebbar Acı İslâm oğluna aqayğa çıqqan. Köy mollası Saledinniñ aytqanına köre, nikâh kıyılmasınıñ üçünci kününden başlap, şu qadın kene de evelki sevgilisinen körüşmekni devam etken. Niayet, bu aynıñ yedisinde, saba tañ maallerinde Cebbar Acı İslâm oğlu, qadını Ayşe Seit Osman qızını evde yalıñız qaldırıp, çölge-bostanğa ketkende, şu şahsnıñ evine qadınnıñ sevgilisi yılışıp kire. Bunı körgen Saledin efendi camiden çıqayatqan dört musulmannı yanına alıp, şu evge barıp kireler. Böylecesine, Seit Osmannıñ qızını evelsi sevgilisinen bir yerde tutıp, onıñ nikâh bozucı olğanı köz-közge tasdıqlana. İşte, Qurtbike köyüniñ mollasınıñ kelmesi de bu aqta Siziñ ükümiñizni bilmek edi.

Seit-Murtaza efendi başını kötermeden:

– Quran azmişanda bu aqta ne aytıla? – dedi.

Qadı-asker cevap bermeden, ayaqqa turdı.

Qapığa yaqlaşaraq kimgedir bağırıp aldı, soñ kene yerine çökti. Şu daqqa içeri, qolunda balaban Quranı olğan ince boylu, yeşil sarıqlı, aq ve sivri kirpikli, batıq közlü bir sofu kirip keldi. Qadı-asker meseleni oña da añlattı. O, Qurannı ortadan açıp, bir qaç yapraq çevirgenden soñ, dördünci süreniñ on doquzıncı ayetini oqumağa başladı. Soñra onı tatarcağa çevirdi: eger qadın namussız bir arekette bulundı ise, dört şaat çağırıp, onıñ bu areketini cemaatqa şaatlañız. Eger şaatlar qadınğa qarşı kösterişte bulundı iseler, şu qadınnı ölünce, ya da Alladan yardım yetince ev içinde qapatıp tutuñız.

Sofu çıqtı. Qadı-asker ölgün közlerini töben alıp, müftiniñ dalğınlığınıñ sebeplerini oylanmağa başladı. Özüniñ kelip-ketişlerinde qadı-asker kibi tüşkün bir adamnı bile şeñlendirmege tırışqan müfti, bugün özüniñ susqunlığınen onı taacipte qaldırdı. O añılğan mesele endi unutılğandır, belledi, lâkin müfti yavaştan başını köterip, öz başına laqırdı eter kibi:

– Şay, işni qadından başlamalı! – dedi.

Kadı-asker meseleniñ aslına irmese de:

– Ebet, işni qadından başlamalı! – dep tekrarlap aldı.

Uzaqtan qoyun sürüsi kibi cayılıp turğan köy köründi. Alim sıq çegerlikler arasına soqularaq, sarp bayırlar üstünden, suvsuz dereler içinden kestirip, köyge doğru yol aldı.

O yorulğan-talğan edi. Onıñ temiz mañlayından, samaylarından ardı kesilmeden ter çıbırmaqta edi. Arqasındaki toquma kölmegi sırtına yapışıp, küneş sıcağından tenini tırnap-qaşıtıp turmaqta edi.

Yünlü çarıqları da delme-delik olıp, şosse yolundan ormanlıqqa soqulğandan soñ, endi tınışta bir tabanlarına tegenek kirip, yolunı bölmekte edi.

Niayet, köy yuqarısındaki Suvlu-Derege kelip yetti. Urbasını, çarıqlarını çıqarıp, tozunı qaqtı. Salqın suvnen yüzüni, arqasını yuvdı. Bedence tazergen, yengilleşken kibi oldı.

Onıñ yolculığı başlağan künden berli ana-babası iç bir vaqıt aqılından çıqmasa da, böyle bir areketke olarnıñ nasıl yanaşacaqları aqqında aslı da tüşünmegen edi. Şimdi, endi köyge kireyatqanda, yol teessuratınıñ doğurğan bütün oylarına bu tüşünce de qoşuldı. Alimge, şübesiz, ne anası ve ne de babası qol kötermezler, lâkin olarnıñ ağızından öpke sözü eşitmek bile, başqasından körecegi eñ amansız cezadan ağır körüne edi.

Alim, qorantalarına aytmadan yolğa çıqqanı içün ökündi, lâkin aytqanı alda onı böyle uzaq yolğa öz başına taşlaycaqlarına da ümüti az edi.

Lâkin azbarğa kelip kirgeninen, onıñ bütün kederleri boşuna olıp çıqtı: onıñ sevimli anası, asretini çekken evlâdını körgeninen, bağırına basıp, büyük bir asretliknen onıñ mañlayından, yanaqlarından, közlerinden öpe başladı. Soñ onı sofadaki kiyiz minder üstüne oturttı. Aqşamdan aselet evlâdı içün qaldırğan çibereklerni qızdırdı, ögüne bir tepsi de qaymaq qoydı. Özü de oğlunıñ yanında oturıp, yüzüne baqıp-baqıp toyamadı. Oğlu aşap-içkenden soñra, Kerime tatay:

– Alim, sen qayda ediñ? – dep soradı.

– Fevzilerni ozğardım, anay, Feodosiyağa bardım, – soñ qoştı, – cibermezsiñiz dep qorqtım...

Kerime tatay:

– Aydı, evlâdım, sırası tüşse, aytıp ket, tüşündirme, – dedi de, tekrar oğlunıñ mañlayından öpti.

Alim aştan soñ aman yorğunlığını unutıp, özünde kene tendüristlik duydı. Ayaqqa turıp, aptesini arzılağanını bildirdi ve aman azbar qapıdan fırlanıp çıqtı.

Kerime tatay Alimniñ artından bağırıp aldı:

– Baq, oğlum, Memiş ağanıñ közüne ilişme!

Alim, aptesi Meryemnen pek dost edi. Lâkin mına bundan bir beş ay evelsi Memiş ağanıñ evine kara hızmetke alınğandan soñ, onıñnen yalıñız gizliden körüşmek mümkün ola edi. Memiş ağa degil Alimniñ, atta anasınıñ kelip ketmesini bile biysinmey edi. Meryemni ise evge yalıñız cuma künleri cibere edi.

Babası qızını el qoluna bermemek içün çoq çekişti, lâkin ne yapsın, baynıñ sözü fermannen degenler, Memiş ağa Meryemni zornen tutıp aldı. Niçün? Köyde isteknen ketecek yoq edimi? Bunıñ sebebini Alim de, babası da añlap olamay ediler. Yalıñız bir anası gizliden ahlar çekip, qızı añıldımı, közlerinden yaş tamçılay edi.

Alim azbar qapığa kelgeninen, şu yerde qora artına pısıp, çardaqta aptesiniñ peyda olmasını beklep turdı. Lâkin arası bayağı bir vaqıt keçse de, Meryem körünmedi. Alim qora artına gizlenip, ahır betke yurdi, azbarda kimse olmağanına qaniylik asıl etkenden soñ, aman qoradan atlap, azbar kenarında aşhane hızmetini körgen bir közlü dam evçikke doğruldı.

Meryem aşhanede, ocaq başında, başını egip, bir özü oturmaqta edi. Alim duydurmadan içeri sokulıp, aptesi artına tiz çökti. Aptesiniñ abaysızlığından faydalanıp, qollarınen apansızdan onıñ közlerini ortti, Memiş ağanı taqlid eterek, qalın bir sesnen:

– Ne muğaydıñ, Meryem şerfe? – dedi ve aman kollarını açtı... Meryem yıldırım tezliginen oturğan yerinden atılıp turdı, yardımğa çağırır kibi, qollarını açtı, telâşlı bir sesnen bağırıp ciberdi:

– A!..

Soñ birden keri çevirildi. Alim aptesini şay qorquzğanına coşaraq, şaqıldap külecek oldı, lâkin onıñ beñzini körgeninen, külküsi dudaqlarında qatıp qaldı, qolları çaresizliknen yiberildiler. Onıñ aldındaki bundan beş-altı kün evelsi körgen aptesi degil edi... yoq, köz tüpleri siyarğan, süt kibi aq yüzündeki çeñgeleri çıqıp qalğan, mañlayı çığırıqlanğan, közü yaşlı bu qızda onıñ aptesiniñ yalıñız qan sıcaqlığı bar edi.

Alim öz közlerine inanmay:

– Meryem, aptem, apteçigim, – dep qollarını onıñ omuzlarına taşladı.

Meryem zornen özüne kelip:

– Men seni sayıdan da Memiş ağa belledim, – dedi, soñ yerge çökip, başını tizleri arasına aldı, sıq-sıq iç çekip ağladı. Alim boğazına kelip toluşqan közyaşlarına tıyılıp:

– Ne oldı, ayt, ayt apteçigim! – dedi.

Meryem başını kötermey, bütün kevdesinen qaltırap ağlamaqta edi.

Alim diñlendikçe, yüregi taşıp irimekte edi. Eger bir qaç saniyeler daa şay keçse, köküsinde qozğalğan accı yaralarına dayanalmay, belki o da ökürip, yaş tökip ağlar edi.

– Ayt apteçigim, saña kim toqundı?

Meryem birden başını köterip, yalvarıcı közlerini Alimge tikti, soñ nedendir utanğan kibi, onıñ ayaqlarına tüşip, közyaşınen yalvarmağa başladı:

– Qardaşım, babayğa ayt, meni mından alsınlar, dayanamayım... Qorqam... Tünevin gece Memiş ağa...

Alim taş kesilip, bağırıp aldı:

– Ne-ye?!

Meryem artıq iç bir şey aytalmadı, taqattan tüşer kibi, endi yalıñız qaltırap – iñildep, oturğan yerinde qaldı.

Kimlerdir, içeri kelip kirdiler. Nasıldır bir davuşlar köterile başladı. Alim, dersiñ, yaşın çaqqan, qatıp qaldı ve ögündeki canlı cesetke qaradı, soñ kimlernidir qaqıp yiberdi, oq olıp, qapıdan tışqa fırlanıp, köy içinden, dereden keçip, qırlardan tırmaşıp, toğaylıqqa çıqtı, çaptı... iç bir yaqqa qaramay, iç bir şey tüşünmey ep çaptı, çaptı...

Onıñ qulağında şimdi yalıñız ağlav sedaları yañğıramaqta edi.

İşte, avlaqta keñ-qulan tüzemlik içinde tamğalar köründi. Alim çaptıqça tamğalar da ep büyüp, irileşip, ayrı başlarına seçile başladılar. Alim avlaqtan bağıracaq oldı, lâkin qurıp qalğan boğazı seslenmedi.

Alim dalğalarday qabarğan köküsinen zoruqıp nefes alsa da, adımlarını ep tezleştirip, üyle sıcağından soñ daa yañı ayına başlağan sığır sürüsi içinden keçip, sığırlarnı ürkütip, babasına doğru çaptı.

Azamat aqay alçaq bir tegenek çalısı astına yaslanıp, oq kibi kelmekte olğan oğluna baqıp-quvanıp turmaqta edi. Alim yavaş yürmege bilmey edi. Ola turğan, yaşın yaşnap kök güdürdegen vaqıtlarda onıñ eñ sevgen işi, yarışlaşır kibi, yıldırım urğan taraflarğa çapmaq edi.

Alim babasına yaqlaşqanınen, nedir, bir şeyler aytacaq oldı: dudaqları oynasa da, ağızından iç bir ses çıqmadı.

Azamat aqay belâ duyğusı sezdi. Çalı salqınında turğan qumanını alıp, sümegini aman Alimniñ ağızına ketirdi. Alim tıyıla berip bir qaç yutum suv içti. Azamat aqay sabırsızlıqnen:

– Söyle oğlum, ne oldı? – dedi.

Alimniñ köküsi kene tolqunlar kibi qabarıp enmekte, yüzünden suv kibi ter çıbırmaqta edi.

O qurıp qalğan boğazından öksürikday çıqqan qarıq sesinen:

– Memiş ağa apteme sataşqan, – dedi de, babasınıñ köküsine yantayıp, qaltıramağa ve qaltıradıqça köküsinden qarıq ğırıltılar eşitilmege başladı. Alim, istese bile, iç bir vaqıt ağlap olamay edi.

Azamat aqay nege oğrağanını bilmedi: demek, onıñ bu çöl çeçekleri kibi temiz qızı bılaşıq ayaqlarnen taptaldımı?!

O Alimniñ omuzından tutıp, kenar itedi, çalılar arasındaki gür otlar içine taşlanğan çoqmarını aldı, iç bir şeyge baqmadan, iri adımlarnen köyge doğru yurdi.

Alim babasında qozğalğan açuvğa quvanıp, aman peşine yetip, qoluna yapıştı:

– Babay, o evinde yoq edi, – dedi.

Doğru, Azamat aqay saba tañ maalinde sığırlarnı köyden yürüşke çıqarğanda, Memiş ağanen dere başında rastkelişken ediler. Memiş ağa er vaqıtki cekirüvinen onı toqtatıp, bugün aqşam örüşke çıqacağını, yılan çaqqan sığırı yerine onıñ öz sığırını alıp qaytacağını aytqan edi.

Bu qaza endi bayağı bir vaqıtlar evelsi olıp keçse de, özüday bir musulmanğa qarşı böyle arekette bulunmaması içün Memiş ağanıñ üstüne bütün cemaat tüşse de, o öz degeninden qaytmağan edi.

Azamat aqay bugün aqşam onıñnen soñ olaraq esaplaşmaq qararına keldi. O, turğan yerinde toqtalıp-turıp, oğluna qaradı. Onıñ yüz çizgileri de, tıpqı aptesindeki kibi iri ve açıq ediler: siya qaytan qaş, iri qara köz, tegiz burun. Olarnıñ er ekisiniñ sol yanaqlarında çeçek hastalığınıñ nişanı – tamğalar bar edi. Lâkin Alimniñ mañlayı biraz keniş ve açıq, saçları da aptesiniñki kibi qoyu qonur degil de, qatranday siya ve buyrum-buyrum ediler.

Azamat aqay qaltırağan qollarınen Alimniñ başını sıypap:

– Yahşı, oğlum, onı biz mında qarşılarmız, – dedi. Soñ artıq iç bir söz qoşmadı, başını töben alıp, bir şeyler araştırır kibi, iri adımlarnen çöl içinde dolaşıp başladı.

Küneş endi qarşı capqa yantayıp, kündüzki küçüni ep ğayıp etmekte edi. Sığırlarnıñ kölgeleri bile, özleri qadar on uzanıp, köznen sezilir derecede ep büyümekte ve kenişlemekte edi. Bütün çölni köznen seçilmez bir ululıqnıñ kölgesi qaplap almaqta edi. Qarşı capnıñ etekleri de ep uzanıp, sel kibi, çöl içine cayılmaqta edi.

Endi sığırlarnı yavaş-yavaş köyge aydamağa vaqıt keldi. Lâkin Azamat aqay ep dolaşıp yürmekte, etrafına qaramaqta, beklemekte edi.

Alim, er itimalğa qarşı, bir qaç taşqa köz etip, aldına toplap qoyğan edi. Lâkin babası qıyış baqıp, "kerekmey!" degeninen, taşlar yanından çekilip, şu yerdeki topraq obası üstüne çıqtı. Tarsıqıp etrafına baqıp turdı.

Ana, eniş yuqarısından at başı körüngeninen, onıñ kölgesi Alimniñ tap ayaqlarına kelip yetti. Ciyren at üstündeki Memiş ağa, onıñ yanındaki Qarali tüzlükke çıqıp, sürüge qarşı kele başladılar.

Azamat aqay beklep turmadı, o da olarğa qarşı yürüş etti. Aralarında beş-on adım mesafe qalğanda, Memiş ağa at üstünden cekirip:

– Sığırıñ qayda, köster, Qarali evge aydaycaq! – dedi.

Azamat aqay indemedi, atnıñ yügenine yapıştı, ay kibi aydın közlerini Memiş ağağa tikip, qolundaki çoqmarnı sıqtı.

– Pezevenk, menim qızıma ne eylediñ? –dep başı üstünde çoqmarını salmaqlap, Memiş ağanıñ omuzına yerleştirdi, ekinci kere çoqmarını köterip, başına yandırayım degende, çoqmar birden avada asılıp qaldı – onıñ qollarına Qarali yapıştı. Şu an içinde Memiş ağanıñ qurşun başlı tobulğısı avada sızğırıp, ateş kibi onıñ yüzüni yaqıp, qan yolağınen boyadı. Tobulğı bir qaç kereler daa avada sızğırıp, Azamat aqaynıñ yüzüne tüşti. Birden onıñ közlerine gece qaranlığı endi.

– Közüm! – dep, yüzüne yapıştı...

Alim yerge yıqılıp baladay ağlağan babasına ve at üstünde arnavutday qatıp, hoşnutlıqnen çırai sıtqan Memiş ağağa qaradı. İri, kümüşday bir tamla közyaşı yüzüni sızıp, yalınayağına tüşti. O nedendir qorqqan kibi, bir qaç adımlar keri çekildi, soñra birden oq kibi ögge oqtalıp, top kibi yerden sekirip, da degende, at üstünde peyda oldı. Tişlerini bar quvetinen Memiş ağanıñ qalın yelkesine batırıp, tırnaqlarınen de yüzüni qanğa boyamağa başladı. Memiş ağa bağırıp-cekirip kurtulmağa tırışsa da, olmadı, ürkken at yerinden köçip, çöl içine cortıp ketti. At çoq vaqıtlarğace quturğanday çöl içinde çapqalap yurdi. Niayet, Memiş ağa Alimni bir yaq yıqıp, attan aşağı atacaq oldı. Lâkin at endekten atlaycaqta sekirgeninen, ekisi de yerge yuvarlanıp tüştiler.

Alim soñki kere Memiş ağanıñ qolunı tişlep, ondan qurtulğanınen, doğru babasına çaptı. Memiş ağa onıñ artından sögünip, ökürip, otlar içinde yuvarlanıp qaldı...

Qarali bu vaqıt at peşinden çapqalamaqta edi.

Qaranlıq endi qoyurğan edi. Azamat aqaynıñ otuz yıllıq çobanlıq ömürinde bu gece sığırlar birinci kere köyge öz başlarına qaytacaq ediler.

Arası bir qaç aylar keçti. Centemir mırza yaqın köy vaquf topraqlarını elge keçirip, senetlerni cebine yerleştirgenden soñ, müftige aqiqaten yardım etüv peşine tüşti. Öz üküminde olğan beş-altı köyniñ molla ve hatiplerini evine toplap, şu köylerniñ "cemaatı adından" gubernatorğa arzual yazdırıp, Seit-Murtaza efendiniñ saylav cedvelinde qaldırılmasını istetti. Özü de, Seit-Murtaza efendige o, ya da bu sebepten eyilik tilegen bir qaç mırzanen toplaşıp, "Qırım mırzaları adından" gubernatorğa deputatsiya teşkil etti. Doğru, gubernator olarnıñ ricasına büyük bir diqqat köstermedi. Centemir mırza öz tilbazlığına qapılıp, Seit-Murtaza efendiniñ leyaqatlıqlarını saya başlağanda, gubernator olarnıñ quruntılarını aldın körer kibi, yamanlıqnen külümsirep aldı. Lâkin bu al Centemir mırzanıñ keyfini bozmadı – aksine, gubernatornen köz-közge söyleşmesi onıñ ğururını bir qat daa qabarttı. Böylece o Atay Şirinskiyniñ izine tüşip, er yerde onıñ qurağanlarını sökmege, dağıtmağa, aqıntığa başqa ceryan bermege tırıştı. İlk vaqıtlarda Centemir mırzanıñ meramı büyük degil edi: o müftiniñ eyiligine cevap olaraq, öz üküminde bulunğan köylerde, tanış-biliş mırzaları arasında teşviqat yapmaq ve deputatsiya teşkil etmeknen sıñırlanacaq edi. Lâkin iş ketişatında onıñ qızğınlığı ep arttı, bir qaç mırzanı qandırğandan soñ, özünde bu vaqıtqace beyan olmağan bir quvetniñ – yalıñız başqalarınıñ qolunda oyuncaq olmaq degil, çeşit adaqlarnen özüne de başqalarını oyuncaq yapmaq sırınıñ gizlengenini añladı. Özüni meydandaki küreşçilerden sanıp, baş-ayağınen küreş dalğasına çomıp, bütün barlığınen çöl ve dağ yollarına atıldı, Seit-Murtaza efendiniñ alicenaplığını, eşi bulunmaz bir musulman olğanını maqtap, añlatıp yurdi. Eger Atay Şirinskiy özüniñ nesil itibarına ve işğal etken derecesine bazanıp areket ete ise, Centemir mırzada onıñ küreş silâsından az tesirli olmağan yañı bir quvet-saylavlardan soñra müfti tarafından közde tutulğan bey ve mırzalarga pekitilecek vaquf topraqlarınıñ cedveli bar edi. Bu cedvel Seit-Murtaza efendinen birlikte gizliden tertip etilip, er uyezddeki eş-dostları esapqa alınğan edi. Centemir mırza bu tılsımlı ve tesirli cedvelnen Simferopol, Feodosiya, Yalta uyezdlerini dolaşıp, barıp-kelgen yerlerindeki körüşüvlerinde Seit-Murtaza efendiniñ degerliklerini sayıp çıqqandan soñra, onıñ leyaqatlıqlarını tasdıqlar kibi, adalğan topraqlarnı bildirdi. İş Centemir mırzanıñ beklegeninden semereli olıp çıqtı – Atay Şirinskiyge göñül bergenlerden bazı birleri bile öz uyezdlerinde Seit-Murtaza efendini yaqlap çıqtılar, al-hatir sorap oña mektüp yazdılar. Böylece, eki arada küreş ep qızıştı. Tutaştırılğan alevge kimniñ qolunen may tökülgenini sezgen Atay Şirinskiy keçiktirmey Acılar köyüne – Centemir mırzağa yetip keldi. Bosagadan atlağanınen, Centemir mırzanıñ başına qorquzuv, sögüş yağdırdı. Lâkin onıñ qarşısında artıq eski, Atay Şirinskiyniñ er sözüni altın yerine qabul etken, küz avası kibi deñişken tabiatlı Centemir mırza degil edi. O öz musafiriniñ sögüşlerini açuvnen diñlep turğandan soñra, birden qapını aralıq etip:

– Qavğa etmek içün kelgen olsañ, çıq, laqırdı içün ise törge buyur,– dedi.

Ne yapsın, Atay Şirinskiy oturdı. Tüşkün bir davuşnen:

– Yaramay yapasıñ, qardaşım, halqımıznıñ istiqbalini tüşünmeysiñ,– dep artıq yarı ögüt, yarı piyaznen devam etti.– Ayrı adamlarnıñ sözüne uyıp, umumnıñ seadetini şahsiy isteklerge deñişesiñ. İslâmlıqnıñ, diniy ahlâqnıñ, baba-dedelerimizden qalma ananeleriniñ pekitilmesi içün hızmet etecek topraqlarnı şu aq saqal tilkinen birlikte adam satıp almaq içün yağma etesiñiz. Kim içün? Ne aşqına? Seit-Murtaza efendi öz unvanında özüni tegin duysa edi, böyle aşşalıqlarğa yapışmaz edi. Sen ise zıncır ayuvı kibi... deyecegim, öz aqılıñnen iş yapmaysıñ, onıñ düdügine oppalaq oynaysıñ...

– Şirinskiy bey, siz kene...

– Men saña olsun dep aytam, qardaşım. Mesele seniñ tüşüngeniñ kibi, eki arada bir oyun degil de, bütün bir halqnıñ taliyinden ibaret. Baba-dedelerimiz öz araları davalaşa-davalaşa ğayıp olğanlar. Biz ise özara davalaşa-davalaşa endi dinimizni de ğayıp ete yatamız. İstiqbalimizniñ taliyini çezecek ilâiy iradesidir. O itibardan tüştikçe, biz de tüşermiz, niayet içtimaiy felâket deryasına yetip, onıñ tolqunları içinde boğulırmız. Amma sen özüñniñ haberiñ olmadan, toñqa başıñnen halqnı bozasıñ. Ne yapqanıñdan aslı haberiñ barmı?– O ateşli közlerini Centemir mırzağa tikti. Centemir mırza ise özüni sıqmadan, tespi çekerek, aldına, daa şimdi öglerine qoyulğan qara qaveniñ içinde can çekişmekte olğan çibinge baqtı. Aytılğanlarğa diqqat köstermegenden olıp:

– Buyursañız, suvayatır,– dep qave tabağını Atay Şirinskiyniñ ögüne çekti, özü ise, parmağınen çibinni filcandan tüşürip, şapırta berip içe başladı.

Bu, Atay Şirinskiyni ürmetsizlev edi. O yanıqsıravnen, "ay zamanlar, zamanlar", dep tüşündi, soñ qaş astından közlerini qonaqbayğa tikip, qavege uzandı. Eki yütümdan soñ, boğazına kelip tıqılğan açuvnen:

– Baq, qardaşım,– dedi,– ayın-oyun keçmez, eger vaquf topraqlarınen alış veriş etip, namuslı insanlarnı satıp almaq isteseñiz, bu sizge paalığa oturır. Meseleni gubernatorğa bildiririm, çünki siziñ yapqanıñız cinayettir.

Atay Şirinskiy ortağa taşlağan qorquzuvınıñ Centemir mırza tarafından tutulmasını bekler kibi, sabırnen filcanını tüpledi. Soñ, aynı sabırnen, qapığa doğrulıp, meşur tayağını qoluna aldı. Bosağada keri çevirilip, soñki tedidini bildirdi:

– Aldıñda teren quyu buluna, qardaşım, tüşersiñ, qol uzatqan tapılmaz. Seit-Murtaza efendi türk sultanına elçilikte qabaatlana.– O tayağını başı üstüne köterip:–añlaysıñmı: aq padişağa hıyanetlik! Epiñizni etapnen aydarlar,– dedi.

Atay Şirinskiyniñ soñki sözü Centemir mırzağa tesir etmey qalmadı. Atay Şirinskiy atına minip, avlaqlarğa siñgencek, köz almay onıñ artından baqıp qaldı. Onıñ yüregi, nasıldır hoş olmağan, peşmanlıq sezgilerinen sızladı. O ömürinde birinci kere özüne iş tapıp areket şadlığı içinde yaldağanda, eldirekten qol-ayaqları buğavlanıp taşlandı. Ebet, Seit-Murtaza efendige yüz çevirmek zor bir şey degil edi: barmaz, körülmez, ımpıs-tımpıs yaşar, ana şay er şey unutılıp keter. Lâkin o artıq iş, areket qızğınlığına kapılğan edi. O niyetlengen işinden bıqmayınce, meramından vazgeçkenlerden degil edi. Soñ, Seit-Murtaza efendiniñ evi de onı üzülmez bavlarnen bağlağan edi. Barıp kelüvleri esnasında yaş bikeçlerden bir qaç yengil sözler qoparğandan soñra onıñ ateşli yüregi, dersiñ, yarı-yarığa şu evge bitişip qalğan edi. O, geceleri bile töşek içinde şu bikeçlerni oylanıp, öz qadınlarını nazlay edi. Er afta degenday müftige bara, onı beklegenden olıp, bikeçlernen körüşe, eger müfti evde olsa, sağlıqlaşıp araba qapıdan çıqqanda, bir köz atıp taşlay edi. Bikeçler ise, dersiñ, söz birlik olğanlar, er vaqıt pencereden yüz köstere ediler. O Harcibel köyü tarihını unutıp, keyf devranı keçken bu aq saqal qartnıñ qolunda açmadan solacaq bikeçlerden bir de birine qavuşmaq arzusına qapılğan edi.

Centemir mırza, başındaki qorqu fikirleri yürek duyğularınen çarpışqan bir alda, azbar içinden capqa qarşı köterilgen bostanlıqqa kirip, dolanıp yurdi. Toz-topraq içinde yuvarlanayım der kibi, küneş yarığında yaltırap turğan iri qarpızlar, sarı, tilim-tilim ayırılıp turğan qoqulı qavunlar, örkenleri kölgesinde çökip turğan aq qabaqlar onıñ közü aldında tüssüz, toñuq qaya parçaları olıp körüldiler. O, niayet, küneşli tarafını sarımtı basqan qarpıznıñ yanında toqtaldı, örkeninden üzip, oña çaqısını batırdı. Qarpız şatırdınen çatlap, ekige bölündi, bir parçası özeginden ayırılıp, aman topraq üstüne qapaqlandı. Centemir mırzanıñ yüzü qatmerlenip, cılmayüvnen ohşaldı. O, qarpıznıñ özegini oyıp, mıyıq ve saqalını şıralap, büyük bir iştianen yutmağa başladı.

Kimerde, insannıñ keyfi olmaycaq bir tesadüfnen deñişip, kin ve ökege ve ya da sebepsiz coşqunlıqqa qapıla. Qarpız özeginiñ qolunda qalması, onıñ keyfini qozğadı. Dersiñ, bu ande yel esti de, onıñ tüşüncelerini, yürek kederlerini quvıp yiberdi. O quçağını qarpıznen toldurıp, evine doğruldı. Sıylı üyle yemeginen qursaq qabartıp, aşnı qarpıznen bastırdı. Soñra, qadınınıñ gerdanını sıypap, onı yataq odasına çağırdı...

Ava, yaz aylarında yağmurdan aldın ola turğan kibi, sıcaq ve tınçıq edi. Centemir mırzanıñ atbaqıcısı topal Mutalıb dut teregi kölgesinde çökken, sırtını terekniñ kevdesine tayap, dünyasını unutıp, azbar tınçlığını hurultısınen eybetleyerek, yuqlamaqta edi.

Centemir mırza öz niyetine aldından hoşlanıp, parmaq ucunda Mutalıbğa yaqlaştı, qorlanğan sigarını bir daa tartıp, aman onıñ burnuna bastı. Zavallı adam ğafletnen nedir bağırıp, atılıp turdı, aman burnuna yapıştı: burnu qanamaqta, közlerinden yaş aqmaqta edi.

Centemir mırza qursağına yapışıp, tıyıla-tıyıla qaqıldap küldi. Soñ, emir etici bir davuşnen:

– Aydı, arabanı yek, bir qaç çuval da qarpız yükle,– dedi.

...Müfti endi ekinci künü evde yoq edi. Bu soñki aylar onıñ ğam-qasevette olması, sıq-sıq evden çıqıp ketmesi Cumaziye ve Tenzilege de öz tesirini yapmay qalmadı. Olarğa ömürleri daa da boş, can sıqısı olıp köründi. Doğru, daa yañı çeçek açıp yetiştirgen yosmalarnı, baari endi çoqtan keçip, artıq ömürniñ qışını yaşamaqta olğan qartnıñ nazları iç de qanaatlendirmey edi. Özlerinde bitmez-tükenmez qadınlıq duyğuları gizlengen bu bikeçler hayallarınen çoq şeyler arzılay, lâkin ömürlerinde Seit-Murtaza efendiniñ nazlavlarınen onıñ quru teniniñ sıcaqlığınen kifayetlene ediler. Dört divar arasında küneş körmeden soñ-soñundan solmağa maküm etilgen bu yaş buvunlar, mında keçken soñ senelik ömürlerinde daa ziyade tolulaştı ve güzelleştiler. Lâkin bu, ömür zevqınıñ bahşışı degil de, tükenmegen yaşlıq quvetiniñ alâmetleri edi. Bunıñ içün olar Seit-Murtaza efendiniñ endi quvetten tüşkenine baqmadan, onıñ nazlarını, siyrek-sandıraq olğan öpüşlerini, yaz qurğaklığındaki yağmurday bekley ediler. Onı öz araları atta pahıllay ediler.

Seit-Murtaza efendiniñ birinci ömür arqadaşı bundan beş sene evelsi vefat etken edi. Eki senesini yanıqnen, aqranı bulunmaz qadınını hatırlavnen yañğızlıqta keçirdi. Üçünci senege aylanğanda bu çekiştirici yañğızlıqnı baştan atmaq içün evlenmek peşine tüşti. Endi altmışnı atlağan bir qart olsa da, bahtı yurdimi, yoqsa baylığı sebep oldımı, nasıl da olsa, qadın araştırmağa uzun vaqıt, çoq zamet kerek olmadı: yanaşa köyde mal-mülküni satıp savğan, faqırlaşqan bir mırza bar edi. Onıñ soñki malı – ışançı qızları: Cumaziye ve Tenzile edi. Mırzanıñ zorluğını yahşı bilgen Seit-Murtaza efendi oña bir kesek ekinlik, bir qaç desatine bağça, qızlarına da büyük ciyez adadı. Mırzanıñ arağanı da bu edi. Ses-soluqsız nikâh qıydırıp, Seit-Murtaza efendi yosmalarnı öz evine aldı, qayğı-asretligi avağa savuşıp, qartlığında kene de seadetli ömüriniñ yemişlerini üze başladı. Lâkin insan Peyğamber degil ki, başına qonacaq felâketlerni aldın körsün: o başındaki tüşüncelerden mecalsızlanıp, dolaşıp yürdükçe, bikeçler yañğızlıqtan uslanıp, bu vaqıtqace olarğa yat olğan oylarğa qapıldılar. Centemir mırzanıñ kelip-ketüvleri ise tınçlıqlarını daa ziyade bozdı. Seit-Murtaza efendi artıq kölgede qalıp, laqırdıları ve er biriniñ yaşırın tatlı hayalları Centemir mırza oldı. Onıñ içün aqşam köz qaranlığı baylanğanda qarşı yoldan Seit-Murtaza efendiniñ faetonı degil de, Centemir mırzanıñ talekesi körülgende, bikeçlerniñ daa ziyade quvanması taacip bir şey degil edi. Şübesiz, müftiniñ evde olmağanına Centemir mırza da quvandı. O çardaqqa köterilgeninen, doğrudan-doğru hanımlar bölmesine soqulacaq oldı, lâkin bikeçler qapını örtip, beklep turmasını rica ettiler.

Centemir mırza azbardaki hızmetçilerniñ dağılıp ketkenine, ekinci qatta ise iç kimseniñ olmağanına qaniylik asıl etken soñ, kene de qapını qaqtı. Qapı deliginden pışıldınen:

– Ne, musafir almaysızmı?– dedi.

Bikeçler qorqu ve quvançnen qaltırap, biri-birine baqıştılar: yat bir kişini hanımlar bölmesine kirsetmek şeriattan tış bir şey edi. Lâkin, insan daa kelip yetmegen belâ qarşısında öz qorqusını er vaqıt teselli aramaqnen söndürmege tırışqanı kibi, Cumaziye başında qarışqan fikirlerniñ itirazına baqmadan, yürek arzularına qapılaraq, tüşkün bir davuşnen:

– Pencereden baqarmız, eger kim de kele qoysa...

O sözüni aytıp bitirmezden, qapı tutquçını boşadı... Tenzile ğayrı baştan onı pekitmek içün qapığa yetişkencek, Centemir mırza ev içinde peyda oldı.

Bikeçler buz-buzlap, allarınıñ deşetligini yalıñız şimdi añladılar. Tenzile aman pencerege atılıp, açmaq, bağırmaq istedi. Lâkin Centemir mırzanıñ quvetli qolları onıñ bileklerine yapışıp, keri çekti:

– Yalvaram, bağırma, belâ qopar,– dedi. Soñ, qaltıravuq sesnen– qorqmañız, kimse duymaz,– dep qoştı.

Tenzile, şerbentisi tüşkeninen yüzüni avuçlarına alıp, köşege çevirildi, iç çekip, yutqunıp yavaştan ağlamağa başladı. Cumaziye ise öz areketinden utanıp, başını-yüzüni örtip, yüz çevirerek, sandıq üstündeki töşeklerge tayanıp turmaqta edi.

Centemir mırza, qorqaq qoylar arasına tüşken qaşqırday aman, pencerege doğru adımlap, qıyadan azbarğa baqtı: şavle saçqan ay yarığında insan oğlu insan körülmegeninden ğayrı, zıncırdaki köpek bile ses çıqarmadan qaşınıp turmaqta edi.

O ayvaniy duyğunıñ baş etilmez qozğalışınen Cumaziyege yaqlaşıp, qollarını onıñ omuzlarına taşladı. Cumaziye seskenip kenar cılıştı, közyaşlı bir sesnen:

– Çıqıñız, kerekmey, bizni ğayıp etersiñiz,– dedi. Qaltıramağa, ağlamağa başladı.

Centemir mırza böyle yalvarışlarnıñ qadirini özünce añlap, qadın közyaşında ancaq meramınıñ yerine kelecegi alâmetini köre edi.

O, şerbentiniñ kenarından tuttı, onıñ yüzüni açmağa tırıştı, lâkin Cumaziye ep kenar çekilip, köşege tıqıldı.

Centemir mırza ayvan açközlüginen Cumaziyeniñ omuzlarına yapıştı, eşitilir-eşitilmez bir davuşnen:

– Bir şeftaliçik,– dep qulağına fısıldadı ve aman başını egip, ateşli dudaqlarını yanaq üstündeki şerbentige yapıştırdı.

Cumaziye artıq quvetten tüşip, bayılıp qalmaq derecesinde edi. O, "çekil, çekil", dep qollarınen areket etmek istese de, olar özlüginden ciberilip, sarqıp tüştiler. Lâkin tamam bu vaqıtta, qaranlıq geceniñ tenalığını süslendirip, çañ sesleri eşitile başladı. Olarnıñ er üçü de abdıraştı ve qorquştılar. Tenzile közyaşınen yalvarıp:

– Alla aşqına, tez ol, çıqıñız,– dedi.

Centemir mırza çaresini tapsa ebet de çıqacaq edi. Onıñ qorqusı da bikeçlerden az degil edi. Lâkin geceniñ bu maalinde qayda sığınsın? Gizlense, duyacaqlar – azbar ortasında arabası bar.

Tenzile ap-aq kesildi.

– Alla aşqına, yalvaram...

Azbar içinde kimdir çapqalap, vıyıltılı köpçek qapını açtı – at tapırdavları artıq azbarda eşitildi. Centemir mırza aralıq etilgen qapı arasından egilip, uslubnen çardaqqa çıqtı, divarğa cuvuq turğan set üstüne töşelip, qollarını başı astına aldı ve huruldamağa başladı...

Müfti çardaqqa köterilgeninen huruldı eşitip, bir adım keri çekildi ve pışıldadı: "Lâ qavli velâ quveti..." soñra seke üstündeki qalın kevdeni körip, tayağınen onıñ yanbaşına türtti:

– Erif, sen kimsiñ?

Centemir mırza abdıradı, közlerini yumruqlarınen oqalap:

– Keldiñizmi, müfti efendi?– dep ayaqqa turdı,– Sizni beklep yuqlap qalğanım,– dedi, soñ qoştı:– Mıtlaq körüşmek kerek edi.

Seit-Murtaza efendiniñ yüregi köterilip tüşti, yüregini hoşnutsızlıq, açuv biyledi: Centemir mırzanıñ zamparalığı oña çoqtan belli edi. Şübesiz o, eger vaqıtlar başqa olğan olsa, onı it masharası etip quvıp yiberir edi, lâkin şimdi ister-istemez könmek kerek oldı.

– Biraz keçiktim,– dedi.– Yaqın köylerge haber yiberdik, yarın Qurtbike köyünde şeriattan çıqqan Seit Osmannıñ qızını cezalaycaqmız. Üç ay ev içinde qapavlı yattı. Endi barsın alçaq insanlarğa ibret olsun.

Centemir mırza:

– Kerek, kerek, müfti efendi,– dedi, lâkin yüregi qorqunen sançıldı, bu söz sıltav degilmi eken, dep tüşündi.

Qolundaki çıraqnen merdivenlerni aydınlatıp çardaqqa hızmetçi qadın çıqtı, yuqulı közlerini müftige tikip, emir beklep turdı. Müfti başını kötermedi.

– Kişilikte çıraqlarnı yaq,– dedi. Soñ, Centemir mırzağa çevirildi:– Kelgeniñ çoqtanmı?

– Ekindi maalinde. Sizni evde taparım dep belledim. Bugün maña Atay Şirinskiy keldi.

– A-a!..

Seit-Murtaza efendi bir tınış olsa da bikeçlerge kirecek, közlerine baqıp, yürek raatsızlığını yatıştıracaq oldı. Lâkin yanında Centemir mırzanıñ oluvı, meramını bozdı.

– Buyurıñız, odağa kireyik,– dedi.

Pencere tahtaçıqları üstüne yerleştirilgen altın kümsenli şemdanlar, saqınçaqlıqnen lipildegen çıraqlarnıñ ziyasınen özleri de parıldap, cieznen donavlı evniñ içini yımşaq yarıqlarnen bezendirmekte ediler.

Seit-Murtaza efendi bağdaş qurulıp, nargilesini bir qaç kereler tartqandan soñ, başını kötermeden:

– Soñ, ne haber?–dep soradı.

– Deycegim, müfti efendi, bugün saba köyge Atay Şirinskiy keldi. Bizim işlerniñ oñaytlı ketmesi onıñ yuqusını bozsa kerek, sabiy kibi yalvardı, kel beraber olayıq, Seit-Murtaza efendiniñ avası endi çalındı, dey. Men, elbet de, qart tilkiniñ sözlerini bir şağa bile almadım. Qapını açtım da: qa baqayım, tez ol, zuvuñız, yoqsam mına şimdi, dep, kürekniñ sapına yapıştım. Vallai, öyle bir ketti ki, körgen olsañız külküden içiñiz-bağrıñız qatar edi.

Centemir mırza öz uydurmacılığınen hoşlanıp, qaqıldap küldi, lâkin külküsi üzülgen yipdayın birden bölünip, çırayı deñişti: Seit-Murtaza efendi çeresiniñ ciddiyligini bozmadan, tüşünip turmaqta edi.

Centemir mırza: "Tatlısı keçmedi, accısını qaptırayım", dep, yapma ciddiyliknen başını töben aldı, aldatılğan adamnıñ davuşınen:

– O şay da-şay, müfti efendi, lâkin men bilmey edim, albu ise siz de taze yağğan tamğasız qar degil ekensiñiz,– dedi.– Atay ayta, sultanğa elçi ekensiñiz.

Seit-Murtaza efendiniñ samaylarında birden kök tamırlar qabarıp çıqtılar. Nargile çubuğını irksizliknen tişlep, ağızından tüşürdi. Adetteki kibi, kene atılıp turmaq istedi, lâkin quvetten kesilgen ayaqları areketsiz qaldılar. "Ana, deşet haber de yetti, Qadir Mevlâm yazmışını bildirdi", dep tüşündi. "Gubernator mına ne içün aşıqtı".

Hızmetçi qadın cez tabaqnen qave ketirdi – qaveler içilmey qaldı. Soñra, tekrar kirip, Seit-Murtaza efendiniñ aş aşap-aşamaycağını soradı. Lâkin o ağız açmadı, başını kötermedi, tüşünce dalğalarında qaldı. Müftiniñ bir söznen muğayıp qalması Centemir mırzanıñ keyfini de bozdı. Kündüz Atay Şirinskiy kelmesinen qozğalıp, soñra unutılıp ketken qorqusı kene de canlandı. "Bu mayda da bir qıl bardır", dep oylandı. Qorqunen birge başı yuqu yorğunlığınen ağırlaştı. Yavaştan yerinden köterilip:

– Yahşı adamnınñ keter vaqıtı,– dedi.

Seit-Murtaza efendi onıñ peşinden çardaqqa çıqtı, aynı şu seke üstünde yuqusırap emir beklemekte olğan qadınğa:

– Bar ayt, mırzanıñ arabasını yeksinler,– dedi. Soñ mırzanıñ özüne çevirilip:– suvğa dayanma, mınafıqqa inanma, qardaşım,– dedi.– Başqasınıñ sözünden ziyade, kendi közüñe işan.

– Şay da o şay, müfti efendi, lâkin mırzalarğa işandırğan topraqlarımız deñizdeki balıqnı satuvğa oşamazmı? Şay olıp çıqsa, bizni tip-tiriley yutarlar.

Centemir mırzanıñ sözleri mısqılday yañğıradılar. Lâkin Seit-Murtaza efendi bu daqqada itirazğa qalqışuv vaziyetinde degil edi.

– Alla qısmet etse, bütün dostlarnıñ hatirini hoşlarmız,– dedi.– Aydı, yarın Qurtbike köyüne kel.

Ay batqan – ortalıq sağır qaranlıq içinde edi. Centemir mırza merdiven qorqularına tayanaraq, azbarğa tüşti. Atlarnı aydaştırıp araba qapıdan çıqqanda, közlerini pencerege tikti, pencere qapavlı, yarıqlar söngen edi.

O soñki kere, "no-o!" dep bağırdı ve şu an qoyu qaranlıq içinde ğayıp olıp ketti.

Seit-Murtaza efendi uzaqlaşmaqta olğan at tapırdavlarını biraz vaqıtlar diñlep turğandan soñ, bikeçlerge kirdi, yumğan ağızını açmadan, töşekke ölü kibi serildi.

Myemiş ağa bayağı vaqıt cemaat közüne körünmedi. Lâkin çöldeki vaqia endi halq ağızında tespi olğan edi. Birleri Alimni maqtay, onıñ cesürliginen hoşlana ediler; ekinci birleri onıñ areketini arsızlıq sayıp, qorantalarınıñ başına tüşken belânıñ sebebini ondan köre ediler. Belâ ise büyük edi. Memiş ağa evden çıqmasa da, ökesine deva araştırır kibi, hışımlarını Azamat aqaynıñ evine yağdırdı: şu gecesi Qaralini yiberip, arandan sığırını aldırdı, sararıp-solğan Meryemni azbarından quvdı; nasıldır bir yasaq kâğıtlarınen, Azamat aqaynıñ qaraltısına öz saipligini şaatlap, mahkeme vastasınen resmiyleştirdi. şeylerini satıp-savıp köyden köçmeleri içün bir ay mület qoydı.

Azamat aqaynıñ savluğı künden-künden fenalaşa edi. Közsüz qalğandan soñra artıq bir daa çölge çıqmadı. Köyniñ bütün ırımcıları kelip kettiler, yaqmağan otları, silmegen mayları qalmadı, ve lâkin, iç bir şey yarağa melem olamadı.

Qoranta ağırlıqları birden Alimniñ boynuna yüklendi. Qoluna Quran alıp er kün saba sevimli ocası Resul efendiniñ evine qatnağan künleri, zametli iş künlerine çevirildi, qoluna artıq babasınıñ ırğağını alıp, cemaat tuvarçısı oldı.

Babasınıñ sağlığı onı pek raatsızlay edi. Eger o tüzelmese Alimni de ömürlik tuvarçı taliyi bekley edi. Lâkin Alim tuvarçı olmaq degil de, oqumaq, Resul efendi kibi ahır dünyanı körmek ve neticede, Vanânıñ başlağanı kibi, ressam olmaq (bu hayal onda daa yaqınlarda peyda olğan edi), ve ya da, mına, Saadiniñ "Gülistan”ı kibi kitaplar yazmaqnen oğraşacaq edi. Alim bu aqta çoq tüşüne ve hayallandıqça öz oylarına aşıq ola edi. Onıñ acayip ziyrekliginen hoşlanğan Resul efendi onı er aqşam öz evine çağıra ve endi onı "Biñ bir gece" masallarınen, Sumgülzadeniñ şiirlerinen, Ayderniñ ikâyelerinen aşna etken edi. Alim yüregine ziyade yatqan bu eserlerden bir çoqlarını aytılğan ve ya da oqulğanı kibi, zeinine siñire, bir eşitkende bile ezberden ögrene edi. Evdemi, çöldemi, er yerde, eşitken eserleriniñ qaramanlarınen yaşay, olarnen quvana ve yanıqsıray edi. Resul efendiniñ yaşlığı kini, onıñ ömür şadlığı da buña kelip bağlanğan edi. Soñki kere körüşüvlerinde Resul efendiden özüniñ İtanbulğa oqumağa yollaycaqlarını eşitkenden soñra, hoş niyetleri, esindeki tüşüncesi, yatqanda tüşi olğan edi. Lâkin quvanç haberinen bir vaqıtta, apansızdan kökten engen kibi, qorantalarınıñ başına tüşken bahıtsızlıqlar göñlüni qırıp, tüşünce ve yanıq içine muğaytıp taşladı. Onıñ tiriligi nasıldır bir solğunlıqqa çevirildi. Soñki künler içinde özüni bir-qaç yaş eslengenday duydı.

Başlarına qopqan belâdan soñ, bu birinci cuma künü Alim quşluq maallerinde soqaqqa çıqıp, dostlarını közledi. Lâkin cuma künleri soqaqları halqnen qaynaşqan köyde, dersiñ, can oğlu-can qalmağan edi. Alim bayağı bir vaqıtlar aşağı-yuqarı çapqaladı ve niayet çeşme başında gügümini toldurmaqta olğan Qudduske rastkeldi.

Quddus birinci egizniñ oğlu olıp, on-on eki yaşlarında bir bala edn. O Alimni körgeninen, qolunen çeşmeniñ ağızını qapatıp, vıznen aqqan suvnıñ püskürigini oña qarşı doğrulttı. Alim, Qudduste siyrek ola turğan oyun şeñliginen hoşlanıp, aman suv tolu aşlavğa yaqlaştı. Qollarını çömüçlep, onıñ yüzüne suv şıpırtmağa başladı. Bir daqqadan olarnıñ ekisi de, suvğa çomğan adamday, baştan-ayaq sım-sılaq olıp qalğan ediler.

Alim:

– Soñ, nasıl, yahşı tüştimi?– dedi ve yañğıravuq sesnen hahıldap küldi.

Quddus başlağan işiniñ özüne ağır bitkeninden sıqılıp, laqırdını aman çevire qoydı:

– Qurtbike köyüne ketesiñmi? Yoldan sapqan bir qadınnı cezalaycaqlar, bütün köy anda ketti.

– Nasıl yoldan?

– Şeriat yolundan. Oynaşınen tutqanlar. Bir qaç ay ev içine qapavlı yattı. Quranda bu aqta, "eceli yetkence qapavlı tutuñız", denile. Bugün ise cezağa da oğratacaqlar.

Quddus bütün itiqadlarnı bilgen ve olarnı özüncesine kütken bir bala edi.

O, oturıp-turıp, böyle bir allarda qadınlar ne kibi cezalarğa oğratılğanını sayıp, tabirlep çıqtı. Soñ, Alimniñ cevabını beklemeden, gügümini omuzına urdı.

– Men şimdi kelirim,– dep, qapısı aralıq başından açılğan, dam evge kirdi.

Avası sıcaq ve küneşli edi. Yer yüzüne akim kesilgen tınçlıq araretinen köterilgen buv, tuman şekiline kirerek, dağlarnı qaplap, sel olıp köyge ener kibi, ep dağ eteklerine sarqmaqta edi.

Olar köyden çıqıp, eñişli-yoquşlı yımşaq otlaqlar içinden qomşu Qurtbike köyüne doğru yol aldılar. Yolda cayılıp yatqan bir çalınıñ yanından keçkende, öglerine kiyiksirep qalğan qara mışıq atılıp çıqtı, ateşli közlerini parıldatıp, soñ yıldırım tezliginen şu yerdeki çalılar arasına siñip, közden ğayıp oldı.

Quddus qollarını ap-aq kesilgen yüzüne ketirerek, nasıldır bir dualar pışıldadı, soñ Alimge çevirilip:

– İşler yaramay, bahıtsızlıq olacaq,– dedi. Köyge barıp yetkence ağız bile açmadı.

Dostunıñ apansız bir rastkelişnen keyfsizlenmesi Alimniñ canını sıqmadı, aksine, cın ve şeytan aleminden ve çeşit itiqadlardan ğayrı laqırdı bilmegen Quddusnıñ susması, oña amanlıq berdi. O kene de öz oylarına qapıldı...

Arası bir saat keçer-keçmez olar Qurtbike köyüne kelip kirdiler. Elli-altmış hanelik köy rıqma-rıq at-araba ve dört bir yaqtan toplanğan halqnen tolu edi. Dam saçaqlarından, qalav ve divar üstlerinden, qır töpelerinden erkesniñ közü ufaq pencereli, alçaq dam evçikke tikilgen edi. Ev qapusında qollarında sopaları olğan eki qırcıman köylü qaravullıqta tura edi. Birazdan, küneş ışığınen balqıldap, vıznen kelmekte olğan fayton ve soñra eki atlı taleke körüldi. Halq canlandı, areketke keldi. Quddus Alimniñ qulağına fısıldınen:

– Müfti kele,– dedi, özü ise faytonğa çevirilip, ağarıp qalğan dudaqlarını oynatıp, kene dua oqudı.

Fayton doğru qapı aldına kelip toqtaldı. Andan cübbesine sarılı, selbiday uzun, pıtaqday ince, çıqıq çeñgeli qadı-asker tüşti. Fayton qapısını aralıq etip, müftige qol berdi, Müfti yerge ayaq basqanınen:

– Başlañız!– dedi.

Qadı-asker ve şu yerde bulunğan molla Saledin ve bir qaç köylüler qapığa doğruldılar. Halq çım-çırt kesildi.

Qadı-asker sofağa çıqıp, keri çevirildi, Quran oqur kibi, maqamlı ve qarıq bir sesnen:

– Cemaati müslimin,– dep başladı.– Köyüñizniñ sakinesi Seit Osmannıñ qızı, Peyğamberimiz Muammedi aleysselâm tarafından üküm etilgen nikâsını – şeriatnı bozdı. Böylecesine o, em fani dünyada ve em de ahrette Quran azimişan tarafından çekişmege üküm etilgendir. El bosağasını atlap, el töşegine soqulğan oynaşı da qolğa tüşse, aynı cezağa nasiptir. Cemaati müslimi! Üner, ibret alıñız! Şeytan şerine qapılmañız.

Qadı-asker keri döndi. Bir qaç köylü ve molla Saledin qapınıñ şırtını çıqarıp, içeri soquldılar. Şu daqqası matem urbasınen ölüday yaş bir qadın peyda oldı. Ög sıralardaki halq birden seskenip, keri çekildiler: qadınnıñ dağılıp qarışıp qalğan saçları, ap-aq ölü közleri, çıqıq, şaşqın çeñgelerine yapışqan beñiz zarı, qara topraqday, quru edi.

Halqnı körgeninen o da seskendi, özüne tikilgen közlerden qorqıp bütün kevdesinen qaltıradı, aman qapığa yapışıp, bir qaç aylardan berli qapavlı turğan odasına ıntıldı. Lâkin qapıdaki köylüler qollarındaki sopalarnıñ uclarını onıñ köküsine tayap, siltemnen keri itep yiberdiler. Qadın sırt üstüne avdarılıp, merdivenlerden aşağı yuvarlanıp ketti. Şu arada kimdir, onıñ yüzüne avuç tolusı balçıq şıpladı. Halq sürüsi içinden onıñ üstüne çürük yemiş, topraq, taş yağdı. Kimdir, şalqaq yımırtanen yüzüni sap-sarı etti. Qadın, can-alâmetinen ayaqqa turıp, kaçmaq içün insan sürüsi içine soquldı: onıñ üstüne tükürik, sögüş, topraq, taş yağdı. Boşluqqa çıqqanınen saçlarını savurıp qaçmağa başladı. Balalar, qadınlar, köylüler yayğara qoparıp, onıñ peşinden quvdılar.

Köy endi keri qalğan edi. Lâkin sürü tınmadı, quturğan köpeklerday ökürip, bağırıp, avnıñ peşinden quvdılar.

Zavallı qadın nefesi tıyılıp, toğaylıqqa çıqtı, keri çevirildi: sel olıp, yayğara qoparıp, eyecanlı sürü kelmekte edi. O artıq yıqılıp qalmaq derecesinde olsa da, ölüm qorqusı ğayret berdi, o kene ögge ıntıldı...

Halq, arqadan selday uvuldap kelgende, birden qarşı capta kölge peyda olıp, qanatlı quşday bayırdan aşağı oqlandı. Qadın, aldındaki qaraltını körgeninen oñğa burulıp, kene qaçtı. Lâkin kölge qadınğa yetip, onı quçağına aldı, öpmege, ohşamağa başladı. Bu arada sürüniñ ög sıraları yaqlaşıp, ne yapacaqlarını bilmegenday susıp, qatıp qaldılar. Lâkin erkekni tanığanlarınen, "oynaşı", "oynaşı", davuşları gürüldep, qaşqır sürüsiday qurbanları üstüne atıldılar. Saçlarını, kölmeklerini yulqmağa, yüzlerini, tenlerini tırnamağa, taş-topraqnen şıbalamağa başladılar. Qadın yıqıldı. Sürü yaşnıñ üstüne atıldı, daa ziyade bağırışıp, fiğan qopardılar.

– Ur!..

– Ur, ölsün!

Taş-topraq yağmurı astında qalğan yaşnıñ qolunda birden pıçaq yıltırap, onı oñuna, soluna silkti. Ög sıralarda vayıltı qopıp, sürü keri çekildi. O nasıldır kiyik bir ses çıqarıp, pıçaqnı qadınnıñ ve özüniñ boğazı astına soqtı. Bir-qaç saniyeler pıçaqnı qolunen tutıp, ayaq üstünde qadalıp qaldı, soñ yerge avdarıldı... Sürü, terenden qopqan ohuldıdan ğayrı, ses-soluq çıqarmadan, episi başlarını egdiler. Örüşten qaytqan qoyunlar kibi, köyge döndüler.

Cesetlerden bir az avlaqta balalar toplaşıp, korqunen qaramaqta ediler. Quddus, ağarıp qalğan qaltıravuq dudaqlarını zornen oynatıp:

– Ana, kördiñmi, aytqanım kibi, bahıtsızlıq oldı,–dedi.

Alim indemedi. Qırğıy quşlarday öz qurbanlarını çökçilep köyge qaytqan sürüge qaradı. Bütün bu rezillik o qadar tez olıp keçti ki, Alim iç bir şey añlamadan, bütün vaqıt baqıp turdı, sürünen çaptı, bağırdı... Şimdi, açuvı yatışqan sürü darqalıp, çimenlik içinde ömürniñ perişanlığını añdırıp yalıñız cesetler qalğanda, onı tasvir olmaz bir titislik, deşet qorqusı sarıp aldı: demek, ömür de bir anlik şey eken! Demek, olar ebediy olaraq kettiler! Canlanmaycaqlar, yaşamaycaqlar... Küneşni, yıldızlarnı körmeycekler. Ya anda?.. Olar gögercin olıp uçtılar yoqsa...

– Quddus, olarnı cennetke alırlarmı?

Quddus kestirip ayttı:

– Almazlar, olar ömür billâ ceennem qazanında yanacaqlar, Allanıñ hışımını çekecekler.

Quddus sözlerini öyle bir inam ve kanaatnen ayttı ki, Alim, açuvından az qaldı onıñ solğun yüzüne tersley bere, şamar yandıra yazdı.

– Ne, quvanasıñmı?

Quddus Alimniñ yañğıravuq sesini eşitkeninen, yumğan ağızını açmadı, közlerini töben aldı. Onıñ zanınca, tabiatı çalıq, tüşüncesi aşer Alimni de ceennem qazanları bekley edi. Lâkin Alimniñ qızmatabanlığını bilgeninden, bu aqta indemey qaldı. Köydeşlerine çevirilip:

– Qaytayıq, mefta yanında turmaq günahtır,– dedi.

Balalar, dersiñ, serilip yatqan cesetler olarnıñ artından izlegenday, daqqada bir közlerini keri çevirip, avlaqlaşa başladılar. Olar, özleri içün eglence sanğan vaqianıñ eldirekten böyle neticelengeninden, teren teessuratqa tüşkenlerinden, laqırdığa söz tapalmay, sessiz-şamatasız, tüzemlik boyu papiyler kibi yavaş-yavaş kettiler.

Olar bayırğa çıqqanda, Qurtbike köyü yanından aynı şu fayton, onıñ peşinden eki atlı taleke körülip, ölenleri otaymağan yolnen Köpürli köyge doğru buruldılar. Balalardaki susqunlıq yelnen savurılıp alınğan kibi, şu an ses-şamata qoparıp, ömürlerinde ilk körgenleri faytonnıñ peşine tüştiler.

Asav atlar, tüzemlik içinden faytonnı quş kibi uçurıp ketmekte ediler. Balalar birazdan faytonnıñ peşine yetseler de, arabacı olarnen künleşir kibi, telbevinen sıq-sıq atlarnı qamçıladı. Balalar, nefesleri tıyılıp, birer-ekişer keri qala başladılar.

Olarnı sarğan kederli susqunlıq artıq çezilgen edi. Bağırışıp, quvalaşıp, çomparaz atılıp, köyge yaqlaştılar. Lâkin, şeñlik sevmegen Quddus kene sebep taptı. O, capqa qarşı tırmaşqan sarıqlı adamnı körgeninen, çırayı ağardı, pışıldınen:

– Beşarıq köyüne baht ketirgen derviş olmasın,– dedi.

Balalar arasında sepkil betli, köyde Çomez lağabınen çağırılğan alçaq boylu bala:

– O çoqtan olğan şey, endi ölgendir,– dedi.

Quddus, başqa laqırdılarda özüni çoq aşna saymasa da, itiqad tabirlevde iç kimseni üstün çıqarmay edi.

– Yeq, o bir dünyadan kelgen dervişler iç bir vaqıt ölmeyler, o Alla musafiridir. Baqıñız, yüre, em de laqırdı ete, demek, onıñ yanında başqaları da bar, amma biz körmeymiz.

Balalar, birer-ekişer çalılar astına pısıp, közlerini endi bayır töpesine çıqayatqan sarıqlığa tiktiler. Quddus, "ve lâ havli ve lâ quveti", dep, qollarını yüzüne ketirdi.

Sarıqlı yaqlaştıqça, Alim başını çalı astından ep köterip, birazdan:

– Balalar, bu bizim köyge kelgen türk mollası da,– dep bağırdı ve oña doğru adımladı.

Alimniñ sesinden yüreklengen balalar, öz qorqaqlıqlarından utanıp, sögüşnen Quddusnıñ üstüne atıldılar. Quddus ise utanğanındanmı, yoqsa tükenmegen qorqusındanmı, çalı astından başını bile kötermedi.

Çömez özüne kelip:

– Ebet de o, cemaatnı toplap, Türkiyege köçüñiz, dep aytqan edi, amma anda daa da beter eken.

Alim qoluna iri bir taş alıp, balalarğa çevirildi:

– Balalar, Resul efendi ayta, o bizni köyden köçürmek istey eken. Aydıñız quvalayıq, köyge ayaq basmasın,– dedi ve razılıq beklemeden qolundaki taşnı sarıqlığa qarşı fırlattı. Sarıqlı omuzına taş tüşkeninen abdırap, etrafına baqındı, topnen turğan balalarnı körgeninen, tayağını sallap, olarğa qarşı çapmağa başladı.

Quddus, çalılar astından tavşan kibi sekirip, köy betke qaçıp ketti. Balalar bir an indemey pısıp turdılar. Alim ise taş artından taş fırlatıp, qollarınen başını saqlağan sarıqlını artıq qorçalanuvğa mecbur etken edi.

Alimge başta Çömez qoşuldı: qatıp qalğan bir topaç topraq alıp, sarıqlınıñ omuzına yandırdı. Qalğan balalar da köçtüler. Nege oğrağanını bilmegen sarıqlı keri çevirilip, cübbesiniñ eteklerini köterip, bir baş captan aşağı qaçmağa başladı. Balalar ardını üzmediler, külip, ses-şamata qoparıp, onıñ peşinden quvdılar.

Fayton ve taleke eñişli-yoquşlı çöl yolundan burulıp, birazdan köyge kirdi, yuvanqaşlanıp ketken tar soqaqlardan enerek gür ceviz terekleri astında gizlengen qızıl kirametli evçikniñ ögünde toqtaldı.

Köy halqı balası-çağasınen bu ziynetli faetonnıñ peşine tüşip, onı dört-bir yaqtan sarıp aldılar. Atta Memiş ağanıñ özü bile qat-qat beznen sarılı başınen, qarşı qır töpesindeki evniñ çardağında peyda olıp, özüni köstermege utanğanından, aman keri çekildi.

Talekesinden başta Centemir mırza sekirip, Resul efendiniñ qapısını qaqtı. Acemi qollarnen quraştırılğan tahta qapı ğırıltınen açılıp, bosağada Resul efendiniñ cübbege sarılı ince, uzun boylu kevdesi peyda oldı. O Centemir mırzanı ve qapısı aldındaki cemaatnı körgeninen, kederli közlerini kerip, abdırap aldı: nemi eken! Lâkin müfti tayağına tayanaraq, cübbesini salındırıp, faytondan tüşti. Böylece, onıñ abdıravı da yatıştı. Centemir mırzağa baqış bile taşlamadan, müftige yaqlaştı, sayğı ve ürmetnen qolunı aldı ve evge davet etti.

İçerisi tam-taqır edi: astı sarı balçıqnen ayalanğan ev içinde bir töşek ve yorğandan, divar boyu töşelgen yun minderden, ev ortasındaki kürsüden ğayrı iç bir şey yoq edi. Qapı kenarındaki köşe içinde yağbeznen örtüli çanaq-çölmekler qonaqbaynıñ yoqsullığını añdırmaqta ediler.

Müfti ev içini közden keçirip:

– Faqır yaşaysıñ, qardaşım,– dedi. Minder üstüne bağdaş qurıp oturğandan soñ:–Aydı, bir çareler körermiz, şay yaşamaq olmaz,– dep qoştı.

Centemir mırza oturmağa yer tapalmay biraz vaqıtlar ayaq üstünde qadalıp qaldı, soñ, niayet, kürsüni divarğa taba çekip, ayaqlarını haçlap, yaslana berip oturdı.

Müfti yorğun ve keyfsiz edi. O, ulpaq minderniñ başını qatlap, tirsegine tayanaraq, çalqa yattı.

Bir qaç aydan berli cemaat diqqatını celp etmek içün söz yürsetilgen ve qapalıp tutulğan qadın meselesi onıñ tüşüngeniday çıqmadı. Vaqianıñ böyle neticelenmesi umumnıñ diqqatını şeriat qaideleriniñ qorulmasına degil de, tökülgen qan meselesine celp etecek edi. Ana, kene de emiş-demişler başlar, yamanlıq kene de müftiniñ adınen bağlanır.

O gubernatornı hatırladı. Soñ aylar içinde, onıñ er bir areketi, gubernatornı hatırlavnen bağlana edi. Gubernator ne aytır? Nasıl baqar? Begenirmi?

Bu mesele de gubernatorğa barıp yetecegi şeksiz edi. O, şeriat meselelerinde Seit-Murtaza efendiniñ qattı areketke keçkenini añlar. Lâkin meseleniñ şay neticelengenine nasıl baqar?

Bir kün içinde onıñ – Seit-Murtaza efendiniñ şerinden eki can qıyıldı. Yürekte qozğalğan azap qayğısı, ahret günaı bir yaqta tursun, ya gubernator ne aytır? Terazedeki qabaat çekisine bu bir yük daa olmazmı?

Müfti qayğılı oylarğa dalaraq, köz qapaqları ağırlaşa başlağanda, birden abdıradı ve ayaq üstünde qol qavuştırıp oturğan Resul efendini kördi.

Zavallı Resul efendi quvanğanından ne yapacağını, neden başlaycağını bilmeden, çekişip turmaqta edi. Centemir mırza ise çubuğını qoqulı tütünnen nıqtap, ağızından budaq-budaq tütün dumanı çıqarıp, seçilir bir kibbarlıqnen iri köz qapaqlarını açıp-qımıp Resul efendini baştan ayaq süzmekte edi.

Müfti:

– Qardaşım, salqın suvuñ yoqmı?– dedi.

Resul efendi söz başlamazdan aldınki bu susqunlıq qolaysızlığından qaçınıp, azbarğa çıqtı, quyudan suv çekip, qatıq tolğumağa başladı. Çevre-çetten azbar qoranı sarıp alğan cemaat, Resul efendige kösterilgen bu sayğığa taacip eterek, alâ daa oña bala şaşqınlığınen baqıp turmaqta edi. Resul efendi de olarğa qarap: bahtımızğadır, der kibi, cılmayıp aldı. Toplanğanlar da, dersiñ söz birliknen, hoşlanıp, ses-nidanen biri-birine baqıp külümsirediler.

Bu arada azbarğa Centemir mırza çıqtı, talekesi üstünden örme çantasını alıp, evge qaytıp kirdi.

Alim de şu yerde edi. Resul efendi onı işaretnen özüne çağırıp:

– Bar, oğlum, egizlerni çağır, müfti keldi, özüñ de mında qaytıp kel, kereksiñ,– dedi.

Resul efendi yazma tolu salqın bardaqnen içeri kirgende, açılğan çanta ögünde tiz çökken Centemir mırza ve müfti endi qapınmaqta ediler. Oña da buyur ettiler. Lâkin o, özüniñ yoqsullığından utanıp, daa olar kelmezden aldın aşağanını bildirdi, bardaqnen meşrebeni öglerine sürdi.

Centemir mırza, müftiniñ meşrebe toldurmasını beklep, soñ bardaqnı qoluna aldı, iştianen içip, soñuna qadar tüplengen bardaqnı yerine qoydı.

– Salqın suvuñız bar,– dep, bürtük-bürtük qatıqnen aqlanğan mıyıqdarını yeñine sildi.

Evge kirgeninden berli bu onıñ birinci sözü edi. Qonaqbay bu efendini ve onıñ kibirligini begenmey edi. Lâkin, ne yapsın, fışqı tutsañ, qaviy tut degenler, şimdilik lâçare, qatlanmaq kerek,

Laqırdını müfti açtı:

– Soñ, qardaşım, topraq davası ne alda? Şu içbazar insan meramından qaytmadımı?

Resul efendi müftiniñ ögüne tiz çökip, yarlıq meselesinden köçerek, işniñ tafsilâtına kirişti.

Centemir mırza biraz diñlenip turğandan soñra, ikâye olunğan meselede göñlüne yatqan iç bir şey tapmağanından, bosağağa çıqtı, tartına berip, kerildi: üyle vaqıtı onıñ yuqu saati edi.

Bu arada azbarğa egizler ve Alim kirip, qapığa doğruldılar. Laqırdınıñ uzaycağı Centemir mırzanıñ yuqusını tezleştirip, yavaş-yavaş başı ağırlaşa başladı. O talekesini ceviz teregi taldalığına çekip, yabuvnen örtülgen tobanlar üstüne yerleşti.

Onıñ bütün meramı – köylerde müftinen körünmek, duşman mırzalarnıñ küncüligini qozğamaq edi. Onıñ şimdiki arzusı – müfti daa ayaqta olğanda küreşmek, nam deryasında yaldamaq edi. Bir de bir şey olıp müfti devirilse, ekinci bir yalığa yaldap çıqmaq onıñ içün zor bir şey degil edi.

Centemir mırza taleke üstüne yerleşip, biraz oylanayım degence, oypal yanaqları areketke kelip, ağızından qarıq davuşlı hurultılar çıqara başladı. Suvda boğulğan adamnıñ ğırıltısını añdırğan bu davuşlar şu derece öktemli edi ki, atta beş-on adım avlaqta turğan Alim bile hucur davuşqa qulaq asmay qalmadı. Niayet, qora etrafındaki halq birer-ekişer darqap ketken soñ, Alim arabağa yaqlaştı. Centemir mırzanıñ şişik yanaqlarınıñ qabarıp semgenini, aynorlu davuşlar çıqarıp ağızını baqalarday açıp qapatqanını körgeninen, külküsini zornen tıyıp tuttı. Şu yerdeki kütük üstünde qaynaşmaqta olğan qırmısqalardan bir qaç danesini alıp, onıñ siya mıyıqları üstüne taşladı. Olardan biri, özüne qurtulış arağan ayvannıñ can alâmetinen, Centemir mırzanıñ burun teşigine çapıp kirdi. Alim ceviz teregi artında gizlendi. Arası bir an bile keçmedi, Centemir mırza öyle bir aqsırdı ki, yuqusı aman bölünip, arabadan sekirip tüşti. Lâkin aqsıruvnıñ soñu kesilmedi, o ep aqsıra, burnunı oqalay, lâkin iç bir şey hayır etmey edi. Onıñ yanaqları çükündirday qızardı, közlerinden yaş aqmağa başladı.

Niayet, mırzanıñ aqsıravı yatışmağa başladı. O cebinden al yavlığını çıqarıp, közlerini sildi, etrafına qaradı. Külküden tıyılğan adamnıñ sesini eşitkeninen, ceviz teregi artına aylandı ve şu an açuvnen kögerip, bulutday qarardı: qursağına yapışqan Alim, tonqaya tüşip, köz yaşlarına boğularaq, qaqıldap külmekte edi. Mırzanıñ peyda olması onı daa ziyade coşturdı. O külküden taqattan tüşkeni alda, ep keri çekilerek:

– Qırmısqa, qırmısqa!–dep, qatıp qalmaqta edi.

Centemir mırza özüni tekmil unutıp, terek çatalını qap-qaç etti.

– Seniñ çıplaq ecdadınıñ...– dep, Alimniñ peşine tüşti. Çatalnı boylap urayım der ekeç, Alim araba astından sıptırılıp, ekinci tarafqa çıqtı, kene de:

– Qırmısqa!–dep bağırdı. Centemir mırza küçük bir kütükke yapışıp, Alimge qarşı fırlattı ve onıñ peşinden quvdı. Lâkin şeytan çevikliginen döngen Alimni ne tutmaqnıñ ve ne de urmaqnıñ çaresi yoq edi.

Olar azbar içinde quvalaşqanda qapı aldından Resul efendiniñ sesi eşitildi:

– Oğlum. Alim, mında kel!

Centemir mırza yatışmağan açuvnen:

– Toqta sen, qatır qulaq piç, men seniñ babañnıñ...– dep ökesini sögüşnen yımşata başladı. Soñ, talekesine minip, bayağı bir vaqıtlar daa öz başına mırıldanıp yattı ve niayet közlerine kene yuqu perdesi tüşip, sögüşi kesilerek, artıq hurultısı köterildi.

İçeride egizler müfti aldında tiz çökkenleri alda, kirpik oynatmay onı diñlemekte ediler. Müfti ise dünyasından bezgen bir adamnıñ bezginliginen dudaqlarını zornen areketke ketirip, sözlerini ağızından çaynar kibi, aqırın-aqırın çıqarıp taşlamaqta edi.

– Canavar, canavar kesildiler. Yüreklerinde meramet ve şefqatnıñ diremi bile qalmadı. Ağa-qardaş episi biri-birini yutmaq isteyler. Yarıq künlerimiz şimdi zindan oldılar... Din qardaşlarımız bile zabitlerniñ avasına oynaylar. Memiş ağalar, Atay Şirinskiyler kibi soyları dinlerini satıp, olarnen bir sofrada oturıp, domuz eti aşap, bayımaq peşine tüştiler. Olardan daa ne beklemek mümkün?..

Egizler ve Resul efendi diñlep, tüşünip oturdılar. Müfti ise topraq meselesini unutıp, öz duşmanı – Atay Şirinskiy sürüsini yamanlamaq niyetinen, qırq dereden suv ketirip, köylülerniñ başındaki bütün belâlarnı olarnıñ adınen bağladı.

Alim köşede qadalıp, köz almadan yer “Allasına”, köyde ayta turğanları kibi, "gubernatornıñ özünen laqırdı etken" adamğa – müftige qarap turdı. O bu qartnıñ ağarğan saqalına, soluq beñizine, de ateşlenip, de sönip ketken közlerine baqaraq, daa bugün, bundan bir qaç saat aldın qıyılğan eki cannıñ sebepçisi o olğanı fikrini bir yerge sığıştırıp olamay edi.

Egizlerden birincisi, söz başqa ceryan alğanından, biraz burğalanıp turğandan soñ, nezaketnen müftiniñ sözüni böldi:

– O şay da, şay, müfti efendi, ya biz ne yapayıq?– dedi.

Ebet, şimdi bütün cemaatnı çekiştirgen: ne yapmalı suali edi.

Müfti, ağrığa devası azır turğan bir adamnıñ azır cevaplılığınen:

– Çare qalmadı, köçüñiz qardaşlarım,– dedi.– Köy-kent toplan da, Aq topraqqa köçüñiz.

"Aq" topraqnı öz közünen körgen Resul efendi bütün barlığınen icretke qarşı edi. Yañı-yañı topraq keseklerini öz qoluna keçirmege ıntılğan Memiş-ağanıñ zıtına olaraq, köç hastalığına qarşı Köpürli köyde bir özü baş kötergen edi. Öz ülemasına inanğan cemaat, köyge kelip-ketken türk mollalarınıñ teşviqatına baqmadan, öz topraqlarına yapışıp qalğan ediler.

Onıñ közünde büyük adam olıp körülgen müfti de köç meselesini qozğağanda Resul efendi dayanamadı:

– Bizim köylüler köçmezler, müfti efendi,– dedi.– Yat ellerniñ qulu olmaqtan ise, eyisi öz toprağımızda yaşarmız. Anda öz halqları tilencilikte çekişeler, şay olğanda ğurbetler nişler? Tuvğan yerinde qısmet bulmağan, ğurbetlikte bulurmı?

Müfti indemedi. Zaten bu meselede soñ vaqıtlarda saqtlıqnen davrana başladı, kene evelki meseleden alıp köçti:

– Yarlıq meselesini şöyle yaparmız: Simferopolde eskiden berilgen yarlıqlarnıñ cedveli bulunmaqta. Özüm araştırıp taparım, ana şay etip Memiş-ağanıñ ağızını qapatırmız. Lâkin bu tekmil qurtulmaqmı? Bir qaç aydan şu hınzır insan yüz türlü şey daa tüşünip çıqarır. Çünki olar qaşqır olıp doğğanlar. Endi bizge, ruhaniylerge qarşı da atıla başladılar. Tezden ruhaniy idaresi saylanacaq. Şu hınzırnı saylavlarğa yollamañız. Ana, bahtıñızğa siziñ köyge Resul efendi kelip tüşken. Şeerge de onı çağırırmız. Bir avuç halq qaldıq, bare öz-özümizni qayğırayıq.– Müfti Resul efendige çevirilerek, devam etti:– Sen, qardaşım, dünya körgen bir adamsıñ, Seit-Celil efendiniñ nasıl bir adam olğanını çoq yahşı bilesiñ, bunı bütün tafsilâtınen gubernatorğa yaz. Memiş ağalar onı müftilikke nafile köstermeyler. Soñki peşman, başqa duşmandır, başıñızğa patlaycaq qabaqnı aldın körmege alışıñız.

Resul efendi:

– Yahşı, müfti efendi, yazarım, bütün tafsilâtınen yazarım,– dedi.– Lâkin bundan fayda çıqarmı?

– Tamlay-tamlay göl olur, degenler, qardaşım, namuslı insanlarnıñ bütüni istiqballerini tüşünip areket etseler, gubernator da bunı esapqa almay qalmaz edi.

Birinci egiz:

– Yardım qoluñıznı uzatqanıñız içün sağ oluñız, müfti efendi,– dedi.– Yarlıq meselesi içün yaqın künlerde bir de birimiz sizge barırmız, mahkeme malümat istey.

– Yahşı, keliñiz,– dedi müfti. Soñ, pencerege qaradı. Küneşniñ soñki ziyaları terek töpelerine tartılmaqta ediler. Birazdan içerisi sezilir derecede qaranlıqlaşıp, eşyalarnıñ şekilleri deñişe başladı.

Resul efendi müftiniñ cıyışınğanını körip, öz evlâdını taqdim eter kibi, ğururnen:

– Müfti efendi, menim aytqan Alimim işte bu gençtir,– dep Alimni kösterdi.

Yüz çizgileri köşe içindeki qoyun qaranlıqnen silingen Alim, adı añılğanınen közlerini töben alıp, qollarını qavuştırdı. O, köletke kibi qararıp, qadalıp turmaqta edi.

Müfti onı daa şimdi esledi. Lâkin onıñ adı nasıl bir munasebetnen añılğanını hatırlap olamadı. Biraz vaqıtlar baqıp turğandan soñra:

– Oğlum, yaqın kelçi,– dedi.

Alim ögge dogru adımlap, müfti aldında toqtaldı. Qaranlıqta Alimniñ yalıñız burunı, parmaqday qalın qaytan qaşları astında yanıp turğan iri közleri seçildi.

Müfti, batırday qatıp qalğan bu balanıñ tiri baqışlı közlerine qaradı. Soñ onıñ közleriniñ temizliginden utanıpmı, yoqsa bu yaş fidan qarşısında öz qartlığından çekinipmi, başını töben aldı ve şu an bundan bir qaç ay evelsi o aqta Resul efendiniñ aytqanlarını hatırladı. Eşitilir-eşitilmez bir davuşnen:

– A-a, sensiñmi?–dedi.

Alim közlerini almadan qarap turmaqta edi. Müfti, niçündir, bu baqış altında özüni qolaysız bir vaziyette duydı, bu nazarnıñ arsızlıqmı, qabaatlavmı, ne olğanını birden añlap olamadı. Niayet, zornen külümsirep:

– Yaramazsıñmı, oğlum?– dedi.

– Hayır, müfti efendi, yaramaz degilim, çünki iç kimseni öldürmedim,– dedi.– Amma siz...– Alim biraz tutuldı, soñ:– Men bugün Qurtbike köyüne bardım,– dep qoştı.

Egizler öz araları abdıraşıp, şaşqınlıqnen Alimge baqtılar. Resul efendi çaresizliknen bir şeyler burçanladı, başını bir qaç kereler burıp aldı:

– Oğlum, eslilerge til qaytarmaq arsızlıqtır,– dedi. Lâkin Alimniñ açıqlığı, er vaqıttakisi kibi, şimdi de göñlüni coşturdı.

Müfti ise:

– Yaramaz, yaramaz ekensiñ,– dep, aytmağa artıq söz tapalmadı. Alimniñ aynı meseleni qozğaması, onı daa ziyade muğayttı. Özü duymadan:– gubernator ne aytır endi,– dep aldı.

Müftinen beraber içeridekilerni de qolaysız susqunlıq sarıp aldı. Alimni maqtamağa azırlanğan Resul efendi endi onı qorçalamaq mecburiyetinde qaldı.

– Afu etiñiz, müfti efendi, o yamanlıqsız bir bala olmaqnen qalbindeki sırları daima tilinde bulunmaqtadır. Lâkin daa ele yaş olması, kemalına yetmegen fikirlerini ifade etmesini zorlaştıra. Lâkin eminim ki, eger siziñ rahmetiñiz sayesinde onıñ qaynaq fikirleri tasilnen nizamğa çekilir ise, beşeriyet içün o körümli bir adam olur. Onıñ tasavurı derya tolqunlarıday taşıp turmaqta, lâkin şimdilik aqılı yalıñız köy teessuratlarınen çırpınmaqta. Mende olğan malümat endi onıñ başına yerleşti. Artqaç bilgiden özüm de acizim. Onı adam etecek yalıñız siziñ hayratıñıznen körecek tasilidir.

Müfti, şaymı eken der kibi, oyuq közlerini kene Alimge doğrulttı. Alim ise qabaat işlegen adamnıñ tavurınen, ocasınıñ sözlerini diñlep turmaqta edi.

Müfti ayaqqa turdı. Alimniñ tınıp qalmasını boysunuv sayaraq, arıq qolunı onıñ omuzına qoydı.

– Yahşı, oğlum, yardım etermiz, bir qaç aftadan yolğa çıqarsıñ.

Yolğa?! Alimniñ başında şu an Resul efendiniñ deñiz seyaatları, uzaq diyarlar aqqındaki ikâyeleri canlandı. Quvançnen müftige qaradı.

– Ebet, keterim,– dep taşladı.

Müfti, onıñ peşinden egizler ve Resul efendi qapıdan çıqtılar. Köy endi qaranlıqqa bürünmekte edi. Yalıñız yüksek qırlarnıñ çıplaq bağırında aqşam çabağınıñ ep çekilmekte, tüssüzlenmekte olğan soñki qızarıntısı sakinliknen yanıp turmaqta edi.

Fayton azır edi. Asav atlar sabırsızlıqnen ayaqlarını qaqıp, başlarını ege-ege yol közlemekte ediler. Telbevlerni tutıp, talekesi üstünde esnep turğan Centemir mırza da, qapı aldındaki müftige sabırsızlıqnen qaramaqta edi.

Müfti faytonına yaqlaşıp, oña zornen mindi ve qadife minder üstüne yerleşti.

– Aydı, qardaşım, unutma, anavı mektüpni tezce yaz,– dedi.

Fayton köçti. Onıñ artından Centemir mırzanıñ talekesi de yöneldi.

Alim köçürme qapığa çapıp, arabalarğa yol açtı. Centemir mırza Alimni körgeninen, atlarını aydağandan olıp:

– No-o, şeytanlar,– dep qamçısını Alimniñ omuzına şıpladı. Alim, ağrı acıntısınen deral iri bir taşqa yapışıp, Centemir mırzanıñ başına uracaq oldı, lâkin şu an qolu yiberilip, taş yerge tüşti: onıñ qatında ocası, Resul efendi peyda oldı.

O sıcaq qolunen Alimniñ omuzını sıypap:

– Tınçlan, oğlum, ömür acıntısız olmaz,– dedi.

Djumaaqşamı gecesi, keç maallerde, bir qaç çoban yaylâvdan enip köyge yaqlaşayatqanda, qartnıñ qabiri üstünde yeşil ateş alevlengenini körgenler.

Ertesi künü bu haber yıldırım tezliginen büyük köyni dolaşıp, havfsırağan halq arasında çeşit zan etüvler, yoravlar başladı. Hurafatlarğa çoq inam köstermegen Resul efendi bile bu aqta kestirip iç bir şey aytalmadı.

Şu künü sabası, haber ev-evden yayramaqta olğan arada, Quddus da köyden ğayıp oldı. Tabiatınca ağır, bala şayanlıqları endi çoqtan solıp qalğan böyle bir dinci balanıñ apansızdan ğayıp olması, köy halqınıñ havfsırağan tüşüncesinde yañı oylar qozğap, qartnıñ o bir dünyadaki ayatı aqqında biri-birinden aşqın fikirler uyanttı.

Bugün cuma namazına er künkünden erte toplana başladılar. Cami aldında toplanğan halq, sual berici baqışlarınen biri-birine qarap, eyecanğa kelgen ağır davuşlarınen söylene, gizli bir sırnıñ asıl manasına iremegen adamlarday, pışıldaşa-keñeşe ediler.

Namaz bitti, lâkin halq kene de cami aldından çekilmedi. Tüşündi-taşındılar ve niayet, bu alâmetni yoratmaq içün Qarasuvğa adam yollamaq qararına kelip toqtaldılar.

Birinci egiz, namaz bitkeninen, başını salındırıp, evine qaytıp keldi. Aqşamğa qadar evden çıqmay beklep turdı. Quddus yoq edi. Onıñ yüregini yañğızlıq, can sıqıntısı kemire başladı. Qadını bundan üç sene evelsi özünden tüs olaraq on yaşında oğlunı qaldırıp, ölip ketkenden berli, yañğızlıq duyğusı onı iç bir vaqıt boşamay edi. Lâkin bugün yüregini daima izlep turğan bu duyğu, çekilmez bir acıntınen sançıldı.

Doğru, Quddus oña yat bir kimse kibi edi: soluq, çıqımsız, soñ künlerini yaşamaqta olğan qartiyler kibi tınışta bir nasıldır dualar pışıldap, köşeler içinde pısıp saatlernen tüşünip kalğan zayıf müçeli bu bala, yıl on eki ay ömürlerini camilerniñ basıq divarları astında keçirgen, belleri bükük, çıraysız aqsaqal asketlerge oşay edi. Onı sevmek de, acımaq da mümkün degil edi. Onıñ ömüri eslenmey keçmekte edi, eger rastkeliş bir al onı dünya ömürine qaytarmasa, eslenmey tükenecek edi. Lâkin oğlunıñ birden ğayıp olıp ketmesi, keçken yıllarnen yüreginde sönip qalğan evlât duyğularını ğayrı baştan alevlendirdi. Yañğızlıqnı daa teren is ete başladı. Aqşam qaranlığınıñ yetip kelmesinen, onıñ yüregini yañı kederler biyledi. O, başını qayda uracağını bilmeden, qapısını açıq taşlap, köy içine çıqıp ketti. İç bir niyetsiz bayağı bir vaqıtlar soqaqlar boyu dolanıp yürgenden soñ, özüniñ haberi olmadan köy çetine, apansızdan mezarlıqqa barıp çıqtı. Şu yerde yigirmige yaqın köylü, qartlaqtan, közlerinde telâş isleri gizlep, qarap turmaqta ediler. Lâkin üstlerinde ot bitken oba-oba topraq üyrümleri, siyarıp turğan baş taşları, dürbeler gizledikleri ölüler kibi, tınçlıq ve tenalıq içinde ediler. Birazdan, bu sağır tınçlıqnı eybetler kibi, minare üstünden yatsı ezanı davuşları uça başladı. Tamam şu vaqıt, qartnıñ qabiri başında beyaz bir köletki yelpirep köterildi, soñ çökti ve bir qaç kereler şay tekrarlandı...

Köylüler buz-buzlap qaldılar. Ses-soluq bile çıqarmasalar da, keri qaytmağa ve ya da aldın çıqmağa qorqıp, öz araları qarıştı ve artlarına artıq nazar bile taşlamay, köy betke yöneldiler.

Yañı haber köyniñ yuqusını bozdı. Çıraqları söngen evlerde bile yarıq peyda olıp, erkes bilgen duasını oqumağa, ölülerni añmağa, özleri içün uzun ve bahtlı ömürler tilemege tutundılar. Mezarlıq başında yelpiregen köletke yatsı namazına turğan meftadır dep, bu aqta şübe bile etmediler.

Ertesi künü işke çıqqan olmadı. Qartı-yaşı, episi saba namazına toplandılar. Memiş-ağa bile kibirligini unutıp, halqnen selâmlaştı, namazdan soñ cami aldında qalıp, ağız açmadan diñlenip turdı. Onıñ qan kibi qızıl yüzü bayağı ağarğan, közlerine yuqusızlıq ve keder solğunlığı tüşken edi. O, neçündir, raatsızlana ve teren şübelerde qalğan adamnıñ biçareliginen közlerini dört bir tarafqa dolaştırmaqta edi. Dersiñ, darqamay, cami aldında qarışıp, nedir, bir şeyler beklep turğan cemaattan imdat istey edi.

Quşluq maallerinde yorulıp, qan-terge pişip, Qarasuvğa ketken ekinci egiz qaytıp keldi. Artına taqılıp, yağmurday sual yağdırğan halqqa bir ağız söz bile aytmadan, cami aldına kelip yetti, qaldırım üstüne çıqıp, büyük bir tantananen:

– Cemaat!– dep bağırdı, özüne tikilgen meraq etici közlerge qarap,– cemaat!– dep bir daa tekrarladı.– Köyümizge köz aydınlar bar, bizim merum qart şeit tüşken. Yatqan toprağı yengil olsun, ölgenden soñ da bizni unutmadı. Kitapta yazılğan: bugünden soñ cenap aqnıñ rahmeti bizge çevirilgen. Tarlalarda oñ bereket olacaq. Sığırlarımız egizleycek, özenlerimiz yaz ve qış qurumaycaq. Qısmetimiz bol çoqraqday aqıp turacaq. Duşmanlarımız hor olacaq.

Sakinliknen diñlep turğan Memiş-ağa soñki cümlede titrep aldı. Ekinci egiz ise, esalet yapqan kibi, devam etip, artıq özünden qoştı.

– Bizim yarlıq duşman qolunda olmalı, İnşalla onı tutqan qollar Tañrınıñ qışımına oğrap, ağaçday qurıp tüşerler...

Halq quvandı. Memiş-ağa halqnı omuzlarınen itep, Resul efendiniñ yanına yılıştı. Telâşlı közlerini Resul efendige tikip, erkeske eşitilir bir davuşnen:

– Cemaatqa bildir, merumge dürbe yapılması içün yüz ruble hayrat etem,– dedi.

Cemaat öz araları sesleşip, baş sallap, onıñ niyetini alğışladı ve dağıla başladılar.

Kün emiş-demişlernen ozğarıldı. Köy cemaatına qarşı köterilgen dava boyunca, soñ künlerde şeer ağalarınıñ köyge qatnamasınıñ kesilmesi, çeşit tömetlerge yol açqan edi. İlk vaqıtlarda bu deñişiklik müftiniñ kelip-ketmesinen bağlandı. Bugün ise bu alnı merum qartnıñ köstergen rahmetinde köre başladılar.

Azamat aqaynıñ başını da çeşit tasavurlar yoramaqta edi. Sabaları tayağınen yol araştırıp, azbar içinde bir de bir kölgelikte otura, başını töben alıp, tüşüncelerge dala edi. Yoldan eşitilgen er bir davuş onı seskendire, ter içinde qaldıra edi. Er kün degenday, o şeer ağalarınen birlikte Memiş-ağanıñ peyda olmasını ve soñki ükümini bildirmesini qorqunen beklep tura edi. Memiş-ağa onı ister saatinde öz tuvğan evinden – toprağından, köyünden quvıp, qorantasınen birlikte yollar içinde qaldıra bilir edi. Lâkin mına endi dörtünci afta aylansa da, bu deşet kün daa kelip yetmegen edi. O bekley ve künler kelip keçtikçe, tüşüncesini ğam ve qasevet, yüregini çekilmez azaplar kemire edi. Qızı Meryem de köz aldında, küneşsiz ösken bir çeçek kibi, sararıp-solmaqta edi.

Azamat aqay bu keçken bir ay içinde tekmil qartayıp, mecalsızlanıp qaldı. Onıñ bir közüne tekmil qaranlıq çökken, ekincisini ise qan basıp, irinleşken edi. O bütün barlığınen iş-küçke ıntıla ve lâkin elinden iç bir şey kelmegeninden, tarsıqıp, kederlenip qala edi.

Er künki kibi bugün aqşam da tayaçığınen yol araştırıp, Alimni qarşılamaq içün köy yuqarısına doğruldı. Birazdan aqşam tınçlığını bozıp, köy soqaqları otlaqtan qaytqan ayvanlarnıñ seslerinen canlandı. Lâkin Alimniñ özü yoq edi.

O kederlendi: Alim er aqşam babasınen qarşılaşıp, evge beraber qayta ediler.

Azamat aqay soqaq başındaki ev divarına tayanıp, beklep turdı. Şu arada sığırlarnıñ biri oña doğrulıp, bir qaç kereler müñredi, tilinen onıñ qollarını yaladı. Azamat aqay sığırını tanıp, onıñ qaşqa başını sıypadı. Lâkin soqaq boyu Memiş-ağanıñ sığırını aydap kelgen Qarali açuvlı bir davuşnen:

– Halq malına toqunma, o endi Memiş-ağanıñdır,– dep, qamçısını sığırnıñ yanbaşlarına şıpladı. Nege oğrağanını bilmegen ayvan, yerinden köçip, ögdeki sığırlarnen sıralaştı.

Azamat aqay iç bir şey aytıp yetiştiramadı – soqaqnıñ yuqarı başından çoq davuşlı gürülti, şamata qopıp, ses ep yaqlaştı. Azamat aqay nemi eken dep, gürültige qarşı ketti.

Alim, özü boyda bir cesetni sırtına urğanı alda, oñlu-sollu sallanıp, zornen kelmekte edi. Soqaq toldurıp onıñ peşine tüşken yaş-yavqa ziy-çuv olaraq, cesetni ozğarmaqta ediler.

Alim babasına yaqlaşqanınen toqtalıp, cesetni divarğa tayaycaq oldı. Lâkin cesetniñ başı töben tüşip, ayaqları qatlandı ve yerge çökti.

Kimdir, biri:

– Quddus, Quddus!– dep, bağırıp aldı.

– Çarpınğan, köresizmi, ağızı-burnı qıyışıp qalğan,– dedi.

Alimniñ cesetnen oğraşmasını çetten qarap turğanlar yañı baştan areketke keçip, kene davuş qopardılar.

Ceset az buçuq teprenip, dudaqlarını oynattı. Bazı birleri abdırap, kenar çekildiler. Alim emir etici bir davuşnen:

– Suv beriñiz!– dep bağırdı.

Azamat aqay oğlunıñ davuşını eşitkeninen, oña taba yılıştı.

– Oğlum, bu nedir?– dedi.

– Bu Quddustır, merum qartbabaynıñ qabiri başında yatıp qalğan. Onıñ qabiri yanında ölip, şeit tüşmek istegen. Ahmaq erif. Saba aş qaldırdım – aşamağan. Ölüday yata edi. Zornen alıp keldim.

Kimdir:

– Sen özüñ de nasıl çarpınmadıñ?–dedi.

Alim:

– Böyle deliler çarpınır, menim ne etkenim bar? İşte bu abazanı ölümden qurtardım,– dedi.

– Merumnıñ ükümi olmasa o anda barmaz edi, sen ise Rabbiniñ yazmışına qarşı çıqtıñ. Körersiñ, bir kün ola sen de çarpınıp-toplanıp qalırsıñ.

Alim açuvlandı.

– Mında Rabbiniñ iç bir türlü yazmışı yoqtır,– dedi.– Üç kün aç yatsañ sen de çarpınırsıñ. Merumnıñ mezardan çıqqanı da yalandır, yatsı maalinde qabir başında namaz qılğan işte bu añqavdır.

Ep toplanmaqta olğan halq, Alimniñ bu dinsiz sözlerinden qorqıp, aman birer-ekişer dağılışmağa başladılar. Alim ise uzatılğan meşrebeni qoluna alıp, Quddusnıñ dudaqlarına ketirdi. Quddus yutqundı ve ağrıdan ıñranmağa, ağlamağa başladı.

Azamat aqay:

– Aydı, oğlum, evlerine alıp keteyik, babası tüşünip turadır,– dedi.

Lâkin Azamat aqay yañıldı: birinci egiz tañda yolğa çıqıp, Simferopol betke yönegen edi. Ondan da Bağçasarayğa yetip, öz oğlunı tekiyelerden araştıracaq edi.

Tamam bir vaqıtta Resul efendiniñ qapısı aldında eki lineyka kelip toqtaldı. Sabadan berli yol tedarigi körgen Resul efendi aydavcılarğa yaqlaşıp, olarğa ne kerek olğanını soradı.

Al yanaqlı, qızday nazik çereli aydavcı, özüniñ alçaq boyundan utanır kibi, tartına berip, ince bir sesnen:

– Sizni Simferopolge alıp baracağım, müfti ayttı,– dedi.

O, sözüni aytıp bitirmekte olğanda, ekinci biri – uzun boylu, qalın müçeli aydavcı bağana kibi qalın qolunen onı kenar etip, davul yañğırağan kibi davuşnen:

– Şay ola qoymasın,– dedi. Soñ Resul efendige çevirildi:– Sizni men alıp baracağım, qadı efendiniñ emiri şay,– dedi.– Aydı, oturıñız, qadı efendi sizni yolda bekleycek.

– Qadı eken! Qadı kim o? Meni müftiniñ özü yiberdi. Sen atlarıña baqçı, olar yüksüz de Simferopolge barıp yetalmazlar. Köresiñmi, zornen ayaq üstünde turalar.

– Ne?! Oy seni apaqay müçeli insan, menim atlarımnı mısqıllaysıñmı? Tez coyul közümniñ ögünden, yoqsam mına şimdi...

O senekday avuçınen aydavcınıñ boynuna yapışıp, biraz sıqqan soñ, qaqıp yiberdi.

– Müfti eken! Endi onıñ düdügi de çalındı. Aydı, oturıñız.

Lineykağa başta özü yerleşip, qoluna telbevlerini aldı. Resul efendige qarap, emir etici bir davuşnen:

– Ne şaşıp qaldıñız, aydı min, oturıñız,– dedi.

– Oğurlı yollar, qardaşım, men Seit-Celil efendiniñ arabasına minip, onıñ avasını çalacaqlardan degilim.

Resul efendiniñ cevabı kibirli aydavcını taacipte qaldırdı. O, açuvlı közlerinen Resul efendini ve onıñ ğarip kiyimini baştan-ayaq süzip, manalı bir tavurnen:

– Mına ne!– dep aldı.– Demek, sen de Seit-Celil efendige qarşı çıqasıñmı? Zevallı adam, açlıqtan çeñgeleri çıqqan, kene de olsa... Aydı, no-o...

Resul efendi boğçaçığını qoltuğı astına alıp, müftiniñ arabasına oturdı. Quvanğan aydavcı yigitçe telbevlerni tuttı, qamçısını avada sızğırtıp, atlarnıñ sırtına tüşürdi. Atlar yalınlarını qabartıp, yel kibi uçıp kettiler. Daa poçta yoluna tüşmezden evel, qadınıñ lineykası peşinden yetip, onı toz-duman içinde qaldırdı...

Resul efendi müfti kelip-ketmesiniñ üçünci künü, qadınıñ şeriatnen bir kelmez areketleri aqqında, din menfaatını degil de, yalıñız Memiş-ağanıñ arzularını közetkeni aqqında, uyezdde ruhaniyler başı olmaqnen, gizliden olsa da, bozuq ömür keçirgeni aqqında tafsilâtlı mektüp yazıp yibergen edi. O bu mektüpni, müftiniñ keñeşinden ziyade, öz ahlâqınıñ talabına uyaraq yazğan edi – mektüpni tercime etip, gubernatorğa taqdim etmeleri içün Simferopolge, müftiniñ özüne yibergen edi, er nasıl olsa da, bir qaç künden soñ köyge qadı-asker kelip, müftiniñ teşekkürini bildirdi ve ruhaniy idaresi adından saylavlarğa davet etti.

Mına şimdi yol aldıqça, özüne kösterilgen sayğınıñ sebebine irişmek niyetinen, baş yormaqta, tüşünmekte edi. Ana, dünyada erkesten faqır olğan, sığınmaq içün özüniñ bir köşesi bile olmağan, atta soy-soptan bile marum qalğan Resul aqay, Resul efendi oldı, mecliske çağırıldı, oña müftiniñ özü kelip ketti, şimdi ise, vekâletli bey ve mırzalarnen bir sırada, müfti saylavlarına davet olundı. Oña at-araba yiberdiler. Ne içün? Başqasından ne yahşılığı bar? Yoqsam Seit-Celil efendiniñ tırışqanı kibi, onı kene ayaqqa papuç yapmaq isteylermi? Yoq, hayır, müftiden o böyle bir alçaqlıq beklemey. Onıñ içün de arabasına mindi. Çaresini tapsa, Seit-Celil efendige qarşı çıqışta da bulanacaq. Göñülinde ne olsa, episini tökecek. Soñra ister etapnen aydasınlar, ğayıp etecegi yalıñız bir sarıq degilmi...

Atlar tınış almadan çapmaqta ediler. Aydavcı, Resul efendini kimlerdendir alıp qaçqan kibi, turmay telbevlerni tarta, atlarnı qamçılay edi.

– Aşıqma, qardaşım, yetişirmiz, aqşamğa daa bayağı vaqıt bar.

– Özleri çapalar, cügenlerini yibere berseñ, uçıp da keter ediler.

O atlarından pek memnün qalğan alda, nedir, sızğırdı, soñra boğaz kerip yırlaycaq oldı. Lâkin özüniñ ince sesinden utanıpmı, yoqsa sesine lâyıq ezgi tapmağanındanmı, ne de olsa, çoqqa barmay meramından vazgeçip, laqırdığa tutundı.

– Yazıq ki, bu soñ yıllar içinde qoşu olmadı. Tövbe etip aytam, Qırımnıñ bütün cüyrüklerini quyruqta qaldırır ediler. Ana, başlarına baqıñız, dersiñ yalınlarını cayıp, uçmaq isteyler. No-o! Cibersem, em uçarlar da. Köy içinden aydaştırıp keçkende bütün qızlar toplanıp, artımdan qaraylar. Ey, böyle eki maliyi olğan adamğa dünyada daa ne kerek... No-o!

Resul efendi dünya quvançı bu qadar yaqın olğan aydavcığa baqtı.

– Çalışır alırsıñ, oğlum, daa yaşsıñ.

– Ana, men de şay tüşünem, bir beş sene daa çalışsam, atım da olur, soñ evlenmek de mümkün... İnsanğa daa ne kerek?

Yeq, Resul efendiniñ yaşlığı başqa hayallarnen yaldızlanğan edi. O adetten aşqın bir ömürniñ esiri olğan edi. Bütün vaqıt bu ömürni izledi, araştırdı, lâkin bulamadı. Onıñ içün er şey tonuq, tüssiz, çıray sıtqan olıp körüldi. Daimiy memnüniyetsizlik onıñ yoldaşı edi. Bu yaş ise... yoq, künü kelir, o da quvançından uslanır... İnsan oğlu insan, kelip-keçici quvançlarnen çırpınamaz. Quvanç daimiy olmalı...

Araba yüksek tereklerniñ taldalarındaki yolğa kirdi. Endi küz ayları olsa da, küneş soñki küçüni tükendirir kibi, parıldap, terek budaqları arasından nur yağdırıp turdı.

Aydavcı kettikçe öz ikâyesinden coşıp, endi müftiniñ diger atlarını maqtamağa tutundı. Resul efendi ise kene oylarına dalıp, aydavcını unutıp yiberdi.

Birazdan araba gürlep aqqan çeşmeniñ yanına kelip, birden toqtaldı. Atlarnıñ başı suv avutına egilip, büyük bir iştianen içmege başladılar. Resul efendi avuçlarını çanaqlap, bir qaç yutum suv içti – suv buz kibi salqın edi. Soñra yüzüni sılattı, endi çalarmağa başlağan saqalını sıypap aldı ve tüşüncelerinden yengilleşken bir alda, lineykağa oturdı.

Aydavcı yügenlerni tartqanınen, atlar kene alıp qaçtılar. Lâkin ekinci aylanmağa keçkenlerinen, artlarından patırdılar, çañ sesleri eşitildi. Aydavcı, ozmasınlar dep, çoq tırışsa da, çal ayğırlar yekilgen üç atlı lineyka peşlerinden yetkeninen, Memiş-ağanıñ davuşı yañğıradı:

– Oğurlı yollar, Resul efendi,– dedi. Lineykalar sıralaşqanınen, Memiş-ağa ekincisine atılıp mindi, Resul efendiniñ qolunı tuttı. O bayramca kiyingen edi: üstünde qara çuhadan ilmekli çekmen, sıqtırılıp bağlanılğan kümüş quşaq, başında yol tozundan çalarğan qara teri qalpaq, qolunda yalıñız bayram vaqıtlarında tutıp yürgen kemik saplı örme tobulğısı bar edi.

– Oğurlar, qayda, Resul efendi?

Resul efendi közlerini qatmer uclu papuçlarına tikip qolaysız bir alda indemey qaldı. Dersiñ, onıñ yanına insan degil, de, titis bir yılan keldi.

– Saylavlarğa ketseñiz kerek, müfti sizge eñ yahşı atlarını cibergen.

– Ne, yahşı degillermi ya?– dep, ince sesinen Resul efendi yerine aydavcı cevaplandı.

– Sen, qardaşım, öz işiñni baq, bu laqırdı seniñ avuzıñnıñ qaşığı degildir.

Aydavcı hoşnutsızlıqnen ögüne çevirilip:

– No-o...– dep aldı ve artıq laqırdığa qoşulmadı.

Resul efendi:

– Ebet, saylavğa ketem, davet olundım,– dep cevaplandı ve qıyadan Memiş-ağanıñ tarafına qaradı: onıñ yanağı çeçek hastalığına oğrağan adam kibi tiş ve tırnaq tamğalarınen tolu edi. Resul efendi öz içinden hoşnutlıqnen, aferin Alimge, dep aldı.

– Aysa yoldaş ekenmiz de! Simferopolge barğanda azır merumnıñ dürbesi içün taş sımarlarmız, anda yahşı ustalar olsa kerek.

– Niyetiñiz çoq yahşı ve lâkin ölgenlerden ziyade açlıqtan ölecek yetimlerni acısañız daa yahşı olur edi.

– Elimden kelgenini olar içün de yapam.

– Hayır, siz olarnıñ elindekini de zornen tutıp almaq isteysiñiz.

Memiş-ağa taacipnen omuzlarını qısıp aldı.

– Baba-dedelerimden qalma mülkten bes-bedava faydalanıp keldiler, indemedim, şimdi bu mülkni öz adıma tasdıqlamaq istegende, bütün cemaat maña duşman kesildi. Ne yapayım, adıñ çıqqance canıñ çıqsın degenler, bizim halqqa eyilik yapsañ da, kemlik qazanasıñ.

– Ya, han yarlığı bunıñ aksini köstermeymi?

– Yarlıq eken! Qaydan kelgen şey o? Aslı qaysı biriñiz kördi? Aradıñız, iç bir şey tapılmadımı? Merum qart, Alla onıñ toprağını yengil etsin, yarlıq, dedi, han dedi, iç bir şey qaldırmay ketti. Em qaldırıp da olamaz edi, çünki bu topraqlar maña üç tobuqlı nesilimizden qaldı. Qolumdaki senetler bunıñ şaatıdır. Öz aqqımnıñ tasdıqlanmasını talap etmek, bu aqsızlıqmı? Men köyden iç kimseni quvmağa, malını almağa tırışmayım, lâkin evlâtlarım, mal-mülküni tarqattı, dep meni qabaatlamalarını istemeyim. Quş bile balalarına yuva azırlay, ya menimkileri niçün yuvasız qalsınlar?

Resul efendi, şaymı eken dep, diñlenip turdı. Bir sığır sebebinden bütün bir qorantanı bahtsızlıqqa oğratqan adamdan hayır beklemek mümkünmi? Doğru, bu soñ aftalar içinde Memiş-ağa bir tamam deñişken edi. Ardı kesilmegen yasaq toplanması, Qaraliniñ ev-evden yürip zornen alım alması bayağı eksilgen edi. O endi saba-aqşam biçare qartlarğa un, ötmek yollay başlağan edi. Evelsi Resul efendini iç bir kere adınen çağırmasa da, bu soñ vaqıtlarda "Resul efendi" sözü tilinden tüşmedi. Ne köy cemaatı ve ne de Resul efendi bunıñ sebebini añlap olamay ediler.

– Yoq,– dedi Resul efendi,– topraq köylülerniñ malıdır. Bu topraqqa başta olar ayaq basqanlar. Yarlıqnıñ merum qartta saqlı olması da aqiqattır, lâkin yaban qollar onı elge keçirdiler. İnşalla, olar da onıñ hayırını körmezler. Sağ olsun, müfti yardımını işandırdı, onıñ sayesinde, İnşalla, aqiqat yeñer.

– A-a, mına ne!– dedi Memiş ağa.– Lâkin yañılasıñız, müfti yalıñız zorğa qalğanda yardım işandıra. Bilem men o qurnaz tilkini, işi uysa asla biriñizni yaqın almaz.– Memiş-ağa illeli tebessümnen qarap:– soñ, nasıl, işandırğan eyiligini nenen töleyceksiñ? Seit-Celil efendige qarşı çıqmaqnenmi? Hayır, müfti yañıla, kimni satın alsa-alsın, iç bir şey çıqmaz, o bugün bar, yarın yoqtır, Seit-Celil efendi ise yarınnıñ adamıdır. Onıñ içün biraz saqt ol, müftige işanıp soñki qapım ötmegiñden marum qalma.

Resul efendi:

– Yoq, müfti öylelerinden degildir,– dedi ve öz sözüne inamsızlıqnen tüşünmege daldı: em, aqiqaten iç bir faqır munasib körülmegen saylavğa onı niçün çağırttı? Bu itibarnıñ kölge tarafı yoqmı?

Er şeyge şübenen baqqan Resul efendi, öz inamsızlığına itiraz eter kibi:

– Yoq, müfti öylelerinden degildir,– dep tekrarladı.

– Yaşarmız, körermiz, lâkin seniñ yapqanıñ da şey degil. Gubernatorğa mektüp yazğansıñ, ne içün? Seit-Celil efendi seni molla yapmaqnen yamanlıq işledimi? Ana, kene de onıñ keñeşinen, topraq davasından vazgeçmek isteyim.

Resul efendi taacip etici közlerini tikip:

– Doğrusını aytsam, men sizni añlamay başladım,– dedi.

– Çünki sen maña yalıñız yamanlıqnıñ sebepçisi dep baqasıñ. Duşmanlıq ne kerek ya, bıraq şunı, men de seni boş etmem. Seit-Celil efendige duşman közünen baqma, o saña daa kerek olur.

Bu sözlernen Memiş-ağa qoyun cebine daldı, bir deste çıtırdağan çervonets çıqardı.

– İşte saña yüz ruble, bu qadınıñ ediyesidir. Bunıñ qarşılığına yazğanlarıñdan vazgeçkenden olıp, Simferopolge barğan soñ gubernatorğa bir mektüp daa yazarsıñ. Başqa kerekleriñ olsa, onıñ içün de bir çareler körermiz.

Resul efendi uzatılğan qolnı keri itep:

– Bu peyimi?– dep soradı.– Vicdanımı satın almaq isteysizmi?

– Canım, alıñız, yazmasañız da olur, tek cumğan avuzıñıznı açmañız.

– Hayır, öz ahlâqımı iç bir vaqıt parağa çevirmedim. Parañız da kerekmey, özüñiz de, meni serbest taşlañız.

İç bir şey añlamadan bu eki aradaki laqırdını diqqatnen diñlep turğan aydavcı, para destesini körgeninen, ağızını açıp qaldı: bu paralar oña dünya quvançına irmekten de artqaç ediler.

O yalvarıcı bir sesnen:

– Ağam, maña beriñiz, canımı qurban eter, er şeyni yaparım,– dedi.

– Avuzıñnı cum, sütlü avuz cinasir, yoqsam... – dep Memiş-ağa öyle bir serteyip baqtı ki, zavallı aydavcı ondan qaçmağa ıntılır kibi, atlarını qamçılap toz qopardı. Ekinci lineyka şu an artta, aylanma içinde qaldı.

Resul efendi Memiş-ağa yanında özüni daa da qolaysız duydı. Memiş-ağa ise meramına irmek niyetinen yañı deliller oylanıp, tüşüncege daldı.

Araba ormanlıqnı keçip, sararıp qalğan taz toğaylar arasından yuvanqaşlanıp ketken yolğa çıqtı. Aldda, yavaş-yavaş yönelmekte olğan lineykanıñ beyaz örtüli töpesi seçildi, aydavcınıñ tırışuvınen tezden onıñ artından yettiler. Memiş-ağa aydavcınıñ qulağına ökürip:

– Toqta!–dep bağırdı.

Alddaki lineykadaki sarıqlı adam Resul efendige çevirildi:

– Oğurlı yollar,– dedi, soñ lineykasından tüşip, çalı kölgeligine yerleşti.– Buyurıñız, biraz yal alayıq.

Bu – qadı edi. Resul efendi bu istenilmegen yoldaşlarğa açuv sezerek, arabadan tüşip, onı beklegen yürek bulandırıcı laqırdıdan igrenip, qadığa doğruldı.

Ryesul efendi yez saplı, salmaqlı qapını açqanınen, çıraq ışıqlarınen yımşaqtan aydınlatılğan zalnıñ tütün qoqulı cıllı avası yüzüne urdı. İçerisi zuv-çuv edi: meydan zalnı ağızlama toldurğan çeşit biçim ve qıyafetteki insan yığımı, özaraları nedir paylaşır kibi, gürülti qoparıp söylene, sögüşe, davalaşa ediler. Qollarındaki tobulğılarını sıqıp, kimerde bir baş üstüne köterip, er biri öz subetdeşini negedir qandırmaq istegen bu halq yığımı, dersiñ, mına şimdi biri-biriniñ üstüne atılıp, baş-köz parlap, yumruq dögüşine başlaycaqlar. Eyecanğa kelgen, ateş kesilgen ekseriyet arasından, ög sırada yeşil qadife kreslolar üstüne çökken uyezd qadıları ayrılıp çıqmaqta ediler. Olar üstlerinde qoyu qırmızı cübbe, başlarında aynı tüste sarıq omuzlarında qızıl şarf olğanı alda, bu şamatağa qulaq asmayıp, qararsız uzun çubuqlarını tınış almadan tartıp, kibirli qazlarday indemey oturmaqta ediler. Olarnıñ artında ve kenarlarında ağaç skemleler üstünde yerleşken hatipler, guberniya ve uyezd şeerleriniñ imam ve mollaları köz almadan bu ruhaniy erlerine qarap, olarnıñ er baqışını alğışlayıcı tebessümlerinen qarşılamaqta ediler.

Resul efendi bu çubar halq yığımı içinde iç bir tanış-biliş rastketirmegeninden, pencere qatındaki skemlege oturıp, etrafına meraqnen köz kezdirdi. Vaqtınen Memiş-ağanın evinde toplanğan bey ve mırzalar da ayrı bir gruppa teşkil etip, İsmail beyniñ etrafında qaynaşmaqta ediler. O ise başını kötermeden tüşüne ve kâde bir "ah pezevenk", "ah zampara" dep sögünip ala edi. Laqırdı arasında mırzalardan biri Resul efendiyi esledi, cılmayüvnen onı kösterip, İsmail beyge nedir aytıp taşladı. Mırzalar qaqıldaşıp küldi ve Resul efendige çevirildiler. İsmail bey ise cebinden yüz rublelik kâğıt para çıqarıp, nıqtap çubuğına toldurdı, soñ Resul efendige qarap:

– Çullu efendi, mında baq,– dedi.– Ana seniñ cübbeñniñ, ayağıñdaki papuçnıñ, başıñdaki qavuğıñnıñ, alğan, alacaq maaşıñnıñ qıymetini bir çekmede içem,– dep, paranı yaqtı, çubuğını tarttı, tütünge boğuldı,– ana, köresiñmi, varıñ-variyetiñ episi avağa uçtı, sen ise, çullu efendi, bizge qarşı burun köteresiñ,– dedi.

Mırzalar külküden qatıp-qatıp qaldılar. Resul efendi sırtını çevirerek, pencerege aylandı. Kimdir, birisi:

– Qana, baqayıqçı, cübbesi astında kölmegi barmı?– dedi. Kene külüştiler. Lâkin bu arada qapıdan yañğıravuq bir davuş eşitildi:

– Atay Şirinskiy!

İsmail beyniñ etrafındakiler ve zal içinde oturğanlardan bir qısmı sürünen qapığa doğruldılar. Eki qanatlı qapı artına qadar açılaraq, başta Atay Şirinskiy, soñ Seit-Celil efendi ve qollarını qavuştırıp, Memiş-ağa kirdiler. Atay Şirinskiy söz aytmadan meşur tayağını baş üstüne köterdi: mırzalar küçleri yetkencek bağırıp, yayğara qopardılar.

Atay Şirinskiy bu alğışlarnen hoşlanaraq, mırzalarnen qol tutuşqanı arada, ekinci bir davuş qoptı:

– Müfti kele!

Zalda yerlerinden teprenmey qalğanlar aman ayaqqa turdı, qapı betke aşıqtılar. Qadılar bile yerlerinden turıp, qapığa çevrildiler. Müfti, soluq çıraylı qadı-asker yüzlerinde ciddiylik saqlap, ög sıralarğa doğruldılar. Atay Şirinskiy gruppası fısıldaşıp, mıyıq astından külümsirep, olarnı sezilir bir illeli baqışnen ozğardılar.

Resul efendi ise bu aq çıraylı, hastacan ihtiyarğa baqıp, yürekten acındı: "Ebet, menim qıdırğan namusperver adamım işte bu olmalıdır", dedi.

Müfti yerine oturayım degende, aşıqıp-pışnap qapıda Centemir mırza peyda oldı, ögge ıntıldı.

Birazdan qapıda gubernator, guberniya prokurorı, dvorân yetekçisi ve çontuq tayağına tayanıp zornen adımlağan bakenbardlı, ükümet azası peyda oldılar. Mırzalar qol qavuştı, baş egdi ve büyük bir itiramnen olarğa yol berdiler. Ög sıradaki qadılar, Qırımnıñ namlı beyleri ve atta soluq çıraylı qadı-asker bile, çeresinde hoşluq alâmetleri qozğamağa tırışıp, gubernatornı selâmlap, sıranen er biri al ve hatir soradılar. Yalıñız bir müfti öz derecesine boysunaraq yerinden sabırnen turdı ve üçüniñ de qolunı sıqtı. Gubernator müftige bugün daa da kederli körüldi. Dersiñ, müftiniñ başında qaynaşqan, yüregini hırpalağan delâletniñ bir qısmı gubernatorğa avuşqan edi. Onıñ daima izleyici ateşday uçqunlı közleri, çalıq areketleri nasıldır bir tüşünce, keder esirliginde buluna edi.

Müfti: maña, sabıq dostuna qarşı çıqışta bulunacağı çekiştirse kerek, dep oylandı, lâkin şu an tüşüncesi, başqa ceryan aldı: hayır, izime tüşkendirler, endi yarın sarığımı çezip, özüni de etapnen aydarlar.

O arqasından ter çıbırğanı alda, yerine oturdı. Gubernator, prokuror, dvorân yetekçisi ve ükümet azası stol başına keçip, öz araları fısıldaştılar. Soñ gubernator yerinden köterilerek, qollarınen stolğa tayanıp:

– Sayğılı efendiler,– dep başladı.– Men, mında, müfti saylavlarına toplanğan vekâletli efendilerniñ, ürmetli beylerniñ, mırzalarnıñ, ağalarnıñ yüzünde, din ve islâmnı telqin etici müteber ruhaniylerimiz yüzünde tatarlıqnıñ bugünini ve istiqbalini qayğırğan müterem vekillerini körem. Siziñ halqıñız safdil ve aynı vaqıtta namuslı, merametli, insanlardır. Qozu anasınıñ imayesinen ösip, büyügeni kibi, olar da siziñ baqımıñız, yol kösterişiñiz sayesinde terbiyelenmek, şeriat ve qanunlarğa boysundırılmaq kerekler. Bu işte şevketli padişa azretlerine sadıqlığıñızğa şübe etmeyim. Ürmetli bey ve mırzalardan bir çoqları, köstergen ğayretleri içün, padişa cenaplarınıñ cümertliginen mukâfatlandılar, yüksek mertebeli vazifelerge munasip körüldiler. Ve lâkin, sabiy doğğanda ne qadar günasız olsa da, baqımsız qalğan alda, eñ qorqunçlı bir çapqın kesile bilmesi şübesiz bir şey olğanından, qoluñızdaki yügenni ne qadar zayıf tutsañız, halqıñız da şu derece bozulacağı aşkâr bir şeydir. Sonki yıllar bunıñ acınıqlı misalidir. Duyasızdır, açıq kökte siya bulutlar qoyura başladı. Yalan tüşünceler, buzuq fikirler künden-künge cayray, qozular arasından qaşqırlar yetişe, bir köyde qopqan aleket, birazdan başqa bir köyde tekrarlana. Açıqtan söyleşeyik: bugün haber aldım. Sevastopolde taun isyanından soñ, Baydar ortalıqları da baş kötergen, dağlarnı yaqmağa, kesmege başlağanlar...

Zaldakiler, dersiñ emirnen, bir vaqıtta episi areketke kelip, fısıltı köterildi.

– Çare qalmadı, yatıştırtmaq içün köylerge Balıqlava yunan rotasını ciberdik. Şübe etmeñiz, er şey yatıştırılır, fitneciler lâyıq cezalarını körerler. Lâkin yarınki kün içün eminlik barmı? Aynı al başqa uyezdlerde de tekrarlanmazmı? Biliñiz, ögümizdeki qara qıştır. Biñ sekiz yüz otuz senesiniñ qışı kibi beklenilmegen felâketler tekrarlana bilir. Niçün? Halq cügenlerini boş duya başladı, şeriat ve qanunnıñ qadiri tanılmay başladı, erkes öz avasına oynamaq, öz degenini yapmaq istey. Halq arasında fitne cayray. Niçün? Çünki molla ve imamlarnıñ ve atta qadılarnıñ bile ögütleri itibardan tüşti. Çünki ruhaniy idaresi öz küçüni ve itibarını coydı. Onıñ başındaki adamlar yalıñız öz menfaatlarını közeteler...

Zal içinde, kimdir, qol şapıldattı. Şu an çoq davuşlı gürülti qoptı. Seit-Murtaza efendi oturğan yerinde biçareliknen burğalanıp, "bittim, endi bittim", dep kederlendi.

– Ürmet beslegen adamımız Seit-Murtaza efendi işançımıznı aqlamadı, o qanunnen bir kelmegen işler yaptı. Tatarlar, balıq baştan sasır degenler...

Zalda Atay Şirinskiyniñ etrafında gubernatornıñ sözlerini selâmlayıcı gürülti, ses-şamata qoptı. Seit-Murtaza efendi ise artıq öz-özünden qorqıp, başını töben alğanı alda, can alâmeti köstermeden oturğan yerinde qatıp qaldı.

– Aramızdan çıqqanlarğa yalıñız oğurlar olsun aytıñız. Bizge, aq padişağa sadıq, umum menfaatnı qorçalağan adam kerek. Camiler, tekiyeler, medreseler, bütün ruhaniylerimiz buña tabiy olmalılar. O vaqıt biz eminlikte yaşarmız. Şevketli padişa aliyleri şeriatnı bütün qattılığınen qorçalamaq içün bugünden itibaren müfti saylanacaq adamğa fetvalar çıqaruv aqqını bere. Dinsizler, baştaqlar, ana-baba sözü tutmağanlar şeriat ve qanun cezasınen yolğa çekilmek kerekler.

Beyler, mırzalar! Sözüm sizlergedir. İslâm telqincileri qadı ve imamlar, muracaatım sizgedir. Şeriatnı közetüvde amansız oluñız. Bir hınzırnıñ körgen cezası cümle musulmanlarğa ders olsun. İşiñizde muvafaqiyet tileyim. Saylav içün şevketli padişa aliylerinden ferman keldi. Eminim ki, arañızda müftilikke lâyıq, namuslı, dindar şahslar az degildir. Fikrimce ürmetli Seit-Celil efendi...

Seit-Celil efendiniñ adı añılğanınen Atay Şirinskiy gruppası ayaqqa qalqıp, biri-birini bastırmaq ister kibi, bar küçlerinen bağırıqlamağa başladılar.

Gubernator yarı cılmayüvnen yerine oturdı. Ağız açıp qalğan Centemir mırza bu şamatanen özüniñ çapqalap cürüv ğayretleri boşqa ketkenini körip, aman skemle üstüne atılıp çıqtı, erkesniñ başı üstünden kiyik bir davuş yañğıratıp bağırıp aldı. Zaldakiler, nemi eken, dep taacipnen şaşıp-tınıp qaldılar. O ise, artıq eminliknen:

– Seit-Murtaza efendi!.. Seit-Murtaza efendi saylansın!..– dep bağırıqladı. Dersiñ, hornen bir vaqıtta zalnıñ bir qaç yerinden Seit-Murtaza efendiniñ adı eşitile başladı. Davuşqa ayaq tapırdıları, ağaç töşemege urulğan skemle tasırdıları qoşuldı...

Meclisniñ başından berli sözge azırlanıp, şimdi ise şaşıp qalğan Resul efendi, quturışqan halq yığımı içinden soqularaq, sezilir derecede qorqu ve çekinüvnen gubernatorğa yaqlaştı, qollarını qavuştırıp:

– Gubernator azretleri, men sizlerge yazğan edim, Seit-Celil efendi lâyıq bir insan degildir,– dedi.

Gubernator bu ğarip kiyimli adamnı körgeninen, mektüpni hatırladı, zaten biraz kederli olması da bundan sebep edi. Lâkin onı Seit-Celil efendiniñ ahlâqı degil de, bu ahlâq bozuqlığı neticesinde saylanmay qalır havfı kederlendire edi. Başqa ceetlerden Seit-Celil efendi tamam onıñ qıdırğan adamı edi.

Gubernator Resul efendiniñ mında kelip tüşkenine taacip etti. Başqa bir yerde olsa, onı it masharası etip quvıp yiberir edi, lâkin mında nezaket saqlamaq kerek edi. Onıñ içün qaşlarını çatıp, açuvnen:

– Sen yañılasıñ, Seit-Celil efendi...– dep başladı.

Lâkin Resul efendi gubernatornıñ sözlerini eşitip yetiştirmedi, kimdir, arqa taraftan cübbesiniñ eteginden tartıp, onı halq yığımı içine çekip aldı, soñra oña bir-qaç qol yapışıp, şu daqqası qaldırımlar üstüne taşlandı.

Zavallı adam acınuv ve ökenen qaldırımlardan tüşip, topallay-topallay şeer soqaqları içine siñip ketti...

Vekâletli adamlar tarafından namzet içün toplanğan reyler esapqa alınğan arada, beyler, mırzalar, ruhaniyler azbarğa tökülip, telmirüvnen saylav neticelerini beklep başladılar.

Seit-Murtaza efendi gubernatornıñ deşetli sözlerinden soñ özüni unutıp, oturğan yerinde qalğan edi. Bir qaç molla ve qadılar onı yerinden tursatıp, ekinci bir odağa, divan üstüne yerleştirdiler. Essizlikte azmı bulundı, çoqmı, nasıl da olsa, birden kimlerdir, onı tebretmege, adınen çağırmağa başladılar. O, "alacaqlar, almağa keldiler, yaPabbim, sen yardımcı ol!" – dep köz qıyasından qaradı; külümsirep dudaq oynatıp turğan tanış qadıları, bey ve mırzaları onı baştan-ayaq sarıp alğanlar. Özüne inanmay közlerini daa ziyade kerdi ve Centemir mırzanıñ zeytünday qara közlerini, qaltırap turğan semiz yanaqlarını esledi. Centemir mırza onıñ qulağına egilip:

– Tur, tur, müfti efendi, çoqluqnı aldıñız!– dedi ve qıbırdanmasını beklemey, quçaqlap ayaqqa tursattı.

Esmi, tüşmi?

Seit-Murtaza efendini qapı aldına, faytonına ozğarıp, yımşaq qadife minder üstüne yerleştirdiler. Fayton köçti.

Ebet, fayton da onıñ, aydavcı da onıñ, o da özü edi, lâkin kene de olsa: esmi, tüşmi, dep tüşündi.

Resul efendi şu gecesi han azbarında, tanış bir köylüniñ arabası üstünde geceledi. Közlerini erte küzniñ açıq köküne tikip, ep qaltırap, telgenip, külüşip turğan adsız-esapsız yıldızlarğa qaradı, bulutsız kökniñ pakligine suqlandı. Ebet, onıñ yüregi de bu kök kibi minsiz, arınıq ömür aşığı edi. Lâkin o, bu ömürni aradıqça ahlâq kir-kifasına, bozuqlıqqa rastkeldi, özü de bu ömürniñ zoraki iştirakçisi oldı. İşte, oña da efendi dediler, Resul efendi!.. Halqnı camige toplap o da ögüt berdi, yaşayışqa yol kösterdi... Yol! Nasıl yol! Bütün ömrü boyu aradı, lâkin yol taptımı? Ana, onı da sayladılar, köterdiler ve... qapıdan itep yiberdiler. Endi izlev de başlar. Seit-Celil efendi intiqamsız qalmaz. Alla köstermesin, eger o saylansa, Memiş-ağa da quturır, bütün cemaatnı yuvasından quvar. Zavallı köylüler... yarlıq araştıralar, açlıqtan, ölümden qurtulış yolu araylar. Yol qayda? Onı Resul efendi özü de bilmey. Ayta, ögütley, lâkin özü de tuman içinde adaşıp yüre.

O ümüt quvançınen yaşağan aydavcını, Memiş-ağa para çıqarğanda, onıñ küneşday parıldağan yalvarıcı közlerini hatırlay. Elinden kelse edi, bu aydavcını bahtına qavuştırıp, onıñ quvançını kenardan baqıp seyir eter edi...

Resul efendi kürmekleşken tüşüncelerine qapalıp, daa çoq vaqıtlarğace çevirilip, burulıp yattı. Kemikten sızlağan ayağı da onı bedence azaplap, yuqusını ep keçiktirmekte edi. Niayet, gece qaranlığı tañ atmazdan evel ortalıqnı sarğan tüssiz bir aydınlıqnen çırmap başlağanda, tüşünceleri kettikçe tarlaşıp, yuqu añsızlığına daldı. Ertesi künü saba kemiklerine qadar buzlap-tozğan bir alda, tüşünce yorğunlığınen ağırlaşqan başını köterip, arabadan tüşti ve ayağında dayanılmaz bir ağrı duydı. Topallay berip han aşhanesine kirdi, saylavğa kelgen tanış bir mollanıñ yanında oturdı. Eki-üç söznen al-hatir soraşqan soñ:

– Kim saylandı,– dep soradı.

– Çoqluqnı kene Seit-Murtaza efendi aldı, kim bile onı, o qalacaqtır daa.

Resul efendi eşitkenine ayretlenip:

– Seit-Murtaza efendimi?–dep tekrarladı.

– Ebet, şamatanı Atay Şirinskiyler qoparsalar da, çul tutmadı. Ana, eşitesiñmi, yanıqlarını söndüreler. Atay Şirinskiy öz adamlarına ziyafet bere, kene bir şeyler oylanadırlar.

Aqiqaten, ekinci qattan ardı kesilmeden dare, kemane sesleri, hornen köterilgen davuşlar eşitilmekte edi.

– Ne yapalar deysiñiz?

– Atay Şirinskiy aqıl adamıdır, ille çare tapar. Seit-Celil efendi de ardını üzmez. Qısqası, Seit-Murtaza efendige aman bermezler.

Resul efendi yürekten acındı. Müfti onıñ içün birden-bir adam edi. Özüniñ bütün ümütlerini, Köpürli köylülerniñ bütün taliyini oña bağlağan edi. Desene, onı kene de boş taşlamaycaqlar?

Resul efendi ögüne sürülgen qaveni içip, mollanen sağlıqlaştı. Şamatalı bazar içinden keçip, soraştıra-soraştıra ruhaniy idaresi bulunğan tarafqa yöneldi. Tonuq taşlı binanıñ salmaqlı qapısını açıp, içeri kirdi. Çoq büyük olmağan odanıñ içi işnen ve ya da müftini selâmlavnen kelgen hatipler, imamlar, müderislernen tolu edi. Resul efendi musafirlernen selâmlaşmaqta olğan arada, qulağına tanış bir ses çalındı. Keri çevirilip:

– Abla, mında ne işleysiñ?– dedi. Bu ekinci egiz edi. O kedernen Resul efendiniñ elini tutıp:

– Bağçasarayğa barıp tekiyelerden oğlumı araştırdım,– dedi,– tapalmadım. Bilmeyim, oğlum qaydalarğa ğayıp olıp ketti.

– Kederlenme, oğluñ köydedir.

Ekinci egizniñ közleri yaşnen yıltıradılar.

– Qayttımı?

Resul efendi Quddusnıñ vaziyetini aytıp, ekinci egizni raatsızlamamaq niyetinen:

– Ebet, qayttı,– dep kesti.

– Men ise... Aydı, ne de olsa, çoq qorqsam da, keçken şey.

– Müftige keldiñmi?

– Ebet, işandırğan işini soraycaq edim, amma qabul etmey. Üç kündir, qapıda bekleyim.

– Tanımağandır, ondan ğayrı qabul eter edi. Aydı, men özüm añlaşırım.

Resul efendi eminliknen içeriki qapığa doğruldı. Qapığa uzanayım degende, kürsü üstünde oturğan yeşil sarıqlı, süyri kirpikli sofu efendi yerinden turıp:

– Olmaz,– dedi.– Müfti efendi işnen meşğul.

– Men de işnen keldim, bugün qaytmaq kerek. Aytıñız oña, o meni qabul etmey qaldırmaz.

Sofu Resul efendini batıq közlerinen süzip:

– Kim olasıñız?– dedi.

– Resul efendi, Köpürli köyden keldim. Özü añlar.

Sofu, öz başına müftige kirmege cesaret etken bu "efendige" bir daa qarap, içeri kirip ketti. Birazdan keri qaytıp:

– Yeq, qabul etip olamaycaq, bir başqa künü keliñiz,– dedi.

– İsmimi ayttıñızmı?

– Ayttım.

Sofu yerine oturdı. Resul efendi taaciplendi: iç olacaq şeymi, müfti onı qabul etmezmi? Yoq, bir başqasınıñ adınen qarıştırğandır.

O qapınıñ tutqıçına uzanıp, sofu tekrar yerinden turğancek, içeri kirdi.

– Selâm aleyküm,– dedi.

Centemir mırza ve daa bir qaç bey ve qadılar divar boyu tiziştirilgen mıhlama yastıqlarğa yaslanıp, bağdaş qurulıp, müftini diñlemekte ediler. Müfti ise törde oturıp, nasıldır köylerniñ vaquf topraqlarınıñ cedvelini oqumaqta edi. Resul efendiniñ sesini eşitip, yaşırılmaz bir açuvnen:

– Qardaşım, işim olğanını saña aytmadılarmı?– dedi.

Resul efendi, selâm almadan onı öpkelemege tutunğan müftige safdilliknen külümsirep:

– Tanımadıñızmı ne, müfti efendi, menim – Köpürli köy mollası,– dedi.

– Tanıdım, qardaşım, çoq yahşı tanıdım, lâkin şimdi daa müim işim bar.

İçeridekiler bu "yüzsiz" mollağa qarap, çıray sıttılar. Resul efendi ise deñişken bir sesnen:

– Men yarlıq meselesini bilmek isteyim, nasıl oldı, cedvellerni baqmadıñızmı?–dep soradı.

– Sabır etiñiz, belki bir çareler körerim... Siz eyisi akimlernen körüşiñiz, bu olarnıñ işidir, kerek olsa araştırır, taparlar.

Resul efendi bir tamam şaşqınlıq içinde qalıp, qulaqlarınıñ eşitkenine, közlerine inanmay edi. Dese, müfti de olardandır? Dese, bütün sayğı ve ürmet onı Seit-Celil efendige qarşı qullanmaq içün edi?

Resul efendi bu qolaysız vaziyette soñki küçüni toplap, daa da ağır bir davuşnen:

– Ya Alim? İstanbulğa ketmeycekmi? Endi küz keleyatır, avalar boza...– dedi.

Müfti, baş kütken bu adamğa qarşı açuvnen qozğaldı.

– Anavı arsız balamı?

Centemir mırza qaşlarını çatıp:

– Ondan alim degil de, çapqın olur,– dedi.

Resul efendi birden ap-aq kesildi, içeridekilerge açuv ve nefretnen köz taşlap, öz sesine oşamağan bir davuşnen:

– Çapqın, tonavcı, yalancı sizsiñiz!– dep bağırdı.

Beyler, qadılar aman ayaqqa turıp, oña qarşı doğruldılar.

– Bütün cemaatqa aytacağım, sizler epiñiz çapqınsıñız!

Resul efendi qapını artına qadar açıp, iç kimsege qaramadan, bir baş olıp çıqıp ketti.

Köpürli köyde azbarı tal sırıqlarınen qoralanğan dam evçikniñ meydan çöllerge açılğan pencereçiginden er kün aqşam siyarıp turğan ormanlardan qaranlıq cayıla başlağanda, yüreklerni sızlatıcı moñlu bir yır köterile edi. Onıñ davuşları tel-tel olıp sozula, avada qaltırap tura, soñ üzülgen yipday, sakinliknen tınıp, sönüp qala edi. Kimerde ise davuş coşqunlıqnen yañğırap belgisiz yırcınıñ yüreginden köterile başlağan quvanç dalğalarını aks ettirir kibi, pencereden uçıp çıqa, dalğalana, qayalarğa urularaq, aks sadasınen aqşam tenalığını eybetley edi.

Pencere aldında tayağını tizleri arasına alıp diñlenip turğan yarısoqur Azamat aqay yırnen coşa, cılmaya, ezgige uydurıp başını sallap-sallap ala edi.

Lâkin yırcı coşıp, mına şimdi davuşlarınen qanatlanıp avağa uçıp keter degende de, yır birden kesile ve iç çekip, ökürip ağlağan adamnıñ közyaşlı davuşlarına deñişe edi.

Zavallı qart biraz daa otura, çaresizliknen burula ve niayet, iyip aqqan közyaşlarını damarlı qollarınen silip, yürek ağrısınen ayaqqa tura ve azbar içinde dolaşıp yüre edi.

O çaresizlikniñ niayetinde edi. Birden-bir qızınıñ ev içinde qapalıp, kün körmeden irip ketmesi onı quvet ve taqattan tüşüre, yüregini çekilmez azaplarnen hırpalay edi. Yuqusız geceler boyu qadınınen sırdaşıp, qızınıñ keyfsizliginiñ sebebini bilmek istese de, Kerime tatay iç bir şey aytmadı.

Ket-kete qızınıñ taliyi onda deşet fikirler doğurdı ve niayet olardan biri yüregine saplanıp, bir qaç künler bu tüşüncenen çekişip yurdi. Tüşündikçe onı qorqu sardı ve mına bugün aqşam şübesini qadınınen paylaşmaq istedi.

Qart, yanıqlı başınen evge kirip, ocaq yanında oturdı. Kerime tatay cezvesini qor üstüne salıp, minderge çökip oturdı. Qavelerni indemey içtiler. Kerime tatay:

– Afiyetler olsun, aqay,– dedi.

– Sağ ol, Kerime. Soñ, nasıl, Meryem aşını aşadımı?

– Ağızına iç bir şeyçik almadı. Bilmeyim, qızçığım yaş başınen dertlenip ölip ketecek,– dedi ve öglügini yüzüne ketirip, közlerini sildi.– Cinci Sayde ayta, qorqudır dey, azizge alıp ketiñiz, dey.

– Kerime, Meryemge bir başqa şey olmağaydı? Nasıl deysiñ, belki...

Azamat aqay tili ucuna kelgen deşetli sözüni aytalmadı.

Kerime tatay meseleniñ asılına endi çoqtan irse de, aqayına bu aqta söz açmaqtan qaçına edi. Qızınıñ istiqbaline yanıqlap ve bir kün ola bu laqırdıdan aqayınıñ ve bütün köyniñ haberi olacağından qorqıp, tosat-tosat oturıp-turıp ağlay edi. Şimdi, meseleni aqayı özü qozğağanda, artıq dayanamadı.

– Ebet, qızçığım yüklü tüşken,– dep köz yaşlarına boğula-boğula ağladı.

– Ne?!

Azamat aqay atılıp turdı, tayağına yapışıp:

– Ne?!–dep tekrarladı,– maña piç doğuracaqmı? Yılandan yılan doğuracaqmı? Men şimdi onıñ özüni de, balasını da...

Meryem anasınıñ ağlavını eşitip, qapı artından diñlengen edi. Şimdi qara saçları yüzüne cayrağan bir alda ev içinde peyda olıp, cezasına boysunuvnen azır olğan bir adam kibi, başını egip, babasınıñ aldında toqtaldı.

– Ur, öldür baba, men qabaatlım,– dedi, başını babasınıñ köküsine tayap, ünkür-ünkür ağladı.– Öldür, öldür baba mashara oldım...

Azamat aqay özüniñ haberi olmadan, qızını quçaqlap, başını sıypadı, lâkin şu an, dersiñ qolu ateşke toqundı, birden seskenip:

– Ket, ket, evimde tüsüñni körmeyim, aram evlâdım ol,– dep, onı omuzlarından itep yiberdi.

Meryem qapığa urunaraq, yerge yıqıldı. Yetip kelgen Alimnen Kerime tatay onıñ qoltuğına kirip, odasına kirsettiler...

Kerime tatay qızı yanında geceledi. Sabağa qadar artıq iç kimse ağız açmadı, lâkin iç biri de yuqlamadı.

Azamat aqay bütün gece tüşündi-taşındı ve ertesi künü tañda, Alim cemaat tuvarlarını aydamaq içün köy içine çıqıp ketken soñ, qızına kirdi.

Meryem er künkinden daa ziyade ağarğan, köküs qabartıp sıq-sıq nefes almaqta edi.

Azamat aqay qızınıñ töşegi başında oturıp, onıñ saçlarını sıypadı. Abdırap uyanğan Meryem, bağıracaq oldı, lâkin babasını körgeninen, közlerini töben aldı.

– Qorqma qızım, menim... canıñ ağırmasın, ne yapayım, dayanamadım... Aydı, ıncınma, taliyimiz der de, körip keçirirmiz. Qabaatlı sen degilsiñ, qızım. Qaarlenme, tañrı yazğanını köz körer degenler, açtan ölmemiz, Alla erkesni qısmetinen yarata... Onı da baqarmız...

Meryem:

– Babaçığım,– dep, onıñ qoluna yapışıp, araretli dudaqlarına ketirdi.– Bağışla, bağışla babaçığım...

– Aydı, qızım, bar bir salqın suv ketir de, soñ, anaña yardım etersiñ.

Qart bu sözlernen azbarğa çıqtı. Meryem közlerini kerip, qapığa qaradı: ebet, onıñ qulağında yañğırağan sözler hayal degil de, aqiqat ediler.

O alel-acele qopqanı alıp, quyuğa bardı. Cez meşrebeni salqın suvnen toldurıp, babasına berdi. Ev içini, sofanı sıladı. Soñki üç ay içinde ilk sefer qorantalarınen birlikte sofrağa oturıp, aş aşadı.

Kerime tatay qızınıñ tiriligini körip, Azamat aqaynıñ qulağına fısıldadı. Azamat aqay başını sallap, cılmayıp küldi.

Quşluq maallerinde Meryem çölge – qardaşına ketmek istedi. Yavlıqqa ötmek, soğan, bir parça qaqaç da alıp, yolğa çıqtı, captan yuqarı tırmaştı. Endi çoqtan berli asretligini çektigi serbestlikke qavuştı. Kök yüzüniñ qumaş boşluqları, yaldap yürgen şeffaf küneş, çöllerniñ avan yelleri, ufuq niayetsizlikleri, çeçekler, quşlar – episi, episi onı selâmladılar. Tınışta bir toqtalıp, dünyasına baqa-baqa toyamadı. Pat-sat rastkelgen mor, qoyu sarı, otday yeşil küz çeçeklerine asretliknen alıp çaptı. Topladı, quçaq toldurıp topladı. Suvsuzlıqtan yanğan bir kimseday, köküs qabartıp, telmirevnen serbestlikniñ taze avasını yuttı.

Onıñ kün yarığı körmeden keçirdigi vaqıtlarında ölüm ve ömür bir yerge birleşip, yaşavı ölümini beklevge bağlanğan edi. Küçüçik odası ölmezden evel qabirine çevirilip, yaşayış irişilmez bir şey olğan edi. Gençlikniñ kelip-keçici yaşav quvetleri ölümge qarşı tirelmek içün taqatsız ediler. Lâkin ömür de qıyılmaz bir şey edi. O qursağına yapışa, diñlene, daa dünyağa kelmegen insannı hayalnen ohşay edi. O yaşamaq ve bu insannı körmek istey edi. Faqat ömür qapıları ebediy olaraq qapalğan ve o, kendisini zindan uçurımı unjunda is ete edi. Bu felâketten çıqış yoq edi. Er şey – ev, ava, divarlar ve atta üstündeki elbisesi bile onı eziyetlep, uçurımğa doğru itekley ediler. Lâkin mına, deşetten neticelenecek kününi qorqu telâşınen beklegende, birden küneş küldi. Em ne de küldi ya!..

Meryem çimenlik boyu çapqalay ve ardını üzmeden tekrarlay edi: demek, yaşamaq da mümkün, yırlamaq da...

Em yırladı da! Dersiñ, bütün çöller susıp, onı diñley ediler.

Avlaqtan aptesiniñ sesini eşitken Alim, bir az vaqıtlar taaciplenip qaldı, soñ, oq kibi fırlanıp, oña qarşı çapıp keldi.

– Meryem, apteçigim!

Olar uzun bir vaqıtlıq asretlikten soñra qavuşqan qardaşlarday, biri-birine sarıldılar. Meryem qızğınlıqnen:

– Alim, qardaşım, onı da baqarmız, o da...– dep, sözüni kesti, aq yanaqlarında şu arada allıq peyda oldı.

Alim bu sözlerniñ manasını añlamasa da, aptesiniñ utanğanını köretura, sual bermekni lâyıq saymadı.

Meryem şeñ edi,– demek er şey yolunda.

– Aydı, yür apteçigim! Qaya başqa çıqayıq, ondan bütün dünya körüle.

Olar sığırlar arasından keçip ketkende qaşqa baş sığır boynunı olarğa taraf burıp, bir qaç kereler müñrep aldı. Meryem:

– Bizim yeığır,– dedi.– Tanıy, unutmağan.

– Bizim edi, endi Memiş-ağanıñ oldı.

Ebet, Memiş-ağanıñ oldı. O er kimden ala. Endi bütün köyni alacaq, deyler. Meryemniñ ömrüni de alacaq oldı. Lâkin mına o, kene de serbestlikke çıqtı. Qurtuldı. Qurtuldımı ya?..

– Alim, Memiş-ağalar başqa köylerde de barlarmı?

– Bar ekenler.

– Episi şaymı?

– Bilmeyim... Yeq, şay degildir.

Olar yeşil qırnıñ üstünden sarp derege baqıp turğan tonuq qayanıñ töpesine çıqtılar. Dereden tolqun-tolqun köterilgen yel aqıntısı suvuq qollarınen yüzlerini yuvdı, saçlarını çubalttı.

Meryem Alimniñ qoltuğına yapışıp:

– Vay, ne qadar yahşı!–dep taaciplendn.– Kerçekten de, bütün dünya körüne.

O, közlerini almadan, keñ qulaçnen uzanıp, ta ufuqlarğa siñgen uvağa, ondaki çoqtan-çoq köylerge, çeçeklerday renkli topraq keseklerine, uvanı ekige bölip yuvanqaşlanıp ketken yıltıravuq özenge qaradı.

– Alim, işte, anavı köz qamaşqan yerlerge barsañ, soñ daa da ketseñ, daa da ketseñ, düñyanıñ soñuna barırsıñmı?

– Yoq, barılmaz.

– Ya daa da ketseñ, daa da ketseñ?

– Kene de barılmaz, mında qaytıp kelirsiñ.

– Mında?

– Resul efendi ayta, dünya da topdayın bir şey eken, mından çıqıp ketseñ, kene de mında qaytıp kele ekensiñ.

– Hucur şey! Alim, ya dünyanı tutqan ögüz qayda tura?

Alim çıñlatıp küldi.

– Vay, apteçigim, dünyanı yalıñız bir ögüz köterip olurmı?

– Aysa?

– Dünya bütün vaqıt avada aylanıp tura eken.

– Aylana?!

Meryem yüksek qaya üstünden uçurumğa qaradıqça, başı aylanıp, oña aqiqaten bütün dünya silkinip turğanday körüldi.

– Alim, nasıl ola da, dünyanen biz de yuvarlanmaymız?

Alim tüşündi: kerçek de, nasıl ola da insanlar da yuvarlanıp ketmeyler!

– Resul efendiden soramalı, o biledir.

Olar daa bayağı bir vaqıt etraflarına qarap turdılar. Avağa siñip, birden başları üstünde peyda olğan qartallar beklenilmegen bu musafirlerni kördikçe, çevikliknen burulıp, qurşunday vıznen çetleşip kete ediler. Olar ep çoğaldılar. Daqqada bir sürünen peyda ola, aşağılarğa ene, seslerini ep keskinleştire ediler.

– Alim, bizge toqunmazlarmı?

– Belki toqunur da ediler,– dep Alim külümsirevnen sopasına qaradı.– Mında yuvaları bar, keteyik, kelsin, raatlansınlar.

Üyle maallerinde avlaqta bir atlı qaraltısı peyda oldı. Meryem Alimniñ qoluna yapıştı:

– Qaçayıq, qaçayıq qardaşçığım, Memiş-ağa kele,– dep qaltıramağa başladı.

– Qana, toqunsın baqayım, bu sopanen men onıñ başını parçalarım.

Atlı, esalet yapqanday, sığırlar arasına kirip, tobulğısını oñlu-sollu salladı. Ürkken ayvanlar çöl içine cayılıp kettiler.

Memiş-ağa atını Alimniñ yanında toqtatıp:

– Babañnıñ yerine sen qaldıñmı, aydamaq,– dedi.

Alim indemey turdı.

– Toqta sen, men saña daa kösteririm.

Memiş-ağa atınıñ başını köy betke çevirip, aydaştırıp ketti.

Meryem zornen nefes ala edi.

– Ne ise, ketti...

Alim ateşli közlerinen atlını ozğarıp, öz başına laqırdı eter kibi, dudaq arasından:

– Toqta sen, men de saña kösteririm,– dep taşladı.

Meryem artıq külmedi. Alim çoq tırışsa da, Meryem yumğan ağızını aqşamğacek açmadı, solğun ve areketsiz qaldı. Çöldeki er şıtırdı oña Memiş-ağanı andırdı. Küneş qır artına aylanıp, dağlardan yetip kelmekte olğan geceniñ qaranlıq sıması aşağılarğa ene başlağanınen, onıñ qorqusı telâşqa çevirildi.

Alim çöl içine dağılğan sığırlarnı toplap, köyge taba aydadı. Köy yuqarılarına yaqlaşayatqanda Meryem biraz yüreklenip, qoluna ince bir çubuq aldı, bağıra-çağıra sığırlarnı aydadı.

– Endi qorqmaysıñmı?

– Yoq... qorqmayım.

Köy balaları zuv-şamata olıp, sığırlarını qarşılap aldılar.

Bu arada olardan biri:

– Balalar, köresizmi, Memiş-aganıñ kelini de tuvarçı olğan,– dep bağırdı.

Meryem turğan yerinde qatıp qaldı, şaşqınlıqnen etrafına baqtı, soñ birden tiz üstüne yıqılıp, yüzüqoyun tüşti.

– Yardım, yardım etiñiz,– dep bağırdı.

Alim aptesiniñ qoltuqlarından tutıp, onı ayaq üstüne tursattı.

– Qorqma, qorqma apteçigim...

Meryem delâletli közlerini kerip, şaşqınlıqnen kene etrafına qaradı, seskendi, bağırdı:

– Qurtarıñız, qurtarıñız,– dedi ve qaçıp ketti.

Azamat aqay ve qadını azbar içinde dolanıp, sabırsızlıqnen qızlarını bekley ediler. Birden, qora qapıda çıbalğan saçlı, tozlanğan qaftanlı Meryem peyda oldı.

– Vay qızçığım,– dep Kerime tatay qızına doğru çapkan arada, Meryem odasına soquldı ve yıqıldı.

Qartlarnı kene yanıq sardı. Essiz tüşken qızlarınıñ başı ucunda oturıp, teren qayğılarğa daldılar. Birazdan içeri kelip kirgen Alim de bu aqta iç bir şey aytalmadı.

Azamat aqay qadınınıñ yüregini almaq niyetinen:

– Keçer, biraz qorqsa kerek,– dedi.– Qoy sofranı, Alim açıqqandır.

Sofra qoyılsa da, iç biri qaşıqqa qol uzatmadı. Olar sukünet içinde olğan arada, qapı açılıp, içeri Qarali kirdi.

– Selâm aleyküm,– dedi, soñ Azamat aqayğa qaradı:–Memiş- ağanıñ saña sözü bar. Mına şimdi qızıñnı oña hızmet etmege, anavı arsıznı da cezasını körmege cibermeseñ, yarın seni koydan quvacaq. Borcuñ yerine bu evni sud oña bergen. Soñ, nasıl, ciberesiñmi?

Kerime tatay oğlunı quçaqlap:

– Bermem, bermem!– dep ağlamsıradı.

Azamat aqaynıñ mañlayındaki çığırıqları ep qoyurıp, o kiyik bir davuşnen bağırıp aldı:

– Ne, qızımmı? İt oğlu it, tez evimden çıq,– dep ayaqqa atılıp turdı.

İş zorğa çatacağını körgen Qarali:

– E, o yağını özüñiz bilirsiñiz,– dep qapığa yapıştı ve çıqıp ketti...

Gece dam evçikniñ penceresi açılıp, cabuvlı qaftan kiygen, altın fesli, yipişli quşaqlı qız azbarğa çıqtı. Onıñ köküsi, saçday cayrağan ilvan pulnıñ saçaqlarınen örtülgen edi.

O asma quyuğa yaqlaştı ve başını töben aldı. Qoyurmaqta olğan bulutlar arasından, özüne qurtulış arar kibi, birden ay çıqtı – qıznıñ ilvan pulları kümüşday parıldap, ışıqları yüzüne urdı.

O, keri, evlerine çevirildi. Bu dam evçik de teren yuquda edi.

Qaydandır, qaranlıq geceniñ tenalığını süslendirip, pek avlaqlarda uluğan köpekniñ ardı üzülmez davuşı kele edi.

Qız seskendi: ölümmi? Endi uçurumğa yettimi? Ya qurtulış? Daa bugün zevqını sürdügi qurtulış qayda? Bittimi?

Ebet, dünya yüzüni körmekten endi aciz qaldı – çıqtımı eriştirerler, piç doğurdı derler. Qorantalarına da musallat olur.

O qursağına yapıştı, oqşadı... Ya bala? Ya o daa dünya yüzü körmedi de?.. Oña piç, piç deyceklermi?

Ebet, ölüm, ölüm, dep fışıldadı ve quyuğa egildi. Quyunıñ içi de, tışdasıday, zindan qaranlıq edi.

Birazdan bulutlar arasından ay kene de baş kösterdi, quyunıñ suvu canavar közüday balqıldap, içinde aynıñ aqçil çırayı peyda oldı.

Meryem titsirep keri çekildi, kökteki ayğa qaradı – ay yavaştan çıray sıtıp, deral bulutlar içinde boğuldı. Topar-topar olıp kök yüzünde yuvarlanğan bu titis bulutlar öz araları qaynaşmaqta – can çekişmekte ediler.

Demek onda da qurtulış yoq.

O sabırnen fesini çıqarıp, quyu taşı üstüne qoydı. Yaqasınıñ ilmeklerini çezdi. Baştan-ayaq qaltırap, quyuğa egildi. Kimdir, quyudan ses bergen kibi keldi. Şu an közü aldında er şey coyıldı.

O can alâmetinen fiğan qopardı:

– Yardım etiñiz, boğalar...

Tañ atmasa da, endi geceniñ qaranlığı çezilmekte edi.

Azamat aqay tanış bir ses eşitkeninen, sürünip-abınıp azbarğa çıqtı.

– Kim o bağırğan? Kimdir o?..

Cevaplanğan olmadı, közleri ise körmekten aciz ediler.

Abdırap uyanğan Kerime tatay yürek telâşınen aqayınıñ peşinden çıqtı. Azamat aqay şaşqınlıqnen:

– Qızım, Meryem, sensiñmi?–dep azbarnı dolaşmaqta edi.

Kerime tatay yaqın kelip:

– Ne oldı? Meryem qayda?– degeninen, közleri quyu üstündeki feske ilişti...

Myemiş-ağa Çelebi Simferopolden eki yaqlı duyğunen kelgen edi: gubernatornıñ çıqışı köylülernen esaplaşmaq içün oña yürek ve quvet bergen olsa, öz adamı Seit-Celil efendiniñ saylanmay qalması onıñ keyfini bozğan, ümütten tüşürgen edi. Ne demek olsun, onıñ evinde ötkerilgen gizli toplaşuv kününden berli Memiş-ağa istiqbalindeki zenginleşüv, köterilüv yollarını hayallanıp, Seit-Celil efendiniñ kösterecek eyiliklerini kün evelden ödep keldi, bütün küç ve ğayretini qoyaraq, onı maqtap yurdi. Seit-Celil efendi iş başına keçkenden soñ, onıñ ğayretini qat-qat rağbetleycegine şübe bile etmedi. Seit-Celil efendiniñ özü de bunı añıp taşlağan edi. Lâkin mına, baarden berli oylanıp kelgen ümütleri endi icra bosağasında olğanda, birden yelnen savurılıp alınğan kibi, episi boşqa çıqtı, hoş hayallarından yalıñız bir hatırlav qaldı. Seit-Celil efendige ola müftinen alâqa-darlığını coydı.

Doğru, Atay Şirinskiy: Seit-Murtaza efendini bir kün ola mıtlaqa üşkütirmiz, dep ayttı. Lâkin ne vaqıt? Kene beklevmi?

Memiş-ağa, Seit-Celil efendiniñ diger dostları kibi, köylüler arasında oña sayğı doğurmaq niyetinen, qadı öyle ayttı, qadı böyle ayttı dep, topraq davası meselesini hayırlı künlerge qadar taşlağan, köyde faqır-fuqarelerni qayğırğan bir hayratçı kesilgen edi. Doğru, onıñ bir kereden hayratçı olmasına diger al ve evallar da tesir etmey qalmağan edi.

Memiş-ağa tabiatınca pek qattı ve açköz bir adam olsa da, çeşit soy hurafatlarğa itiqat etüvden boş degil edi. Köyde, merum qartnıñ şeit tüşmesi aqqında laqırdılar onı pek yaman qorquzğan, gece yuqusını bölgen edi.

Ardı-sıra bir qaç gece, merum onıñ tüşüne kelip, yarlıqnı istegen edi. Memiş-ağa er kün saba ap-aq olğanı alda yuqudan baş ağırısınen uyanıp, yarlıqnı yırtmaq ve ya da cemaatqa teslim etmek niyetine kele edi. Lâkin ava almaq içün yataq odasından çardaqqa çıqqanınen, közü aldında canlanğan köy bağçalarını, toğaylıqlarnı, şuvuldap turğan ormanlıqnı körip, meramından vazgeçmege mecbur ola edi.

O bayağı bir vaqıtlar bu tüşüncelernen çekişip yurdi ve, niayet, yarlıqnı özünde qaldırıp, merumğa dürbe yaptırmaq, ölüniñ şevqatını öz tarafına çekmek qararına kelip toqtaldı. Lâkin mına, bu soñki aftalar içinde iç bir türlü alâmet körülmedi, yuqusı da bölünmedi. Memiş-ağa, bu uydurma bir şey olmalı, dep tüşündi, ilkingi meramını bütün cemaatqa bildirgen olsa da, dürbe yaptıruv aqqında artıq ağız bile açmadı. Qaraliniñ ustalığınen elge keçirilgen yarlıqnı Seit-Celil efendiniñ ünerli qolunen, özüne bile belli olmağan dedesiniñ asabalığına çevirtken, yarlıqnıñ doğrulığını mahkeme vastasınen tasdıqlağan edi.

Böylece, Memiş-ağa, qadınıñ başına kelgen oñaytsızlıqqa ve özüniñ ökünçine baqmadan, evelki işlerini ğayrı baştan qozğamağa başladı. Qarasuvğa bir qaç kereler barıp kelmeknen, zemskiy mahkemeniñ zabitlerini em işniñ asılınen ve em de olarnı beklegen mağarıçnen aşna etti. Hayratçılıqtan vazgeçip, Qaralini kene ev-evden çaptırmağa başladı – ayvanlarnıñ yuqarı dereden içken suvları içün, otlaq içün, baarde köylülerge ödünç bergen erzaqları içün, köy taşından töşetken yolu içün, öz topraqlarını selden qorçalap dere kenarlarına çektirgen bentleri içün bütün cemaattan yasaq topladı, taqatsızlardan borc yerine rein olaraq senetlerini aldı ya da borclarına dair kâğıt imzalattı.

Cemaatnen topraq davası meselesinde özü içün oñaytsız bir de-bir şey çıqa qoysa bile – o, müfti Köpürli köylülerge yardım eter, dep qorqa edi, bu alda bile köylülerniñ bir çoqunıñ mal-mülkü endi onıñ adına edi.

O, köyden ilkide, Azamat aqaynıñ qorantasını quvacaq oldı. Bu aqta endi mahkeme qararı da bar edi. Qarali bugün aqşam Memiş-ağanıñ emirinen Azamat aqaynıñ evine barıp, andan ters haber ketirgeninen, o bu işke aman yarın kirişmek içün qattı qararğa keldi. Lâkin ertesi künü apansızdan Meryemniñ ölgeni aqqında Qarali haber ketirdi.

– O aram qız, ölmege vaqıt tapmağan,– dep Memiş öz başına mırıldandı, bu işte özüni qabaatlı sayıp, muğaydı.

– Aydı, yahşı, biraz daa beklermiz...– dedi.

Qarali Memiş-ağanıñ indemey turğanını körip, çetleycek oldı, lâkin bir qaç adım atqanınen, keri çevirilip:

– Beyim, anavı Resul efendi camige qatnamay eken,– dedi.

– Ne? Qana, şu sarıqlı tilencini mında çağırçı, o kendini asla kim esap ete ya? Sarıq sarmaqnen adam oldım belleymi? Cür, cür aydı, ne şaşıp qaldıñ. Aman, şimdi mında kelsin.

Resul efendi şeerden kelgen soñ tekmil mecalsızlanıp, evi içinde qapalıp qalğan edi. Bugün zar-zornen cenaze namazına barıp evge qaytqan soñ, cübbesini bile çıqarmadan, minder üstüne uzanğan edi. Qapı artından Qaraliniñ davuşını eşitse de, seslenmedi. Qarali içeri kirip:

– Seni Memiş-ağa çağıra,– dedi.– Tez ol, tur, azbarında beklep qaldı.

– Kerek olsam özü kelsin, men onıñ ırğatı degilim.

Qarali mıyıq astından külümsirep:

– Yahşı, beklep tur, mına şimdi çapıp kelir,– dedi.

Qarali mısqılnen aytsa da, Memiş-ağa, aqiqaten, keçikmedi. Tobulğısını qoluna keçirip, sögüne-sögüne Resul efendi yaşağan evge kelip kirdi.

– Menim ötmegimni aşap keyf çatasıñmı?– dep cekirdi. Resul efendiniñ qolundaki kitapnı qap-qaç etip, davuşnen:– Ya bu da nasıl şeydir,– dep ökürdi.

Resul efendi sabırnen:

– Oqup baqıñız, añlarsıñız,– dedi.

Memiş-ağa közlerini faltaş kibi parıldatıp, kitapqa tikilip baqsa da, bu çoq manalı arifler oña iç bir şey aytmadı, kene de olsa, bir qaç saife çevirdi, kitap içinde er ve qadın resimlerine rastkelgeninen, daa ziyade quturdı.

– Senden sorayım, ya bu da ne? Molla olıp masharalıqnen oğraşasıñmı? Balalarğa böyle şey ögretesiñmi? Aman, şimdi çul-çuburıñnı topla da, menim evimden ayağıñnı avuştır, yoqsa it masharası etip, qamçılap quvarım.

Olar bir qaç saniye biri-biriniñ közlerine tikilip qaldılar. Soñ, Resul efendi, başını töben alıp, sönük bir davuşnen:

– Er şey bitti,– dedi.– Artıq er şey tekmillendi,– dep tekrarladı.– Ruhça ölmekten ise, vicanca serbest qalmaq insan içün daa mahpul bir şeydir.

Memiş-ağa bu sözlerni eşitse de, manasını añlap olamadı.

– Aydı, davran, mırıldap oturma.

Resul efendi sarığını yerge taşlap, teri qalpağını başına kiydi.

– Kâfir insan, sen acilikke bardıñ da, sarığıñnı ne taşlaysıñ?

Resul efendi artıq iç bir şeyge qulaq asmadan, dolaf içinden ustrasını alıp, bir qaç kereler qayışqa çekti ve evden çıqıp ketti.

Memiş-ağa, soqaq boyu cübbesini salındırıp aşıqıp ketmekte olğan bu adamnıñ artından taacipnen qarap turğan soñ, Qaralige köz etti ve ekisi de onıñ peşine tüştiler.

Halq ekindi namazına toplanmaqta edi. Soqaq başından Resul efendi körülgeninen, divar astındaki oturğıçtan turıp, onı qarşılamağa azırlandılar.

Resul efendi abdestlik çeşme başına kelip toqtaldı, qollarını yüzüne ketirip, dua oqudı, soñ çeşme uluğı yanında tiz çökip, saqalına bir qaç avuç suv septi, cebinden ustrasını çıqardı...

Şaşqınlıq eyecanında olğan cemaattan bir qaçı:

– Resul efendi! Resul efendi!–dep oña doğruldılar.

Resul efendi ustranı yanağına ketirip, aşağı doğru çekti, bir avuç yun suv avutına tüşti.

Toplanğanlar, böyle bir areketten titsirep, aman keri çekildiler.

Resul efendi ekinci yanağını da tıraş etti. Onıñ balavuz tüste yanaqları çır-çıplaq olıp qaldı.

Bu arada Qaralinen yetip kelgen Memiş-ağa:

– Uruñız dinsizni,– dep oña qarşı atıldı. Köylüler oturğan yerlerinden teprenmediler.

Resul efendi ustrasını azır tutıp, öz sesine oşamağan bir davuşnen:

– Yaqın kelme, boğurdağıñnı keserim,– dedi ve Memiş-ağağa qarşı yurdi, soñ başını töben alıp, suv içinde ve yerde cayılıp turğan yünlerge qaradı.

– Er şey bitti,– dep tekrarladı.– Men artıq serbestim. Cemaat, men kene de evelki Resul aqayım,– dep başını köterdi.– Camide aytqanlarıma inanmañız, episi yalan edi, men sizge yalan ayttım, musulmanlar ağa-qardaş degildirler. İşte bular, çelebisi de, qadısı da, müftisi de menim vicdanımı satın almaq istediler. Maña para teklif ettiler. Paraları da, özleri de aram olsun. Bu keratalarğa inanmañız, episi it oğlu ittir. Sizni aldamaq, qısmetiñizni aşamaq isteyler. Sözlerini tutmañız, vicdanıñız temiz olsun...

– Fitneci insan, sus, şeriatnı bozdıñ, sen cemaat kötegine lâyıqsıñ,– dep, Memiş-ağa kene ögge atıldı.

– Hayır, artıq susmam, endi episi bitti, barsın cemiy-cemaat añlasın. Şimdiden soñ yollarğa revan olıp, bütün insanlarğa aqiqat aytıp yürecegim.

Resul efendi ince, arıq kevdesinen keri burulıp, iri adımlarnen soqaq boyu kete başladı. Memiş-ağa Qaraliniñ üstüne ökürip:

– Tut, tut şu papaznı! Onı mahkeme şeriyeniñ qoluna bermek kerek. Dinsizlik ne olğanını oña anda añlatırlar,– dedi.

Qarali Resul efendiniñ peşinden yeteyim degende, o birden keri aylanıp:

– Saña ne kerek, aram insan, mına bunı köresiñmi?– dep, cebinden kene ustrasını çıqardı.

Küneş endi qarşı capqa aylanıp, batmağa yantayğan edi. Memiş-ağa saatine baqtı:

– Aydıñız, camige!– dedi.

Közlerinen körgenlerine inanmayıp, şaşıp qalğan halq, ses-soluq çıqarmadan, aynı şaşqınlıqnen camige kirdiler.

Yağmurlı-qarlı qış başladı. Yol-ızlar ruzgârnen quyılıp tüşken yapraqlarnıñ qalın töşemesinen örtüldi. Çıray sıtqan qır ve dağlarnıñ töpelerine bılanıq tumannıñ isli yorğanı cayılıp, kettikçe aşağılarğa sarqtı ve, niayet, ortalıq büs-bütün tuman esirligine tüşip, yer ve kök titsirep qaldı. Qozğalğan tabiat insanlarnı çöl ve tarlalardan quvalap, yuvalarına kirsetti. Bu sene Köpürli köyniñ etrafındaki dereler er vaqıttakinden öktemli bir quvetnen taşıp aqmağa başladılar.

Zorlu qış taqatsızlanğan yaznıñ peşinden quvıp, künler keçtikçe, yağmurı, ruzgârı, suvugı – bütün saltanatınen yetip kelmekte edi.

Köpürli köyniñ başına tabiat hışımınen bir vaqıtta ömür hışımı da patlağan edi. İşte olar bugün ev-barqlarını taşlap, sabadan Qarasuv betke yöneldiler. Quyıp yağğan ruzgârlı yağmurnıñ zoruna baqmadan, yol toldurıp, çamur ve sazlıqlarğa çomıp, ümüt ve ömür izleyici bir inatlıqnen kettiler. Üyle maallerinde, kök yüzü soñki küçüni qoyıp, yağmur qopqanen quyıp yağğan bir vaqıtta, Köpürli köylülerniñ bir qısmı endi Qarasuv civarlarına yetken ediler.

Qarasuv yazda tozunen, qışta çamurınen metinli bir şeer edi. Saçaqlar astından yuvanqaşlanıp ketken tar soqaqlar yağmurlı aylar başlağanınen kene de suvlu derelerge çevirilgen ediler.

Köylüler tizlerine qadar çamurlı suvğa dalıp, katolik kilsesi yanındaki yeşil çardaqlı binanıñ astına toplana başladılar.

Halq ep keldi. Niayet, çardaqnıñ astı halq yığımınen nıhtalanıp, soñrada kelgenler azbar içinde – yağmur astında qaldılar.

Qapılar bekli edi. Yaqında belki açılmaz da ediler. Egizler bir qaç kere qapını qaqıp, içeri kirsetmeleri içün yalvarsalar da, bekçi qart başta yavaştan itep yiberdi, soñunda ise:

– İdi çört,– dep qapını ortti ve bir daa açmadı.

Lâkin şay da olsa, köylülerden iç biri sığınmağa cıllı yer arap, dost-eşleriniñ evlerine barmağa cesaret etmediler. Çünki mında, yeşil çardaqlı bu evde, olarnıñ taliyleri çezilecek edi. Olar, ölüm cezasını beklegen mabüslerday, şimdi bu cezadan qurtulmaq aşqına er soy azapqa quvançnen qatlanmağa azır ediler.

Olar arasında Alim de bar edi. Mahkeme künü aqqında köyge haber kelgende babasınıñ çaresizlenip qalğanını körgen Alim, onıñ yerine özü barıp, mahkeme qararını diñleycek oldı. Lâkin Azamat aqay, böyle yaş bir balanı mahkemege kirsetmeyceklerini bilgeninden, oğlunı yibermeycek oldı. Yibergeni alda bile böyle avada yolğa çıqmaq bala arcı bir işmi? Kerime tatay ise Alimniñ inatça yalvarışlarına yalıñız yoq cevabı berdi. Meryem ölgenden soñra soñki evlâdını – Alimni közden ayırmağa bile qıymay edi.

Lâkin Alim degeninden qaytqan bir bala degil edi. O, babasını ayrı tüşürip, aqılına kelgen bütün delillerni ortağa sürerek, ardını üzmeden yalvardı. Azamat aqay itiraz etip baqsa da, bu aylar içinde ep yufqarğan yüreginiñ yımşaqlığına qapılaraq, oğlunıñ hatirini tapmaq niyetinen razılıq berdi.

Böylece, Alim qomşu evge – dostu Çömezge ketkenday olıp, tonunı kiydi ve anasından gizli olaraq, Köpürli köylülernen Qarasuvğa kelip yetti. O, özüni büyükler kibi tutmağa tırışa edi, lâkin iradesine qarşı olaraq, ep qaltıray, ağızındaki tişleri barıp kelmege yer tapmay ediler. O, içeri soqulmaq niyetinen bu yeşil çardaqlı evniñ etrafını bir qaç kereler qaravlap çıqsa da, çare bulamadı, qapılar bekli, pencereler de pek yüksekte ediler. Ardı kesilmegen yağmur ise nefesiñi tıya, vucudıñı sançıp-sançıp ala edi. Alim erlik kösterip, bayağı vaqıtlar yağmur astında turğandan soñ, qaltıray-qaltıray taqatsızlanğan ayaqları bükülmege başladılar. Bu arada onıñ közüne, gürün astında taşıp aqmaqta olğan metiy ilişti. Alim, ayaqlarını çamurğa tirep, bar küçünen metiyge yapıştı, onı yerge avdarıp, aman içine kire qoydı.

Alimniñ areketi, bir an da olsa, köylülerniñ tüşüncesini bölip, canlılıq qozğadı. Olardan biri başını Alimge egip:

– Odañ sıcaqmı, köydeş?– dep aldı.

Ekinci biri:

– Aydı, köydeş, biraz gezinip qal,– dep, metiyni itep taşladı. Metiy beş-on adım yuvarlanıp, ağaç qorağa barıp uruldı.

Köylüler Alimnen oğraşmaqta olğan arada, qapı aldına eki atlı lineyka kelip yanaştı. Başlıq ve cabuvına sarılğan Memiş-ağa lineykadan tüşip, küler közlerinen köylülerni süzdi. Dersiñ, bu baqışnen o: "Çekişesizmi? Çekişiñiz! Ana sizge de bu kerek!" demek istedi.

Aq saqal bir qart, köylüler arasından ayırılıp:

– Ayıplar olsun saña pezevenk, bu halqnı ne çekiştiresiñ?– dedi.

Memiş-ağa özüne qarşı aytılğan er sözde bunt alâmeti köre başlağan edi. Qartnıñ sözlerini eşitkeninen, onıñ saqalını qapışlap:

– Sen ne, Sibirge aydalmaq isteysiñmi?– dep, onı çekkelemege başladı. Lâkin köylüler oña aman bermediler, sıtılğan çıraylarınen onıñ başına yabırıldılar. Kimdir biri:

– Yetti çekkenimiz, uruñız keratanı!–dedi, yumruğını Memiş-ağanıñ yelkesine tüşürdi. Onı oqlu-sollu tartqıçlamağa, köteklemege başladılar. Alim şu an metiden çıqıp, avuç tolusı çamurnı Memiş ağanıñ yüzüne şıpladı. İş fenağa çatacağını duyğan Memiş-ağa, köylülerniñ qolundan zornen qurtulıp, qapığa çaptı. Çamurnen ayalanğan yüzüni silip:

– Men siznen daa esaplaşırım,– dedi ve aman içeri soquldı.

Köylüler ep qozğaldılar. Ruh tüşkünligi açuvğa keçip, sögünmege, yağmurda tutulğanları içün darılmağa başladılar. Aq saqal qart:

– Şu pezevenkke endi çoqtan cemaat kötegi kerek edi,– dep taşladı.

Birinci egiz:

– Zarar yoq işimiz oñğa minmese, toprağımıznı da oña aş etmemiz,– dedi.

Yağmurnıñ küçü kettikçe eksilip, birazdan boran köterildi. Daa erte olsa da, ortalıqnı qoyu qaranlıq sardı. Biri-biri artından evlerniñ pencereleri allandı.

Alim kederli edi: dese kirsetmezler? O kene evniñ artına keçti. Ekinci qatta taş divar üstünden bağçalıqqa dört pencere baqıp turmaqta edi. Alim, kimse körmeycegine qaniy olğandan soñ, divarnen sıradaş ceviz teregi üstüne çıqıp, pencerelerden içeri qaradı: bir qaç dane şemdannen aydınlatılğan birinci odada kimlerniñdir köletkeleri teprenmekte edi, diger pencerelerden iç bir şey seçilmedi – odalar qaranlıq içinde ediler.

Alim pencerelerni itep baqsa da, iç biri açılmadı – episi şırtlı ediler. Ne yapmalı?

O bütün küçüni qoyaraq, soñki pencereni itedi – onıñ qanatları şatırdınen ayırılıp, Alimniñ yüzüne sıcaq ava urdı. Pencereniñ çatmalarına asılaraq, sozula berip içeri doğru tartıldı, usulnen pencereni ortti ve şu yerde skemleler astına çökti. Biraz vaqıt diñlengen soñ, ayaqqa turdı, odanı közetti. Onıñ bulunğan yeri büyük bir zal edi. Boydan-boyğa sıranen tizilgen skemleler tınçlıq içinde ediler.

Alim, tamam yerine tüştim, dep kuvandı.

Bu arada qapı açılıp, qolunda çıraq olğan adam içeri kirdi, divar boyu yürip, şemdanlardaki çıraqlarnı yaqtı – içerisi apma-aydın oldı. Onıñ peşinden beyaz yaqalı, güzel kiyimli aqaylar peyda olıp, ög sırada stol başındaki skemlederge oturdılar. Balavuzday sarı yüzlü, sönük çıraylı, qurıp qalğan budaqqa oşağan aqay qapığa qarap, nedir, bir şeyler ayttı. Bir qaç saniyeden Köpürli köylüler sürünen içeri kirip, qol qavuştı ve ayaq üstünde qatıp qaldılar.

Alim, skemle astında pısıp oturğanı alda nefes almağa qorqsa da, köylüler arasında Resul efendini körgeninen, seskendi. Ya o mında nasıl kelip tüşti! Köyde onı qapatqanlar, dey ediler. Baq sen oña! Yoq, Resul efendi köylülerni qolaylıqnen elge bermez. O, mına bu beyaz yaqalı aqaylarnı...

Alim oyğa dalıp ketken arada, sönük çıraylı aqay aldına qarap, nedir, rusça bir şeyler ayttı. Onıñ sözlerine cevap olaraq astında Alim bulunğan skemleniñ üstünden Memiş-ağanıñ gür davuşı yañğıradı.

A-a, mına ne!

İlk saniyede Alim, Memiş-ağanıñ sarqıp turğan ayağına tişlerini batırıp, qoparıp alacaq oldı. Qaltıradı, açuvından köm-kök kesildi. Lâkin ne yapsın, niyetini zornen yatıştırmaq kerek oldı.

Stol başındaki aqaylardan biri sönük çıraylı aqaynen fısıldaşqandan soñ, köylülerge çevirilip.

– Oturıñız, mahkemeniñ qararı oqulacaq, – dedi.

Köylüler közlerini akimlerden almayıp, yerlerine oturdılar. Zal çım-çırt kesildi. Qulağında qalem qanatı salınıp turğan üçünci bir aqay közlüklerini taqtı, kâğıtqa qarap, nedir, oqumağa başladı. Zal içindeki tınçlıqqa beş-on daqqa yalıñız onıñ davuşı akim kesildi.

Alim can-qulaq olıp diñlese de, iç bir şey añlap olmadı – qarar rusça edi. Köylüler de indemey qaldılar. Oquvnıñ yalıñız soñunda ekinci egiz ayaqqa qalqıp, açuvnen bağırıp-bağırıp aldı. Onıñnen pışıldaşqan köylüler de çuvuldaştılar. Lâkin tatarca söylengen aqaynıñ sesi olarnı kene tınçlandırdı:

– Yavaş oluñız! Mahkeme qararınıñ tercimesini diñleñiz, – dedi ve aynı biçimde bir kâğıtqa qarap, oqumağa başladı. Alim, Memiş-ağanıñ sarqıp turğan ayaqları arasından közlerini tikip, iç bir söz qaçırmaycaq olıp, qıbırdanmay diñlendi: "1830 senesi, noyabrniñ beşinde, Qarasuv zemskiy mahkemesi Köpürli köyniñ ekin topraqlarına, toğaylarına, otlaqlarına, suv çoqraqlarına, etrafındaki ormanlarğa saibliginiñ tasdıqlanması içün Memiş-ağa Çelebi efendi tarafından berilgen arizanı baqtı. Tafsilâtlı teşkerüvden ve Memiş-ağa Çelebi efendi tarafından öz saibligini tasdıqlayıcı resmiy şeadetnameler beyan etilgenden soñra, köterilgen davağa ait meselelerniñ şu alda olğanı körüldi: Memiş- ağa Çelebi efendiniñ dedesi Acı Bekir oğlu Seit Abla 1751 senesi arbiy seferlerde köstergen batırlıqları içün handan ebediy olaraq ve iç bir türlü ariyesiz faydalanmaq içün, şimdi Köpürli köy bulunğan yerdeki bütün topraqlarnı, suv çoqraqlarını, etrafındaki ormanlarnı ediye olaraq alğandır. Lâkin şu adı añılğan Acı Bekir oğlu Seit Abla vaqtınen şu topraqlarnı işlemege acet körmegeninden, tatarlarnıñ şu topraqlarda qaraltı qurıp yaşamalarına itiraz etmegen ve 1770 senesi, ölümi arfesinde, bu mülkni oğluna, yani Memiş-ağa Çelebi efendiniñ babası Seit Abla oğlu Seit İbraimge vasiyet etip, bu senetni qadı vastasınen şaatlağan ve tasdıqlandırğan. Aynı alnen bu topraqlar, suv çoqraqları, etrafındaki ormanlar babasından, yani Seit Abla oğlu Seit İbraimden, 1801 senesi Memiş-ağa Çelebi efendiniñ qoluna keçkendir. (Elde olğan senetler şu işlerniñ mütehassısı qadı Seit-Celil efendi tarafından teşkerilgen ve doğrulığı tasdıqlanğandır). Şimdi, bu topraqlarnıñ varisi Memiş-ağa Çelebi efendi öz mülküniñ kelirlerinden faydalanmaq istegende, şu köyniñ sakinlerniñ qarşı çıqmasına, faydalanıp kelgen topraqlarına saiblik köstermek istegenlerine rastkeldiler.

Buña qarşı Köpürli köyniñ köylüleri itirazda bulunaraq, bu topraqlarnıñ baba-dedelerinden qalğanını, pek erte vaqıtlar bu topraqlar Secevut beylerniñ olsa da, sonradan han tarafından ebediyen ariyesiz faydalanmaları içün ediye olaraq berilgenini, buña dair han yarlığı köyde bir ihtiyarnıñ qolunda saqlı olğanını ve lâkin şu ihtiyar ölgenden soñra evniñ divarları yıqılıp yarlıq belli olmağan kimseler tarafından qolğa keçirilgenini öz vekilleri vastasınen bildirdiler. Buña qoşma olaraq köy ealisinden ellerindeki topraqlarğa şahsiy saibliklerini tasdıqlayıcı senetler soralğanda, böyle resmiy şeadetnamelerini yalıñız üçü beyan etip, qalğanları senetlerini coyğanlarını ya da yasaq yerine rein olaraq bergenlerini ve ya da öz saibliklerine dair senet bulundırmaq tatarlarda evel-ezelden berli adet olmağanını ayttılar.

Mahkeme, köterilgen davanıñ teşkerilüvi esasında, yuqarıda añılğan mülkke köylüler tarafından özleriniñ saibliklerini isbatlayıcı iç bir türlü resmiy malümat beremegenlerinden, üç şahs tarafından beyan etilgen eski senetler ise bu işlerniñ mütehassısı Seit-Celil efendi tarafından doğru olıp-olmayuvları teşkerilgende er üçüniñ de şekli tanılması tolayısıle – adaletli mahkeme ise yalıñız isbatlayıcı resmiy malümatlar esasına iş körgeninden, şu qararnı bere: yuqarıda añılğan topraqlar, otlaqları, suv çoqraqları ve etrafındaki ormanlarınen birlikte, bu mülkke saiblik yarlığını beyan etken Memiş-ağa Çelebi efendiniñ adına tasdıqlansın...

Oturğan yerinde sabırsızlıqnen qıbırdanıp turğan birinci egiz, tercimannıñ sesini tınmasını beklemeden, atılıp turdı:

– Cemaat! Bu iç olacaq şeymi! Bizni pıçaqsız soyalar da! – dep bağırdı.

Şu an gürülti qoptı – köylüler ayaqqa atılıp turdı, qarıştı, ses-şamata qopardılar. Sönük çıraylı aqay zil qaqıp, bağırıp, köylülerni tınçlandırmaq istese de, onı diñlegen olmadı. Eyecanğa kelgen köylüler dört bir taraftan stolnı sarıp aldılar.

– Aqaylar! Bu aq işimi ya?..

Alim, bu qızğınlıq arasında oña qulaq asmaycaqlarından, başını uzatıp, skemle astından çıqtı. Daa banağı, qarar oquğan adam ap-aq kesilip, qolundaki kâğıtını sallap, köylülerni negedir qandırmaq istey edi.

Köylüler, niayet, biraz yatıştılar. Terciman, artıq kâğıtqa qaramadan, qaltıravuq sesinen devam etti:

– Sayğılı... sayğılı insanlar! Rica etem, biraz yavaş oluñız, qararnen razı olmasañız, qanun mücibi şikâyette bulunmaq mümkün, bunıñ içün sizge aq berile, bu aqnı sizden iç kimse almadı...

– Alla boynuñıznı ursun, ağızımızdaki ötmekni tutıp almaq isteysiñiz...

Sönük çıraylı adamnıñ yanında birden Resul efendi peyda oldı.

– Cemaat! – degeninen atta terciman bile taacipnen oña çevirildi. – Cemaat! İç bir yerde şikâyette bulunmañız. Akimleri de, qadıları da, müftileri de episi orospıdırlar...

– Ne? Kene halqnı qozğaysıñmı?

Memiş-ağa közlerini parıldatıp, iri kevdesinen oña doğru adımladı.

– Halqnı buntqa çağırasıñmı? Men seniñ eki ayağıñnı bir papuçke soqturırım...

Qayta baştan ziy-çuv olğan köylüler Memiş-ağanıñ başına yabırılıp, onı kenarğa, itep yiberdiler.

– Qoy söylesin. O doğrusını ayta.

– Söyle, söyle Resul efendi.

– Cemaat! Bu vicdansız insanlar sizni yipsiz bağlamaq isteyler. Yalan aytalar. Topraqtan çıqmañız, o siziñ toprağıñızdır.

Memiş-ağa sönük çıraylı adamğa qarap:

– İşte, körüñiz! Menim toprağımdaki adamlar, maña qarşı atılalar, – dedi.

Resul efendi:

– Yalan, yalan aytasıñ kerata, – dep bağırdı. – Yarlıqnı sen hırsızlattıñ, bu işke senden ğayrı iç bir kimseniñ qolu barmaz edi. Cemaat! Meni diñleñiz! Qozularnı er vaqıt qaşqırlar parçalay. Siz de qaşqır oluñız. Em başta, sizin sürüge tüşken bu aç qaşqırnı parçalañız. Uruñız yebersin!..

Resul efendi şamarını apansızdan Memiş-ağanıñ etli yanaqlarına tüşürdi:

– Al payıñnı, kerata!

Abaysız qalğan Memiş-ağa özüne kelip qol kötergencek köylüler quzğunlarday onıñ başına yabırılıp, aman yerge yıqtılar. Biri-biri üstüne sürüşip köylülerden er biri Memiş-ağağa yumruqnen, tepmenen "payını" bermege aşıqtı. Kimdir stol üstündeki çıraqnı urıp yıqtı. Beyaz yaqalı adamlar ğayıp olıp kettiler. Alim köylüler arasına soqulıp, Memiş-ağanıñ bir de-bir yerini qapışlamaq içün tırışsa da, qızışqan köylüler onı bir qaç kere keri itep yiberdiler. Niayet, ara bulıp, Memiş-ağanıñ saqalına yapıştı, bar quvetinen tartqıçlap, özüne oşamağan bir sesnen:

– Meryem içün!..– dep bağırdı.

Ağrığa dayanamağan Memiş-ağa:

– Oy!.. Oy! – dep, zalnıñ içinde fiğan qopardı.

Alim Memiş-ağanıñ saqalından yulqqan yünlerni cebine soqup, Resul efendige yaqlaştı, yürekten qopqan bir davuşnen:

– Ocam, çoq yahşı ayttıñız, – dedi ve onıñ qolunı öpti.

Tışarıda, can çekişici canavarlarday, sürekli yel ulumaqta edi. Kündüz göllenip qalğan yol-ızlar aqşamdan soñ buz töşemesinen örtülip, mına şimdi, ortalıq zindan qaranlıq içine boğulğan bir vaqıtta, suvuqlıqnen yıltırap tura ediler. Quturğan geceniñ arqadan esken buzlatıcı furtunasınen ozğarılğan Köpürli köylüler mevta peşinden ketken insanlarday başlarını töben alıp, ses-soluqsız evlerine qaytmaqta ediler. İnce urbalarından soqulıp, tenlerine ineday sançılğan suvuqqa baqmadan, olar aşıqmay kete ediler. Qayda aşıqsınlar? Olarnıñ bu künü qorqunç, yarınki taliyleri deşet edi.

Saçaqlı qalpağını qulaqlarına bastırğan, qollarını tonunıñ ceplerine soqqan Alim de Köpürli köylüler arasında edi. Onı şeerden çıqqandan berli bütün yol boyu Memiş-ağanıñ süreti izledi. Bu qaranlıq gecede canavarday uluğan ruzgâr degil de, güya Köpürli köylülerni ölüm uçurımına quvalap, peşlerinden kelmekte olğan Memiş-ağanıñ davuşı olıp körüldi. Memiş-ağanıñ özüni ise yalınlarını savurıp, oqlanıp kelmekte olğan beş başlı ajderağa oşattı. Ana, qır astında yanğan ateşler de onıñ közleri olmalı. Tıpqı şu dağdaki yılannıñ közlerine oşay. Lâkin bular daa iri, daa keskin. Ya yetip kelse? Bu köylüler niçün aşıqmaylar?

Alim, ses qoparıp köylülerni aşıqtırmaq istey, lâkin ağız açıp bağırayım degende, bunıñ yalıñız bir tasavur olğanını hatırlap, tüşüncesini yatıştıra, başqa şeyler aqqında oylanmağa tırışa.

Birden ruzgâr qopa. Uvultı onıñ tasavurında kene Memiş- ağanıñ süretini canlandıra. Alim, endi yaqın olmalıdır, keledir, dep tüşüne.

Ruzgâr ep uvulday. Onıñ öktemli tolqunı bu keresinde Alimni ayaqtan yıqa yaza. Alim qorqunen keri döne: yoqsam yetip keldimi?

Öktemnen esken accı yel onıñ yüzüne urunıp, nefesini tıya. Tonu içine toluşqan suvuqtan bütün teni titrey.

Alim: kelsin, kelgende ne olğan, bir daa kötek aşar, dep tüşüne. Em, kerçek de, şunı asla niçün öldürmeyler? Ana o, Meryemni öldürdi, babasını soqurlattı, endi bütün cemaatnı köyden quvmaq istey. Bu aqnı oña kim berdi? Yoqsam o padişamı? Ocam doğru ayta, onı parçalamaq, leşini köpeklerge bermek kerek. Aşasınlar, em köpekler toq olur, em de insanlar amanlıq alırlar.

Alim aldına qaray, lâkin zindan qaranlıqqa çomğan ortalıqta iç bir şey körülmey. Ya köylüler qayda? Olarnı yoqsam Memiş-ağa yuttımı?

O adımlarını çaltlaştıra ve birazdan birley-ekiley insan köletkeleri seçile başlay.

Yel ise, ep qutura. Endi tolqun-tolqun olıp degil de, deşetnen qopqan qasırğaday ardını üzmeden ese, tınış almadan uluy. Parçalanmaqta olğan canavarnıñ açuv ve telâşınen uluy. Alimge, mına şimdi ruzgâr taş-topraqnen onı da uçurıp alacaq, fırlatıp qayalarğa uracaq kibi körüne.

O qolunı cebine soqa, ondaki yünni avuçı içinde sıqıp: yarma saqal endi teke saqal oldı, dep külümsirey. Oy da külerler, ey! Zarar yoq, künü kelir, saqalındaki soñki yünlerini de yulqarım...

Tüşüncelerine qapılğan Alim, araba qapığa kelip yetkenini duymay qala...

Ocaq ateşiniñ yalınları pencerede, sakinliknen qaltırap turmaqtalar. Demek, anası onı bekley.

Alim, üşügenini duydurmamaq niyetinen, qollarını oqalay, yüzüni sıypay, daa yañı, saba yuqusından turğan bir adamnıñ tendüristliginen, evge kire.

Kadı Seit-Celil efendi, aldına qorqmay qarağan adamlardan edi. Ömür oñaytsızlıqları onı muğaytmaq degil de, aksine, niyet edindigine irmek içün inatlığını qat-qat arttıra edi.

İşte bu keresinde de şay oldı. Müfti saylavlarında yeñilgenden soñra, iç de ruhtan tüşmeyip, nege mal olsa-olsun, mıtlaqa ruhaniyler idaresiniñ başına keçmek meramına qapıldı. Şübesiz, onıñ bu meramını ruhlandırğan sebepler de yoq degil edi. Seit Murtaza efendiniñ söneyatqan küneşi, saylavlar vaqtında ğayrı baştan külse de, onıñ küneşini qaplamağa azır turğan siya bulutlarnıñ ufuqlardan daa çekilmegeni, aksine, ep qabarmaqta olğanı qadı Seit-Celil efendige açıq-beyan edi. Gubernatornıñ söz kelimi aytıp taşlağan bazı bir kinayeli sözçikleri bunıñ ancaq da şay olğanına iç bir türlü şübe qaldıramay edi. Qızğınlığı yatışqan Atay Şirinskiyniñ, ruhtan tüşken İsmail beyniñ ve digerleriniñ işke ümütsizlik köstermelerine, Memiş-ağa Çelebiniñ ise Seit-Celil efendiniñ elinen yazılğan ve şeadetlengen qalb yarlıqnı qoluna alğandan soñ belli derecede yüz çevirmesine baqmadan, o gubernatornıñ bosağasından çekilmedi, olmaycaq ufaq-tüfek işlerge sıltav eterek, saatlernen qapıda bekledi, gubernatordan söz aradı. Gubernator açıq-aydın iç bir şey aytmasa da, qonuşuvlarda köstergen mulâimligi Seit-Celil efendiniñ yüregini ümütnen hoşlandırdı. O, özüni, endi yaqın vaqıtlarda müfti cübbesinde körecegine, müfti sarığı saracağına qattı inam asıl etti.

Lâkin, maniasız yol olamı ya! Er şey öz-özlügenden sakinliknen niyetke doğru aqıp ketken bir vaqıtta, onıñ baht yoluna sed çeke başladılar. Em özü de kim ya!

Seit-Celil efendi tamı-tamamınen özüne yetiştirilgen haberlerge qulaq asmay parlaq istiqbalini bekleycek olsa da, soñradan bu haberler onı ep raatsızladı ve atta qorquza başladılar. O, öz yoluna sed çekken adamnı, nege bitse-bitsin, yer yüzünden coymaq istedi. Bu niyetnen Qarasuvbazar şeer ispravnigini ziyafetke çağırıp, Resul efendini telükeli bir cinayetçi olaraq tasvirledi. Lâkin ispravnikniñ araştıruvları fayda bermedi – deşetli haberler endi başqa taraflardan – yalı boyundan ese başladılar. Çaresizlengen Seit-Celil efendi özüniñ başkeser aydavcısına büyük adaqlar işandırıp, Resul efendini "tındırmaq" içün yalı boyuna yolladı. Lâkin, Resul efendi, onıñ közetüvlerinden qaçıp yürer kibi, taze haberler artıq Feodosiya taraflarından kele başladılar. Bu emiş-demişlerde – Resul efendiniñ dervişler kibi köy-köyden yürip qadını içkicilikte, zamparalıqta qabaatlağanı, köylülerni oña qarşı quturtqanı aytıla edi.

Bu al Seit-Celil efendinin aqılı yetmegen bir şey edi, çünki Resul efendini tilencilikten çıqarğan, mollalıqqa qoyğan o özü edi. Şay olğanda eyilikke kemlik olurmı ya! Ebet, insan özüniñ seadetli ömrüni çeşit yollarnen qura. Kimerde bir ahlâq ve vicdan bosağasından atlap keçmek de kerek ola, lâkin bu yalıñız bir Seit-Celil efendige has olğan bir şeymi ya?

İlk vaqıtlarda Seit-Celil efendi bu işte müftiniñ qolu bardır, dep tüşündi. Lâkin müftiniñ ayın-oyunları da yayğara etilgenini eşitkenden soñra, Resul efendini aqıldan çıldırğan bir adamdır, dep sandı. Şübesiz, bunıñ ancaq da şay olğanına Seit-Celil efendiniñ inamı pek qaviy degil edi, lâkin öz çığırığından çıqqan Resul efendini er şeyde qabaatlamaq mümkün olğanından, onı deli dep adlamaqnı daa da elverişli kördi, aksi alda safsatası da çoq olur, bazı bir şeylerniñ de üstü açılır, dep tüşündi, amma şay adlansa soramay-aramay alır da, delilerge qoşarlar, soñ barsın kimni yamanlasa-yamanlasın, delilerden ğayrı diñlegen ep bir tapılmaz.

İşni acele tutmaq kerek edi. Resul efendiniñ mahkemede yapqanı kibi, daa da yañı belâlarğa yol bermeden (bunı qadı efendi cemaat köteginen ezilip-yoğurılğan Memiş-ağadan şu gecesi añlağan edi) onı aman şimdi yaqalamaq, başqa taraflarğa avuşmasına imkân bermemek kerek edi.

Seit-Celil efendi tüşündi-taşındı ve, niayet, arabasına minip, aydavcısınen yolğa çıqtı. Birinci gecesi Simferopolde qondı. Ertesi künü sabadan gubernatorğa al-hatir soramağa bardı. Söz arası Köpürli köy mollasınıñ delirgenini, bu delilik neticesinde mahkemede çıqarğan aleketini ayttı. Başını asıp indemey oturğan gubernator Seit-Celil efendiniñ ikâyesi bitkeninen, kreslodan atılıp turdı da:

– Bunt! Bunt! – dep bağırıqlamağa başladı. – Şeriat qayda, din qayda? Siz, canım, asla ne yapasıñız şu? Başıñız qayda? Delirgen eken! Yahşı deli! Baş kötergen adamğa deli dep baqsañız bunıñ soñu qayda barır? Em özü de kim ya? Öz adamlarıñız da baş kötere başladı da? Ya bunı körgen qara bacaq tatarlar ne yapar? Camini taşlap, dinlerini unutıp, kötekke tutuşmazlarmı? Sizden sorayım, bu ne demek, añlaysızmı?

– Gubernator azretleri, onı bizim adam dep sanmañız, çünki...

– Ya o molla degilmi?

– Hayır, gubernator azretleri, o ırğat köylülerden biri edi. Biraz oqumış olğanından...

– Oqumış eken! Yigirmi beşinci senelerni hatırlaysızmı? Olar da oqumış adamlar ediler.

– Bağışlañız, gubernator azretleri, bu yekâne bir tesaduftır.

– Çapqın mollañızğa barıñız, sizni o bağışlasın...

Gubernator qollarını artına alıp, soldatçasına adımlap yürmege başladı.

– Oy da molla ey!.. Deli dep adlağan şu mollañız quyuğa bir taş attı amma, endi yüz aqıllı toplansañız da, çıqarması zor olur. Aytılğan söz quştır degenler, uçtımı, tutalmazsıñ.

– Gubernator azretleri, onı men degil de, müfti Seit-Murtaza efendi tapıp qoydı.

– Yahşı adam tapqan.

Seit-Celil efendi bütün qabaatnı müftiniñ üstüne atmaq niyetinen:

– Şu mollanı quturtqan da odır, – dep taşladı.

– Böyledir deysizmi? Bilmeyim... Yel esmey yapraq teprenmez degenler, yapqan işiñiz olmasa, şu molla da mektüpte tap o qadar şey yazmaz edi.

– Gubernator azretleri, olarnıñ episi yalan edi, müftiniñ qurnazlığınen olğan şey.

– Yalan!?– Gubernator ğarib kiyimli, mulâyim yüzlü Resul efendiniñ qıyafetini hatırladı. – Hayır, o yalan aytacaq adamğa oşamay. Körgendir, eşitkendir... Ebet, ebet, çıray sıtmañız, ancaq da şay olğandır. Lâkin böyle adamlar hasis duşmandan bile telükeli olalar. Olarnıñ çıplaq namusperverligi ayrı tesadüflerden başlap, umum qurumğa qarşı memnüniyetsizlikke çevirile. Bu ne demek olğanını añlaysızmı? – dep, gubernator kene qızışmağa başladı. – Şeriat sayesinde umum cemaat sakinligi qorulacağı yerinde, başı bozuqlar yetiştirile. Aydı, deyik, tuttıq-qapattıq, bunıñ çoq faydası olur deysizmi? Halq arasında cayratqan sözleri iz qaldırmaz belleysizmi? Bundan soñ halq közüne nasıl körülirsiñiz?

Qadı Seit-Celil efendi qolaysızlıqnen biraz burulıp-burçanlap turğandan soñ:

– Gubernator azretleri, onıñ deli adlanmasını men tevekkel yerde talap etmeyim, – dedi. – Bunıñ kerekligi bar. Onı deli dep adlasaq ve duydurmadan ortalıqtan alsaq, zan etem ki, onıñ tesiri de öz artından silinip keter.

– Şay olacağına eminsizmi?

– Yürekten eminim, gubernator azretleri. Onıñ peşinden közetüv işi siziñ emiriñiznen politsaylarğa avale olunsa, men olarnıñ yardımınen...

– Bu iş halq közünde itibarıñıznı tüşürmezmi?

– Men özüm daima kenarda bulunıp, seyir eterim, menim aydavcım ise...

– Şay!.. Aqılda tutuñız: sizge erkesten ziyade davranmaq, itibar qazanmaq kerek. Seit-Murtaza efendiniñ endi sayılı künleri qaldı. Can mesele qozğalğanından...

Can mesele qozğalğanından Seit-Celil efendi sormay olamadı:

– Gubernator azretleri, Peterburgdan iç bir haber yoqmı?

– Endi tezden kelir ve lâkin...– gubernator sözüni bitirmey taşladı. Özü tarafından kösterilgen namzetniñ saylanmay qalması mırza ve beylerge qarşı ve hususan indemez qadılarğa qarşı onıñ açuvını qozğağan edi. O aman şu künü Peterburgğa, ecnebiy mezep işleri boyunca baş idarege tafsilâtlı mektüp yazıp, müftilikke namzet kösterilgenlerden çoqluqnı alğan Seit-Murtaza efendiniñ şübeli bir şahs olğanını, müftilikke tasdıqlanmaq içün Seit-Celil efendini daa da lâyıq körgenini bildirip, onıñ müsbet çizgilerini qabartıp, büyültip, etraflı sürette sayıp çıqqan edi. Lâkin, avalar bozulıp yollar qapalğanındanmı, yoqsam bir de bir iş çıqa qoyğanı içünmi, nasıl da olsa, Peterburgdan müsbet haber keldigi taqdirde de qılıqsız mırzalarnıñ bir qısmınıñ Seit-Celil efendige kene de ters baqacaqları onı pek raatsızlay edi. Şimdi ise oppadaqtan bir şey daa çıqtı.

– Yevpatoriya qadısınen arañız nasıldır?

– Pek yahşı, gubernator azretleri. Yelğa, zaten, oña selâmetlikke dep çıqtım.

– Ketiñiz, lâkin tekrar etem, saqt oluñız, duymasınlar. Zaten halq közüne körünmeseñiz daa yahşı olur edi. Men mına bugün Yevpatoriyağa atlı cibertirim, yardım eterler.

– Sağ oluñız, gubernator azretleri, degeniñiz kibi yaparım, em bu işten iç bir kimseniñ haberi olmaz.

– Aydı, oğurlar olsun...

Müfti Seit-Murtaza efendi birinci horazlarğa qadar kişlikte oturdı. Evniñ içini tütün tumanı sarsa da, o ep nargilesini tartmaqta, beklemekte, diñlemekte edi. Cumaziye ve Tenzile tosat-tosat evge kirip, onı töşekke çağırdılar. Lâkin o, yuqusı qaçqanını mana etip, oturğan yerinden turmadı. Niayet, çardaqta şıtırdı eşitildi, yengilden qapı qaqıldı. Seit-Murtaza efendi qapını aralıq etkeninen, içeri sarıqlı bir adam soquldı. Musafir öz qolunen qapınıñ mandalını keçirip, soñ minderge barıp çökti. Seit-Murtaza efendi al-hatir bile sormadan:

– Soñ, nasıl, ne haber? – dep, eyecanlı közlerini sarıqlığa tikti.

– Siziñ mında qalmañız lâyıq körüle.

– Yeq, yoq, hayır, iç bir türlü olamaz, elimden kelgen er şeyni yaptım, artıq qalamam, gece-kündüz izleyler...

– Sultan, sizlerge tain etken maaşından mada, büyük ediye adadı.

– Hayır, mında qalmaq – başımnı öz qolumnen ilmekke keçirmek olur edi. Menim serbestligim Peterburgdan haber kelgenge qadardır. O vaqıt müftilikten tüşürgenlerinen, özümni de cezağa oğratırlar. Men iç olmadım ömürimniñ soñki yıllarında, qartlığımda emniyette yaşamağa isteyim.

– Sizler nafile qorqasıñız, aq padişa bundan habersizdir.

– Saylav areketleri, teşkerüvler meni müftilikten çıqarmaq içün edi. Bu olamadı, lâkin meni Peterburgda tasdıqlamayacaqlarını da çoq yahşı bilem. Gubernator er şeyni yazğandır. Ana haber keldimi, menim aqqımdan kelmek onıñ elindedir. Şimdilik yalıñız, mınavı sarıqnı taşımağa aqqım olğanı içün toqunmaylar. Añlañız, bu yalıñız bir qorqu telâşı degildir... siziñ ketirgen mektübiñiz onıñ qoluna tüşse kerek...

Sarıqlı musafirniñ yüz çizgileri birden tartılıp, eleslendi, kerilgen közleri müftige tikildiler.

– İç olacaq şeymi?

– Aleketler çıqa başlağan soñ çoq aradım, tapılmadı. Zan etem ki, mında Şeyh Ablâmitniñ qolu bar. Mende gecelegen edi. O vaqıtlarda dost edik. Hınzır erif şimdi Atay Şirinskiyniñ şamegi olğan.

Müfti ve sarıqlı başlarını töben alıp, er biri öz canı aşqına, teren oylarğa daldılar. Çezilmekte olğan geceniñ aydınlığı, yağı içinde campiyip qalğan çıraqnıñ ışığını ep ölgünleştirip, odanıñ içi yavaştan aydınlana başladı.

Sarıqlı sabırnen yerinden turıp:

– İşler yaramay, – dedi. – Yolğa tedarik körüñiz. Perşembe künü aqşamı Kapsihorda qayıqqa minermiz.

– Yalvaram sizge, yolğa çıqacağımıznı duymasınlar.

Seit-Murtaza efendi sarıqlı ketkenden soñ, çıraqnı söndürip, bayağı bir vaqıtlar yarı quvanç, yarı qorqunen ev içinde dolanıp yurdi. Azbardan endi köylülerniñ laqırdıları, tasırdılar, otlaqqa aydalğan ayvanlarnıñ müñrevleri eşitile başladı.

Seit-Murtaza efendi çardaqta kişi olmağanını körgenden soñ, pencere örtülerini tüşürdi, amanlıqnen minderge çökti, lâkin kene de olsa, bir daa etrafına qarandı, diñlep baqtı – özüniñ ğırıltılı nefesinden başqa qulağına iç bir şey çalınmadı. Yavaştan keri çevirildi, qaltıravuq qollarınen divar yastıqnı yıqtı, nasıldır bir dualar pışıldap, aldına qarap turğandan soñ, qolunen divarnı itedi – divarnıñ bir qaç yerinden aqlav quyıp, küçük bir qapıçıq açıldı. Onıñ ögünde qalanıp turğan çeşit biçimde diniy kitaplarnı birer-birer alıp, kürsü üstüne qoydı. Soñ sozula berip, qolunı dolapqa soqtı. Onıñ içinden çuval şekilli qadife bir çantanı tartıp çıqardı. Ep qaltıramaqta olğan qollarını zornen areketke ketirip, onıñ yipçiklerini çezdi. Közleri çanta içindeki yaqut taşlarına, tomar-tomar altın parçalarına tikildi...

Bu küçlü, qudretli çantada onıñ keçmişi ve keleceginiñ seadeti, raatlığı, quvançı saqlı edi. Qara kün içün saqlanğan bu çantanıñ küçüni, qudretini, qartlığında berecek quvançlarını ğayıp etmeden, aman oña ve özüne qurtulış aramaq, ömür qayğılarından qaçıp qurtulmaq içün kerek edi.

Seit-Murtaza efendi başını kötermeden, közlerini almadan qarap turdı. Dünyada şimdi yalıñız o ve çantası qalğanday köründi. Eger elinden kelse edi. İnsanlardan gizlenip, mına şimdi böcekke çevirilir ve qalğan bütün ömürini dolap içinde, sevimli çantası yanında keçirir edi.

Seit-Murtaza efendi qamaşqan közlerini çantasından almayıp, belki ömür billâ teprenmey oturır edi, lâkin birden qapı qakıldı. Seit-Murtaza efendi yuqusından abdırap uyanğan adamday, pek yaman seskendi. Torbanı aman cübbesiniñ eteklerinen örtip, diñlenip turdı. Qapı tekrar qaqıldı. Seit-Murtaza efendi çantanı dolapqa tıqıp, onıñ ağızına kene de kitaplarını qaladı. Soñ, yastıqqa yaslanıp, er vaqıtkinden daa da ötkün bir maqamnen Quran oqumağa başladı.

Tışta, qapı aldında beklep turğan Centemir mırza ses-soluqsız ev içinden birden moñlu maqam yañğırağanını eşitkeninen, keri çekildi, yavaştan bikeçlerniñ qapısını qaqtı. Cumaziye qapıdan başını kösterip, külümsirevnen:

– Hoş keldiñiz! –dep aldı.

Centemir mırzanıñ yüregi yerinden köçkenday oldı. Qızarımtı ince şerbenti astından Cumaziyenin taze yanaqları, daa yañıçıq dalından qoparılğan almaday, allanıp turmaqta ediler.

Centemir mırza iç bir şey aytalmadı. Begitilmek sıñırından keçken sevgisiniñ ükümine qapılaraq, qapınıñ tutquçına yapıştı.

– Yeq, yoq, şimdi degil...

Qapı örtüldi. Ne yapacağını bilmey şaşıp qalğan Centemir mırza, yalvarmaq içün ağız açayım degende, Seit-Murtaza efendiniñ maqamlı davuşı birden kesildi, kişilikten tasırdılar eşitildi. O açuv ve yanıqnen keri çekilip, qapıdan çıqmaqta olğan Seit-Murtaza efendini qarşıladı.

– Selâm aleyküm, müfti efendi!

Kim eken dep qorqunen çardaqqa çıqqan Seit-Murtaza efendi, Centemir mırzanı körip, yürekten quvandı. Ebet, oña qurtulış içün ancaq da Centemir mırza kerek edi. Evelkisinden daa da sıq kelip-ketken bu adam onıñ sayğısını, işançını qazanğan edi. İlk vaqıtlarda onıñ ziyaretlerine belli bir şübenen baqsa da, Centemir mırzanıñ areketlerinde iç bir şey sezilmegeninden, ket-kete şübeleri çezilip, onı dost ve özüne sadıq bir adam dep sanğan edi. Yaş bikeçlerniñ ve bu, küç ve quvetini qoymağa yer tapmağan boş adamnıñ yüreginde qaynaşqan keskin duyğularnıñ aslına irmek içün onıñ qurtulış peşine tüşken tüşünceleri, qorqusırap qalğan qart yüregi iqtidarsız edi.

Seit-Murtaza efendi özüniñ qurtulış oylarını ikâye etmek ve ondan yardım tilemek niyetinen, oña bir qaç kereler hoş keldi ayttı, unutmay kelip-ketkeni içün quvanğanını bildirdi ve qolundan tutıp, kişlikke tartıp kirsetti.

Alim sığırlarnı ormanğa aydap çıqqanda ortalıq endi qar çarşafına bürüngen edi. Yaz kobeleklerini añdırğan qar yapalaqları kettikçe sıqarladı ve quşluqqa yaqın öyle bir quyıp yağdı ki, dersiñ, yer ve kök bir yerge qoşuldılar – er şey közden coyıldı, yalıñız bir qar yığımları qaynaşqan avlaq kök terenliklerinde küçsiz küneşniñ yıltıravı, kâde bir duyulır-duyulmaz, bir sakinliknen külümsirep ala edi.

Alim bayağı bir vaqıtlar köz almadan quvançnen bu acayip manzarağa – qar üyürimlerine, budaqları ep sarqmaqta olğan tereklerge, çekmeni üstüne kelip qonğan yapalaqlarğa baqıp-qarap turdı. Ey, şimdi köyde olıp qar topu oynaysıñ!

Lâkin bir qaç saatler keçkenden soñra onıñ yüregine kene er künki yañğızlıq ğamları toluşıp, canı sıqıla başladı. O yaq-bu yaqtan çalı-çırpı cıyıştırdı, qart meşe kütügi astında büyük ateş tutaştırdı. Birazdan ateşniñ alevleri yavaş-yavaş tartılıp, obalanğan ağaçlar çöktiler ve yalıñız qoru ayırılıp qaldı. Alim torbasından iri bir kesek qaqaç çıqarıp, ateşke taşladı. Tuzlu et ateşke tüşkeninen, şıtırdap, qabarıp, etrafqa qoqu saçtı.

Alim kebabnı bir qaç kereler çevirgenden soñra, ötmegi üstüne alıp, kesip-kesip aşadı.

Lâkin mına kebab da bitti, ateş de söne başladı, daa ne yapmalı?

Alim ormandan çöllükke çıqtı – iç bir yerde, iç bir türlü qaraltı seçilmey edi. Birden qır üstünde insan köletkesi peyda oldı. O, sazlıqqa batqan bir adamdan zornen adımlap, köy betke yol almaqta edi. Alim, kelmekte olğan adamnı tanıp, bar sesinen bağırıp aldı:

– Ocam! Ocam! Mında keliñiz, isinirsiñiz!

Qır üstündeki adam oña çevirildi. Alim ise sönip bitmekte olğan ateşke taraf çapıp, onı ğayrı baştan tutaştırdı.

İnce cübbesine bürüngen, ayaqlarına çulğav sarğan Resul efendi ateş başına çökip oturdı.

Onıñ qolları, yüzü, qulaqları köm-kök edi. Baladay qaltıray, ardını üzmeden öksüre edi.

Alim acındı.

– Ocam, siz hasta degilsizmi? –dep soradı.

– Hayır, oğlum, hasta degilim, biraz üşüdim.

Resul efendi qollarını ateşke tutıp, soñ qulaqlarını, yüzüni oqaladı.

– Ocam, yolluq araba tapmadıñızmı?

– Arabadan gizlenip yolğa cayav çıqtım...

Alim bu sözlerniñ manasına iremeyip, şübege daldı. Köyde Resul efendiniñ sağlığı aqqında çeşit haberler yüre edi: birleri Resul efendi şeytan şerine oğrap saqalını tıraş etkenden soñra aqılını çıldırtqanını, günası içün bu dünyada özüne duraq bulamay, çekişip yürgenini ayta ediler: ekinci birleri bu haberlerge qanmayıp, Resul efendeniñ cemi cemaatqa aqiqat aytmaq içün Aq-Taalâ tarafından yollanılğan bir zat olğanını ayta ediler. Alim bu emiş-demişlerniñ iç birisine inanmasa da, böyle bir qış künü yolğa cayav çıqqan ocasınıñ vaziyeti onı pek şübelendirdi.

– Ocam, belki aç olğandırsız?

Alim torbasına uzandı, lâkin Resul efendi onıñ qolundan tutıp:

– Kerekmey oğlum! – dedi, közlerini qorlanğan ateşke tikip, ondan bir şeyler arar kibi, indemey baqıp qaldı. Soñ, birden Alimge çevirilip:

– Meni izleyler oğlum, – dedi. – Halqqa doğrusını söylegenim içün meni deli adladılar. Ne yapmalı, bu dünyanıñ akimleri yalıñız yalan ve qulculıqnı seveler. Menim vicdanım bularnıñ iç birine qapılmadı, ğariplikni bu dünyadaki pislikten üstün kördim. Oğlum, sen daa yaşsıñ, yüregiñ çoqraq suvları kibi paktir, onıñ temizligini pis niyetlerge ola qaralama, aç-çıplaq qal ve lâkin dünyanıñ kelip-keçici zevqlarına aldanma, er şeyni öz yüregiñnen ölçe. Belki künü kelir, seni de izlep yürerler, bu al namuslı insan içün belâ degildir. Vicdanıñnı saqla, tamlay-tamlay göl ola degenler, bir kün ola bu dünyanıñ oñmazlığını bütün halq añlar ve söz birlik olıp, bu oñmazlıqnıñ negizini sökerler. Oğlum, bu sözlerni unutma, yağmurday yağğan közyaşları, köklerni qarartqan aizarlar, İnşalla, ebediy degildir. Aydı, oğlum, sağlıqnen qal, belki bir daa körüşmek de qısmet olmaz...

Resul efendi bu sözlernen ayaqqa turdı, Alimniñ mañlayından öpti. Alim ocasınıñ sözlerine qarşılıq bir şeyler aytmaq istese de, tüşünceleri qarıştı. Resul efendiniñ sözleri onıñ başında qurşunday yerleşip qaldılar: bütün felâketlerniñ tecessümi olaraq, onıñ közü aldında Memiş-ağa Çelebiniñ qanlı közleri peyda oldı. Dudaqlarını yavaştan areketke ketirerek, öz tüşüncesini söznen tekrarlap aldı: ebet, bütün belâlarnıñ sebepçisi odır, dedi, Meryemni de o öldürdi.

Resul efendi beş-on adım atıp orman eteginden çölge çıqacaqta, birden toqtaldı, soñ keri qaytıp:

– Oğlum, menim mında kelip-ketkenimni iç kimsege aytma, – dedi. – Aşıqıp orman içinden yol aldı ve közden çekildi.

Alim nemi eken dep taaciplendi ve cayılıp yatqan çöllükke qaradı: anda, daa şimdi captan yuqarı köterilgen eki atlı lineyka, yarı-yarığa qar içine çomıp, çöl boyu ketmekte edi. Onıñ üstünde eki kişi bar edi. Birazdan olardan biri lineykadan tüşip, Alimge taraf keldi.

Alim, ocamnı izlegen kişiler yoqsam bularmı, dep aldı ve aman yerde yatqan qorlarnı ırğağınen oñğa-solğa savurıp, Resul efendiniñ ayaq izlerini coya başladı.

Kelip yetken aqay:

– Ey, baba oğlu, ne qızıştıñ o qadar, yoqsam qardan açuv almaq isteysiñmi? – dedi.

Alim özüni sıqmadan keri çevirildi:

– Mına daa şimdiçik kütük astından tilki çıqtı, amma aram ayvan qayda gizlendi bilmem.

Alim tilki arağandan olıp, daa da büyük bir aşıqçanlıqnen qarlarnı savurdı. Alimge endi çoqtan tanış olğan bu adam – çal ayğırlar yekilgen lineykanı aydap yaz ve qış qadını köy-köyden kezdire edi.

– Kadâm, poşta yol betten mında iç kimse kelmedimi?

– Yoq kelmedi.

– Ne yalan aytasıñ, izleri qalğan da?

– Bilmeyim, men yuqarıda edim.

Aydavcı salmaqlı qolunen Alimniñ omuzına yapışıp, onı özüne çevirdi:

– Senden sorayım, cinasir piç, cübbeli adam qayda gizlendi?

– Ayttım da şunı, daa ne bağırasıñ, körmedim, işte – vesselâm!

Aydavcı o yaq-bu yaq qarağandan soñ, orman içine çıqıp ketti.

Alim abdıradı: ya barıp da izine tüşse?

Alim aydavcınıñ peşinden yetip, ırğağını onıñ ayağına iliştirdi ve tarttı. Ğaflet qalğan aydavcı bütün kevdesinen qar üstüne avdarılıp, qarnen örtüli tegenek kütügine ilişti.

– Oy!..

Nege oğrağanını bilmegen aydavcı qanlı qollarını, urbasını tegenekten qurtarıp ayaqqa turdı, terekten qalın bir quru pıtaq qoparıp, Alimni araştırmağa başladı. Lâkin dersiñ, yer yarıldı da yerge kirdi – Alim iç bir yerde yoq edi.

Afaqanı yatışmağan aydavcı boşuna ketken vaqıtına yazıqsınıp, öz yoluna devam etmege ıntılganda, orman içinden kuku quşnıñ sesi eşitildi:

– Kuk-ku! Kuk-ku!

Aydavcı qış künü peyda olğan bu kuku quşnıñ sesine taaciplenerek, ses çıqqan tarafqa yurdi ve qalın meşe teregi töpesinde quş yerine... Alimni kördi.

– A-a, sensiñmi? – dep, çekmenini yerge taşlap, terekke tırmaştı. Lâkin Alim yüksek terekniñ endi eñ yuqarısında – ince pıtaqlar üstünde edi.

Aydavcı Alimniñ peşinden tırmaşıp, onıñ ayağına uzandı. Alim ise bar quvetinen terekni silkti – qolları qurtula yazğan aydavcınıñ yüzü, közleri qar tolıp qaldı. O, bir qolunen yüzüni silip, kene de Alimge uzandı. Alim ise daa da büyük bir ğayretnen terekni silkip, ayağınen aydavcınıñ qollarını, başını tepmeledi. Terektep yuvarlanmaq telükesinde qalğan aydavcı, bir qaç pıtaq aşağı endi. Bu arada kimdir:

– Alim! Alim! –dep bağırdı.

Alim dostunı bir kereden tanıdı:

– Çömez, çekmenni al, çekmenni al!..

Ümütsizden böyle bir hucur levaga rastkelgen Çömez, aydavcınıñ çekmenini qoluna alıp, ne yapacağını bilmeden, terek üstündeki qavğağa qarap şaşıp qaldı.

– Qaç! Çekmenni alıp qaç!

Dubarağa qalacağını abaylağan aydavcı, suvurılıp tüşkenday, aceleliknen terekten endi, qar üstüne taşlanğan çekmenini qoluna alıp, Çömezniñ peşinden quvacaq oldı. Lâkin endi Çömez de gizlengen edi.

Alim kene de bağırdı:

– Kuk-ku! Kuk-ku!

– Seni yaratqannıñ babasınıñ başını...– dep, aydavcı tiline kelgen bütün sögüşlerni yağdırıp, iri adımlarnen çöl içine çıqıp ketti.

Alim terekten tüşip, külküsinden qatıp-qatıp qaldı. Çömez meseleniñ asılına irmek niyetinen, soraştırıp tursa da, Alim:

– Kuk-ku! Kuk-ku! – dey ve külküsini tıyalmay, qatıp-qatıp qala edi. Niayet, külküsi biraz yatışqan soñ, olıp-keçkenlerni birer-birer tiziştirip ayttı.

– Ana, endi ocam da öz yerine yetkendir, onıñ peşinden ep bir yetalmaz, – dedi.

Alim külip-şaqa etip aytsa da, Çömezniñ sıtılğan yüzünde şeñlik körülmedi. Çömezniñ susqunlığına raatsızlanıp, Alim:

– Yoqsam babama bir şey oldımı? –dep soradı.

– Yoq bir şey olmadı... Eviñizge qılıçlı bir qazaknen Memiş- ağa kelip ketken. Babañ seni evge çağırttı.

Alimniñ yüzü ap-aq kesildi. O artıq iç bir şey soramadı. Tüşkün bir sesnen:

– Çömez, dostum, sığırlarnı baqarsıñmı? – dep yalvarıp ayttı.

– Yahşı, Alim, baqarım, sen eviñizge bar.

Alim, nefesi tıyılıp qapılarına yaqınlaşqanda, azbar içinde qaynaşqan köylülerni körip, şaşıp qaldı: ne olğan eken? Yoqsam babası yaramadımı?

Alim aceleliknen içeri soquldı, qadınlarnen sarılıp alınğan anasınıñ yaşlı közlerini körip, daa ziyade qozğaldı.

– Anay, ne oldı? Babam qayda?

– Quvalar, oğlum, qış künü köyden quvalar,– dep Kerime tatay ökürip-ağlap ayttı,– qaydalarğa barır da, ne yerlerge qonarmız...

Alim babasını körip meseleniñ aslını añlamaq niyetinen sofağa çıqtı. Azamat aqay köylülernen birlikte set üstüne çökken, ğamlı-ğamlı otura edi. O, endi çoqtan töşek hastası vaziyetinde olsa da, ayaqtan, kesilmeyim dep, zar-zornen yüre edi. Bugün saba hayırsız haber kelip yetkeninen, tekmil çaresizlenip qaldı.

Azamat aqay Alimniñ sesini eşitip:

– Oğlum, oğlum...– dedi ve artıq iç bir şey aytalmadı.

Ekinci egiz Azamat aqaynın közlerinden tığırmaqta olğan közyaşlarını eslep:

– Kerekmey, kerekmey Azamat aqay, qolğa bermemiz, siz eyisi evge kir de, töşegiñizde yatıñız,– dedi, soñ Alimniñ tirseginden tutıp, ekinci köşege çekti.– Bugün saba Memiş-ağa kelip, üylegece mal-mülküñizni, eviñizni taşlap, köyden ketmeñizni emir etken. Mahkemeniñ qararı böyle eken. Köçmeseñiz zornen quvacaq ekenler. Qayda olğan şey bu?! Er şeyge qatlandıq, endi birer-birer köyden quvacaqlarmı? Almaymı olar! Ana, bütün cemaat toplandı. Kelsinler baqayım, ne yaparlar deysiñ? Resul efendi aytqanıday, biz de qolda ösken maçikler degilmiz.

Alim azbarğa qaradı: Köpürli köylüler, tıpqı mahkeme azbarında olğanıday, qarnı taptap, o yaq-bu yaq yürmekte, öz araları dertleşmekte ediler. Olarnıñ yüzündeki eyecan Alimni bayağı yüreklendirdi. O tekrar babasına yaqlaşıp, qandırıcı bir sesnen:

– Tur, babay, sizge yatmaq kerek, o yağını men özüm baqarım,– dedi.

Azamat aqay yerinden indemey turıp, evelde Meryem yatqan odağa kirdi.

Alim minder, yastıq qoyıp, babasını töşekke yerleştirdi. Babasınen oğraşmaqta olğan arada, azbarda çuvultı köterildi. Azamat aqay qaltıravuq sesinen:

– Keldiler, keldiler,– dep yerinden turmaq istedi.

– Kerekmey, kerekmey, babaçığım, men özüm baqarım.

Alim tekrar sofağa çıqqanda aşağı yoldan azbarğa doğru kelmekte olğan Qarali, Memiş-ağa ve ispravnik körüldiler.

Memiş-ağa külünç bir vaziyette edi. Mahkemede olıp keçken vaqiadan soñ onıñ yarma saqalından yalıñız bir parçası qalıp, eçki saqalıday sarqıp turmaqta edi. Sabaları yuqudan turıp küzgüde özüniñ perişan saqalına qarağanda, açuvından ne yapmasını bilmey edi. Mırzalarnen, beylernen rastkelişkende olarnıñ dudaqlarında mıtlaqa mısqıl tebessümi peyda ola edi. Memiş-ağa özüni bu vaziyetten qurtarmaq içün saqalını sabunlap qaç kereler qoluna ustra aldı ve lâkin künü kelip bütün canlı mahlüqat kibi özüniñ ölecegini, ölgenden soñ ise özüne cennetniñ bir de-bir yerinden sıcaq bir köşe kerek olacağını hatırlap, dualı saqalını tıraş etmege qolu barmadı. Şay da olsa, onıñ sıñır bilmez açközlügi amansız intiqamnen tamamlandı: mahkeme oturşuvınıñ ertesi künü köyge qaytıp, ispravnik vastasınen, cemaatnı qozğayıcı olaraq birinci egizni qapattırdı. Köpürli köylüler mahkeme qararı boyunca bir daa şikâyette bulunsalar da, Memiş-ağa ispravnik vastasınen olardan bir çoqunı topraqlarından çıqardı, ekin ektirmedi, cemaatqa dağ kesmekni yasaq etti.

Memiş-ağa, Qarali ve ispravnik azbarğa kirgenlerinen bu soñkisi qolundaki sarı cıltlı defteriniñ yiplerini çezip:

– Ev saibi Seit-Abdureim oğluAzamat qayda?– dep soradı.

Ekinci egiz ögge çıqıp:

– Töşektedir, hasta yata,– dedi.

– Im!.. Saba ayaqta edi de! Aysa qadını çıqsın.

– O da hasta yata.

– Oğlu qayda?

Alim:

– Men mındaman,– dep ispravnikniñ ögüne çıqtı, başını köterip ispravnikniñ közlerine tikilip baqtı. İspravnik öz başına pışıldap aldı: bu da adam olğan!

İspravnik köylülerniñ mısqıllı yüzündeki tebessümni körip, açuvnen alevlense de, böyle bir balanen davalaşıp özüni mashara etmek istemedi. Köylülerge eşitilir bir davuşnen:

– Aydı, Qarali, olarnıñ aqqından özüñ kel,– dedi.

Qarali sofağa kirdi. Qopqa, legen, tekne – qoluna ne rastkelse, azbarğa fırlattı.

Qorquşqan qadınlar çuvultınen ev içinden azbarğa töküldiler. Şu arada bosağada Azamat aqay peyda oldı, bütün vucudınen qaltırap:

– Cemaat! Cemaat! Nege susıp qaldıñız ya!– dedi şaşqınlıqnen ve taqattan kesilip qapığa tayandı. Bir qaç köylü onıñ qoltuqları astından tutıp, evge kirsettiler.

Alim, pek qızıqqan daqqalarında ola turğanı kibi, şimdi de bir qaç saniye közlerini Qaralige tikip, taş olıp qatıp qaldı. Soñra, birden Qaraliniñ sırtına sıçradı, tırnaqlarını qıqırdağına batırdı. Lâkin Qarali qolayını ketirip, Alimni başı üstüne köterdi ve yengil eşya kibi azbarğa attı. Ayaq üstüne tüşken Alim qayta baştan Qaraliniñ ayaqlarına sarıldı. Qarali pek yaman afaqanlansa da, yılanday sarılıp qalğan Alimden qurtulmaqnıñ çaresi yoq edi. Memiş-ağa ve ispravnik bir balanı başaramağan Qaralige qızışıp, sofağa kirdi ve er taraftan Alimni tartqıçlamağa başladılar...

Ekinci egiz:

– Cemaat! Ne baqıp qaldıñız, yetmedimi bu horluq,– dep Qaralige qarşı atıldı, bir urmada onı ayaqtan kesti. Soñ Memiş- ağanıñ yaqasını qapqaç etti. Lâkin esini cıyğan Qarali oña yardımğa yetip, ekinci egizniñ boynunı qoltuğı arasına aldı ve sıqtı. Bunı körip artıq köylüler de tegin qalmadılar. Olar birer-ekişer sofağa toluştı ve dögüşkenlerni qurtarğandan olıp, Memiş-ağa ve Qaralini azbarğa itep yiberdiler. İspravnik ise özüne qarşı ücümge azırlengen köylülerni qorqutmaq niyetinen aman pıştavını çıqardı.

– Tez ol, sofadan çıqınız, yoqsam birer-birer epiñizni qurşunğa tizerim,–dedi cekirdi.

Köylülerden bir qaçı keri çekilip gizlenseler de, sofadan iç biri çıqmadı.

Memiş-ağa qızarıp-bozarıp:

– Bunt! Bunt!– dep bağırdı. Ekinci egizni kösterip,– ispravnik cenapları, başta mına bunı alıñız, qoşağı ketti, bu da ketsin, cemaatnı baştan çıqarğan işte bu adamdır,– dedi.

– Tez ol-l, evleriñizge dağılıñız!

İspravnik kene pıştavını köterdi, lâkin köylüler turğan yerinde qaldılar.

Cekirüvnen iş çıqmaycağını körgen ispravnik, dögüşke er daqqa azır turğan köylüler qarşısında özüni çaresiz duyıp, qolaysız bir vaziyette qaldı. Qarali ise zıncırdan qurtulğan bir canavarday köylülerge tikilip-tikilip qaray, ğayrı baştan işke kirişmek içün emir bekley edi. İspravnikniñ suvuğanını körgen Memiş-ağa:

– İspravnik cenapları, ne baqıp qaldıñız, mahkemeniñ qararını siz qorçalamay kim qorçalaycaq? Bunt, bunt kötereler, asker çağırtmaq kerek,– dedi.

Alim, indemey turğan köylüler arasından soqulıp azbarğa çıqtı. Cebinden bir avuç yün çıqarıp, Memiş-ağanıñ yüzüne urdı.

– Al!– dedi.– Bizim evden artıq alacaq şeyiñ yoqtır. Bu yünler seniñ saqalıñnıñ yarısıdır. Köylüler seni köteklegende qoparıp alğan edim. Aydı, cöne baqayım,– dep Memiş-ağanıñ qursağından itedi.

Alim bu işni o qadar eminliknen yaptı ki, köylüler tekrar areketke kelip çuvuldaşsalar da, Memiş-ağa ilk saniyeleri ağız açıp şaşıp qaldı. Soñ, bir şeyler hatırlar kibi:

– A-a!–dep bağırdı, qurşun başlı tobulğısını köterip, Alimniñ omuzına tüşürdn:

– Aysa mına saña, mına saña...

Alim ağrığa dayanalmay, qar üstüne yıqıldı. Köylüler arasından kimdir:

– Cemaat! Balanı dögeler de!– dep bağırğanınen, köylüler sürünen Memiş-ağa ve Qaraliniñ başına yabırıldılar, olarnı qar içine yuvarlatıp töpelemege, urmağa başladılar.

– Asker çağırtasıñmı? Mına saña asker! Mına saña asker!

– Oy!.. Oy!..

İspravnik pıştavını azır tutıp, artına doğru adımladı.

– Uruñız, ur!..

– Yebersin pezevenk.

– Cemaat! Tutuñız bu keratanı, azbar qoradan atayıq.

Köylüler Memiş-ağanıñ qalın kevdesine yapıştılar. O qol ve ayağınen silkinip, başını qaqıp çapalansa da, fayda bermedi. Onı ağır bir qayaday yerden köterip, azbar qoradan tışqa taşladılar. Köylülerniñ qolundan sıptırılıp qaçqan Qarali, aman onıñ yanına yetip qar içinden tursattı, qoltuğına kirdi.

– Keteyik, keteyik, Memiş-ağa. Olar çoqlar, Alla köstermesin, daa kimsin neler yaparlar.

– Kim, olarmı?– Memiş-ağa köylülerge çevirildi.– Qulağıñızğa sırğa etip taqıñız çıplaq bacaq cinasirler, bu sizge bedavağa oturmaz. Ayağımı yalasañız bile acımam. Baq olarğa, bunt yapalar, padişanıñ zakonını ayaq astına alalar. Toqtañız, bunt ne ekenini men sizge daa kösteririm.

Omuzları qanğa bılanğan Alim örme qorağa yaqlaşıp:

– Aydı, cöne, cöne, kötek aşağanıñ olmadımı,– dedi.

Memiş-ağa tars toqtalıp, Alimge tikildi. Alim bir şeyler daa aytmağa azırlanıp ağız açqan arada, ekinci egiz onıñ qoluna yapışıp:

– Kerekmey,– dedi.– Köpekke toqunsañ o daa ziyade ürer. Qoy, ketsin yoluna.

Memiş-ağa nedir mırılday berip, Qaralinen birlikte soqaq başında olarnı beklemekte olğan ispravnikniñ peşinden kettiler.

Yavaş-yavaş köylüler de dağıldılar. Olardan bir çoqları balta ve yiplerini alıp, Memiş-ağa tarafından yasaq etilgen dağğa ağaç kesmege kettiler.

Şu künü, köyde artıq iç bir şey olmadı. Yatsı olğan maallerde endi bütün köy yuquğa dalğan edi. Yalıñız bir Azamat aqay töşegi içinde çevirile, ıñrana, geceniñ qulaqqa çalınğan er bir şıtırdısından abdıray, a keldiler, a kelecekler, dep bekley, diñlene edi.

Zavallı adam sabasına çıqmadı, tañ atar maallerde keçindi...

Ryesul efendi eske kele başlağanınen, özüni nasıldır bir quvetniñ pancası içinde duydı. Onı qaydalarğadır uçura ediler. Başında, qulaqlarında, dersiñ, kök boşluqlarınıñ avan yelleri uvulday edi.

O, qorqu telâşınen, közlerini açtı – zil qaranlıqtan ğayrı közlerine iç bir şey çalınmadı.

Qollarını, ayaqlarını oynatacaq oldı – lâkin iç bir müçesi oña boysunmadı.

Ebet, onı qaydalarğadır uçuralar, kimlerdir qol ve ayaqlarından tutıp, boşluqlarğa süyrekleyler.

O, bar küçüni toplap, nedir, bağırıp yiberdi. Lâkin şu an ağızını qapattılar, yanbaşlarına, dersiñ, toqmaqnen urdılar.

O kene bağıracaq oldı, lâkin artıq ağızı açılmadı.

Resul efendi zoruqa berip nefes ala ve yuqulı bir alda, başına kelgenlerni hatırlamaq istey. Lâkin bütün barlığına akim kesilgen uvultı, aqıp taşqan özenday er şeyni yuvıp ala ve o ister-istemez, bu ardı üzülmegen uvultığa qapıla edi.

– Qaydam? Men qaydam?

Üzük fikirler öz araları iç de bağlanmaylar. Uvultığa ise yañı davuşlar – tasırdılar qoşula. Onı, dersiñ, tegerçikler üstüne qoyğanlar da, captan aşağı yuvarlatalar. Ana, kene silkindi.

Onıñ bütün barlığına akim kesilgen uvultı azar-azar tartılıp, qulağına aqiqaten tegerçiklerniñ tasırdıları, kimlerniñdir, davuşları çalına.

Resul efendi: men qaydam, men qaydam, dep tekrarlay, cevapsız qala.

Ebet, onıñ yanında insanlar davuşlaşalar. Olar da onıñnen birlikte tığıralar. Qayda? Olar kimlerdir? Bu belgisizlikniñ soñu olacaqmı?

Resul efendi uzun fikirlerini toplamağa, başına kelgenlerni añlamağa tırışa, lâkin tüşünceleri bile oña tabiy olmaylar, bir tüyümge bağladım degende, tumannen örtülip, irip, dağılıp keteler.

Ebet, onıñ uzaq keçmişi bar. Bu çıtırmanlıqlı ömürniñ onıñ añında mıhday qadalıp qalğan hatıraları bar.

O, yırcı Ayderni hatırlay... Beyaz sarıqlarınen rıqma-rıq tolu geminiñ yelken açıp, quturğan deñizde yaldağanını hatırlay... Camini, cami içinde ay-uy çekken köylülerni hatırlay... Közü aldından aq saqallı, aq beñizli müfti kelip keçe... Birden Alim peyda ola – o, iri közlerini kerip, yılanğa baqa, külümsirey, yılan ise çatal tilli başını burğalap, tartılıp, oña qarşı atılmaq istey... Kene müfti peyda ola, qaşlarını tüye, şu an qara bulutqa çevirilip, kökke köterile...

Resul efendi: uça, uça dep, dudaqlarını oynata, özü de onıñ peşinden uçqanday ola.

Bularnıñ episi oña tüşday körüle. Eske kelip öz vaziyetini añlamaq içün zoruqa, lâkin kene tegerçiklerniñ tasırdısı, kimlerniñdir davuşları eşitile. Umumiy uvultıdan arınıp, artıq yaqından, dane-dane olıp eşitileler, tanış bir seslerge oşaylar.

Resul efendi: qadı! Qadı olmalıdır, dey. Tıpqı onıñ davuşı. Ya o da mında qaydan kelgen?

Ebet, Resul efendini izley ediler. O, qadınıñ adamlarından gizlenip, bu qara qışta bir çoq köylerni, yollarnı, qırlarnı dolanıp çıqtı ve, niayet... Qayda edi şu?

Ana o, arıp-talıp, qar çarşafına bürüngen qulan çöller boyu kete. Kelmeylermi eken, dep tınışta bir artına aylanıp baqa ve kene kete. Yol uzaq, soñu iç de körülmey. Qar ise yağa da yağa...

Mına, niayet, budaq-budaq köterilmekte olğan tütün eslendi. Qarnen örtülgen evniñ özü körülmese de, Resul efendi onıñ yol kenarındaki traktirniñ bacasından köterilgen tütün olğanını añladı. Quvançından cılınğanday oldı. Soñki küçüni tükendirip, cıllı yerge, raatlıq, yuqu yerine aşıqtı, çaptı. Qışnıñ yorultıcı, buzlatıcı suvuğından, ruzgârından qaçıp traktirge soquldı.

Traktir saibi şişman qazaq, yıqılayım, der kibi qaltırap turğan Resul efendige külümsirep:

– Üşüdiñizmi? Cüriñiz, cür, ocaq başına keçiñiz,– dedi. Ağız açıp taaciplenip,– e-e, qulaqlarıñız buzlağan da!– dep qoştı.– Yaramay, yaramay, mına şimdi qatlamaday qabarıp çıqarlar.

Traktir saibi topraq çölmekler tizilgen raftan ufaq bir qutuçıq alıp, Resul efendiniñ qulaqlarına mayğuş qoqulı bir may sildi, qollarınen oqaladı.

– Ana, endi er şey yolunda. Şimdi qarınıñıznı da isitirmiz.

O raf üstündeki raqı ştofını kösterip:

– Bundan bir daneçik tartasızmı?–dep soradı.

Resul efendi:

– Sağ oluñız, adet etmedim, içmeyim,– dedi.

– Yaramay yapasıñız. İçken olsañız qaltıravuñız da, öksürigiñiz de keçer keter edi. Ne yapmalı, bir başqa çareler körecekmizdir de.

Traktir saibi bu sözlernen ekinci bölmege kirip, birazdan buvlanıp turğan bir çanaq şorbanen keri qayttı. Resul efendiniñ ögüne qoydı. Çanaq içine bir qaç dane de qırmızı biber taşladı.

– Aydı, buyurıñız! Bunıñ keskinligi de raqıdan eksik degildir.

Resul efendi öksürip, qaltırap, büyük bir iştianen şorbanı qaşıqladı. Açlığı yatışqanınen, onıñ közlerini yuqu ağırlığı bastı. O musafirçen şorbacıdan artıq ruhset sormağa bile özünde taqat tapalmayıp, şu yerde, minder üstüne uzandı. Yuquğa dalayım degende, qapı ğırçıldadı. Resul efendiniñ yuqulı közleri birden telâşnen parıldap, qapığa tikildiler.

Qapıda, qaş ve saqalı qarnen aqlanğan, dev müçeli aydavcı turmaqta edi. O:

– A-a, mında ekensiñiz de!– dep, Resul efendige doğru adımladı, çoqmar başlı sopasını onıñ üstüne köterip...

Resul efendi öz hatırlavlarınen eleslenip:

– Oy!.. oy!..– dep, kiyik-kiyik bağırıp aldı, çapalandı. Lâkin kimlerdir, onıñ qol ve ayaqlarına yapıştılar, tepmenenmi, yumruqnenmi, qursağına, talağına urdılar...

Resul efendi bundan soñ essizlikte azmı yattı, çoqmı yattı, er alda ğayrı baştan özüne kelgende buğavlı müçelerinde bayağı yengillik duydı. Artıq silkinmey ve uçqanday da körülmey edi. Kimlerdir, öz araları pışıldaşıp, onıñ tabanlarını, qoltuq astlarını qıtıqlay ediler. Resul efendi: ya bu da nedir, dep taaciplendi.

Ayaqlarını tepretti – ebet, ayaqlarını çezgenler, lâkin onıñ bu areketine, kimlerdir, qısqıldap küldüler. Olardan biri:

– Acı efendi! Acı efendi! Endi turuñız, kelinni tuşürdiler. Aydı, kelin aşqına bare bir qaytarma oynayıq,– dep qollarından tarttı.

– Ey, Selâmet usta, ustranı ketir, kiyev tıraşına başlaycaqmız.

Resul efendige bu sesler tüşday olıp körülselere de, yüzüne salkın bir şeyniñ şıhlanğanını, saqal yünleriniñ, tartqıçlanğanını duyıp, yavaştan közlerini açtı... Qorqusından canı-teni titredi: toquma qara halat kiygen bir sürü adam, ağız-burunlarını qıyşatıp, közlerinen onı süzip, yaman-yaman külmekte, külümsiremekte, onıñ etrafında qaynaşıp turmaqta ediler. Alçaçıq boylu, qadınday uzun saçlı, qambur aqayçıq ise, qolundaki ötmek pıçağınen onıñ başı ucunda tiz çökip oturmaqta edi.

Resul efendi özüniñ haberi olmadan:

– Men qaydam? Men qaydam?– dep bağırdı.

Etrafındaki deliler bir ağızdan:

– Acı efendi, sen toydasıñ,– dep davuşlaştılar.

Olardan bir qaçı Resul efendiniñ qollarına, omuzına yapışıp, ayaqqa tursattılar.

– Aydı, cür, acı efendi, seni kelinge qoşacaqmız.

Resul efendi qorqunen qapı betke baqtı. Onda köşe içinde, çal saçları yüzüne cayılğan, esli bir qadın qılıy közlerini qaş astından oña tikip, onı kemirmege azırlanır kibi, tişlerini ırcaytıp, titis-titis külmekte edi.

Resul efendi özüniñ qayda bulunğanını añlap:

– Qurtarıñız, qurtarıñız!– dep, yardımğa çağırdı.

Deliler, Resul efendiniñ çapalanmasına baqmadılar, bir qaçı onı pekitip tuttı, qalğanları ise hucur-hucur bağırşıp, sızğırıp, sıçraşıp, öz araları yayğara qopardılar...

Syeit-Celil efendi brezentke sarılğan Resul efendini deliler evine teslim etkenden soñ, aydavcısına bir kümüş para berip, ketip raatlanmasını ve aqşam bazarı onı türk Osmannıñ hanında beklemesini emir etti.

Saba daa yañı açılmaqta edi. Tükâncılar, esnaflar, sepetçiler, mal arabaları, macarlar – episi bazarğa aşıqmaqta ediler.

Seit-Celil efendi boş vaqıtını bir de-bir yerde atqarmaq niyetinen, halq yığımı içine qarışıp, bazarğa doğru ketti.

Bu soñ künler içinde o pek yaman yorulğan edi. Oña yalıñız bir Feodosiyağa barmaq degil de, Resul efendiniñ izinden quvıp bir qaç uyezdni dolaşıp çıqmaq kerek oldı. Lâkin, çoq meşaqatlarğa qalsa da, niayet muradına irdi, yüregi tınçlandı. Endi Qarasuvğa qaytıp raatlanacaq, hayırlı haberler bekleycek edi.

Seit-Celil efendi kebabçılar sırasına yaqlaşqanda burnuna hoş qoqular urdı, açıqqanını yalıñız şimdi hatırladı. Qış künü olsa da, kebap tükânına kirmedi, davul başına oturdı. Buvlanıp turğan davuldan aş aşamaq oña tasvir olunmaz keyf, iştia bere edi.

Seit-Celil efendi em aşay ve em de nasıldır bir hoşnutlıqnen cılmayıp-cılmayıp ala edi. Resul efendiniñ şimdiki vaziyeti onıñ tasavurında hucur ve külünç fikirler qozğay ve bu aqta oylandıqça, qaqıldap külmek derecesine kele edi. Ey, İsmail beyni şimdi qaydan alasıñ, bütün kün aytışıp küler ediler.

Kebabçı qart Seit-Celil efendiniñ altın köstekli saatine, parmaqlarında parıldağan yüzüklerine suqlanıp-suqlanıp baqa ve, ümüt etmeden, böyle bir müşterige rastkelgenine quvanaraq, kebaplarnıñ semizcerek soylarını onıñ ögüne sürüştire edi.

– Aşañız, aşañız qadı efendi, yaş ayvannıñ etidir, zararı toqunmaz, yemiş kibi bir şeydir.

Davuldaki kebaplar yavaş-yavaş eksilip, Seit-Celil efendiniñ qursağına almaştılar...

Endi yuqlamaq-raatlanmaq kerek edi. Seit-Celil efendi kebapçınıñ ögüne bir kümüş para taşlap, bazardan keri döndi, lâkin han qapısına yaqlaşayatqanda bugün, cuma ertesi künü ruhaniy idaresiniñ toplanacağını hatırladı. Yuqusızlıq onı çoq yorğan olsa da, mecliske barıp müftilikke saylanmay qalğanı içün iç de muğaymağanını, aksine, kene de işançnen yaşağanını, soñ-soñunda olarnıñ episi oña tabiy olacaqlarını köstermek istedi.

Seit-Celil efendi ruhaniyler idaresine kelgende içerisi daa çım-çırt edi. Yeşil sarıqlı, süyrü kirpikli sofu qapını aralıq eterek, qulculıq itiramınen onı içerige davet etti, qolunı aldı, minder üstünden yer kösterdi. Endi tezden bütün uyezd qadılarınıñ teşrif eteceklerini bildirdi.

Seit-Celil efendi kürsü üstündeki nargileni bir qaç kereler çekken esnada, Or uyezdi qadısı, soñ qadı-asker, Feodosiya qadısı ve başqaları kelip kirdiler.

Müfti daa yoq edi. Seit-Celil efendi raatsızlana başladı: barıp da qaçqan olsa, dep tüşündi. Qadı-askerge çevirilerek:

– Müfti yoqsam alsızlandımı?– dep soradı.

– Keyfsiz olsa kerek, bu soñ künlerde özüni yaramay duya edi. Qartlıqta ne deseñ ola bilir. Biraz daa beklep baqayıq, belki kelir.

Seit-Celil efendi oturmadı. İndemey odadan çıqıp, doğru gubernatorğa ketti. Qapıdaki lakeyge adını aytıp, acele işnen kelgenini gubernatorğa bildirmesini rica etti.

Beklegenler bayağı bar ediler. O kenar bir yerge çekilip, beklep turmağa qarar berdi. Lâkin şu arada qapı tekrar açılaraq, gubernatornıñ özü çıqtı. Beklegenlerniñ bazılarınıñ qolunı sıqıp, bazılarğa baş sallap, qadığa yaqlaştı.

– Hayırlayım, hayrlayım,– dep, Seit-Celil efendiniñ qolundan tuttı.– Cürüñiz, cür,– dep içeri kirsetti.– Tünevin aqşam haber aldım, müftilikke sizni tasdıqlağanlar. Gece demey, Qarasuvğa atlı ciberdim, amma siz bunı bilgenday, özüñiz kelgensiñiz.

Seit-Celil efendi quvançından gubernatorğa teşekkür bile aytalmadı.

– Ne baqıp qaldıñız, yoqsam quvanmaysıñızmı?

Seit-Celil efendi:

– Sağ oluñız, gubernator azretleri, maña yapqan eyligiñiz içün ömür billâ quluñız olurım,– dedi. Hayallandı, şaşqan bir adamday gubernatorğa baqıp qaldı. Lâkin onıñ közü aldında gubernator degil de, ucus-bucaqsız vaquf topraqlarınıñ qulan çölleri, yeşillikler içine boğulğan bağ-bağçaları, köklerge uzanğan minareler, tekiyeler, medreseler peyda oldılar, beyaz sarıqlı molla, hatip ve imamlarnıñ ardı kesilmez sürüsi kelip keçti. Ep deñişmekte olğan bu levalardan başı aylanğanday oldı.

Gubernator onıñ qolundan tutıp, qadife kresloğa oturttı.

– Yetti, yetti endi, özüñizge keliñiz, quvançıñızğa irmeden ölip ketmeñiz,– dedi o şaqanen.

Seit-Celil efendi qurıp qalğan dudaqlarını onıñ qoluna yapıştırıp:

– Gubernator azretleri, maña yapqan babalığıñıznı ömür billâ yüregimde saqlarım,– dedi.

– Yahşı, yahşı, aydı tınçlanıñız.

Gubernator, quvançından ökürip ağlamağa azır turğan bu qartnı başqa bir vaziyetke kirsetmek niyetinen:

– Soñ, nasıl, anavı molla kene seyaatta bulunamı?– dedi ve küldi.

– Hayır, gubernator azretleri, biz onı endi diger bir alemge avuştırdıq.

Gubernator bu sözlerniñ manasını çoq yahşı añlasa da, şeñlenmek hatiri içün:

– Delilerge molla yaptıñızmı?– dep soradı ve hahıldap küldi.– Saqt oluñız, böyle mollalar daa çıqa qoymasın, işiñiz düdük olur.

Gubernatornıñ tenbisi Seit-Celil efendige müftini hatırlattı.

– Gubernator azretleri, seyaatqa endi Seit-Murtaza efendi çıqqandır, dep tömetlenem, çünki qadılarnı şeerge çağırtsa da, özü burun köstermedi.

– Mına ne?!.

– Eger acele tedbirler körülmese, ihtimal, qarşığa baş urar.

– Hayır, o kendisini serbest uçqan bir quş bellese de, qafesi endi çoqtan onı bekley.

– Gubernator azretleri, o qafeske tüşmey uçıp ketmesin.

– Onı izlegen avcılar pek merginler, qaçırmazlar.

– Alla berip şay olsun...

Gubernatornen Seit-Celil arasında bu laqırdılar olğanda, müftiniñ evinde büyük azırlıq kete edi. Seit-Murtaza efendi özü Simferopolge ketkenden olıp, aqşamdan yolğa çıqqan ve şimdi Hapıshorğa barmazdan evel, Centemir mırzanen evelden söyleşkenleri kibi, Arpat yanlarında toqtalıp, qadınlarını bekleycek oldı.

Seit-Murtaza efendi öz niyetlerini atta qadınlarından bile gizli tuttı. Yolğa çıqmazdan evel qadınlarınen olğan subetinde, Simferopolge ketkenini, ondan qaytqanda soylarından biriniñ evine baracağını ve olarnıñ da anda kelmelerini, bir qaç ay musafirlikte qalacaqlarını bildirgen edi. Tenzile ve Cumaziye bu apansızdan çıqqan yol tedareginden em qorqa ve em de quvana ediler. Müftiniñ evindeki bu üç yıllıq ömürleri içinde daa iç bir yerge musafirlikke çıqmağan ediler, şimdi ise apansızdan bir qaç ayğa! Özü de Centemir mırzanıñ arabasınen! Ahırda at, azbarda araba azmı?

Olar apteli-qardaşlı öz tömetlerinen paylaşa, eleslene, qorqa ediler. Lâkin Seit-Murtaza efendiniñ niyetlerini bilmegenlerinden, az buçuq da olsa dünya körecekmiz, yañı insanlarnen körüşecekmiz, dep quvanşa, azırlana ediler.

Mına azbarğa araba da kelip kirdi. Centemir mırzanıñ aydavcısı topal Mutalıb bikeçlerni almağa kelgenini bildirdi.

Qaraltı halqı boğçalanıp azırlanğan şeylerni arabağa yerleştirdiler. Bikeçlernen sağlıqlaştılar.

Araba köçti...

Tenzile ve Cumaziyeniñ yolğa çıqqanları bu ekinci kere edi. Birinci kere olarnı babalarından Seit-Murtaza efendi alıp, öz evine ketirgen edi. Yolğa çıqmaq, öz tuvğanlarından ayrılmaq büyük bir yanıq olaraq körülgeninden olar bir qaç aftanı ağlap keçirgen ediler. Şimdi ise bu belgisiz yolğa bir özleri çıqqanda kene de tözemediler, ağladılar.

Arabasına böyle yaş ve dülber bikeçler mingenine quvanğan Mutalıb, olarnıñ ağlavına baqıp, taaciplenip qaldı. Göñül almaq aşqına:

– Canım, ne cılaysıñız şunı, sizni qasapqa aydamaylar da!– dedi. Lâkin fayda bermedi.

Olar qaç köyniñ içinden keçken soñ, qulan çölge çıqtılar. Artıq öglerine iç bir qaraltı rastkelmedi. Ortalıq yavaş-yavaş qaranlıqlaşa başladı. Tenzile ve Cumaziye biri-birine sıyıqıp, laqırdı etmege bile qorqar kibi, indemey, közlerini etrafqa cılpıldatıp turdılar.

– Ağam! Ağam! Daa çoq ketecekmizmi?

– E-e, yarın üylege qadar barıp cetsek de şükür etiñiz.

– Vay!!.

Cumaziye ve Tenzile qorqularından buz-buzlap qaldılar.

Mutalıb devam etti:

– Colnıñ uzaq bolğanı belâ degil amma, aydamaqlar peyda oldı deyler, barıp da columıznı kesmegeydiler.

Tenzile Mutalıbnıñ qoluna yapışıp:

– Ağam! Ağam! Canıñ-qurbanıñ olayım, çevir arabanı evge qaytayıq, yolğa yarın sabadan çıqarmız,– dep yalvardı.

– Alla-Alla, tap bu qadar qorqmaq olurmı şunı?

– Ağam, yalvaram saña, evge qaytayıq, yarın ketermiz.

– Men emir quluman, Centemir mırza Hapıshorğa alıp ket, dedi, coldan qaytmaq olurmı?

Mutalıb, yalvaruvğa boysunmaycağını köstermek ister kibi, atlarnı qamçılap aydaştırıp ketti.

Qaranlıq ep qoyırdı. Etraftan iç bir şey seçilmey, iç bir tasırdı eşitilmey edi.

Mutalıb, bikeçlerge inatlığını köstergenden soñ telbevlerni taşlap, atlarnı öz başlarına yiberdi. Arqasınen cılap çuvallarına yaslanıp, yüzüni açıq kökteki yıldızlarğa çevirdi. Bayağı bir vaqıt indemey bu vaziyette turğandan soñ, tüşüncelerini yıldızlarğa ifade etmege ister kibi, moñlı bir yırnı sozdı.

Tenzile:

– Ağam, cırlamañız, eşitirler,– dep yalvardı.

Mutalıb susqanınen, uzaqtan at tıpırdıları eşitildi. Arabadakiler abdıraşıp keri çevirildiler, lâkin qaranlıqtan iç bir şey seçilmedi.

Tenzile köz yaşlı qaltıravuq sesinen:

– Ağam, ağam, birleri kele ğaliba...– dedi.

Mutalıb qamçısını atlarnıñ yanbaşlarına siliştirip, telbevlerni ardı-sıra çekkelep, aydaştırıp ketti.

Tapırdılar ep yaqından eşitile başladı. Birazdan arabanıñ etrafında üç atlınıñ köletkesi peyda oldı. Olardan biri:

– Toqtatıñız!– dep bağırdı.

Bikeçlerden eksik qorqmağan Mutalıb, atlarnıñ cügenlerini öyle bir tarttı ki, arabadakiler biri-birine qaqışıp, az qaldı atılıp keteyazdılar.

Araba toqtalğanınen, atlılar da yerge tüştiler. Ağız ve burunı yavlıqnen bağlı birisi Cumaziyeni kösterip:

– Bunı atqa alıñız!– dedi.

Bikeçler ökürip-ağlap imdat istep fiğan qoparsalar da, atlılar iç bir şeyge baqmadan, Cumaziyeni tartqıçlap arabadan aldı ve atlarğa taba süyreklediler.

Emir etici atlı qamçısını Mutalıbnıñ omuzına tüşürip:

– Aydı, tez ol, coyul mından, yoqsam anañnı-ölüñni aydarım,– dedi.

Araba yerinden köçip, qaranlıqqa çomdı. Cumaziye qurtulmaq içün bütün quvetinen çapalanıp, arabanıñ peşinden:

– Apteçigim...– dep bağırsa da, seslengen olmadı.

Araba davuşları uzaqlaşqandan soñ, emir etici atlı yüzündeki yavlıqnı çezip, Cumaziyege yaqlaştı.

– Tanımaysıñmı? – dedi.– Aydı, qorqma, tınçlan, menim, Centemir mırza. Seniñ kibi güzel bir qadın o qart papaznıñ arcı degildir. Oña bir danesi de yeter. Sen endi menim qadınım olacaqsıñ...

Azamat aqaynıñ qorantası – Alim ve Kerime tatay bir qaç aftalar daa köyde qaldılar. Olarnı er kün köylülerden bir de-biri qonaq ete, aşata-içire edi. Alim, babası ölgenden soñ, bam-başqa bir adam olğan edi: çalıqlığı, cesürligi, erkinligi, irade-quveti – episi yüregini biylep, qalbi kin otuna çevirilgen ve patlamağa azır turar kibi, onı ep azaplay, çekiştire, çeşit niyetlerge ketire edi. O, bir qaç künler indemey, laqırdı etmey yurdi. Soñ, Fevziniñ bahşışı olğan pıçaqnı qayrap, Memiş-ağanıñ yataq odasına dalmağa azırlandı. Gece boyu onıñ qaraltısı etrafında dolanıp, içeri soqulmaq içün aman aradı. Lâkin köylülerden ötü patlağan Memiş-ağa, öz canından ve qaraltısına ziyan kelmesinden qorqıp, şeerden bir-qaç zabitni çağırttı Qaralinen birlikte olarnı qaraltı qaravullığına qoydı.

Memiş-ağa öz canını saqlasa da, çöldeki mülküni qorçalap olamadı. Er gece bir de-bir yerde piçen, toban çerenleri alevlenip, sabasına yalıñız bir külleri çökip qala edi.

Yanğınlar ep sıqlaştı. Piçen ve tobanlardan soñ köy çetinde qoyları qışlağan qoş yaqıldı.

Memiş-ağa sayıdan raatsızlana başladı. Şeerden ispravnikni çağırttı. Soraştırıp-teşkerip baqsalar da, iç bir kimseniñ izine tüşemediler.

Niayet, özü yaşağan qaraltığa da ateş berildi...

Bu al tañ maallerinde olğan edi. Saba açılmasını eki köznen beklegen zabitler ve Qarali endi yuquğa dalğan ediler.

Başta, ayvan aranı ve onıñ içindeki piçenler tutaştı. Qaraltı adamları yuqudan uyanıp, arannı söndürmeknen oğraşqan arada, evniñ astındaki ahırnıñ ufaq pencereçiklerinden tütün körüle başladı.

Qarali eki qopqa suvnen ahırğa soqulsa da, qopqalarını taşlap, közleri yaşlanıp, aman keri çıqtı.

– Yana! Yana!– dep bağırdı.– Aşlıqlar, may metileri yana!

Abdırap uyanğan Memiş-ağa tüp urbalarınen çardaqqa çıqtı: bütün azbar tütün içinde edi.

O qollarını ağızına ketirip, küçü yetkence köy betke qarap bağırdı:

– Ey, cemaat!.. Yardımğa keliñiz! Yardımğa keliñiz!..

Onıñ adamları arannı yıqmağa tutundılar. Lâkin töpesinden til uzatqan alev yalınları endi evniñ saçaqlarını yalap, saçaq başlarını qorlatmaqta ediler.

Azbarğa çapıp Memiş-ağa Qaraliniñ yaqasına yapışıp:

– Ayvan oğlu, ayvan, közleriñ qayda edi,– dep, şamarını onıñ ap-aq olğan yüzüne yalpaştırdı.– Tez ol, onbaşığa ayt, cemaatnı çağırsın!

Köylüler endi onbaşısız da toplanğan ediler. Lâkin olardan iç biri azbarğa kirmedi.

Memiş-ağa açuv ve üküm etici bir sesnen:

– Ne baqıp qaldıñız, cür, yardım etiñiz,– dedi.

Qaraltı adamları quyudan qopqanen suv çekip, azbar içinde çapqaladılar.

Ne yapacağını bilmegen, ahıldap-ohuldap yürgen Memiş-ağa azbar qora etrafında toplanğan köylülerge yaqlaşıp:

– Yardım etkenlerge üçer ruble kümüş para!– dep bağırdı. Soñ iç olmadım, qıymetli şeylerni qurtarmaq içün, çardaqqa çapıp çıqtı.

Parağa qızıqqan köylülerden bir qaçı azbarğa ıntıldılar. Lâkin olarnı ekinci egiz toqtattı.

– Kerekmey, qoy yansın, ep bir elâl mal degildir,– dedi.

Evniñ töpesindeki alev ep kenişledi. Saçaqlar ucundan kirametler, küsevler töküldi. Ahırnıñ pencereçiklerinden tütün degil de, artıq dalğa-dalğa alev çıqtı.

Memiş-ağa Çelebi közyaş tökip:

– Cemaat! Cemaat! Yardım etiñiz, yanam da...– dep yalvardı.

Bu arada qarşı dam üstünden onbaşınıñ sesi eşitildi. Bu ölgen adamnı ölümden qurtarmaq aşqına imdat çağıruv kibi bir şey edi.

Dellâlnıñ sesini eşitken köylüler yaman-yaman külümsirep aldılar.

Birazdan yel köterildi. Evniñ töpesinden ve astından dalğalanğan alev, esken yelden quvet alıp, bütün evni çırmap aldı...

Alim ekinci egizniñ sofasında turıp, köz almadan yanğınğa qarap turdı. Onıñ közleri şu alev yalınları kibi parıldadı.

Memiş-ağanıñ evi yanıp kül obası kibi yerge çökken soñ, Alim mecalsızlanıp yatqan anasınıñ minderi başına oturıp:

– Anay,– dedi.– Geceleri evde olmayıp, seni raatsız etmemniñ sebebi bar edi. Meryemniñ, babamnıñ, çekişken köylülerniñ aqqını qaytarmaq istedim. İşte, şimdi oña aqıl qoydıq...

Kerime tatay eleslenip:

– Oğlum, onıñ evini sen yaqtıñmı?– dedi qorqunen yıltırağan közleri yaşlandı.

– Ebet anam, tobanlarını da, piçenlerini de, evini de men yaqtım. Sen qorqma, anam, duymazlar, iç kimse körmedi.

– Evlâdım, evlâtçığım, niçün şay yaptıñ? Ya barıp da duysalar, soñ alımız ne olur? O, mına şimdi, daa birisini yaptırır, seni ise...

– Zarar yoq anam, künü kelir onı da yaqarım, özüni de gebertirim.

Öz evlâdınıñ sözlerinden abdırağan Kerime tatay:

– Yoq, kerekmey, kerekmey evlâdım,– dedi.– Apteñ, babañ öldi, sensiz de qalsam qabirge tiri barıp kirerim...

– Ağlama anam, kerekmey, men seni iç bir vaqıt yalıñız qaldırmam.

Olar bayağı bir vaqıtlar daa laqırdı etip oturdılar. Alim ırğat yürip çalışacağını, yazda ise ev quracağını aytıp, anasınıñ göñlüni aldı.

– El evinde yıl on eki ay nasıl yaşarsıñ, olarnıñ özlerine de ağır keledir,– dedi.

– Ah evlâtçığım, bu dar dünyada sen menim birden-bir quvançımsıñ...

Kerime tatay mezarlıqqa barıp, sevimli qızınıñ, aqayınıñ qabirlerini körmekni arzladı.

Alim anasınıñ qoltuğından tutıp, beraber yolğa çıqtılar...

Ekindi maallerinde Qarasuvdan bir sürü mesleatçı ve diger ağalarnen birlikte ispravnik keldi. Olar yalıñız bir taş divarları ayırılıp qalğan, daa tütemekte olğan evniñ etrafında dolanıp yürgenden soñ, birer-birer azbar halqını, köylülerni çağırtıp, yanğınnıñ çıqması aqqında tafsilât topladılar.

Yanıqsırap, şaşmalap qalğan Memiş-ağa açuvından quturğan bir alğa kelip, alâ daa azbar içinde çapqalamaqta, tınış almadan qaraltı halqı üstüne ökürmekte, sögünmekte edi. Onıñ közlerini qan basqan, çırayı yaşınlı bulutlarday sıtılğan edi.

O, mesleatçılarnıñ suallerini diñlep turdı, nedir, olarnıñ iç birine añlaşılmağan bir şeyler mırıldadı, soñ:

– Aydı, ket coyulıñız başımdan,– dep olarnıñ üstüne ökürdi.

Memiş-ağa yanğınnıñ sebebini köylülerniñ ğarezliginden kördi. Bu sebepten, az da olsa, açuvını yatıştırmaq içün, intiqam almağa adam aray edi.

Onıñ közüne mezarlıqtan anasınen qaytmaqta olğan Alim ilişti. Yumruqlarını sıqıp, olarnıñ ögüne çıqtı.

– Siz daa mındasızmı?– dep cekirdi.– Tez oluñ çuluñıznı-purtıñıznı topla da, aman şu saat köyden def oluñız. Añlaysıñmı aram piç, bu qart oburnı al da, aman şimdi köyden ketiñiz. Ömür billâ seni bir daa közlerim körmesin. Baq, eger rastkelirsiñ...

Alim Memiş-ağanıñ qanlı közlerine baqtı. Bu közlerden, dersiñ, tamçı-tamçı qan tamlamaqta edi.

Alim terenden kürsünip aldı.

– Yahşı,– dedi.– Ep bir mında yaşayış yoq. Biz artıq bu köyde qalmamız. Mına şimdi yolğa çıqarmız.

Memiş-ağa tobulğısını köterip:

– Aysa, mına bunı da yolluq al,– dedi ve Alimniñ üstüne salmaqladı.

Lâkin Alim büyük bir çevikliknen kenar çekilip, pıçağını tartıp çıqardı.

– Baq, urayım deme, qanıñnı aqızırım. Saña tekrar aytam, biz mına şimdi yolğa çıqarmız. Lâkin bil ki, bu soñki körüşüv degildir. İnşalla, biz seniñnen daa da körüşirmiz...

Ekinci egiz bir qaç künler daa qonmaları içün çoq zorlasa da, Alim degeninden qaytmadı.

– Ketmek kerek,– dedi.– Bugün olmasa yarın, ep bir zornen quvarlar. Eyisi özümiz ketip, qısmetimizni başqa yerden arayıq.

Alim, bütün barlıqları olğan boğçanı sırtına urıp, anasınen azbarğa çıqtılar. Ortalıq zil qaranlıq edi...

Çömez Alimni köy çetine qadar ozğardı. Yürek alıcı bir qaç sözler aytqandan soñ, dostunıñ qolunı sıqıp, ağlay-ağlay evlerine qayttı.

O, öksüz qalğan dostunıñ ağır taliyine ağlay edi.

Alim ve anası eki pıtaqqa ayırılğan yol başına kelgende, Kerime tatay:

– Oğlum, qaysı yolnen ketecekmiz?– dep soradı.

Alim biraz tüşünip turğandan soñ:

– Bilmeyim anay, bizge köre episi bir. Aydı, mınavı yolnen keteyik...– dedi.

Olar sağ tarafqa burulıp, qaranlıq basqan dünyanıñ içinde közden ğayıp oldılar. Yıldızsız kök yüzünden qar yapalaqlap başlağan edi.