Олар къарлы-боран аяз гедженинъ ятсы мааллеринде Къарасувбазарнынъ Чильтерли мааллесине келип кирдилер. Къаранлыкъ ичине комюльген шеэр терен юкъуда эди. Онынъ бейутлигини патта-сатта анда-мында авлагъан азбар копеклерининъ давушы боле эди.

Ана-бала мында Алимнинъ эмджеси Сеит-Мамут агъанынъ эвине деп кельген эди. Бу адам ве Алимнинъ мерум бабасы Азамат акъай байрам-сейранларда бири-бирине келип-кетселер де, Алимнинъ озюне эмджесининъ эвине кельмеге даа сыра тюшмеген эди. Кериме татай десенъ, маалленинъ тургъан ерини къарарнен къыдырып тапса да, шу ердеки эвлерни гедже къаранлыгъында бири-биринден айырды этип оламады. Шакъамы я, бундан йигирми еди йыл эвельси Копюрли койге келин олып тюшкен сонъ, бу мааллеге бир даа аякъ басмагъан эди.

– Бузлагъандырсынъ, огъулчыгъым,– деди о баштан-аякъ озю къалтырап.– Тюф-тюф, барып да хасталансанъ алымыз не олур! Баре богъчадан бабанънынъ тери къалпагъыны чыкъарып башынъа кий, ич олмадым къулакъларынъ исинир.

Олар къаранлыкъта къар тюбюнде джампийип тургъан ве шимди зорнен сечильген бир эвчикнинъ огюнде токъталгъан эдилер. Койден чыкъкъандан берли япалакълап ягъгъан къар бораны астында усть-башлары ве аякълары буз кесилип сылангъан эди.

– Ёкъ, къалпакъны сен озюнъ кий, аначыгъым,– деди Алим ве къар устюне ташлангъан богъчадаки къалпакъны онынъ чемберли башына кечирди.– Мен акъайым, аязгъа да чыдарым. Мен сени къайгъырам, хасталыгъынъны савуштырмадан, явуз инсан сени бельгисиз ёлларгъа ташлады. Не япаджакъсынъ, фурсат онынъ элинде.

– Мезарында окюрсин джинасирнинъ баласы...

– Анай, мен чевре этрафны къаравлап келейим. Ялварам, санъа, бу ерден адым биле атма.

– Эндеклердеки, дерелердеки къар куртюклеринден сакът ол, балачыгъым...

Алим къаранлыкъкъа синъип кетти. Эр шей зифт къаранлыкъ ичинде ве терен къар тюбюнде олгъанындан, эвлер де бир бичимде олып корюне эдилер. Я онынъ эмджесининъ эви къайсы биридир? Алим дёрт бир этрафкъа козь гездирсе де, олардан бир де-бирининъ къапысыны къакъмагъа джурьат этип оламады. Умютсизленип энди кери бурулайым дегенде, онынъ козьлерине ёл кенарындаки азбарлардан биринде йипке асувлы терилер илишти. Эльбет, онынъ эмджеси мында Ибраим байнынъ табана эснафында уста олып ишлей экен. Бельки къолум-къомшудан тюшкен терилерни беш-он капикке озь эвинде ишлейдир?

Алимдеки чаресизлик делялети бирден къуванч тендюристлигине айланып, дос-догъру азбаргъа кирди ве эвнинъ къапысыны къакъты.

– Сеит-Мамут эмдже, бу меним, Алим!

Алим бираз динъленип тургъан сонъ, ичериден сес-солукъ эшитильмегенинден, къапыны энди дюмбюрдетип къакъты.

– Сеит-Мамут эмдже! Биз анамнен кельдик. Мен Алимим, Азамат акъайнынъ огълу...

Эв ичинден мандалнынъ тасырдысы эшитилип, къапыда пельван кевдели бир адам пейда олды.

– Тез ол, эвге киринъ!

Донлы ве тюп кольмекли бу адам Сеит-Мамут акъай эди.

– Мен анамнен кельдим, эмдже,– деди ушюгенинден тишлери-тишине кельмеген Алим.– Анам ёлда беклеп къалды. Мен мына шимди...

Бир сание олса да, аяз сувукъ эвге толушты. Балабан одада башлы-аякълы серилип яткъан балачыкълар юкъуларындан айынып, шыншыхлап, джылашып башладылар. Къонакъбай деръал къапыны ортип, чызмаларыны кийди, сыртына чекменини ташлады ве алель-аджеле Алимнинъ артындан чыкъты.

Башта огълуны, сонъундан Сеит-Мамут акъайны эслеген Кериме татай отургъан еринден тураджакъ олып ыдырынса да, къатып къалгъан аякъларыны тепретип оламады.

– Мамут... Сеит-Мамут, аз-бучукъ ярдым этчи.

Оны эки тарафтан къолтукълап, аякъкъа турсаттылар. Лякин такъаттан кесильген беден мучелери артыкъ онъа бойсунмакъ меджалында дегиль эдилер. Эки кишининъ ярдымынен аякълары сюйрельселер де, адымлап оламай эдилер.

Азбарнынъ ичини пенджере огюне къойылгъан джам шишели лампа айдынлатмакъта. Олар Кериме татайны къоллары устюне котерип, эвге киргенлеринен, ичериде къадын фигъаны къопты:

– Вай, Кериме енгечигим, насыл олды да, бу къыш-къыяметте къарт башынъызнен... Юрегим сабадан берли матем ичинде эди. Корьдинъми беляны, энди не япар да...

– Сус, сус Хатидже шерфе, мында матем деген шей ёкътыр,– деди Сеит-Мамут агъа къарысына сертийип.– Сен тез ол, собаны туташтыр, онынъ янында татайгъа тёшек джай. Заваллы пек яман ушюген. Мен мына бу генч огъланнен янаша одагъа кечерим.

Миндерлер устюндеки балачыкълар яткъан ерлеринден эв ичиндеки зий-чувны сейир этмекте эдилер.

– Къана, козьлеринъизни юмунъыз!– деди оларгъа къонакъбай ве тёшекке ерлештирильген Кериме татайнынъ устюне ёргъан ортькен сонъ, Алимге айланды.– Пешимден кель, торуным, анда соба янмаса да, азбардаки къадар сувукъ дегильдир.

Сеит-Мамут агъа копюрликойлюлернинъ ве Азамат акъайнынъ башына кельген фаджиадан хабердар эди. Оны бугуньки вакъиа меракъландырды.

– Къардашым, насыл олды да бу къыш-къыяметте сиз ...– деп, суалини битирмей къалдырды.

– Мемиш бай, бугунь акъшамгъадже меним коюмде тюсинъиз биле къалмасын, деди. Нечаре, уйледен сонъ койден чыкъып, пусласыз адамлар киби, дёрт бир ёлнынъ ортасында къалдыкъ. Лячаре ёлумыз сизге тараф бурулды.

– Чокъ яхшы япкъансынъыз. Алла Тааля азретлери озюнинъ къулларыны къысметлеринен ярата. Иншалла, ачтан ольмемиз. Истесенъ бизим азбарда озюнъизге бир эвчик къураштырырсынъ. Орталыкъ таш толу...

Оларнынъ лакъырдысы даа чокъ вакъыт девам этти. Энъ муими Алимге иш тапмакъ меселеси эди.

– Айды, саба ола – хайыр ола,– деди Сеит-Мамут агъа.– Не бермеген Алладыр, бельки иш де тапылыр. Биз эйиси бирер чырым юкъу алайыкъ. Ярын иш куню, гедженинъ ярысы аваятыр. Сен мынавы тонны ортюнип ят.

Олар улпакъ миндерлер устюне узандылар. Алимге ятмасынен турмасы бир олып корюнди. Танъ мааллеринде эв бикечининъ давушы акъайыны уянтты:

– Эв, турса энди, вакъыт олаятыр.

Къонакъбайнен Алим собасы туташтырылгъан джыллы ятакъ одасына къайтып кирдилер. Даа юкъламакъта олгъан балачыкъларнынъ миндерлери дивар ягъаларына чекильген. Балабан дивар ястыкъкъа яслангъан Кериме татай саба къавесини ичмекте эди.

– Саба шерифлер хайырлы олсун!– деди онъа къонакъбай.– Насыл, бир ёрукъ олдынъызмы?

– Раббиге шукюр...

Ортагъа чекильген къонагъа эки фильджан къаймакълы къаве къойылды. Олар къавелерини тюплеген арада, эв бикечи афиетлер олсун деп, къыздырылгъан сызыкъ тавасыны ве кесилип азырлангъан отьмек табагъыны собадан къонагъа авуштырды.

– Буюрынъыз, енге, замет олмаса, сиз де къонагъа чекилинъиз, ачыкъкъандырсынъыз.

– Ёкъ, ёкъ джаным, аш лафыны эшиткенде маддем былана. Алла сагълыгъынъны берсин, бир фильджан къавенен мени анадан догъма савулттынъ. Текаран даа юкъласам, текмиль озюме келирим.

Эркеклер тавадаки сызыкъны ашап, эв бикечининъ узаткъан сылакъ ягъбезине эллерини сюрттилер.

– Кериме енге, эгер разы олсанъ, мен Алимни озюмнен берабер табанагъа аладжакъ олам,– деди аякъкъа котерильген къонакъбай.– Айлыкъ бермеселер де, балалар анда богъаз токълугъына ишлейлер. Биринджи вакъытларда акъча дегиль, зенаат къазаныр.

– Озюнъ бакъ, Сеит-Мамут, шеэр еринде зенаатынъ олмадан отьмек чыкъармакъ зор олса керек.

– Айды, акъшамгъадже сагълыкънен къалынъыз.

– Огъурлы ёллар олсун, Акъ Тааля азретлери ишинъизге къолайлыкъ берсин,– деп, Хатидже бикеч оларнынъ пешинден къапыны ортти.

Орталыкъ аля даа къаранлыкъ ичинде эди. Уфукъта тонъукъ бир агъарынты пейда олса да, ердеки, дамлар ве тереклер устюндеки къар тюзсиз бир кутьле олып корюнмекте эди. Сувукъ да ятышмагъан.

– Артымдан кель,– деди Сеит-Мамут агъа ве къыш-къонгъыр тарачыкъ сокъакъларгъа сокъулды.– Урбанъ пек мартавал, къардашым. Къысмет олса, эвдеки терилерден санъа бир тон тикерим: куньдюзлери санъа пальтолыкъ этер, геджелери ёргъанынъ олур...

Сеит-Мамут агъанынъ бой бичими киби, аякълары да мазаллы ве узун эдилер. Ярым саатке бармадан, шеэр четиндеки аланлыкъкъа барып чыкътылар. Огден дживанкъашланып акъкъан озен тарафындан леш къокъусы кельмекте эди.

Алим къайда ве не ичюн кеткенлерини бильмей эди. Буны эмджесинден сорап бильмекни эдепсизлик сайды. «Озю биледир,– деп тюшюнди о.– Эмджемнинъ башына анамнен берабер мусаллат олмакътан эйиси, богъаз токълугъына чалышмакъ да бир иштир. Тырышып ишлерим, бельки анама да бир къысмет чыкъар».

Алим бойле ойланса да, юрек быландырыджы къокъу кескинлештикче, чырайы сытылып, охшунып башлады.

– «Къокъунъдан» айланайым,– деди эмджеси мезекнен ве айланып Алимге бакъты.– Алышырсынъ, торуным. Яшамакъ демек, бу омюрнинъ аджджысына да, татлысына да къатланмакъ демектир. Лякин, бильмейим, табана саиби сени бегенирми экен? Инсаннынъ кучюне дегиль, онынъ къашына-козюне бакъып иш корьген табиатсыз бир езиттир о. Мерум бабасындан асабалыкъ къалгъан бу табананы озюнинъ элине кечирген сонъ, бам-башкъа бир махлюкъ олды. Оны корьдинъми, мытлакъа токъталып, баш эгип, «бей азретлери, Ибраим эфенди, бу фани дюньяда мен сенинъ къулунъым», деп селям бермесенъ, шу саат иштен айдар. Земанесине коре – кеманеси дейлер, бу сёзлерни сен де акъылынъда тут. Онъа сени мен озюм макътарым...

Ибраим байнынъ табанасы Къарасув озенининъ ялысында эди. Чешит бичимлердеки эренделенмеген агъачлардан къураштырылгъан бу эки къатлы корюмсиз имаретнинъ азбары адам толу эди. Олар къыш аязында къатып къалгъан къой ве тувар терилерини омузларына, сыртларына юкленип, бинанынъ ичине яхут да озенге тараф ташыйлар. Озенде исе чыплакъ баджакъ балалар тизлеринедже сувгъа далып, тола чевирмекте – аякълары тюбюндеки терилерни джибитмектелер.

– Эмдже, олар ушюмейлерми?

– Къатланалар иште...

Сеит-Мамут агъа уфакъ бир тёпечикнинъ устюнден азбардаки халкъны козетмекте олгъан адамгъа догърулды.

– Бей азретлери Ибраим эфенди...– деп башлады о узун тонлу, галошлы ве йылтыравукъ сахтиян чызмалы адамнынъ огюнде токъталып.– Къуллугъынъызгьа торунымны теслим этмек истейим.

– Мына бу чёмезними?– деди Ибраим бай элиндеки тобулгъынен Алимни косьтерип.

– Эльбет, оны. Энди он беш яшына кирди. Тюневин анасынен Копюрли койден кочип кельдилер. Пек тербиели ве итаатлы бир баладыр.

Къол къавуштырып тургъан Алимнинъ козьлери Ибраим байда эдилер. Онынъ тасавурында бутюн байлар, Мемиш-агъа киби, кельпентли, дев мучели, атеш козьлю адамлар эдилер. Бу олю черели, алчакъ бойлу адам исе, башындаки кок тюслю къалпагъы, устюндеки къалын тону ташланса, тыпкъы озендеки чыплакъ баджакъ балаларгъа ошап къаладжакъ. «Ичмараз» деп тюшюнди Алим ве бу тенъештирювинден аз къалды кулеязды.

Байнынъ козьлери де Алимде эдилер. Сеит-Мамут агъанынъ макътавларына къулакъ асмадан, онынъ тер-тегиз манълайына, къап-къара ве къалын къашларына, узун кирпиклери тюбюндеки ири, сия козьлерине, тазеликнен пышнагъан ич бир бенексиз бетине, узун ве мазаллы боюна сукъланып бакъмакъта эдилер. Эм бакътыкъча байнынъ инджечик, хастаджан чересини сертлик ве ачув пердеси къаплап алды.

– Айдамакъ!– деп кестирди о.– Козьлеринден сезем, айдамакъ, чапкъын ве ёл басыджы бир эриф оладжакъ.

– Бей азретлери...

– Сус, сус!– деп айкъырды озюне ошамагъан кескин бир давушнен Ибраим бай Алимге ве зорукъкъанындан богъула-богъула оксюрип башлады.– Айдамакъ оладжакъсынъ. Итираз этме, акъкъынъ ёкъ, мен...

Алим онынъ къайтадан къозгъалгъан оксюригинден файдаланып, девам этти:

– Бей азретлери, Ибраим эфенди, бугуньден сонъ тильсиз къулунъыз олурым, берген эмиринъизни ерге тюшюрмеден, деръал...

Бай аз бучукъ ятышкъан киби олды:

– Бакъ, анда-мында къол узатайым деме – элинъни хасап пычагъынен кесип, копеклерге ташларым. Эмдженънинъ хатирине сени аммалджылыкъкъа алам. Сепчилерге ве къалафаларгъа тери ташырсынъ. Энди биринджи буюрыгъымны динъле,– деди о ве гурюльтили тарзда къакъырып, къар устюне тюкюрде.– Мына бу тюкюрик бузлагъандже, манъа эвден къавалты емегини алып кель. Джурь! Бир аягъынъ анда, экинджиси мында олсун!

– Баш устюне, бей азретлери!..

Алим онынъ эви шеэрнинъ къайсы маллесинде олгъаныны бильмесе де, шу ан еринден кочип, байнынъ эвини сонъундан сорап бильмек мерамынен, табана азбарындан чапып чыкъты.

– Бугунь кечиктинъ,– деди Алимнинъ пешинден бакъып къалгъан Ибраим бай Сеит-Мамут агъагъа.– Эснафларнынъ ишке тюшкенлерине энди ярым саат олды. Айды бар, эм давранып чалыш. Япкъан ишинъни куннинъ сонъунда бирер-бирер озюм чевирип бакъарым...

Сеит-Мамут агъа шорбаджысынынъ пешинден имаретке кирип, гъырджылдавукъ тахта мердивенлерден экинджи къаткъа котерильди. Киреч къатламларынен ортюльген бинанынъ ичи уфакъ-тюфек одаларгъа болюнип, оглерине къапы ерине чувал парчалары чекильген эди. Орталыкъ джибиген, борсугъан тери сасыгъы ичинде эди.

Терилерни табанагъа якъын шеэр ве къасабаларнынъ, кой-кентлернинъ хасапларындан араба-араба ташып кетирелер. Бу хам махсулат табанада бир къач кере сувда ювула, джибитиле, киречке ташланып, аякънен таптала, сонъ диварларгъа асылып я да масалар устюне яйдырылып, юньлери алына. Бундан сонъ балабан чанлар ичинде матрачкъа тутула... Къыскъасы, къой-эчки, ат, яхуд тувар териси текрар-текрар эль-эльден кече. Олар сары, къызыл, къара, къаверенки ве дигер тюслерге кирсетилип, мындан азыр гонь, сепиленген тери, мешин, сахтиян малы оларакъ чыкъарылалар. Лякин табанада иш бунынънен битмей. Экинджи къаттаки бу уфачыкъ одаларда эснафлар ишленген ат терилеринден къатранлы чарыкълар, сахтиян чызмалар, къой ве эчки терисинден местлер, сандал ве папучлар, чешит бичимли чекменлер ве тонлар тикелер.

Сеит-Мамут агъа чарыкъчы эди. Къалафасынен берабер куньде йигирми-йигирми эки, яз куньлери исе йигирми бешер чифт чарыкъ тикелер.

Балабан терини масанынъ устюне чектирип къойгъан осмюр огълан устасы ичери киргенинен, башыны эгип, сес-солукъсыз онъа селям берди. Сеит-Мамут агъа долаптан борны алып, терининъ устюни дёрткошелеп чызгъан сонъ, пычагъына узанды...

Алим чокъ эгленмеди. Къарасувбазар ортасындаки ешиль чардакълы эвни тез арада тапып, ярым саат кечер-кечмез, элиндеки пешкир бавынен кери къайтып кельди. Табанада эсли бир косе адам шорбаджынынъ одасы экинджи къатта, къапысы ешиль мешин ортюли ода олгъаныны айтты.

– Эмиринъиз баш устюнде, бейим азретлери, мен кельдим!– деп, Алим дёрт диварына ве табанына аджем килимлери ортюльген буюкчерек ханенинъ ичине кирип, босагъада токъталды. Ибраим бай гурюльдеп янгъан тенеке собанынъ огюндеки масанынъ башында эди.

– Аякъларынъны сюрттинъми?

– Къапы огюндеки чулгъа сюрттим, бей азретлери!

– Айса, элинъдеки пешкир бавыны мында кетирип къой,– деди о ве масанынъ устюндеки ешиль къадифе ортюнинъ кенарыны котерди.

– Бей азретлери, янъы эмиринъизни беклейим!– деди Алим ве кене къапыгъа чекильди.

Ибраим бай явлыкъны чезеркен, чылпыкъ козьлерини Алимге чевирди.

– Пис эллеринънен бу эманетке хиянетлик этмединъми?

– Алла косьтермесин, бей азретлери, ойле адетим ёкътыр.

Ибраим бай къаймакъ йыбрыгъыны бир элине алып экинджисинен сагъаннынъ къапагъыны ачты. Онынъ ичи янтыкъ толу эди.

Янтыкълардан бир данесини къаймакъкъа булгъалап, Алимге узатты.

– Тут, замет акъкъы!– Алим элини азыр тутып, огге адымлады.– Алмайсынъмы сен! Бойле емек ялынъыз бейлернинъ арджыдыр,– деди бай ве янтыкънынъ къаймакълы уджуны агъызына тыкъты.– Къана, агъызынънынъ силекийлерини силь де, деф ол мындан...

Ибраим байнынъ къолайсыз шакъасындан юреги ынджынгъан Алим мазун бир алда азбаргъа къайтып чыкъты.

– Огълум, мен мында кая олып ишлейим,– деди онынъ огюнде пейда олгъан айны шу косе адам.– Байнынъ эмиринен мында аммалджылыкъ япаджакъсынъ, терилерни мен айткъан ерлерге ташыйджакъсынъ. Мында адет ойле, огълум, табанагъа алынгъан балалар бу иштен башлайлар. Сонъ, озенге тери чевирмеге авушалар. Бойледже, яваш-яваш къалгъа, яни шегирдлик дереджесине етелер. Эр шей тырышкъанлыкъкъа багълыдыр, огълум, озюнъни косьтерсенъ, бир къач йылдан уста да олурсынъ. Къана, бисмилля де де, бу терилерни бирер-бирер озен ялысындаки анавы киреч ве матрач метилерине ташы.

Каянынъ муляйим ве мераметли давушы Алимнинъ къулакъларында бабасынынъ огютлери киби янъгъырады. Юрегине, дерсинъ, умют мельэми тамыздылар. О къатып къалгъан ат терилеринден эки данесини къолайлыкънен башы устюне алып, къоджаман метилерге ве чанларгъа тараф адымлады.

Алим уйлегедже бу ишнен мешгъуль олды. Терилерни баш устюнде котерип туткъан къолчакъсыз эллери ярым верстлик ёлны кечкендже буз кесилип, оларгъа япышып къалгъандай ола эдилер.

– Къардашым, чокъ зорланма, кобегинъ тюшер,– деди сия мыйыкълы яш бир адам ве балакълары тирельген аякъларынен чукъурдан къарлы топракъкъа чыкъты. Алим онынъ къаверенкли аякъларына ве эллерине бакъып къалды. Матрач тамгъалары онынъ бетини де аялагъан.– Хына якътым, къардашым, бегенесинъми?– деди о мезекнен ве шенъ-шерамет бир давушнен чынъылдатып кульди.– Биздеки табакъчы эснафлар, къоджагъа ашыкъкъан дживан къызлар киби, ильванны пек севелер. Къыяфетимиз эр кунь денъишип тура. Бугунь къарагъа я да мавыгъа боянсалар, ярын устаханеден бем-беяз я да сап-сары олып чыкъалар. Зенаатымыз ойле. Къана, къардашым, атеш башына кеч, къызын бираз. Ондан башкъа бу аязда къатып къалыр да, джанлы къакъач олурсынъ,– деди ве ачыкъ авада туташып янгъан оджакъ башында тиз чёкип, эллерини ве аякъларыны къыздырып башлады.– Ибраим бай шимди озь одасында юкъсурап отургъанда, озюнъни чокъ сыкъма, онынъ иш кочюриджиси кая Абдульмеджит акъай зиянсыз бир адамдыр, олур-олмаз шейлерге къулакъ асмай... Я сен, къардашым, кимлерден оласынъ? Мен бу шеэрде догъып оссем де, сени биринджи кере корем...– Бойле дер экеч, имареттен чыкъаяткъан байны эследи ве деръал аякъкъа атылып турды.– Копекни анъсанъ, сопанъны азыр тут дегенлер, джанавар кене къобасындан чыкъты. Печель бир эриф олса да, ачувы бутюн дюньяга етеджек. Мына шимди кене яйгъара къопарыр. Айды, къардашым, акъшам устю корюширмиз. Меним къаралтым Сеит-Мамут агъанынъ эви огюндедир. Сен оларда къалдынъ, гъалиба...

Ибраим бай кене тёпечикнинъ устюне чыкъып, авлакътан кельмекте олгъан Алимге къарамакъта эди. Йигитлердже серт адымларнен атлагъан Алим къой ве эчки терилери обасы огюнде токъталып, олардан бир къач данесини сыртына алмакъ ичюн ерге эгильди.

– Эй, къарабаджакъ бала, буларны озенге ташы. Анда ювулгъан сонъ, муслакъ чукъурларына алып барырсынъ.

Алим терилерге узангъан эллерини кери чекип, къавуштырды ве башыны итирамнен эгди.

– Билем байым, не япаджагъымны кая айтып анълатты.

– Мен бай дегилим!– деп сертийди шорбаджы.

Алим эмджесининъ огютини хатырлап:

– Бей азретлери Ибраим эфенди,– деп текрарлады.– Не япаджагъымны манъа каянынъ озю айтып анълатты.

– Сен, чёмез, акъылданелерден экенсинъ,– деди шорбаджы бийсинмемезликнен.– Ойлелерини корер козюм ёкъ. Акъылда тут: атылгъан ташкъа къуштыр десем, меним къулум да, «къуштыр, бульбульдир, пек яхшы оте, сесини озь къулакъларымнен эшиттим», демеси керек.

– Сёзлеринъиз пек икметли, бей азретлери, бойлесини акъылдан марум адамлардан да эшитмеген эдим.

– Эм эшитмезсинъ!– деди «марум» сёзюнинъ манасыны анъламагъан шорбаджы форсанен.– Сонъ, насыл, къаймакълы янтыкъ къурсагъынъа тюштими?

«Саташа», деп ойланды Алим ве Ибраим бай къах-къахалап кульген арада, ердеки терилерге узанды ве башындаки фикирлер къафиелешкендай олдылар: «Гъариб эчки джан дердинде, хасап исе май дердинде; ташла оны хасап агъа, ал бу байны, чек пычакъны!..».

– Буларны киреч къуюларына алып бар,– деди шорбаджы кене онынъ зытына басып...

Акъшам къаранлыгъы тюшип башлагъан мааллерде Алим ве озен джурюминде тола чевирген – киречленген терилерни ювгъан шегирт балалар табана огюнде топландылар. Оларнынъ яп-яш черелери мос-мор кесильген, начар беденлери къалтырамакъта эди.

Ниает, ярым чувал отьмекнен кая пейда олды. Балаларгъа ярымшар окъкъа чавдар отьмеги улештирген сонъ, Алимге ишмар этти:

– Огълум, якъын кель, замет акъкъынъны ал...

Алим отьмекни къолтугъына къыстырып, табана азбарындан чыкъмагъа ашыкъты. Эмджеси оны азбар къапы огюнде беклейджек эди.

Аяз сувукъ баягъы эксильген эди. Джыллы дженюп елининъ тесиринен къар, эп ирип, онынъ суву чукъурларгъа ве эндеклерге акъмакъта эди.

– Акъшам шерифлер хайырлы олсун, агъам!– деди Алим ёлда куньдюзки танышынынъ пешинден етип.

– Мен даа агъалар сырасына кечмедим, эки йылдан берли къалфа олып ишлейим.

– Онъа да шукюр. Тезден усталыкъ дестюри де алырсынъыз.

– Бекле хоразым, язда тары, къышта курпе ерсинъ. Башымызгъа бу «бей азретлери» къонгъан сонъ...– деди о ве сёзюнинъ девамыны сёгюшке чевирди.

Олар къапыдан чыкъып, шеэр бетке адымладылар. Онынъ айткъанына коре, табананынъ эски саиби Къуртбедин акъай бу орталыкъларда энъ метинли табакъалардан бири олып, пек адалетли ве урьметли бир адам экен. Эснафларны вакъты-вакътынен шегиртликтен къалафалыкъкъа, сонъ усталыкъкъа чыкъара ве мустакъиль чалышмалары ичюн оларгъа кира эсабынен озь табанасындан ер ве зарур кедиклерни бере экен.

– Языкъ, Къуртбедин акъай эрте вефат этти, онынъ ерине мына бу огълу – шимдики делидон Ибраим «бей азретлери» къалды,– деди о аз бучукъ кулюмсиреп.– Джинабетнинъ ятаджакъ ери джеэннем атешлери олсун, мени бир йыл даа къалафалыкъта тутып, кунь сайын матрач бастырта, тери пердахлата, сахтиян ишлете, даа олмагъанда, багъчасына айдап, ер къаздыра. Ёкъ, джаным, бу табанада эски эснафчылыкъ аньанелеринден бир шей къалмады, эпимизни къара къулларгъа чевирди. Валлаий, козюне бакъмадан башкъа бир табанагъа авушыр эдим, амма мында чекишкенимни эсапкъа алмазлар, кене шегиртликтен башламакъ керек олур...

Оларнынъ артындан Сеит-Мамут агъа етип кельди.

– Сен, Усеин, байны яманлап, торунымнынъ зенаат огренмек истегини бозма. Табакъчылыкъ яхшы бир иштир.

– Кимге?– деп къызышты Усеин.– Усталаргъа Алла берди, шегиртлерини мында ишлеткенлери-ишлеткен, оларны эвлеринде де анда-мында чаптырып, аналырыны-олюлерини айдайлар. Заваллылар уста олып етишкендже веремге огърап дюньяларынен сагълыкълашалар.

– Сенинъ тилинъе гъалиба шейтан тюкюрген. Бегенмесенъ, кет. Шам ёлу тюм-тюз, сени мында зорнен тутмайлар,– деди Сеит-Мамут агъа. Деди де, айткъанына бинъ пешман олды, чюнки Исмаиль зенаатыны севген ве элял эмегинен оль-къал уста олмагъа тырышкъан бир яш эди. Лякин озю киби тили де пек чевик олгъанындан, башкъа ялтакълар киби Ибраим байнынъ козюне кирип оламады. Вакъыт кечсе де, шу себептен толайы къалафалыкъ муддети узатылды.

– Къызматабан олма, къардашым,– деди аз бучукъ йымшагъан Сеит-Мамут агъа.– Сабырнынъ тюбю сары алтын, дегенлер. Мен бир даа усталарнен лаф этерим. Ишимиз онъ кельсе, селефнаме муджиби сени мустакъиль усталар сафына къошармыз. Элинъе дестюр алгъан сонъ, сербест учкъан бир къуш олурсынъ. Истесенъ, мында дегиль де, озен ялысындаки башкъа табаналардан озюнъе ер тапып, усталыкъ япарсынъ. Сен даа яшсынъ, ола билир келеджекте уста башы да олурсынъ. Амма шимдилик агъызынъдаки тильнинъ шорбаджысы ол, зытына басма, мында онынъ сёзю кече уста башы адындан гъарезлик ичюн файдалангъан бир пезевенктир. Кейфине уймаса, сени омюр билля къалафалыкъта къалдырыр.

Онынъ янашасындан адымлагъан Исмаиль маналы-маналы бакъып, «не япаджакъсынъ, такъдиримиз ойле», дер киби, дудакъларыны къысты. «Уста догърусыны айта, элинде дестюри олмагъан адам бу дюньяда асла кимге керек?– деп тюшюнди.– Къайда барма, кокюсинден къакъып йиберелер. Печель эрифнинъ зулумына мына шу кягъыт парчасы ичюн къатланам, ондан башкъа мен оны муслакъ чукъурына башлы-аякъ батырып чыкъарыр эдим».

Олар бири-биринден ёл ортасында айырылыштылар. Исмаиль къаршыда тургъан кираметли эвге бурулды, устанен Алим тенеке тёпели эвге догъру адымладылар.

– Сеит-Мамут агъа, геджелер хайыр,– деди Исмаиль,– Алим, бу гедже санъа дженнеттеки урий къызчыкъларынен сабагъадже чекишмек къысмет олсун.

– Олды-олды, энди! Арам тилинънен бу баланы баштан чыкъарма,– деди уста сертликнен.

Эвнинъ ичи зив-чув эди. Кериме татайны сарып алгъан балачыкълар «кокте-ерде не бар» оюныны ойнап, шамата къопармакъта эдилер. Лякин къапы аралыкъ этильгенинен, эписи чым-чырт кесилип, козьлери шашкъынлыкънен керильди. Отургъан еринден башта уйкен къызчыкъ турып, бабасына чапты.

– Бабай, бугунь мен оджамдан аферин алдым!

– Менден де аферинлер олсун къызчыгъым. Окъувданмы?

– Имлядан, бабачыгъым. Оны ич бир хатасыз язгъаным.

– Машалла-субаналла, къызчыгъым. Я сен, сумрюкли бурун Айшечик, ананъа эриштинъми?

– Бугунь аз эриштим, текяранчыкъ..

Сеит-Мамут агъа шенъликнен кулип, онынъ башыны сыйпады.

– Санъа да машалла олсун, чипчечигим.

Алимни бутюн кунь дёрт козьнен беклеп, чорап орьмекте олгъан Кериме татай да аякъкъа турды.

– Меним тосунчыгъым да балабан адамлар сырасына кечти,– деп, инджечик эллеринен Алимни къучакълады.– Иншалла, куню келир, эмдженъ киби сен де табана устасы олурсынъ... Бабалыгъынъ ичюн чокъ сагъ ол, Сеит-Мамут, эйилигинъни омюр билля унутмам. Бизим мерум сагъ олгъан олса, шимди кимсин насыл къуваныр эди.

– Мен боюн-борджымны яптым, Кериме шерфе. Айтчы, сен озюнъ насылсынъ, сагълыгъынъ бир ёрукъмы?

– Шукюрлер олсун, Хатидже бикеч бутюн кунь мени дуасынен шуфледи, аякъларымнынъ сувугъыны сыджакъ сувнен ашлап къачырды. Алла онъа узакъ сагълыкълар берсин, сабийлерининъ къуванчыны косьтерсин... Я сен огълум, пек болдурдынъмы? Кеч, миндерге отур, эвлядым.

Алим нарын черели анасынынъ козьлериндеки козьяш тамчыларыны эслеп, ич кимсеге дуйдурмадан, кокюс кечирип алды. «Анам шенъ корюнмеге тырышса да, чокъ балалы бу эвнинъ башына мусаллат олгъанымызгъа тарсыкъадыр», деп кедерленди.

– Ишим пек къолай!– деди Алим къолтугъындаки отьмек кесегини пенджере рафына къойып.– Бу меним бугуньки къазанчымдыр. Аммаллыкъ ичюн...

Олар тёз-тёгерек ве алчачыкъ софранынъ башына чёктилер. Хатидже бике омузындаки сачакълы ягъбезни салындырып, бакъыр тазны эркеклернинъ огюне кетирди, эллерине къумандан сув тёкти. Бундан сонъ собадаки балабан табакъны софрагъа авуштырды:

– Ашкъа буюрынъыз, къонакълар,– деди.

Хатидже бикеч мусафирлерге деп, бугунь беяз ундан чиберек пиширген.

Табакъкъа башта къонакъбай узанды.

– Бисмилля! Хатидже шерфе, акъылда тут, эвимизге келип къонгъан бу тувгъанларымыз бугуньден отеде мусафир дегиллер. Олар къорантамызнынъ азалары олдылар. Догърумы, Кериме шерфе?

– Лячаре...

– Ёкъ, ойле деме, экиленме, Кериме шерфе. Шукюрлер олсун, къазанчым бизге де, сизге де етер. Бир кунь ола Алим де къазанып башлар,– деп, хошнутлыкънен Алимге чевирилип бакъты.

Онынъ беш балачыгъы да бири-биринден кучюк къызчыкълар эдилер. Энъ буюги секиз яшында олып, бу йыл биринджи кере мектепке барды. Къонакъбай бундан аман-аман йигирми беш йыл эвель эвленсе де, къарысы бала догъурмады. Сеит-Мамут агъа эвлятсыз къалмакътан къоркъып, джан агърысынен опькеленип башлагъан сонъ, не олды-не олмады бильмем, Хатидже арды-сыра дюнья юзюне мына бу сабийлерни кетирди. Озьлери де, баба-ананынъ фикириндже, аджем гузеллери, дюнья дюльберлери...

– Къызчыкъларым, акъылда тутунъыз мына бу огълан сизинъ агъанъыздыр. Манъа баба деп урьмет эткенинъиз киби, оны, «Алим агъа», деп чагъырынъыз. Алим агъанъыз сизни ёллардаки яман балалардан козь бебеги киби къорчалар.

Сырлы козьлерини джылпылдатып, саниеде бир Алимге бакъып алгъан Айшечик эллерини ягъбезге сюртип, софрадан чекильди:

– Бабамнынъ ве Алим агъамнынъ кисесине бинъ берекет олсун!– деди о.

– Аш олсун, кядачыгъым! Я бир чиберекнен тоймакъ олурмы?– деп тааджипленди Алим.

– Къызчыгъым, бельки бир фильджан хошаф ичерсинъ?

– Дарылмасанъ, ичерим аначыгъым.

– Онъа дарылмакъ олурмы?

– Я тёшегимни сылатсам...

Софра башындакилер, озьлерининъ хаберлери олмадан, къакъылдап кульдилер.

– Тюш корьмесенъ, бир шейчик олмаз къызчыгъм...

Алим, эмджесинен кене янаша одада яттылар. Куньдюзки иш ве аяз сувукъ онынъ яш беденини эзгелеп ташласа да, чокъ вакъытларгъадже козьлерине юкъу кирмеди. Тувгъан коюни, онынъ яйля ве орманларыны, бабасыны ве Мерьем аптесини хатырлады. Акъылына оджасы – Ресуль эфенди кельди. Аджеба тегин турмаз бу азиз адам шимди къайдалардамы экен?.. Я иджретке кеткен джан досту Февзи янъы мекянда не япамы экен?.. Алимде Февзиден ялынъыз бир тюсю – къынлы пычагъы къалды. Керчек, о вакъыт Алим Кефенинъ ичинден кечкенде, эсмери черели дюльбер бир балагъа расткельген эди. Даа догърусы онынъ диварларгъа ве къапылар устюне чызгъан ресимлерини корип токъталгъан эди. Бу бала элиндеки комюр парчасыны ойнаткъан сайын, диварларда эфсаневий пельванлар пейда ола эдилер. Ады Ваня эди гъалиба... Алим Ресуль эфендининъ Садийден эзбер айткъан аджайип шиирини динълегенде, мытлакъа шаир олмакъ авеслигине къапылгъан эди. Лякин эсмери черели баланынъ икметли унерини сейир эткенде, ресимджи олмакъ мерамы онынъ бутюн тюшюнджелерини къаплап алды. Эгер муфти эфенди сёзюнде турып, оны Истамбулгъа окъумагъа ёллагъан олса, бельки о да... Ёкъ, онынъ баш язысында табана сасыгъында чекишмек язылы олса керек. Онынъ такъдирине ильхам периси олмакъ язылмагъан. Аджеба Ресуль эфенди мына шимди бу одада пейда олса, онынъ вазиетине не дер? «Огълум, йигитке етмиш унер де аздыр, зенаат деген шей алтын билезликтир», демезми? Не чаре, шимдилик бунъа да шукюр...

Алим устюндеки тоннынъ якъаларыны башына чекип, ниает юкълап къалды. Эм ойле къатты юкълады ки, геджеси бузлап къалгъан къарнынъ устюнде ойнашкъан куннинъ алтын нурлары пенджереден сокъулып, бетине къонмагъан олсалар, бельки даа уянмаз эди.

Я эмджеси къайда? Оны янъгъыз къалдырып кеттими?

О алель-аджеле кийинип, экинджи одагъа чыкъты.

– Саба шерифлер хайырлы олсун! Мен гъафлет къалып, гъалиба ишке кечиктим. Я эмджем къайда?

Миндерлер устюнде джайылып яткъан балалар аля даа татлы юкъуда эдилер.

– Эмдженъ бугунь саба байрам урбаларыны кийип, джума джамиге кетти,– деди Кериме татай элиндеки фильджанны кийиз четине къойып.– Огълум, уйлеге якъын абдест алып, сен де намазгъа барырсынъ. Анда бутюн джемаат йыгъыла. Джума куньлери джамиге бармакъ бутюн мусульманлар ичюн ваджип бир иштир.

Алим азбаргъа чыкъты. Энди джамиден къайтып кельген эмджеси анда къой терилерини сепилемекте эди.

– Турдынъмы, огълум? Сени беклеп, худай да озюнинъ оджагъыны туташтырды. Кунешке бакъ яздаки киби къыздыра.

Эм, акъикъатен, топракъта къатып къалгъан къар яваш-яваш йиберилип, уфакъ-тюфек ирмакъларнен ёлгъа ашыкъмакъта эди. Лякин онынъ юрегине аванынъ джыллылыгъындан зияде эмджесининъ «огълум» демеси тесир этти. Бабасы вефат эткен сонъ о бу сёзге асрет олгъан эди.

Онъа тал ве тегенек пытакъларынен къоралангъан бу азбар пек буюк олып корюнде. Азбарнынъ ортасында тек дёрт дане дут тереги къатайып тура.

– Эмдже, биз баягъы вакъыт къонагъынъыз оладжакъкъа ошаймыз.

– Ойле олгъаны яхшы. Сизге мен бу азбардан тышары адым биле аттырмам. Чезильген меселе, бир къоранта олып яшармыз.

– Яхшы амма...

– Я «амма»сы да не экен?

– Анам бир озю яшап алышты, мында ашсынамаз беллейим. Эгер разы олсанъыз, азбар къора четинде бир къафесчик къураштырыр эдик.

Сеит-Мамут агъа кепекли эллерини терилерден алып, белини догърултты ве самимий тюбессюмнен Алимге бакъты.

– Догъру тюшюнесинъ огълум. Ананъ пек меджалсыз корюне. Бизим эв тарашлыкъ этмесе де, озюнъ корьдинъ, балалар дюньясына чевирильди. Къартийге тынчлыкъ ве теналыкъ керек. Сизге бир козьлюк хане де етер. Оны, къысмет этсе, бизимкине дивардаш этип, яз айларында мына бу ерде къурармыз. Аз бучукъ керестем де бар, кирамет де тапармыз. Софрамыз бир ерде олур, къобаларымыз айры-айры. Санъа эвленмек сырасы кельгенде, онъа бир ханечик даа битиштирирмиз... Насыл, айткъанларым юрегинъе ятамы?

– Сагъ ол, эмдже, дегенинъ киби япармыз. Къышта башлар, насип олса, язда битирирмиз...

Бойле деди де, сачакъ тюбюндеки кедиклер арасындан кенъ агъызлы курекни чыкъарып, эмджеси айткъан ердеки – эвнинъ сагъ къабыргъасындаки къарны куреклеп башлады.

– Менде, эмдже, аз бучукъ пара да бар. Койде эвимизни къомшугъа он беш кумюшке къалдырдыкъ. Керек олса, алыр масраф этерсинъиз. Акъчалар пенджере рафы устюндедир.

Сеит-Мамут агъа дакъкъада бир чевирилип, чалышмакъта олгъан Алимге буюк бир авесликнен бакъмакъта эди. «Оладжакъ баланынъ курек тутушындан анълашыла экен», деп кулюмсиреди о. Язны беклемеге сабыры етмеди. Ишлесин, кучьлю ве атик балагъа ошай.

– Огълум, язгъа чыкъсакъ эки дане ичли эчки алырмыз. Къозласалар, къавелик ве ашлыкъ сютюмиз, улакълары да кяданъларгъа эглендже олур.

– Мытлакъа ойле япармыз, эмдже...

Алим ердеки къарны темизлеп, дёрт коше бир мейдан ачкъан сонъ, элине къазма алды, темель къазып башлады. Топракъ пек ташлы эди. Кимерде баш ирилигинде томалакъ ташлар да чыкъа эди. Топракъкъа ярым сажен теренлештим дегенде, элиндеки къазма къатты бир шейге илишти. Оны о якъ-бу якъ тартып, кученип бакъса да, таш тельгенмеди. Лячаре ломны алмакъ керек олды. Бутюн кучюнен ташны еринден къыбырдатаджакъ олып чекишти. Бу да файда бермеди. Бутюн агъырлыгъыны ломнынъ устюне ташлап, секиреклемеге башлады.

– Сен чокъ кученме, кобегинъ тюшер, асабам. Буны санъа тюневин де айткъан эдим. Бир къаза олур да, эр кунь саба къурсагъынъа япышып, вайылдай-вайылдай чингенелер мааллесине чапарсынъ. Къана, тюш ломнынъ устюнден...

Огют берген адам Алимнинъ янъы танышы – сия мыйыкълы Усеин эди. Алимнинъ чекишкенини корип, о да ломнен ярдымгъа кельген.

– Я чингенелер мааллесинде ким бар? Табибми?

– Дайфаларнынъ башы Аджысултан къартбаба екяне табибимиздир. Эвельси демирджилик япа эди, шимди кобекчи олды. Бель устюне ерге яткъызып, къурсагъынъны панджаларынен ёгъура да, джанынъны богъазынъдан тартып алмаса, кобегинъни ерине къайтарып къоя. Сен, асабам, бойле бир белядан къуртулмакъ истесенъ, кель, бу хайырсыз ташны бераберлешип дёндюрейик.

Оларгъа Сеит-Мамут агъа да къошулды. Яшлар ломларыны ташнынъ тюбюне сокътылар, Сеит-Мамут агъа къазмасынынъ уджуны онынъ четине таяды.

– Бир, эки, учь, вира, алдыкъ!– деп багъырды Усеин.

Тамырлашып къалгъан киби бек тургъан таш темелинден тепренип, къабырчакълы ве топракълы янбашыны косьтерди.

– Джинасир джаныны береятыр. Къана, бир даа! Ви-ира!

Къучакъ буюклигиндеки къоджаман таш юкъары котерилип, сырты устюне айланып тюшти.

– Геберди джинабет,– деди Усеин къолларыны окъалап.

Иш уйле мааллеринедже девам этти. Сеит-Мамут агъа тери сепледи, Алимнен Усеин къуруладжакъ эвнинъ темелини къаздылар. Бир-бир бучукъ къулач теренлигиндеки арыкъ энди эки-учь адым узангъан эди.

– Эв япмасы къолай шей дегильдир, асабам. Бу арыкъны ныхтап толдурмакъ ичюн санъа ярым дюнья таш керек олур.

– Орталыкъ таш толу. Ташыр-толдурырмыз. Диварларыны да ташнен къалармыз.

– Олмаса, дивар башына мына бу къаяны тиклеп къоярсынъ, эвинъ дюнья тургъандже турар.

Сеит-Мамут агъа эллериндеки кепекни сюртип, эвге кирди. Алим анасынынъ айткъанларыны хатырлап:

– Усеин агъа, абдест алып, биз де джума джамиге бармайыкъмы?– деди.

– О къартлар арасында бизим не ишимиз бар? Эйиси бизим эвге кирейик, къумар ойнармыз.

– Анам айта, джума намазына бармакъ ваджиб бир шейдир, дей. Анда джемаатнен де таныш-билиш олурым.

– Инат эриф экенсинъ, Алим. Яхшы, барайыкъ. Баре, Аджысултан къартбабайны да корерсинъ. Бир вакъыт джуманы къачырмай. Озюне дженнеттен ер араштыра, гъалиба...

Олар джума джамиге барып еткенде балабан софанынъ ичи чешит бичимдеки галошлар ве этиклернен, чий ве къатранлы чарыкъларнен, чабла ве налынларнен толу эди. Диварлары бинъбир тюрлю орьнеклер ве леваларнен безетильген джамининъ ичинде адам чокълугъындан ине ташламагъа ер ёкъ эди.

Усеин минберде чёкип отургъан беяз сарыкълы адамны косьтерип, бусы баш имамдыр, деп фысылдады Алимнинъ къулагъына.– А, шимди джума намазыны башламасын, оны эки верстке созар да, къулакъларымызны тындырыр. Бугунь даа зияде тырышыр, мында янъы къадынынъ озю келеджек, дейлер.

Имам яшчаракъ ве ири козьлю дюльбер бир адам эди. Алим афта сайын Копюрли койге Мемиш-агъагъа келип кеткен Сеит-Джелиль эфендини хатырлады.

– Я эвельки къадыгъа не олды, оны мындан алалармы ёкъса?

– Алмайлар, котерелер. Оны муфти япаджакъ экенлер...

Вааз вакъты кечкенинден, джамидеки сакинлер о якъ-бу якъ чевирилип, бири-биринен къулакълашып башладылар. Лякин гурюльти къоюрмакъта олгъан бир арада, имам шырныкълы бир тебессюмнен аякъкъа турып, мавы козьлерини къапыгъа догърултты.

Ичери келип кирген адам янъы къады дегиль де, ешиль къавукълы Сеит-Джелиль эфенди эди. Узун бойлу, кельпентли бу адам ешиль йипектен тикильген ве якъасына къырмызы нагъыш ишленген джюббесини шемьданлар ярыгъында парылдатып, ири, серт адымларнен дос-догъру минбер огюне барып токътады. Къавукълы башыны енгильден имамгъа эгип алгъан сонъ, джамидеки сакинлерге чевирильди.

– Джемаати муслими!– деп башлады о эзгили ве шадлыкълы давушынен.– Бу фани дюньядаки аят Акъ Тааля азретлерининъ озь къулларына сынав ичюн багъышлагъан бир мекяныдыр. Бешериет яратылгъандан берли эки аякълы бутюн махлюкъат, яни бизлер, онынъ эр шейни эслеген козьлеринде имтиандан кече, бизлерни фелекнинъ чемберинден кечирип, яхшы-яман эр бир адымымызны джедвелине алып, эйи затларына акъикъий о бир дюньядаки бал-шербет ирмакълы багъчаларындан, алтын-кумюш сарайларындан, осаллар ичюн исе къайнап тургъан къатран къазанларындан, атеш пускюрген янардагъларындан ер азырлай. Дженнетке тюшип, кейф-сефа чатмакъ истейсизми, ёкъса джеэннем атешлеринде омюр билля янып-куйип хорланмакъ истейсйсизми? Эр шей озюнъизге багълы. Эгер фани дюньядаки мешакъатлардан ырыз-аянъызны, намус ве виджданынъызны темиз-пак сакълап, о бир дюньягъа барып етсенъиз, о алда Мевлянынъ къылдан индже, къылычтан кескин сираат копюринден аман-эсен кечип, дженнет къапылары сизлерге артынадже ачылыр. Амма бу ялан дюньяда кейф-сефа араштырып, башкъасынынъ Танъры берген отьмегине, байлыгъына, мал-мулькюне козь ташласанъыз, «онда бар, менде ёкъ», деп талашсанъыз, Акъ Таалянынъ ёлундан чыкъсанъыз, о алда бильмиш олунъыз ки...

Алим козьлерини минберден алмадан, Сеит-Джелиль эфендининъ айткъанларыны динълемекте эди. Вааз окъумакъта олгъан эфенди ёлдан чыкъкъан гунахкярларны къатран къазанларында чекиштирип, энъ шефкъатсыз джезаларгъа огъраткъан сонъ, кене фани дюньясына къайтты, шахсий мал-мулькнинъ мукъаддеслигини, токъунылмазлыгъыны анълатты. Затен Худайнынъ озю инсанларны факъыр-фукъаре ве зенгин-бай этип яраткъан. Талийлери де ойле язылмыш. «Пармакъларынъызгъа бакъынъыз,– деди о,– олар бир бойдалармы? Баш пармакъ, шеадет пармагъы, джинатий пармакъ, чонтукъ пармакъ озь аралары бойдашлармы? Инсанлар да бир бойда дегиллер. Бири сырыкъ бойлу, дигери къарыш къадар. Бири ыргъат, дигери исе бай, мырза, даа десенъ къаймакъан, задекян, бей, чюнки язмышлары ойле эмиш. Омюр билля бойле олып кельди ве ахреткедже бойле кетеджек, чюнки буны инсанлар дегиль, оларны Яраданнынъ озю укюм этмиш, мусавийлик тек ахретте оладжакъ...

Сеит-Джелиль эфендининъ айткъанлары Алимнинъ юрегине ятмай башладылар. «Демек бу фани дюнья, заметлеринен чекишкен адамлар ичюн тек азап мекяны экен,– деп тюшюнди о.– Не ичюн бойле? Мемиш-агъа озьлерининъ топракъларында койлюлернинъ еди терисини сыдырып кельди, энди оларнынъ къораларына да козь къойды, мени ве анамны ач-зелин тувгъан коюмизден къувды, бу акъ ишми?»

Сеит-Джелиль эфенди Алимнинъ фикирлерини эзберден окъугъан бир адам киби, ваазынынъ сонъунда Копюрли койнинъ гунахкяр койлюлерини мисаль этип кетирди. «Чокъ теэссюф ки,– деди о,– оларнынъ баштан чыкъмасына шу койнинъ эвельки молласы Ресуль адында динсиз бир эриф себепчи олды. Шукюрлер олсун, башымыз тёпесиндеки Худай бизлерни чокъ беклетмеди, онынъ джезасыны бу дюньяда берип, акъыл ве фикирден марум этти. Не чаре, къыш-къыяметге ёллар ичинде бузлап ольмесин деп, мераметли адамлар оны делилер ханесине теслим эттилер. Шимди онынъ огюне куньде бир къопкъа индже къум сепип, онъа къум сайдыра экенлер.– Сеит-Джелиль эфенди буны айтыр экен, чырайы джылмайып кульди, лякин шу ан джиддийлигине къайтып, серт давушнен девам этти.– Лякин шимди къум сайып кунь кечирсе де, Копюрли койде экип кеткен зеэрли урлукълары аля бугунь тамыр ата, филис бере, бойгъа кетелер. Шу койдеки эгизлер адына эки баштакъ эриф джемаатны Мемиш Челеби огълунынъ мулькюне къозгъап, оны махкеме шериеге чектилер. Адалетли махкеме ресмий весикаларгъа ве шериаткъа эсасланып, «ёкъ, бу мульк сизнинъки дегиль, Мемиш Челебинъкидир», десе де, Алланынъ къаргъышлы бу къуллары...

– Ялан!– деп къычырды сабыры тюкенген Алим отургъан еринден.

Лякин онынъ сеси минбердеки йипек джуббели Сеит-Джелиль эфендиге барып етмеди. Джамидеки сакинлер исе ваазны арсызлыкънен бозгъан балагъа сертликнен айланып бакътылар.

Алим минберден кельген давушны артыкъ динълемеди. Онынъ тасавурында Ресуль эфенди джанланды. Зийрек акъыллы ве гъает мераметли бу адамнынъ делиргенине асла инанаджагъы кельмеди. «Шукюрлер олсун, эр алда сагъ-селямет экен. Мен оны, ер тюбюнден олса да, мытлакъа тапарым».

Сеит-Джелиль эфенди ваазынынъ сонъунда акъ падишанынъ озюне, онынъ бала-чагъасына, узун-якъын бутюн сулялесине сагълыкъ, бахтиярлыкъ тилеп, авучларынен акъ сакъалыны сыйпап алды ве оларнынъ адым аткъан ёлларында алтын нурлар сепильмеси, мис-гъамбер гуллер ачылмасы ичюн дуаджы олгъаныны айтып, «Амин Алла» сёзюнен ваазыны битирди.

Джамидеки сакинлер агъыр-сабыр ерлеринден турып, къапыгъа догърулдылар.

– Алим, биринджи сырадаки эмен терегини коресинъми?– деди Усеин.– Аджысултан къартбабай дегенлери мына шу адамдыр.

Къартнынъ къолтукълары тюбюне омузларыны кечирген эсмери бетли, къара мыйыкълы эки йигит, оны яваш-яваш юкъары котерип, аякъ устюне тиклеп къойдылар. О, акъикъатен, джемааттан бир къач баш юксек бойлу, багъаналардай узун ве къалын суекли, чыбалыкъ акъ сакъалы къоджаман пускуль киби бетинден тап къурсагъына саркъкъан девдай азаматлы бир инсан эди. Баш пармакъ кенълигиндеки къашлары тюбюндеки ири, къара козьлери санарсынъ терен къобалар ичинден бакъып туралар.

Вааз биткенден сонъ, имам ве мазин, къаракуль къалпакълы Ибраим бай, къаплан эм де самур тонлы бир къач адам къолларыны къавуштырып, Сеит-Джелиль эфендининъ узурына бардылар ве невбет-невбет онынъ элини буюк бир итирамнен алдылар, онъа окъугъан ваазыны макътап хайырладылар. Алим Усеинни янъгъыз башында къалдырып, къадынынъ этрафындаки адамларнынъ артына барып токъталды. Албу исе онъа тек ваазыны дегиль, эм де муфтиликке тайинленгенини хайырлай экенлер.

– Муфти дженаплары, чокъ йыллар реберлигинъизде ишледик,– деди имам.– Шериат ёлларынынъ мукъаддеслигини сизден огрендик, буны биз омюр билля унутмамыз. Энди улькемизде руханийлер идаресининъ башы олдынъыз. Бу хаберни эшитип, джеми джемаат гъает мемнюн олдыкъ. Бутюн мусульманлар сеадетине Акъ Тааля сизге...

– Мен ярын ёлджыйым,– деди Сеит-Джелиль эфенди имамнынъ сёзюни болип.– Губернатор азретлери шеэрге етип бармамны ашыкътыра. Бугунь акъшам меним эвиме сагълыкълашув зияфетине буюрынъыз,– деп, джамиден чыкъмагъа тедарикленди.

– Къады эфенди, мусааде этинъиз, сизге бир суалим бар...

Бекленильмеден янъгъырагъан отькюр бала давушы Сеит-Джелиль эфендини абдыраткъандай олды, чюнки Алимнинъ бу акъ суеклилер арасында келип къошулгъаныны эслемеген эди. Онынъ чырайы бир кереден сертлешсе де, къара къувурчыкъ сачлы, ич бир иллесиз тегиз манълайлы ве муляйим бетли бу оламан осьмюрни корьгенинен, юзюнде тебессюм аляметлери пейда олды.

– Айт, чёмез, утанма, суалинъ недир?

– Мен Ресуль эфендининъ шимди къаерде олгъаныны бильмек истейим. О меним оджам эди.

– Адынъ недир, огълум?

– Алим...

Сеит-Джелиль эфендининъ чересине кене сертлик булуты къонды. «Эвельки муфтининъ джемиет хайрие эсабына Истанбулгъа окъумагъа ёллайджакъ пичи бу бала дегильми экен,– деп тюшюнди о.– Къарабаджакъ Ресульнинъ бу къурунтысы да чул тутмады».

– Анда кирсетмейлер, огълум. Дешет ве къоркьунч бир ер. Вазгеч шу дели оджанъдан...

Арадан айлар келип кечтилер. Оларнынъ Къарасувбазаргъа кочип кельгенлерине энди эки йыл толмакъта эди. Алим биринджи йылнынъ язында джума куньлери талакъагъа чыкъкъан къолум-къомшунынъ ярдымынен Сеит-Мамут агъанынъ азбарында озьлерине бир козьлю, тахта софалы бир эвчик къураштырды. Кечинишлери де аз бучукъ яхшылашкъан киби олды. Энди къалафалыкъ дереджесине котерильгенинден, Алим терилерни озенде ювдурмакъ ичюн балаларгъа бермезден звель, оларнынъ устюндеки ягъ парчаларыны сыдырып ала ве акъшамлары эмджесининъ софрасына озюнинъ иссесини къоша эди.

Шукюрлер олсун, Хатидже тизесининъ къайгъырувынен анасы аякъкъа турды, эр кунь эвнинъ табаныны сары балчыкънен сылай, куместеки тавукъларгъа ем сепе, арандаки эчкилерни сагъа, оларны отлакъкъа айдап чыкъара... Джаным, бу дюньяда да яшамакъ мумкюн экен.

Тюневин акъшам иштен къайтаяткъанда Алимнинъ эмджеси Усеинге ве торунына шойле деди:

– Ярын, джума намазындан сонъ, селефнаме муджиби имтиан берип, усталыкъ дестюри аладжакъсынъыз. Буны усталар башы Ибраим бай айтты. Намаз биткенинен, усталаргъа Сеит-Батталнынъ фурунындан бирер йип къалач алып, догъру табанагъа ёненъиз. Сен, Усеин, устанъа бахшыш деп, эвинъизден явлыкъ-пошу алмасанъ да, янынъа балабан бир килит алмакъны унутма.

– Я килит неге керек?

– Имтианда тилинъни тутып оламасанъ, оны дудакъларынъа илерсинъ. Табиатынъ пек худжур, къардашым, керекми-дегильми, огюнъдеки адам яшмы-къартмы, падишамы, дегенинъден бир вакъыт къайтмайсынъ. Сакът ол, сонъундан къатыкъны да уфюрип ашамакъ керек олмасын.

Кузьнинъ джылавукъ бир куни эди. Алим, эмджеси тиккен тоннынъ якъасыны иликлеп, ёлакълы юнь чораплары устюнден къатранлы чарыкъларыны чектирип, анасына чевирильди:

– Анай! Мен бугунь эвге усталыкъ дестюринен къайтаджам.

– Алла берсин, огъулчыгъым. Энди керчектен адам олаятырсынъ,– деди Кериме татай.– Мыйыкъларынъ да сиярып башлады. Баба йигити десенъ де оладжакъ. Валлаи, йигитлер пашасы!

– Чокъ макътама, анай, назарынъ тиер, тап о къадар олмасам керек...

Алим элиндеки къалачларны салындырып, табанагъа келип еткенде, джумалыкъ урбаларына къушангъан усталар ве Ибраим бай муслакъ чукъуры башында озьаралары шакъалашып кулюшмекте эдилер. Азнавур бичимли Бенсеит акъай озюнинь шегирти Усеинни энъкъастан тюрткичлеп, оны муслакъ ичине итеклемекте эди.

– Бенсеит, сен устасынъ, акъкъынъ бар, ювундыр оны,– деди Ибраим бай куле-куле.– Бельки тили де ювулыр, яман сёзлерден арыныр.

Усеин къолларыны къавуштырып, къызара-бозара боз къая киби тим-тикине турмакъта эди. Сеит-Мамут агъа терс мезэпли Бенсеит акъайнынъ арекетлеринде яманлыкъ сезип:

– Олян, Бенсеит, шегиртинъ бугунь махсус кийинип-къушанып кельген, ер тайгъакъ, йыкъыла билир,– деди.– Эйиси, бей азретлерининъ ханесине кирип, имтианларны башлайыкъ.

– Ёкъ, ташлама, ич олмадым тизлерини сылат,– деп къызыштырды оны Ибраим бай.– Къана, чалтаякъ чек де, авдар оны муслакъ чукъурына.

Усталар чешит олалар. Усеинни дёрт йылдан берли шегиртликте ве къалафалыкъта чекиштирген Бенсеит акъай олар арасында энъ хынзыры эди. Усеин, эльбет де, онынъ белини къуршавлап алгъан эллеринден сыптырылып чыкъар эди. Лякин, хусусан бугунь, имтиан саатинде, онъа итаатлы олмакъ керек эди. Ачувы богъазына келип етсе де, агъызыны ачмады, къолларыны ойнатмады, ердеки балчыкъ пислигине мыхлангъан киби, аякъларыны бек тутты. Байнынъ къызыкътырыджы сёзюне къапылгъан Бенсеит уста исе, кевдесининъ бутюн агъырлыгъыны онынъ устюне ташлап, кучене-кучене оны чукъурнынъ агъызына якълаштыра... Лякин бу эснада бекленильмеген бир ал олды: чукъургъа Усеин дегиль де, бирден бутюн боюнен Бенсеит акъай авдарылды. Эм ойле бир авдарылып тюшти ки, кевдесининъ пускюрткен киречли сувлары чевре этрафтаки адамларнынъ усть-башларыны ап-акъ этип ташлады.

Усталар шашып-шашмалап къалдылар. Киречли сувда бир ан ичинде беяз аювгъа чевирильген Бенсеит акъай къолларынен чукъурнынъ кенарларына япышып, чыкъмагъа тырышса да, омузларына, башы устюне ялдап чыкъкъан джибитильген терилерден къуртуламады.

Даа деми кульмектен ичеклери узюлеяткъан Ибраим байнынъ чырайы да ачувындан чукъурдаки Бенсеит акъайнынъки киби ап-акъ олды.

– Арам пич, бу мерафет сенинъ ишинъдир,– деди о ве афакъанындан дыр-дыр къалтырап, Алимнинъ устюне атылды.– Озюм корьдим, устагъа сен четтен услубнен чалтаякъ чекип, оны чукъургъа йыкътынъ...

Усеин ве Сеит-Мамут агъа къолларыны узатып, Бенсеит акъайны чукъурдан тартып чыкъардылар. Башындан ашагъы сют киби беяз киречли сув чыбырмакъта олгъан уста бир тыныш нефес алыр-алмаз, къолуны салмакълап, юмругъыны Усеиннинъ энъсесине эндирди.

– Ал пайынъны, джинасир бала, усталыкъны къулакъларынъны корьгенде алырсынъ...

– Онъа токъунма!– деп багъырды инджечик сесинен Ибраим бай.– Усеин мына бугуньден, бу дакъкъадан башлап, мустакъиль устадыр. Сени Бенсеит, озь достуны къорчалап, чукъургъа мына бу бала авдарып йыкъты. Къана, юмругъынъны онъа тюшюр!

Бенсеит акъай окъкъалыкъ юмругъыны салмакълап, Алимнинъ башына тюшюрейим дегенде, тургъан еринде бирден тельгенип, салпы бой-постунен кене чукъургъа авдарылды. Алимнинъ онъа черткен чалтаягъыны бу кересинде бутюн усталар эследилер...

– Сен... сен...– къычырды усталар башы, лякин бутюн барлыгъыны къаплап алгъан афакъанындан нефеси тыйылып, озюдай уфачыкъ шамарыны саллай-саллай Алимге къаршы адымлады.

– «Бей азретлери Ибраим эфенди»,– деди Алим мезекнен ве фалташ киби парылдагъан козьлерини онъа тикти.– Якъын кельменъиз, ёкъса мына шимди сиз де Бенсеит акъайнынъ дарысына огърарсынъыз...

Алимнинъ япкъаны бу этрафлардаки табаналар аятындаки алель-хусус бир вакъиа эди. Онынъ иштен айдалгъанынынъ экинджи куню бу хабер бутюн шеэрни айланып чыкъты. Шегирт ве къалафаларнынъ мешекъатлы яшайышларындан хабердар олгъан шеэр сакинлери Алимнинъ япкъаныны чин юреклеринден бегенселер де, олардан эсли-башлылары бу хусуста сёз ачылдымы, «арсыз ве эдепсиз бала, «табанагъа эти сенинъ, суеги меним», деп берелер, уста адамнынъ шегиртини урмагъа да, ольдюрмеге де акъкъы бар», дей эдилер. Яшлар, хусусан табаналарда ишлеген генчлер исе: «Биз тильсиз эшек дегильмиз, хорланмакъ ичюн яратылмадыкъ», «Аферин, машалла Алимге, залымнынъ тесписини чекти, бизге орьнек косьтерди», дедилер. Дедилер амма, Алим ишсиз-кучьсиз къалды.

О вакъытлары Къарасувбазарда ишсизлернинъ топлангъан екяне ери Чильтерли мааллесинде Сеит-Неби агъанынъ къавеханеси эди. Акъчасы олгъанлар иш саиплерини беклеп, агъыр-сабыр къаве иче, къумар ойнай, джеблерине сюме тюшкенлер исе башларыны салындырып, азбарда меджнунлар киби сыкълетленип юре эдидер.

Алим де олар арасында эди. Энди экинджи афтадыр, къавеханеге келип-кеткенлер онъа эфсаневий къараман киби козь ташлап, янындан селям-келям деп кечселер де, олардан ич бири иш теклиф этмеди. Не япмалы, белянынъ къаари ондан, къасевети оларданмы?

Алим эр кунь къавехане огюндеки къалын меше терегининъ тюбюне чёкип, фани дюнья денильген бу алемнинъ уйгъунсызлыкълары акъкъында терен ойларгъа дала эди. Аджеба Усеинни шу залым адамнынъ зулумындан къорчалап, о яман бир иш яптымы, гуна ишледими? Хорлангъанларны къорчаламакъны Къуран аз-мишан талап этмейми? Ойле олгъанда оны не ичюн иштен къувдылар?.. Кучю еткен олса мерум бабасыны да, яп-яш аптесини де вакъытсыз олюмден къорчалар эди. Лякин Мемиш Челеби ондан кучьлю олып чыкъты. Энди койнинъ бутюн сакинлерини эвлеринден, топракъларындан айдап чыкъармакъ истей. Къады десенъ, онынъ чанагъыны ялай, халкъны кучьлюлернинъ хышымына къатланмагъа давет эте. Бу акъ ишми?.. Я о койлюлер сёз бирликнен юмрукъларыны бир ерге къошсалар, биз де яшамакъ истеймиз деп, бу юмрукъны кучьлюлернинъ башына тюшюрселер, оларны тезек киби эзип ташламазлармы? Ресуль эфендининъ айткъанына коре, алемде бойле батырлар чокъ олгъан. Чорабатыр, Эдиге... Орасиеде Разин, Пугачёв... Эй, яРаббим, олардаки кучни манъа бер, мен де къылычымны силькип алайым...

Акъшам маали эди. Азбар баягъы теналашты. Алим терек тюбюнден турып, усть-башынынъ тоз-топрагъыны къакъты. Анасыны ве онъа тувгъан олып къалгъан кадяларыны пек сагъынса да, эвге къайтмагъа юреги батмай эди. Сеит-Мамут агъа онынъ табанадаки арекетини бегенмесе керек, дарылмаса да, эвге къайтып кельген сонъ, «огълум, буюклернинъ козьлерине чёп олып къонма, янъылып урсалар биле, тилинъи ойнатма, къолунъны котерме, итаат эт, сен къул олып догъдынъ, къатлан», деген эди.

Алим къавехане азбарындан чыкъаяткъанда къонмакъта олгъан кунешнинъ нурларында йылым-йылым балкъылдагъан эки атлы файтон вызнен азбаргъа кирип токъталды. Азбардаки адамлар: «Бабахай! Бабахай!» сес-седаларынен файтонны сарып алдылар. Алим де кери бурулды.

Къозладан самур тонлы, къаверенкли, самур къалпакълы, къызыл черели, къырджыман бир киши тюшти. Зенгин кийимли бу адам шеэрдеки урьян-пурьян чекменли файтонджыларгъа асла ошамай эди.

– Къардашым, Велиджан, бугунь бутюн къаралтым къавесиз къалды,– деди о къавеханеден чыкъкъан къаведжиге.– Эвеллери ахырда чувал-чувал яткъан къаведен бугунь буртюги биле къалмагъан. Пахыл киби тукянлар да къаведен там-такъырлар. Риджа этем санъа, къардашым, парагъамы, одюнчкеми, бир окъкъачыкъ емен къавеси берип турчы.

Велиджан ешиль козьлерини сыкъ-сыкъ ойнатып, Бабахайгъа тааджипнен бакъты:

– Бабаджан агъа, бойле къоркъунчлы вакъытларда... Сарайынъызгъа етип баргъандже орталыкъны зифт къаранлыкъ басар. Я арабаджынъыз къайда?

– Къувдым оны, пис элли бир эриф экен. Иншалла, бир шейчик олмаз. Олгъаны такъдирде...– Бабахай тонунынъ этегини котерип, бель къушагъына къыстырылгъан кумюш саплы балабан тапанджаны косьтерди.

– Алла сизге огъурлы ёллар къысмет этсин,– деп Велиджан кене къавехане ичине чапып кирди.

Алим огге йылышты.

– Бабаджан эмдже, мен ат айдамакъны да, багь-багъча пытамакъны да билем. Шимдилик бошым, бельки сизге бир ярарлыгъым тиер?

Алимнинъ «багъ-багъча» деп кочмесинде себеп бар эди. Даа деми «Бабахай» сёзюни эшиткенинен, бу адамнынъ шу орталыкълардаки багъчаларнынъ метинли саиби помещик Бабович олгъаныны анълады.

Бабахай дудакъларындаки тебессюмни бираз даа къоюртып, джошкъун бир давушнен Алимге хытап этип айтты:

– Къач яшындасынъ, йигит?

– Бу йыл чилледе он едини толдураджам.

– Зенаатынъ не?

– Табакъ эснафы эдим, териджи...

– Сонъ не олды?

– Иштен къувдылар.

– Не ичюн?

– «Арсыз» деп къувдылар. Достумны къорчаладым.

Алимнинъ ачыкъ череси ве кесен-кес джеваблары Бабаджаннынъ юрегине ятты. Шу арада къаве торбасынен пейда олгъан Велиджандан сорады:

– Бу баланы насыл билесинъ?

– Мында якъынларда корюлип башлады. Бир къач кунь ичинде къавеханеге бес-бедава бир маджар агъач парчалап берди. Дурукъ йигитке ошай... Бабаджан агъа, бу чантагъа бир бучукъ окъкъа биринджи джыныс емен къавеси сыгъды.

– Сагъ ол, къардашым, онынъ джынысыны да, чекисини де сарайгъа баргъан сонъ бакъарым,– деди Бабаджан ийлекярлыкънен кулюмсиреп ве кене банаки субетдешине чевирильди:

– Адынъ не?

– Алим.

– Къоркъакъ дегильсинъми?

– Тек Алладан къоркъам.

– О-о, сен батырлар сулялесинден экенсинъ. Я бабанъдан къоркъмайсынъмы?

– Бабам ольди. Онъа итаат эте эдим. Биз мында Копюрли койден кочип кельдик. Эмджемнинъ эвинде отурамыз.

– Эвсиз-баркъсыз бир быралкъы экенсинъ. Айды, не де олса, мин къозлагъа. Меним сарайым анавы къырнынъ устюндеки беяз бинадыр.

Алим файтоннынъ къозласына секирип минди. Бабаджан арабанынъ пердесини аралыкъ этип бакъкъан сонъ, о да Алимнинъ янына кечип отурды ве тельбевлерни, къуршун башлы тобулгъыны онынъ элине туттырды.

– Айда! Араба къапыдан чыкъкъанымызнен, атларны солгъа бурарсынъ.

Файтон кочти. Азбардакилер апансыздан бахты юрген Алимнинъ пешинден пахыллыкънен бакъып къалдылар.

Алимнинъ бойле зийнетли арабагъа мингени биринджи кере эди. Ёл эндекли-ёкъушлы ве балчыкъ олса да, файтон къар устюнден тайгъандай, яваштан тельгене-тельгене кетти.

– Сакът ол, огюмиздеки шалтыравукъ бир копюрдир. Тельбевлерни бек тут!

Алим файтонны къыйыш-къонгъур агъачлардан къураштырылгъан копюрнинъ ортасындан кечирди.

– Пек тюшюнджели корюнесинъ?..

– Бабаджан эмдже, шимди эвде янъгъыз башында къалгъан анамдыр. Заваллы къаарь-къасеветке далып, козьлерини араба къапыдан алмай мени беклейдир. Айтмай чыкътым...

Бабаджан сусты. Бираздан сонъ исе:

– Айды, бир геджеде бир шей олмаз. Ярын мында бир озюнъ файтоннен келирсинъ,– деди.

Алимнинъ юрегине къуванч мельэми тёкюльген киби олды. «Йымшакъ гонъюлли адам экен,– деп ойланды янъы шорбаджысы акъкъында.– Ярын эвимиз огюне файтоннен келип токътасам, анам кимсин насыл къуваныр».

Файтон къыр ёлуна бурулды. Атларнынъ адымлары эп сакинлешти.

– Ну-о-о!

– Зорлама, ёл пек сарп, атлар яваш-яваш кетсинлер.

Орталыкъ тынчлыкъ ве теналыкъ ичинде эди. Кядебир дагъ тепелеринден мында эсип тюшкен хафиф ель тереклернинъ япракъ шувултысыны къозгъады дер экеч, чевре-чет кене сусып, динъленип къала эди.

Бабаджан къоркъты, файтондан тюшти. Теляшны терк этмек ичюн файтоннынъ фенерлерини якъты. Ёл аз бучукъ айдынланды. Алим орманлыкъ ичинден кетеяткъанларыны энди анълады. Бабахай исе тюшюнджеге далгъан эди...

Бу эзиетли теналыкътан, аз бучукъ олса да, оны фенер ярыгъы къуртара. О шаматалы эвде осип буюди. Яз куньлери, къаралтыдаки хызметчилер анда-мында даркъалып кетселер, джан сыкъысындан баш урмагъа ер тапамай эди. Бойле вакъытларда фортепьяно огюне кече де, оны бутюн кучюнен дюмбюрдетип, багъыра-чагъыра: «Ай обана»ны йырлай эди...

– Алим, сен пек сускъун бала экенсинъ. Йырламагъа севесинъми?

– Динълемекни устюн корем, шорбаджым,– деп кулюмсиреди Алим.

– Олмаса, динъле, мен йырлайым:

Файтон янашасындан кетмекте олгъан Бабаджан йырны джошкъунлыкънен созгъан арада, Алимнинъ къулакъларына къуру пытакъларнынъ шытырдысы эшитильди. Шытырды дер экеч, сынмакъта олгъан къуру агъачларнынъ шатырдысы даа якъындан кельди.

– Бабаджан агъа, тез олунъ, файтонгъа мининъ. Ормандан аюв чыкъа.

– Бизим тарафларда аюв ёкътыр, оларны чокътан атып битирдилер.

Шу анде азаматлы къара бир махлюкънынъ ёлда пейда олмасынен, къолундаки чокъмарнынъ Бабаджаннынъ энъсесине тюшмеси бир олды.

– О-ольдим... ольдюрдилер...– деп багъырды о энъсесине япышып.

– Ёкъ, даа ольмединъ,– деди дешет буюкликтеки адам чокъмарыны онынъ башына салмакълап.

Лякин бу кересинде Бабаджан ёлнынъ ягъасына чекилип етиштирди.

– Параларымы ал, бир дестедир, джаныма тийме...

– Бабай! Бабайчыгъым...

Файтоннынъ пердеси ачылып, андан яш бир къыз атылып чыкъты ве эки элинен бабасыны къучакълап, гедже ярыгъында теляшлы козьлеринен айдуткъа бакъты.

– Бермем, бабачыгъымны ич кимсеге бермем!– деп багъырды о инджечик кескин сесинен.– Санъа къан керек олса, менимкини ал, бабама токъунма...

– Манъа мал дегиль, сен керексинъ, гузель къыз,– деди аюв бичимли адам ве къап-къач этип, онынъ боюнджакъларыны узип алды.– Энди юр, орманда меним къонагъым олурсынъ,– деп, оны тарткъычлап башлады.

– Кет, кет фравун башымдан, боюнджакъларымны алдынъ, етер санъа, оларнынъ фияты бинъ кумюш парадыр.

Алимнинъ бойле дубарагъа огърагъаны биринджи кере эди. «Бакъ езитке, онъа тек пара дегиль, башкъа шей де керек экен», деп тюшюнди.

Айдутнынъ элинде къама балкъылдады.

– Меннен кетеджексинъми, ёкъмы?..

Алим дуйдурмадан къозладан секирип тюшти ве «аювнынъ» аркъасына кечип, къуршун башлы тобулгъысыны бутюн кучюнен онынъ башына яндырды.

– О-о-й...– деп етиштирди айдут ве арабадан ташлангъан тобан чувалы киби, джансыз бир алда ёл ичинде серильди.

Баба ве бала къучакълашып ве къоркъуларындан дыр-дыр къалтырап агълашкъан бир вакъытта, Алим къозладаки сыджымны алып, айдамакъны джансыз бир эшья киби ильмеклеп багълады. Уджлу чарыгъынен онынъ янбашларына да тепип бакъты.

– Бабаджан агъа, бу джанлы джесет энди ярын сабагъадже къыбырдамадан ятыр,– деп «аювнынъ» къамасыны озюнинъ къойнуна сокъты.– Ханым, боюнджакъларынъызны алынъыз...

Эллерини энъсесинден алмагъан Бабаджан эп инълемекте эди.

– Бабайчыгъым, кетейик бу къаргъышлы ерден,– деди бабасыны эки къолунен къучакълап туткъан къыз ве эля козьлерини буюк бир миннетдарлыкънен Алимге тикти.– Итимал, бу ерлерде айдутнынъ аякъташлары да бардыр. Эвге тездже къайтып етсек, бельки эким Бетлингнинъ бир ярдымы токъуныр. Бугунь акъшам Симферопольден анамны бакъмакъ ичюн келеджек эди.

– Кетейик къызым,– деди о ынърана-ынърана ве энди къозла устюне минип, тельбевлерни элине алып етиштирген Алимге чевирильди.– Сен, къардашым, бу дюньяда акъикъатен ич бир шейден къоркъмай экенсинъ. Бахтымызгъа кене яхшы сен расткельдинъ. Ондан гъайры бу арам эриф бизни... «Аюв» адынен бутюн ёлларда теляш къопаргъан айдут мына бу бешарет олса керек. Корьдинъми, энди бизни нишангъа алгъан... Къардашым, сен оны яхшы багъладынъмы?

– Тююклеп багъладым, Бабаджан эмдже. Ярын сабагъа якъын озюне кельсе де, тек юварлана билир, эль-аягъыны бошап оламаз.

– Сагъ ол, къардашым. Атларны энди дос-догъру айда, беш-алты дакъкъадан эвде олурмыз. Мен файтонгъа кирейим.

Эки-учь айланманы кечкен сонъ, араба тегизликке чыкъты. Огде, экинджи ве учюнджи къатлардаки бутюн пенджерелери лампаларнынъ ярыгъынен парылдагъан буюк бир эв пейда олды.

– Ну-о!– деди Алим тельбевлерни шадлыкънен чекип. Атлар пертавлап чаптылар.

Бойдан-бойгъа узангъан учь къатлы эв гедже къаранлыгъында биле бем-беяз олып корюнмекте эди. «Дженнет сарайында яшай экенлер,– деп ойланды о.– Бу эвге бизим бутюн Копюрли койни сыгъдырмакъ мумкюн. Бабаджан эмдженинъ къорантасы пек буюк олса керек, ондан гъайры бойле балабан эв къурдырыр эдими?»

Файтон гурь багъчалыкъ ичиндеки бинагъа якъынлашкъанда, къайдандыр бильмем алель-аджеле пейда олгъан сакъаллы адам, демир чабакълы къоджаман къапынынъ эки къанатыны артынадже ачып, муляйим бир давушнен:

– Селям алейкум, Бабаджан эфенди! Буюрынъыз!– деди.

Алим хошнутлыкънен кулюмсиреп, котеринки бир давушнен:

– Алейкум селям!– деди ве атларны айдаштырып, сарайнынъ огюндеки къапы алдында токътатты.

Файтондан башта шорбаджы ве онынъ элинден туткъан сарышын къыз тюшип, сарай ичине кирип кеттилер. Янъгъыз башында къалгъан Алим не япаджагъыны бильмеден о якъ-бу якъ къарап тургъан арада, банаки къапыджы етип кельди.

– Гедже къаранлыгъында сени шорбаджы белледим. Албу исе сен де бизим дайфалардан экенсинъ,– деди о ве Алимни баштан-аякъ козьлеринен сюзди.–Тувар атларны, аран ана андадыр...

Олар туварылгъан атларны ве такъымларны азбар кенарындаки арангъа алып бардылар. Файтонны эв ягъасына чекип къойдылар.

– Юр, санъа ятаджакъ еринъни косьтерейим,– деди къапыджы.

Онынъ ятакъ одасы ашхане огюндеки алчачыкъ эв экен. Къапыджы джебинден сернигини чыкъарып, кучючик стол устюндеки къандильни якъты. Ичериде тёшельген бир тапчандан ве курсюден башкъа ич бир шей ёкъ эди.

– Демек, иштен айдалгъан файтонджынынъ ерини сен туттынъ,– деди о Алимнинъ чересине дикъкъатнен бакъып.– Хырсыз бир эриф эди. Тюневин пенджере ортюсини абрайджакъта тутулды. Бабаджан эфенди ойлелерини бегенмей. Сен де анда-мында эль узатма. Козюнъе биле бакъмаз, шу саат къувып йиберир. Ачыкътынъмы?

– Екъ, ачыкъмадым.

– Ойле олгъаны яхшы. Саба ашарсынъ. Мында къаралты хызметчилеринден аш аямайлар. Айды, геджелер хайыр...

Алим тапшангъа отурды. Андаки тёшек-ястыкълар тер-темиз эдилер. «Къысмет олса ярын анамны кореджем,– деп шенъленди о.– Заваллы къара тюшюнджелерге далып, шимди мени дёрт козьнен беклейдир. Бекле, анайчыгъым, сабагъадже чокъ къалмады. Янъы шорбаджым разы олса, санъа къуш олып учып барырым.– Алим анасыны тюшюндикче, юреги май киби ириди, банаки джошкъунлыкъ, кейф-эфкярыны тюшкюнлик къаплады.– Дюньяда бирден-бир аптемни, ондан сонъ бабамны къара топракъларгъа теслим эткен анам, екяне эвлядындан махрум къалды. Озюнъ айт, сенинъ бу япкъанынъ хаинлик дегильми? Я мына шимди, бу дакъкъада сарайдан чыкъып, джаяв-джалпы чапа-чапа ёлгъа тюшсем, танъ аткъандже Къарасувда олмаммы? Къысметим базиргян эвинден олмаса, башкъа ерден мойса тапылыр. Иш къачмаз, итимал, анамны ёкъатырым...».

Бу къарардан сусленген юреги оны тапшан устюнден котерди ве о джарты къалпагъыны башына сокъуп, къапыгъа догърулды.

Лякин тамам бу арада къапы озьлюгинден ачылып, эллеринде емек табагъыны туткъан беяз чепчикли, сантырач мавы халатлы яш бир къадын ичери сюрип кирди.

– Вай анайчыгъым, анавы салпы дудакъ арабаджы ерине бу ханзаде мында шашмалап тюштими?– деди о ири, мавы козьлерини шашкъынлыкънен ойнатып ве табакъны яваштан столнынъ устюне къойды.– Олян, анавы къанатлы меляикелер бизни къувандырмакъ ичюн сени коктен зембильнен эндирдилерми? Айтчы, асла сен инмисинъ-джынмысынъ, ёкъса анадан догъма бир бейнадемсинъми? Сара ханым, сен дюльберлик муджизеси корьмек истейсинъми?– деп багъырды о къапыгъа айланып:–Тез, ол мында кир!

– Мен оны энди корьдим,– деди къапы артындан муляйим бир давуш.

Алим ичери келип кирген къызны корьгенинен, баштан-аякъ сарсылды. Эльбет, бу къыз даа банагъы ёлда козьяш тёкип, окюр-окюр агълагъан дживан эди. Онынъ фидан киби хафиф эндамыны шимди ешиль антериси ортькен, къылабдан сия сачларына мор бенекли чемберини багълагъан, озю де эля козьлерини Алимге тикип, юрек джоштурыджы бир тебессюмнен кулюмсиреп тура. Аз бучукъ монарлы козьлери ойле парылдайлар ки, санарсынъ оданынъ ичини апансыздан юз чыракълыкъ лампанен айдынлаттылар.

– Сизге бутюн къорантамыз адындан текрар тешеккюр бильдирем,– деди о назик бир нагъмени йырлар киби.– Дюнья тургъандже турунъыз. Риджа этем, бабамнынъ бу бахшышыны ред этменъиз.

Алим насылдыр бир муджизевий къуветнинъ тесиринен бейутликке къапылып, козьлерини къызнынъ ай нурлу чересинден алып оламады, дердине дерман арагъан меджнун киби, онынъ эля козьлерине бакъып къалды.

Чепчикли къадын тарсыкъкъан киби олды.

– Эдепсиз йигитлерге ошайсынъ, къардашым. Тап о къадар тикилип бакъма, Сара ханымгъа назарынъ тиер. Заваллы бойле де эки куннинъ биринде...

– Нияр, куньджюлигинъ туттымы?– деди Сара къыскъылдынен кулип. Онынъ кулькюси чокъракъ сувларында тыгъыргъан ташчыкъларнынъ назик аэнкини анъдырды.– Анълап етиштиргениме коре, сенинъ адынъ гъалиба Алим экен. Бабам файтонны ярын бутюн куньге санъа берди. Истесенъ, берабер гезинирмиз.

Бойле деди де, башыны эгип, къызара-бозара къапыдан чыкъты.

Сара кетсе де, онынъ эля козьлери, индже, акъчиль бети, чересиндеки шырын тебессюми Алимнинъ козьлерине синъип къалдылар.

– Отур, аша!– деди сантырач халатлы къадын кускюн бир давушнен.– Кельмезден эвель буларнынъ козьлерине кирдинъ. Амма, сакът ол, коктеки йылдызгъа козь атма, боюнъ етмез,– деп къапыны сертликнен урып чыкъып кетти.

Алим курсюге чёкти, табакъ устюндеки пешкирни ачты. Онынъ козьлери ильк эвеля чиний мешребедеки къаверенкли шингенликке тюшти. Мешребени бир кереден тюплеп ичти. Пек лезетли бир шей экен. Сонъ бем-беяз отьмекке, къой къаймагъы киби къатмерленип чанакъкъа толдурылгъан къайгъанакъкъа буюрды. Табакъта беш-алты тюрлю емек даа бар. Оларнынъ эписини буюк бир иштианен ялмап-ютты. «Ашлары ичюн сагъ олсунлар,– деди Алим.– Валлаи, падиша емеклери! Къызлары да тыпкъы Ресуль эфендининъ айткъан дестанларындаки къыраличелер. Олардан да дюльбер».

Даа деми эвлерине къайтмакъны арзлагъан Алимнинъ козьлерине къайтадан Саранынъ къыяфети къонды. Бу муджизевий къыз банадан берли онынъ бутюн барлыгъыны забт этсе де, шимди тасавурында янъы бир кучьнен джанланды. Озюнинъ мефтун этиджи тебессюминен санарсынъ оны кендине чагъыра.

Алим кимгедир ред джевабыны берир киби, эшитиледжек тарзда:

– Ёкъ!– деди отургъан еринден секирип тураракъ.– Хаялперест олма! Коктеки йылдыз сенинъ арджынъ дегильдир. Онъа узанаджакъ олсанъ, сени ахмакъ, абдал, масхара беллерлер, артынъдан кулип юрерлер, ахыр сонъу иштен айдарлар. Эйиси тегин тур, эмир къулу ол...

Акъыл-идраки бойле десе де, юреги негедир, аджынувнен толып ташты. «Саба ола-хайыр ола. Сени мында багълап къоймадылар. Сербест учкъан бир къушсынъ. Бир кунь ола башкъа бир къазыкъкъа барып багъланырсынъ», деди о джан агъырысынен. Бойле дер экеч, онынъ козьлерине алтын тюслю, зерре боюнджакъларындан орюльген кисе илишти. «Бахшыш» деп оны гъалиба Сара къалдыргъан эди. Неми экен?.. Киседеки тёз-тёгерек кумюш эм де алтын акъчалар эди. Алим сайып бакъты. Элли кумюш! Бу къадар параны о даа омюринде корьмеген эди. Бельки янъылгъандыр, я да оны денъеп бакъмакъ ичюн ташлап кеткендир? Бойле исе... Ёкъса онъа ыргъатлыгъыны пешин паранен кунь эвельден тёледилерми? Я хасталанса, я да, анасы янына къайтып бармакъ истесе, эки якъасы да багълы оладжакъмы?»

Акъчалар къандиль ярыгъында балкъылдамакъта эдилер. Алим оларны кене кисеге толдурып, саба озьлерине къайтармакъ мерамынен, стол устюне ташлады. «Денъеп бакъмасанъыз да олур, баба-дедем арамлыкъ япмадылар. Намус паклиги меним ичюн де бинъ парадыр».

Алим тапшангъа узанды. Сарагъа джаны агъыргъан киби олса да, дживан къызнынъ къыяфети тёшекте де козьлери огюнден чекильмеди. Гонъюли шырын сезгилернен сызлады. Лякин биринджи хоразлар, энди юкъугъа кеттим дегенде, тюшюне кене эля козьлю къыз чапып кельди. О да оларнынъ эвинде экен. Оджакътаки джезведен къаве сюзип, Алимнинъ анасына ве онынъ озюне узатты. «Саба шерефлер хайырлы олсун, Алимчигим! Ич бир фильджан къаве, тезден ишке кетеджексинъ», деди.

Алим къуванч эфкярында эди. Лякин тюшюнден айынып, пенджередеки саба ярыгъыны корьгенинен, кене бу дюньягъа къайтты. «Ахмакъ, будала,– деп мырылданды о мемнюниетсизликнен.– Бойле тюшлер корьмеге утанмайсынъмы, алем масхарасы».

Алим азбаргъа чыкъып, атларны файтонгъа екти. Орталыкъ чым-чырт эди. Тек ювасы огюндеки копек авулдап, теналыкъны бозды, лякин акъшамки танышыны эслегенинен, япкъанына пешман олур киби, агъыр-сабыр ювасына къайтып кирди.

Бу эвде кеч турсалар керек. Къапыджы да корюнмей. Алим къозла тюбюндеки балабан чулны алып, файтоннынъ тозлангъан кевдесини ве копчеклерини сюртти. Даа янъы догъаяткъан кунешнинъ биринджи нурлары азбаргъа тёкюлип, къара лаклы файтонны кумюшдай балкъылдатты.

Бабаджан агъа даа ёкъ эди. Къыз, «бабам файтонны бутюн куньге санъа берди», десе де, Алим бу сёзлерни шорбаджысынынъ агъызындан эшитмек истеди.

Не исе, къапыджы келип чыкъты.

– Сен, къардашым, бу ернинъ эфендилер азбары олгьаныны унуттынъмы?– деп, Алимге опькенен бакъты.– Тувар атларны! Азбарда бу мааллерде корюнмек де, юрмек де олмай, чюнки эфендилер къушлыкъкъадже юкълайлар. Сен исе файтонны екип чыкъкъансынъ. Араба керек олса, сени Бабахайнынъ озю къыдырып тапар... Ана, азбар къапы къакъылды. Анавы делидон чарыкъ агъыз эриф къайтып кельгендир. Озюни дуйдурмаса оламы я?– деди къапыджы ве деръал будкасына догъру чапты.

Атларнынъ дизгинлерини чезмекте олгъан Алим, аля даа таш ве сопанен яйгъара къопарылгъан тарафкъа чевирильди.

Къапыдан башта алчакъ бойлу бир огълан кирди. Онынъ сыртында эки козьлю ав тюфеги, янбашында балабан къылычы бар эди. Онынъ артындан эсли-башлы беш-алты койлю пейда олды. Олар омузларына ташлангъан къазма ве куреклернен силялы эдилер.

– Сырагъа тизилинъ!– деп джекирди къылычлы огълан къарыкъ бир сеснен.– Енъишли сеферимиз акъкъында мына шимди меним бабама бильдирюв береджекмиз. Огге догъру, мар-ш-ш!

Олар бинанынъ огюне якъынлашаяткъанда, сарайдан онъ къолу безнен сарувлы, бет сымасы солгъун Бабахайнен къызы чыкътылар.

– Саба шерефлер хайырлы олсун, Алим йигит!– деди о.– Эрте тургъансынъ. Мына, меним башыбозукъ «генералым» да келеятыр. Бакъ сен онъа, ёргъун койлюлерни де къуйругъына такъкъан.

«Генерал» бабасы огюне кельгенинен, тарс токъталып, «аскерлерине» эмир берди:

– Къана, тим-тикине турынъ!– Сонъ, бабасына чевирилип, теляшлы давушынен девам этти:–Эки саатлик къанлы дженктен сонъ, явуз душманны эсир алдыкъ, онынъ агъыз-бурнуны къан этип, къол-аягъыны зынджырнен багъладыкъ ве Къарасувгъа алкетип, бастырыкъкъа ташладыкъ!

Бабаджаннынъ чырайы сытылды.

– Атылгъан тавшанны тутмагъа пек уста экенсинъ, къопайчора мараз. Дженк эткен эмиш, кимнен?

– «Аювнен»! Бизни корьгенинен къанлы къамасыны чыкъарып, устюмизге атылды, къыйыр-чыйыр этмек истеди...

– Етти, етти, кес зырылтынъны!– деди Бабаджан огълуна нефретнен бакъып.– Я о «Аювны» тюневин гедже мына бу, Алим деген йигит ёл ичинде серип ташлагъан эди де? Коресинъми, онынъ къанлы къамасы да йигитнинъ белиндедир. Сен асла кимнен дженклештинъ, масхара? Санъа эглендже керек олса, ыргъатларгъа токъунма, тал пытакъларындан «аскер» япып ойна. Сыртынъдаки тюфекни де ташла, сумюкли бурун. Бирден патласа, отюнъ чатлап геберирсинъ...

«Генерал», адынен айткъанда, Саранынъ агъасы Юсуф, ачувындан патламакъ дереджесине кельген эди. Не демек олсун, дёрт бир тарафта намы кеткен Бабахайнынъ екяне огълу, юзлернен десатина багъ-багъчанынъ вариси бу къарабаджакъ татарлар арасында ит масхарасы этильди.

Чаресизликте къалгъан Юсуф уфачыкъ юмругъыны къаттырып, Алимге саллады, лякин:

– Мен сени...– дер экеч, томбул янагъында апансыздан бабасынынъ шамары янъгъырады.

– Кет, кет, козьлерим огюнден деф ол, бешарет эриф! Сен не, бабанъны олюмден къуртаргъан адамгъа интикъам беслейсинъми? Бар, онынъ элини опь!

– Екъ, ёкъ, ёкъ!– деди Юсуф чылгъынлыкънен ве агълай-агълай сарайнынъ ичине кирип кетти...

– Бу ахмакънынъ лафыны динълеменъиз, сизге ясакъ этем!– деди Бабахай койлюлерге.– Шимди аш-сувунъызны ашагъан сонъ, пытавджыларгъа барып ярдым этинъиз.

Бабахай дагъылмакъта олгъан ыргъатларнынъ артындан бакъып къалды. Кейфи энди бозулгъан эди. Зорнен кулюмсиреп, Алимге чевирильди:

– Къардашым, сен кимни беклейсинъ? Меним къызым бугунь файтон санъа берильгенини айтмадымы?

– Айтты, Бабаджан агъа. Мен сизни бекледим. Сара ханым янъылып, мен яткъан одада бир кисе алтын ве кумюш пара къалдыргъан. Мен оларгъа токъунмадым. Капиги-капигине стол устюнде туралар.

Бабахай ве Сара енгильден джылмайып кульдилер.

– О паралар санъадыр, къардашым. Сен бизни олюмден къуртардынъ. Демек бахшыш пара. Оларны кисесинен джебинъе къой, ананъа берирсинъ. Къарасувдан акъшам маали къайтып кельсенъ де олур...

Бабахай кене сарайгъа кирди. Алим шашкъынлыкъта эди. «Алайыммы?» дер киби, суаль бериджи козьлерини Сарагъа котерди ве кене сарсылгъан, апансыздан юрегинден урулгъан киби олды.

– Алим, мени бекле, мен мына шимди...– деди Сара ве бабасынынъ пешинден о да сарайгъа кирди.

Къырлар артындан котерильмекте олгъан эрте баарь кунеши чыр-чыплакъ мейва тереклерининъ, яз-къыш мас-мавы антерлерине бурюнген тегиз эндамлы Истанбул сельбилерининъ таджларыны алтын нурларынен боналтты. Къайдандыр бильмем, сюрю-сюрю чочами торгъайлар пейда олды, йылдырым тезлигинен учушып, чивильдешювлеринен яйгъара къопардылар.

Ниает, эвден элиндеки чантачыкъны салындырып, Сара чыкъты. Алим тельбевлерни элине алып, козь къыйыгъындан онъа бакъты. Ешиль йипек антери устюнден омузларына мушамба ягъмурлыгъыны ташлагъан, башына алтын тёпеликли мор къадифе фесини кийген. Тыпкъы аджем гузели!

– Ал буны!– деди Сара боюнджакълы кисени онъа узатып ве копчекке басып секиргенинен, къозлада, Алимнинъ янында пейда олды.

– Берабер кетеджекмиз! Тельбевлерни манъа бер. Ну-о-о!

Атлар вызнен алып чаптылар. Неге огърагъаныны анълап етиштирмеген Алим, сарайнынъ къапысына айланып бакъты. Джарыкъ агъыз Юсуф къылый козьлерини шашкъынлыкънен ойнатып, оларгъа бакъып турмакъта эди...

Сара пек шенъ эди. Къырдан ашагъы энген айланчыкъ ёлда да атларнынъ сурьатыны эксильтмеди. Пек тез кеткенлеринден мешеликтеки тереклер бири-бирине къошулгъандай олдылар.

– Сара ханым, ашыкъманъыз,– деди бутюн вакъыт сукюнетте булунгъан Алим.

– Къоркъасынъмы?

– Огюмизге башкъа бир араба чыкъар, къазагъа къалырмыз.

– Бу ёлда ялынъыз бабамнынъ файтоны юре, махсус озю ичюн яптырды. Ну-о, алашаларым! Мен тезликни севем. Омюрде эр заман ашыкъмакъ керек, хусусан яшлыкъта, ондан гъайры аят келир-кечер де, дуймай къалырсынъ.

Сара къозлада онъгъа-солгъа салланып, аякъларыны тасырдатып, сёзлери текрарлана берген шенъ макъамлы бир эзгини созды. Санарсынъ, атларнынъ туякъ тапырдыларына такълид эте. Бейитни битиргенинен, Алимден сорады:

– Насыл, бегенесинъми?

– Макъамы пек яхшы, амма сёзлерини анълап оламадым.

– Мен «Ель къанатлы алаша»ны франсызджа йырладым. Энди татарджа «Атым текерленди»ни динъле:

Саранынъ сеси юксек олмаса да, макъамы озю киби муляйим ве шырын эди. Онынъ къызыл кирездай черчивеленген уфачыкъ агъызындан йыр сёзлери чешит аэнклерге бурюнерек, тайып, озьлюгинден тыгъырып тёкюльмекте эдилер. Дженкке кетеяткъан атлы батырнынъ къыяфетине кирип, ойчан козьлери уфукътаки къара булут парчаларына тикленип къалды.

Алим оны джан-къулакъ олып динъледи. Къыздан ятсыравы бир тамам кечип, оны энъ самимий аркъадашыдай ис этти. Файтон къырдан энип, тегиз ёлгъа тюшкенинен, озюнинъ хабери олмадан, йырнынъ сонъки бейитине Алим де къошулды:

Алимнинъ давушы янъгъыравукъ ве къалын эди. О, дюньясыны унутып, бутюн кучь ве шадлыгъыны къойып йырлады. «Эй-эй-эй-эй-й!» нидаларыны битмез-тюкенмез сесинен ойле бир созды ки, тааджипте къалгъан Сара агъызыны юмып, айретнен онъа тикилип бакъты.

– Сенинъ давушынъ ачыкъ къуббеде апансыздан янъгъырагъан кок гудюрдисини анъдыра. Валлаи, император театрининъ баритоныны да бастырдынъ. Эзгинъ пек шырныкълы. Огюмиздеки джума акъшамы бабамнынъ къыркъ йыллыгъыны байрам этеджекмиз. Анда мен фортепьянода озюмнинъ юксек олмагъан сесимнен санъа зиль тутарым, сен йырларсынъ. Сенсация! Яхшымы, Алим?

– Къысмет...– Алим джошкъунлыгъына къапылып, бай къызынынъ йырына къошулгъанындан утанды. «Сен не, оны озюнъе эш сандынъмы?– деп мугъайсырады.– Олар эрке олалар, а шимди сени мыскъылгъа алып, кулип башлар. Кульсе де акъкъы бар. Сен ыргъат, о исе... Озюнъни эльге ал, ким олгъанынъны унутма».

Файтон Кинас озени узериндеки топракъ копюрге минди.

– Бу бина бабамнынъ дегирменидир,– деди Сара озен ялысында агъачтан къураштырылгъан имаретни косьтерип.– Меним адыма язылгъан Батырбай ярма дегирмени ана анда, о бир ялыдадыр,– деп, озеннинъ юкъары башына ишарет этти ве омузыны Алимге янтайтты.– Къайткъанда Абий агъагъа кирермиз, фурун янтыгъы пиширтирмиз. Пек лезетли пишире.

Кинас озени копюр астындан кечкен сонъ Къарасув озенине къошулып, кенъ-къулан ве къара бир акъынты олып ташып кете. Тюневин акъшам къаранлыгъында бу ерлерден кечкен Алим этрафтаки манзараны яхшы эслемесе де, шимди онынъ козьлери огюнде ялынынъ эр эки тарафындан уфукъларгъадже яйылгъан тюземликтеки багъ-багъчалар ачылды. Аджеба, бу къадар мейваны ким ашайдыр, деп айретленди о. Ёкъса къуруталармы? Я къуруларыны...

– Бу багъчалар да бизимкидир. Бабама къартбабамдан асабалыкъ къалды.

Файтон къыйыш-къонгъур агъачлардан ясалгъан сонъки копюрни кечкен сонъ, шеэр дживарына келип чыкъты. Файтонны Алим энди къайда айдасын?

– Сара ханым, файтонны бельки къавеханенинъ керван сарайында туварырым? Сиз анда-мында кирип чыкъкъандже, мен де анамнен корюширим. Эмир этинъ, Сара ханым, атларны къачангъа екип азырлайым?

– Файтонны дос-догъру эвинъизге айда!

Алим ханымнынъ эмирине тааджипленип, тельбевлерни кендине тартты.

– Сен ананъа гъалиба меннен корюнмеге утанасынъ. Чиркинимми ёкъса?–деп Сара шырныкълы тебессюминен нурлангъан эля козьлерини Алимге сюзди.– Мен къайнанамны озь козьлеримнен корьмек истейим. Сен бунъа къаршы дегильсинъми?

Алим шашкъынлыкъ делялетинде эди. «Бай къызлары пек джильвели ола экенлер,– деп тюшюнди о.– Джильвесине къапылып, анамнынъ джаныны агъыртмаса экен. Сонъу хайыр...».

– Айда атларны. Ну-о!

Сара бу эмирни джиддий бир тавурнен берди. Эмир къулу энди не япсын?

Файтон джампийип тургъан эвлер огюндеки тарачыкъ сокъакълардан кечеяткъанда, къушлукъ мааллеринде азбарларгъа чыкъкъан бутюн сакинлернинъ козьлери къозладаки Алимге ве онынъ янашасындаки кенъ шляпалы ханымгъа тикильдилер. Энди уста олгъан ве шунынъ ичюн де кокюсине алтындай парылдагъан ялпакъ ез тура такъкъан Усеин Алимни корьгенинен, сим-сия козьлерини тезликнен ойнатып, недир айтаджакъ олса да, шашкъынлыкъ делялетинен агъызы ачыкъ къалды.

Кериме татай босагъа огюнде тёшельген териге чёкип, ойчан бир алда чорап орьмекте эди. Тюшюнджелери терен олса керек ки, арабакъапы огюне тасырдысыз келип токъталгъан файтонны абайламады.

– Анай! Анайчыгъым!– деп багъырды Алим къозладан секирип ве анасына догъру чапты. Оны къанат енгиллигинен еринден котерип, мазаллы эллеринен сарып алды..

– Анайчыгъым, афу эт, тюневин аджеле иш чыкъкъанындан, сени хабердар этип оламадым.

– Вай, мерданечигим...–деп абдырагъан къартий огълуна сарылды ве яш балалар асретлигинен чал башыны онынъ къалкъыкъ кокюслерине таяды. Олар къуванч делялети ве шадлыгъы ичинде олгъанларындан, сес-солукъ чыкъармакъ меджалында дегиль эдилер. Янашадаки эвден кичкене балачыкълар чапып чыкътылар. Шашкъын-шашкъын файтонны ве андаки ханымны сейир эткен арада, Айшечик Алимни корип:

– Агъам! Агъачыгъым кельген!– деп онъа сарылды.

Балаларнынъ дёртю де яйгъара къопарып, Алимнинъ эллерине ве аякъларына япыштылар.

– Агъачыгъым, сен къайда эдинъ?– деди олардан буюги.– Тюневин гедже ятсы мааллеринедже сени битамнен ёлда бекледик...

Къозлада пайнозы къалгъан Сара азбардаки асретлик левасыны сейир этмекте эди. Ниает, сабыры тюкенди ве андан тюшип, азбаргъа кирди.

– Селям алейкум!

Эркеснинъ назары онъа чевирильди. Алим эллерини анасындан алып, уфачыкъ эвнинъ къапысыны ачты:

– Багъышланъыз, Сара ханым... Тёрюмиз сизни беклей!

– Вай, къызым, сен кимлерден оласынъ я? Бу азбаргъа шашмалап тюшмединъми? Бу орталыкъта тек факъыр-фукъарелер яшай...– деди Кериме татай.

– Анай, Сара ханым памачик Бабахайнынъ къызыдыр. Мында озю истеп кельди.

– Чокъ яхшы япкъансынъ, мор козьлюм. Ляйыкъ корьсенъ, эвге кир. Сени къаймакълы къавенен сыйларым.

– Сагъ олунъыз, къартийим,– деди Сара озюнинъ шырныкълы давушынен ве элиндеки кягъыт бурюмден кумюш кульсемли бир авуч конфет чыкъарып, айретленген козьлеринен бакъып къалгъан балачыкъларгъа олештирди.– Бу къалгъаны да сизге къавелик шекердир, битай. Алынъыз, элял олсун.

Кериме татай ярым окъкъалыкъ шекербашны итирамнен къабул этсе де, козьлери мусафирде къалды: онынъ айдан айдын дюльберлигине, пармакъларындаки юзюклерге, ап-акъ билеклериндеки алтын билезликлерге, бойнундаки джеваир ташлы ильванпулгьа тааджипленип бакъты.

– Машалла, Субаналла къызым, Алла сени ябан адамларнынъ назарындан сакъласын!– деди о бир шейлерден зорлукъкъан адамнынъ пышылдысынен.– Сен къызым бу дюньягъа инсан баласынынъ не къадар дюльбер ве аджайип олгъаныны косьтермек ичюн яратылгъансынъ. Алла сени ляйыгъынъа къавуштырсын.

Сара муляйимликнен кулюмсиреп:

– Алим, биз оджакъта къаве къайнаткъандже, сен бельки балаларны файтонда кездирирсинъ?– деди.

Балаларнынъ джылп-джылп этип тельмирювнен бакъкъан козьлери Сарадан Алимге чевирильдилер.

– Эмиринъиз баш устюнде!– деди озюни анасы ве Сара янында къолайсыз ис эткен Алим.– Къана, джюринъ, чочами торгъайлар, сизге Къарасувнынъ дёрт кошесини косьтерейим.

Балалар сес-шамата котерип, агъаларынынъ пешинден тюшкен арада, Кериме татайнен Сара эвге кирдилер.

Диварлары акъ балчыкънен акълангъан ве табанына сары балчыкъ силинген оданынъ ичинде тёшелип къойылгъан бир къач миндерден ве дивар ястыкъларындан башкъа ич бир шей ёкъ эди. Сара къартийнинъ ёкъсуллыгъына юректен аджынса да, бу эвге энди чокътан алышкъан адам киби, ишке тутунды.

– Анай, сиз миндерге отурынъыз, къавени мен озюм пиширирим. Къаве къайнатмакъны пек севем...

– Авес этсенъ, къызым, сувым мынавы бардакъта, джезве долаптадыр.

Сара пек лафазан бир къыз экен. Агъызыны юммадан, джезвени алевленип янгъан оджакъкъа къойды. Сонъ, къолдегирменини элине алып, оджакъ башындаки миндерге чёкти.

– Аджайип эвинъиз бар экен, мында эр шей къол астында. Бизде десенъ, акъшамдан къалдыргъан бир шейинъ сабасына керек олып къалса, оны араштырмагъа ярым кунюнъ кете. Орталыкъ олмайджакъ шейлернен толу. Сизде десенъ...

Эвде бир озю олгъанда тегин турмагъа бильмеген Кериме татай бай къызынынъ сёзюнен озю мусафирге чевирилип, кендини мых устюнде ис этти, лякин кене де олса, козьлерини ондан алмайып, динъленип турмагъа меджбур олды. Оны хусусан Саранынъ эки-учь дефа онъа, «анай», деп текрарламасы тааджиплендирди. «Бакъ сен онъа, санарсынъ бутюн омюрини оджакъ башында кечирген, аш пиширген, сув къайнаткъан. Озю де бульбуллердай оте,– деп ошланды о.– Айланайым мор козьчиклеринден».

– Къызым, эллеринъ талгъандыр, бер оны манъа, дегирменде къалгъаныны мен чекейим.

– Анай, айттым да, къавени мен озюм пиширеджем. Бильмек истейим, беджериксизнинъ къавеси де дамсыз ола дейлер, ойлеми экен.

Бирден къапы ачылып, ичери аджеле адымларнен Хатидже бикеч кирди. О пек эеджанлы эди.

– Кериме енге, бутюн мааллени дёрт айлапып чыкътым бизим балалар ич бир ерде корюнмейлер. Санки ер ярылгъан да, анда баткъанлар. Бир вакъыт бойле япмайдилер. Тюф-тюф, ёкъса оларны анавы кельмешек аювджы дайфалар чувалларына къойып къачтылармы? Даа кеченлерде Сеит-Абланынъ кенджетайыны фалджы чингене къадыны балабан этеклери астына алгъан да, энди козьден чекилейим дегенде...

Къартийге бакъып, къайгъы-кедернен сёйленмекте олгъан Хатидже бикечнинъ козьлерине оджакъ башындаки ильванпуллы къыз илишкенинен, бир къач адым кери чекильди:

– Багъышланъыз, бильмедим, мында мусафир бар экен...

– Хош сефагъа кельдинъиз, буюр отурынъыз, бирер къаве ичермиз,– деди Сара эв бикечи муляйимлигинен ве аякъ устюнде шашып къалгъан Хатиджени Кериме татайнынъ янына отуртты.– Балаларны къасевет этменъиз, шимди файтонда кезинелер.

– Файтонда?

Озюне келеяткъан Кериме татай аз бучукъ джесюрленип, лафкъа къошулды:

– Алим агъалары оларны кезмеге алып чыкъты. А, шимди къайтып келирлер.

Сара оджакътаки джезвеге къаве къойып, оны алев устюне котерип тутты. Сонъ, къавелерни фильджанларгъа сюзип, табакъны миндер огюне чекти.

– Буюрынъыз, аптелер!

Адети узре фильджанны дудакъларына башта озю кетирип, андан бир ютум уртлагъан сонъ, козьлерини къартийге чевирди.

– Къавенъ пек лезетли олгъан, къызым. Элинъе берекет...

Ичине джан кирген Хатидже бикеч де сесленди:

– Элинъ дерманлы экен, къардашым, юрегим бир кереден джошып кетти. Емен къавеси олса керек...

Ёлда зий-чув къопты. Файтондан тюшкен балалар Алимнинъ пешинден азбаргъа толуштылар.

– Къана, шу саат яйгъараны кесип, азбардан чыкъынъыз!– деди Алим сертейип.– Эвде къонакъ бар, аякъларынъызны авуштырынъыз...

Алим эвге кирди. Анасынен тизеси арасында къурулып отургъан Сараны корип, къуванчындан толып-ташкъандай олды.

– Сара ханым, файтон азыр, кетеджекмизми?

– Ёкъ, кетмейджекмиз,– деди о джильвеленип.– Сен башта мен пиширген къаведен татып бакъ.

Къаве ичмеге алышмагъан Алим анасынынъ янында отурып, табакътаки фильджанны элине алды. «Мен кене тюш корем гъалиба. Акъшамки тюшни,– деп ойланды.– Бай къызы ве мен, бизим эвде... ЯРаббим, акъылдан чылдырма...».

– Анай, тельбевде фал табирлемекни билесинъизми?

– Ёкъ, къызым, адет этмедим. Фалгъа озюм де инанмайым. Сен де инанма. Зан этсем, сенинъ фалынъ чокътан бакъылып, баш язынъ да язылгъан: омюр билля бахтлы оладжакъсынъ. Ляйыгъынъа насиб ол, къызчыгъым.

Сара бу сёзлернинъ сонъунда апансыздан Алимге котерилип бакъты. Онынъ бу назары шу дередже кескин эди ки, йигит истер-истемез башыны тёбен алды, анамнынъ тили де чезильген деп, сездирмеден кулюмсиреди.

Азбарда кунеш нурларында балкъылдап, ягъмур сепелеп башлады. Сара чанакътаки сувда фильджанларны чайкъап, долапкъа тизип къойгъан сонъ, сыртындан даа деми ташлагъан мушамба ягъмурлыгъыны кийип, Хатидже бикечеге айланды:

– Енге, азбарынъызда фурун бармы?

Эвдекилер мусафирни кетмеге азырланадыр беллеп, эписи аякъкъа турдылар.

– Эркесте олгъаны киби, бизде де бар. Тюневин хамыр баскъан эдим, отьмегим тап-тазедир. Эгер эв отьмеги арзласанъыз...

– Енге, сизге замет олмаса, биз базардан эт алып кельгендже, фурунны якъынъыз, хамыр басынъыз, олды-оладжакъ, фурун янтыгъыны бугунь сизде ашармыз.

– Этме-эйлеме, къардашым, эвде этимиз де, ягъымыз да бар.

– Фурун янтыгъына къозу эти, къуйрукъ майы керек, енге. Биз базаргъа файтоннен барып келирмиз. Кеттик, Алим!

Эвдекилер ханымнынъ къарардан зияде саделигине шаштылар. Алим исе бельгисиз теэссуратлар ичинде эди. «Джильвелене», деп кестирди о, лякин шай десе де, Саранынъ пешинден чыкъты...

Бабахай караим эди. Кърымчакълар киби, олар да еудий динине менсюп къабилелерден олып, джумаэртеси куньлери синагоггъа къатнай, равиннинъ ваазларыны динълей ве озьлерининъ диний байрамларыны бирликте кечире эдилер. Караимлер тюркий-къыпчакъ миллетлеринден олгъанларындан, ерли татарларнен къолум-къомшу олып яшай, оларнынъ урф-адетлерини куте ве бир тильде лаф эте эдилер. Тек тиллери дегиль, адлары ве фамилиялары да бири-бирине тенъеш эди. Меселя, Бабаджаннынъ Къарасувбазардаки, Симферопольдски, Евпаторнядаки сой-акърабалары арасында чокъ мыкъдарда Къарабаш, Къаракъаш, Къаракозь, Къалпакъчы, Къабакъчы, Къатыкъчы, Макъсымаджы, Сакъызджы, Танъатар, Джумукъ, Думбай, Майкъапар киби исимлер бар эди. Сара дюньягъа кельгенде къартанасы онъа Савускъан – Къарылгъач адыны такъкъан эди. Лякин Авропа тербиеси корьген бабасы – Бабаджан акъай бу адны къолайлыкънен башта Рахильге, сонъундан Сарагъа чевирди. Онынъ озюни де полониялы ве Балтыкъбою караимлери Бобович деп чагъыра эдилер: Мында исе Бабаджан, Бабахай олып къаллы.

Бабаджан дюньяны кезмеге севген бир адам эди. Генчлигинде, Симферополь гимназиясыны битирген сонъ, бабасынынъ сермиясынен Парижде, Ромада, Исвечреде булунды, Къуддус шеэрининъ бурунгъы ибадетханелерини барып корьди. Бабасы меджалсызлангъан, къартайгъан сонъ, мульклерни идаре этюв ишлери яваш-яваш онынъ элине кечти. Энди беш-он йылдыр, юз элли гектарлыкъ багъ-багъчаларгъа, чайырларгъа, отлакъларгъа, дегирменлерге онынъ озю шорбаджылыкъ япа. Мейвалар пишип башлагъанларынен, оларны киралангъан делиджанлар ве маджарлар вастасынен Украинагъа, дженюбий Русиеге, та Полониягъа ёнете. Арабалар баргъан ерлеринден мейва къаршылыгъына богъдай-арпа, тузлангъан чий терилер, эснафлар азырлагъан чанакъ-чёльмеклерни, савут-сабаларны юкленип къайталар. Захире ве кетирильген дигер сой маллар койлюлерге сатыла, терилер исе ишленмек ичюн табаналаргъа теслим этиле. Оларда сепиленген, тон ве чекменлер тикильген терилер къыш айларында хошафлыкъ алма-армут къуруларынен бирликте, кене Украина ве Русиенинъ дженюбий районларында сатыла. Бабаджан, бойледже, эм помещиклик ве эм базиргянлыкъ япа. Гъает арекетчен бир туджджар олып етишти. Эм тиджарет, эм зиярет дегенлери киби, энди къырджыманлыкъ яшларыны атлап кечсе де, къол къавуштырып отурмай, ай сайын ярым аданынъ бир де бир шеэринде ола, танышларынен корюше, алыш-вериш уюшмалары имзалай, даа олмагъанда аткъа минип, багъ-багъчаларыны долана, уджуз ишчи къуветинен оларны къыртыш ерлер эсабына кенишлете.

Онынъ дюнья мерданеси Сара къызы да тегин турмай. Яз ве къыш айларында де джыйынларгъа ашыкъа, де узакъ койлердеки дервизаларгъа, ат къошуларына барып ете. Онынъ агъасы – Юсуф, огълан бала олса да, пек матюв ве гъает къопайчора бир эриф. Ондан шорбаджы дегиль, асла адам да олмаз гъалиба. Бабаджаннынъ екяне умюти къызында. Шимдилик бираз первасыз корюнсе де, даа дурулыр, акъылыны башына топлар, лякин...

Энди майыс айы келип еткен эди. Куньдюзки сыджакътан тёнъюльген Бабахай акъшам устю азбардаки сельбилернинъ серинлигинде кезинмекте эди. Бу арада онынъ къулакъларында азбар багъча ичиндеки мейданлыкътан Саранынъ чылгъынджасына девамлы къах-къахасы янъгъырады. О, серт адымларнен, багъчанынъ теренлигине далды. Бакъса не корьсин, анавы къарабаджакъ огълан челегини гольге батырып-батырып ала да, Саранынъ устюне акътарып тёке. Сара десенъ, санки учансув тюбюнде тура, аркъасыны Алимге чевирген де, кульмектен ичеклери узюлеятыр.

– Къызым, сен не япасынъ шу! Утанмайсынъмы, устюнъ-башынъ шыр-сув олгъан да!

Алим къопкъасыны деръал ерге ташлап, элине чапасыны алды, голь этрафындаки чечеклернинъ тюплерини йымшатып башлады. Сара исе юзюнден ве сачларындан чыбыр-чыбыр акъкъан сув тамчыларыны сюртип, бабасына айланды:

– Биз энди эгленемиз, бабачыгъым. Бутюн кунь Алимнен берабер ишледик. Бу мейдан чечек гульзары оладжакъ. Шеэрдеки бутюн азбарлардан чечек фиделери топладыкъ. Абрам акъай Симферопольден энъ мутебер филислерден кетиреджек. Озюнъ корерсинъ, бир айдан бу мейданны дженнет багъчасына чевирирмиз...

Бабахай чалармагъа башлагъан индже мыйыкъларыны ойчан бир алда бурып алды.

– Чокъ яхшы, къызым, голь этрафында къасыр скемлелерни тизип къоярмыз, акъшамлары чайны мында ичермиз, грамофон чалдырырмыз... Сен ушюдинъ гъалиба. Бар, антеринъни денъиштир. Бильсенъ керек, бугунь акъшам бизге Ефетнинъ огълу келеджек.

– Анавы панти бурун, патлакъ козь огъланмы?

– Ойле деме, къызым, онынъ бабасы бу орталыкъта энъ метинли базиргяндыр.

– Мен онынъ бабасыны айтмайым, озюни дейим, анавы Майкъапарны.

– Ады ошлу олса да, озю алтын йигит: бабасы онынъ адына, банкке элли бинъ кумюш къойды.

Сара шенъликнен парылдагъан эля козьлерини Алимге тикип, бабасына макъамлы чынънен джевапланды:

– Сен, къызым, чокътан башлангъан лафымызны кене шакъагъа чевирме. Яшлары еткен сонъ падиша къызлары биле озьлерине чифт араштыралар. Сенинъ эшинъ де тапылды, аякъларынъа озю тюшти. Тек разылыкъ бермеси къалды. Бутюн сой-сопларны, таныш-билишлерни чагъыртып ойле бир той япармыз ки, давулнынъ давушы та Чатырдагъдаки чобанларгъа эшитилир.

– Ашыкъма, бабайчыгъым, мен даа он еди яшындайым. Куню келир, тоюм да олур. Мен бугунь акъшам мусафирханемизде концерт япмакъны теклиф этем. Шашма бабайчыгъым, иджраджылар мен ве Алим оладжакъмыз. Рояль башында – концертмейстер туджджар Бобович! Разысынъмы, бабайчыгъым?

– Айтчы, къызым, бу ыргъат огълан йырлаймы, ойнаймы, ёкъса башкъа бир мерафети бармы?

– Йырлай!– деди Сара ве бабасынынъ шек-шубеге къалгъаныны эслеп, аджеле адымларнен сарайнынъ ичине кирип кетти.

Шорбаджы Алимнинъ баш котермеден чалышкъаныны сейир этсе де, тюшюнджелери кене къызында эди. Аджеба бу ыргъатнынъ аякъ излерине басып юрген, онда озюнинъ экинджи Алласыны корьген онынъ Сарасы бу къарабаджакъ татарда не тапты? Эльбет, Алим дюльбер, джесюр ве сыджакъкъанлы бир йигит. Сонъ, онынъ даа неси бар? Чий териден тикильген чарыкълары, дедесинден асабалыкъ къалгъан йыртыкъ къалпагъымы?..

– Алим, къардашым, сен бу ерни гульзарнен яраштыраджакъ оласынъмы?– деди онынъ янына барып токъталгъан Бабахай.

– Эльбет, Бабаджан агъа, Саранен ойле бир фикирге кельдик. Сизге айткъан эдик гъалиба. Дюльбер манзаралы бу мейдан оксюз бала киби там-такъыр олып ята.

– Мен бу мейданнынъ кенарыны цементлетип, онынъ ортасында балабан бир голь мейдангъа кетирмек тедаригинде эдим. Язнынъ чиллесинде биле чевре-четни серинлетип турар.

– Бабаджан агъа, гольни биз чечекзарнынъ ортасында къалдыраджакъмыз...

Алим «биз» дегенде текрар Сараны анъгъанындан, бирден агъызыны юмды, чюнки даа демичик шорбаджысынынъ къызынен олгъан лакъырдысыны юрек агърысынен ынджынып динълеген эди.

– Олмаса, башта гольден башлайыкъ, оны низамгъа чекейик, сонъ чечекзаргъа авушырмыз. Ярындан кечи ёкъ, гольдеки сазлы сувны багъчагъа акъыз.

– Эмиринъиз баш устюнде, Бабаджан агъа! Ярын файтон керек олмаса, мен де гольде ишлейджеклер арасында олурым. Сизге риджа этем, мында къыркъ-элли араба топракъ-кубре кетирсинлер, бу ерлер пек фарыгъан, чечеклерге бой алмакъ, далланмакъ къыйын олур...

Чанъ такъымларынынъ жангъырдысы эшитильди деген арада, сарай къапылары огюне къара лаклы карета келип токъталды.

«Киев бала кельди», деди Алим окюнчнен ве элиндеки чапаны чочкъа тамыр обасынынъ устюне ташлады. Ёкъ, джаным, Сараны о асла да куньлемей, шу къыз онъа эш эдими ёкъса? Лякин мында шимди, бу дакъкъада, къызнынъ янында башкъа бирисининъ олмасыны истемей. Юректен, джаны-джигеринден истемей.

Алим Сараны, онынъ этрафында чапкъалап юрген анавы панти бурун, патлакъ козь огъланны тасавурындан чыкъармагъа тырышып, кене чапасына япышты, тыныш алмадан оны къатып къалгъан топракъкъа эндирди.

Мас-мавы кокте юз бинълернен йылдыз балкъылдап, ерге нурларыны сепмекте эдилер. Къарлы дагълардан эсмекте олгъан ель этрафкъа баягъы серинлик берсе де, лякин чалышмакънен дюньясыны унутмакъ истеген Алимнинъ юзюнден чыбыргъан тер тамчылары даа деми къазылгъан лякин энди къурып етиштирген топракъкъа тюшмекте эди. Терлеп-пишкенине бакъмадан, эля козьлю, къара, ири кирпикли дюльбер онынъ акъылындан кетмеди. Бу да етмегени киби, ятсы мааллеринде къулакъларында онынъ акъикъий давушы чынълады:

– Алим, кечикеятырмыз, мусафирлер бизни беклей! Бабам айтты, деръал келеджек экенсинъ!

Сара бет-чырайына пек ярашкъан бем-беяз антерисинде, коклерге аваленмеге азырлангъан къуш киби, онынъ огюнде эди. Алим бекленильмеген бу давуштан баштан-аякъ титреди ве айны вакъытта пек къуванды. Оны не ичюн чагъыргъанларыны бильмесе де, шимди Саранен дюньянынъ сонъунадже кетмеге азыр эди.

– Сара ханым, мени афу этинъиз, лякин бойле устьбашнен...

– Алим, биз нишанланмагъа дегиль, нишан тоюны бозмагъа кетемиз. Бетинъни, эллеринъни гольде юв да, пешимден кель.

Алимнинъ тюшкюнлешкен юрегине бу сёзлерден тендиристлик мельэми тамгъандай олды. Демек, бу къыз оны, корьмеге козю олмагъан душманына къаршы курешмеге чагъыра. Шунынъ ичюн гольде абул-къубул чайкъанып, яваш-яваш кетмекте олгъан Саранынъ пешинден етти.

– Юр, Алимчигим, Юсуфнынъ одасына кирейик, анда эр шейни азырлап къойдым. Бу акъшам озю корюльмей...

«Алимчигим» сёзюнден озюни еди къат кокнинъ тёпесинде ис эткен йигит, дар дюньядаки бутюн тенъсизликлерни акъылындан чыкъарып, экинджи къаттаки одагъа кирди.

– Мына, буларны кий. Сени аятта беклерим.

Алим, бир ан олса да, йымшакъ скемлелер устюне къойылгъан урбаларгъа айретленип бакъты. Лякин юрегинде толып-ташкъан бельгисиз къуванчларгъа къапылып, меселенинъ акъибетини тюшюнмеден, шу саат донуны, кольмегини, аягъындаки чарыкъларны ташлап, кийинмеге башлады. Букленген нагъышлы йипек кольмекни, тарткъычлы донны, эллери зорнен кирген патронташлы черкез чекменини, аякъларына йымшакъ местлерни кийип, ильмектеки сачакълы къалпакъны башына кийген сонъ, дивардаки балабан кузьгюге айланып бакъты. Валлаи, андаки дюльбер адам онынъ озю дегиль эди. Абрек! Кавказ джигити!

– Бегенесинъми?– деди Алим оны къапы огюнде сабырсызлыкънен беклемекте олгъан Сарагъа.

– Сен энъ джыйнакълы ханзаделерни де бастырдынъ! Юр, «киев балагъа» корюнейик, къач капик экенини бельки озю де анълар.

Сара Алимнинъ элинден тутып, шу къаттаки залгъа барып кирдилер. Мейдан залнынъ ичи кийинип-къушангъан барлыкълы мусафирлернен толу эди. Олар Саранынъ янындаки деликъанлыны танымасалар да, оны бейзаделерден зан этип, эльчырпмаларнен, «браво-браво!» седаларынен къаршыладылар.

– Эфендилер! Ханым дженаплары!– деди Сара котеринки давушнен.– Бугуньки акъшамымызны агъырава-къайтармадан башлайджакъмыз. Иджраджылар: Алим Азамат огълу ве Сара Бобович! Маэстро, башланъыз!

Къонакъбай шашкъынлыкънен еринден турып, чым-чырт кесильген залнынъ сукюнетинде рояль огюне келип, онынъ клавишлерини сеслетип алды.

Мусафирлер эеджанлангъан ве айретленген эдилер: нишан акъшамында аджеба бу насыл бир мерафеттир? Я Ефетнинъ огълу даа деми Сараны къолтукълап юре эди де!

– Бабай, башта: «Он секизе кельди яшым», ондан сонъ «Къарасув» къайтармасы,– деди Сара. Сонъра экинджи йырнынъ биринджи сатырларыны текрарлады: «Къарасувнынъ дёрт кошеси, май бардагъы домпылдай»,– о эркесни мефтун этиджи тебессюминен ве эллерини яйдырып, залнынъ ортасында Алимнинъ огюне кечти.

Бабаджан агъыраваны яваштан, истемей-истемей чалды. Лякин къаршы-къаршыгъа кечкен эки дживан рояльнынъ зорнен эшитильген давушларыны юреклериндеки араретнен аэнклештирип, къызгъынлыкънен ойнадылар. Хусусан Сара тегиз эндамлы, далфидан боюнен дёрт бир тарафкъа къайырылып, эллерини, авада кейф чатмакъта олгъан акъкъу къанатлары киби, яваштан тельгетип, козьлерини Алимден алмадан, йипек къафтаны ичинде ялдады. Алим тойларда ойнагъан баба йигитлерни хатырлатып, эль-аякъларыны салмакънен ойнатты, огюне Сара ялдап кельгенде, эллерини керди, тиз чёкти, онъа кулюмсиреп бакъты. Залдаки мусафирлер оппадакътан пейда олгъан «кавказлы» йигитке айретленселер де, оюнджыларнынъ дюльбер арекетлерине сукъланып, озьаралары къулакълаша ве меракънен оюнны сейир эте эдилер.

Кет-кете Бабаджан да джанланды. Эллери рояльде, козьлери къызында олгъан баба, озюнинъ хабери олмадан, клавишлерге зевкънен басты. Зал муляйим эзгилер ичинде гъаркъ олды.

Бабаджаннынъ къуванчлы козьлери биринджи сырада кускюн, джайылып отургъан шишман къурсакълы Ефет акъайгъа тюшти. Онынъ янындаки кресло бош эди. «Я даа деми бабасына сыйыкъып отургъан киев бала къайда зувды?– деп элесленди о.– Чыдап оламагъандыр... Меним Сарамнынъ чекиси онъа бериледжек алтыннен бир келе, бельки ондан да паалыдыр».

Бойле бир тенъештирюв Бабаджангъа зевкъ берди ве Ефет акъайнынъ зытына басып, джошкъун бир давушнен озю илян этти:

– Мутебер ханымлар ве эфендилер! Къайтармагъа кечемиз! Озь шеэримизнинъ къайтармасына!– деди де, элини клавишлер устюнден юрсетип аккорд алгъан сонъ кене отургъычына чёкти ве пармакъларыны йылдырым тезлигинен ойнатып башлагъанынен, дживанлар ерлеринден кочип, бирден чарх киби айланып башладылар.

Арекетлери пек енгиль ве эластик эди. Сара йипек антерисининъ кенъ этеклерини джайдырып, къанат киби учса, онынъ пешине тюшкен Алим, «мына-мына туттым» дер киби, къызнынъ излерине басып, аякъларыны тезликнен ерге урып, кимнидир къучакъламагъа азыр тургъан эллерини къайырып, шенъ бир тавурнен ойнады.

Оюн муджизесине берильген мусафирлер сес-солукъ чыкъармадан сейир этселер де, оюнджыларнынъ тылсымлы меаретлери ниает оларны да арекетке кетирди. Олар чалгъы аэнкине уйгъунлаштырып, онъгъа-солгъа тельгенмеге, аякъларынен тахта табанны, дюмбюрдетмеге башладылар. Орта сырада джампийип отургъан мети бичимли семиз бир къадын, къайда олгъаныны унутса керек ки, еринден турып, токъал къолларыны джайды да, ойнай-ойнай огге кетеджек олды.

– Отур, отур еринъе, дамланып пишкен емекнинъ дадыны къачырма,– деди онъа янындаки акъайы.

Эркес шадлыкъ ичинде эди. Оюн биткенинен:

– Браво-браво! Ура-ра! Эвалла-машалла! Аферин яшларгъа!– гъаля-гъулясы къопты. Ерлеринден атылып тургъан бир сюрю къадифе ве атлас кийимли яш къадынлар Сараны къучакълап, «Бизим шаинимиз! Бизим акъкъувымыз!» нидаларынен онынъ козьлеринден, бетинден опьтилер.

Алим кенаргъа чекилип, аля даа тынмагъан эеджанланув шадлыгъыны сейир этти. Бу арада, кимдир, оны чекменининъ этегинден тартты. Айланып бакъса, шорбаджынынъ огълу Юсуф экен. О зиль-сархош эди. Фуртунада къалгъан дюменсиз гемилердай чалкъанып, бийсинмемезликнен Алимнинъ козьлерине котерилип бакъты.

– Меним черкезкам санъа пек яраша,– деди о пельтекленип,– форса сатмакъ ичюн комодымдан хырсызлагъандырсынъ, ойлеми?

– Ёкъ, ойле дегиль. Оларны манъа Сара берди. Тек бир акъшамгъа. А, шимди алкетеджек эдим.

– Айтчы, Сара сенинъ асла киминъ ола я? Ёкъса, Майкъапардан котек ашамакъ истейсинъми... Айды, къоркъма Алимка, Майкъапар уфюрсенъ биле йыкъыладжакъ бир тентектир.

– Юсуф, багъышла мени, барып устюмдеки урбаларны ташлайым. Ишим бар, атларгъа джылап бермек керек.

– Урбалар керекмей, сенде къалсын. Дост хатири ичюн джанымны да беририм...

– Сагъ ол, Юсуф, лякин мен башкъаларынынъ урбаларыны кийип алышмадым. Булар да керекмей.

Залда къара костюмли, беяз якъалы учь кеманеджи пейда олып, умумий кадриль башланды. Алим фурсаттан файдаланып, бу мис къокъулы тынчыкъ авадан къуртулмакъ ичюн, къапыгъа догърулды.

– Токъта, токъта, аджеле бир иш бар!– деп, Юсуф текрар онынъ чекменине япышты.– Эмдженъ шеэрден къара хабер кетирди. Ананъ пек яман хасталангъан...

Алим тарс токъталды, чатма къашлары томарлангъан киби олдылар.

– Эмджем къайда?

– Азбарда сени беклей. Даа деми шеэрден берабер кельдик. Юр, озюм косьтерейим...

Олар азбаргъа тюштилер. Юсуф сарай огюндеки фенерлар ярыгъында балкъылдап тургъан файтонлар янындаки каретанынъ къапысыны ачып, башыны ичери сокъты.

– Достум, Майкъапар, мында бир озюнъ джынлылар киби не япасынъ? Тез ол, юкъары чыкъ! Сара сени дёрт козьнен беклей. Кадриль ойнайджакъсынъыз.

– Я анавы черкезге не олгъан, ойнасын онен. Нишан тоюнда мен арткъач олып къалдым.

– Зевзекленме, Майкъапар. Черкез дегенинъ бизим ыргъаттыр. Меним урбаларымнен форса саткъан. Онынъ джезасыны манъа къалдыр. Озюнъ де ачыкъ агъыз олма, къафестеки къушкъа козь ташлагъан авджылар онларнен. Айды, адью!

Юсуф кери бурулгъанынен, карета янына келип токъталгъан Алимни корип, шашмалагъандай олды: я барып да оларнынъ Майкъапарнен лакъырдыларыны эшиткен олса!

– Тезджерек кетейим, Алим, эмдженъ сени беклей-беклей багъча ичинде джаны чыкъкъандыр. Къайтарма ойнамагъа вакъыт тапкъансынъ. Олюм-кетим дюньясыдыр, ведалашмакъ ичюн ананъ сени дёрт козьнен беклей экен...

Олар азбардан чекильген арада, арабадан Майкъапарнынъ озю чыкъты. О, бабасынынъ акси оларакъ, инджемараз, кевдедже гъает фаригъан бир огълан олса да, козьлери оппа джевиз буюклигинде эди: акъикъатен, «патлакъкозь» экен деп ойланды назарыны бир ан Майкъапаргъа ташлагъан Алим.

– Баба йигити, менден къачасынъмы?– деди Майкъапар козь яшлы къызчыкъларнынъ джылавукъ сесинен.– Эгер сени бир даа Саранынъ янында корьсем, мийсиз башынъны оркендеки акъкъабакъдай узип алырым...

Алимнинъ акъыл ве къальбини бу дакъкъаларда бутюнлей анасы забт эткен эди. Аджеба, заваллыгъа не олды экен? О эмджесинен мына шимди ёлгъа чыкъар, арадан бир саат кечмеден анасынынъ янында олур...

Огден кетмекте олгъан Юсуф чам ве чинар орманы ичинден кечип, чалы къорадан атлагъан сонъ, мейва багъчасына кирди.

Бу делидон эриф оны асла къайда алып бара? Азбарда беклей деген эди де! Алимде шек-шубе догъды.

– Эмджем мени къапы огюнде беклесе олмайдымы?

– Къапыдан оны бекчи кечирмеди. Ялварып бакъсам да, бугунь акъшам сарайда нишан тою бар, деп, баш кестирди. Эмдженъ сени озен ялысында беклейджек.

– Эмджеми тап о къадар узакъта къалдырмагъа не аджет бар эди?

– Бабам азбарда ят кишилер олмасыны истемей. Эмдженъ аз бучукъ кейфли эди...

Джаным, бу эриф мартавал окъуй, гъалиба. Сеит-Мамут агъа ичмек дегиль, шарап пармагъына тамса биле оны кесип атаджакъ мусульман бир адамдыр.

– Сен оны къаерде расткетирдинъ?

– Биз Меравининъ шарап ахырында экишер окъкъадан шарап ичмек ичюн къавиллешкен эдик. Энди бирер окъкъасыны ичип, ичимизге джан кирген бир вакъытта, бакъсам, ахырнынъ бир кошечигинде эмдженъ джыламсырап тура...

– Я сен оны къайдан билесинъ?

– Санъа деп, мында бир къач кере озю келип кеткен эди. Мен аджындым. «Эмдже, яныгъынъ бар гъалиба. Сёндюр оны шарапнен», дедим. Акъкъы не керек, иштианен ичти.

Алимнинъ инамы текмиль тюкенди. Онынъ эмджеси мында кельмек дегиль, сарайнынъ адыны даа ич бир кере тилине алмагъан эди, чюнки о Алимнинъ шимдики ишини паралы сайса да, арабаджылыкъны зенаат саймай, тенбеллер, зыпкъынлар иши деп биле эди. Майкъапаргъа бу эриф, «онынъ джезасыны манъа къалдыр», деди. Екъса бир мерамы бармы? Бир озю олса яхшы, амма...

Олар ташлы-тегенекли байырдан энип, озен ялысына келип чыкътылар. Дагъ ирмакъларындан асыл олгъан бу озен козьяшыдай арынчыкъ сувларыны ялыларгъа джайдырып, шапыра-копюре октемнен акъмакъта эди. Онынъ ялыларындаки багъ-багъчалар киби, бу озеннинъ озю де Бабаджан агъанынъки сайылып, баарь ве яз айларында юзлернен десатине топракъ сувны ондан иче эди.

Дубаранынъ асылыны анълагъан Алим Юсуфнынъ билегине япышты.

– Эмджем къайда?

– Пармакъларынъны дудакъларынъа кетирип сызгъыр. Бар кучюнънен сызгъыр. Бираз мамур эди, юкълап къалгъандыр...

Юсуф кери бурулып, байыргъа догъру кетти. «Алдатты... Мени Сарадан четлештирмек ичюн алдатты. Майкъапаргъа ярдым этмек истей. Береджек джезасы бу олса керек». Алим бойле тюшюнсе де, юрегини бийлеген ана теляшы кечмеди. Эки пармагъыны агъызына кетирип, кескин-кескин сызгъырды. Сызгъырув давушы акс седа оларакъ, озюне къайтып кельген эснада, ялы чакъылларынынъ шытырдысы эшитильди. Айланып бакъса, къайдандыр бильмем пейда олгъан услубсыз бир къаралты онъа догъру кельмекте. Тонъукъ ай ярыгъында олса да, Алим онынъ кевде бичимине, салпы адымларына бакъып, эмджеси олмагъаныны анълады. Аджеба бу адам ким экен?..

Онынъ огюне дев бойлу, пельван мучели, къырджыман бир киши келип токъталды.

– Меним къардашымнынъ башыны ярып, оны бастырыкъкъа ташлагъан пич бала сен оласынъмы?– деди о юкъарыдан ашагъы эгилип, гурюльтили къарыкъ бир давушнен.– Сени чокътан араштыра эдим. Не исе, бунъа да фурсат тюшти. Азырсынъмы?

Эльбет о, «Аюв» адынен орталыкъта дешет котерген айдутнынъ тыпкъы озю эди. Онынъ агъасы олса керек.

– Эбет, онынъ башыны мен ярдым!– деди Алим.– Омюримде бир кере мен де яхшы иш яптым, койлюлерни онынъ панджасындан къуртардым.

– Бакъ онъа, къуртарыджы олгъан! Я сени таладымы?

– Иш менде дегиль. Факъыр-фукъарелернинъ сыгъырларыны ногъайлыкъкъа алып къача, анда оларны бедавадан-беш ашагъы сата экен. Ойле мельунгъа котек дегиль, олюм керек!

– О-о, лафкъа уста экенсинъ. Мен мында вааз динълемеге кельмедим, къардашымнынъ акъкъыны аладжам. Къана, чыкъ къаршыма!

– Курешеджекмизми, ёкъса юмрукъ дёгюшими?

Алимнинъ огюнде торс къаядай къатып тургъан адам айны шу гудюрдили давушынен къакъылдап кульди.

– Къандалай, боджек, я мен сени бир юмрукънен ерге ялпаштырсам, курешмеге меджалынъ къалырмы?– деп, токъмакъдай балабан юмругъыны Алимнинъ башына салмакълады. Лякин Алим деръал ерге эгилип, томарлангъан элини онынъ къурсагъына сокъты.

– Ох!..– деп инъледи пельван бичимли адам къарнына япышып, лякин шу ан эсини топлап, Алимнинъ якъасындан къапышлап тутты.

Алимнинъ козьлеринден къыгъылчымлар сепильди. Якъасыны бошамакъ ичюн тырышкъан арада, «пельваннынъ» панджагъа ошагъан къоллары онынъ перчемли башыны къап-къач этип, бойнуны къолтугъы астына алдылар.

– Мына санъа куреш!– деди о къолтугъыны демир къыскъач киби сыкъып.

Алимнинъ нефеси тутулды. Къоркъунч къыяфетли бу адам оны богъмакъ истей. Онынъ къардашы малларыны бермек истемеген койлюлерни бойле чекиштирип тындыра экен. Энди не чаре?

Сонъки нефесини алып-бермекте олгъан Алим элини ашагъы созды.

– Токъта, токъта!.. Сенинъ япкъанынъ недир шу, арам бала... Ой-ой-ой-й...

Фигъан къопаргъан «пельван» бирден Алимнинъ устюне авдарылып, балабан бир терек киби ерге юзю-къойын йыкъылды.

– Бойле куреш олмаз,– деди о зорнен ынъранып.– Сен куреш къаидесини боздынъ.

– Оны сен озюнъ боздынъ. Курешмек истесенъ, къушагъымдан туткъай эдинъ, сен исе башыма япыштынъ...

Бойле дер экеч, онынъ башында дешет кок гудюрдеген, козь къамаштырыджы яшын чакъкъандай олды. Дерсинъ, аякълары астындаки топракъ эшильди, оны бельгисиз бир учурымгъа чекти. Тизлери такъаттан кесильди, ерге авдарылып йыкъылды.

– Сопаны яхшы яндырдынъ,– деди даа шимди пейда олгъан адамлардан бири,– мусибетни бир кереден тындырдынъ... Селямет акъай, я санъа не олды? Десене, сютлю агъыз бу бала... Тур аякъкъа! Догъураджакъ къадынлардай керилип ятма.

«Пельван» Селямет акъай токътамадан ынъранмакъта эди, ахылдай-охулдай аякъкъа котерильгенинен белиндеки къындан балабан къамасыны тартып чыкъарды.

– Сен не япаджакъ оласынъ?– деди абдырагъан аякъташларындан бири.

– Сояджам! Ахтымны аламадым, баре ахретине къавуштырайым...

Джесет киби серилип яткъан Алимнинъ башына эгилип, пычагъыны онынъ къыкъырдагъына чекеджекте, чокъмарлы адам чарыгъынынъ окчесини онынъ элине къакъыштырды. Пычакь четке атылып кетти.

– Къой дегильдир о, пычагъынъны арамлама. «Къанлы иш» ичюн эки аягъынъны бир къонучкъа тыкъып, йигирми йылгъа Сибирьге сюрерлер. Онъа алгъан пайы да етер. Айды, кеттик. Бу езит бала Бабаджаннынъ севген ыргъаты экен, корип къалсалар...

Селямет акъай аякъташына хошнутсызлыкънен бакъты, лякин индемеди, чюнки вазиети пек мартавал эди.

– Кетмеси зор оладжакъ гъалиба. Къолтукъларымдан тутынъ...

Яз айларынынъ чиллеси эди. Къушлыкъ мааллеринде кене шу эки атлы файтон Сеит-Мамут агъанынъ азбар къапысы огюне келип токъталды. Файтондан алтын фесли, узун, сантырач йипек антерли, йипек къушакълы бир къыз тюшип, азбаргъа кирди.

Ёлнынъ экинджи тарафындаки дам эвнинъ аятында шегирдинен тери сепилемекте олгъан Усеин уста файтонны эслегенинен, таныш арабаджынен сёз алышып-беришмек ичюн, ёлгъа чапып чыкъты. Лякин къозладаки Алим дегиль, сарайда къапыджы олып ишлеген узун бойлу хызметчи эди.

– Алим къайда къалды?– деп сорады Усеин шашкъынлыкънен.– Залым шорбаджы оны да ушкюттими?

– Залым олып, бизим Бабахай сенинъ «бей азретлери, Ибраим эфендинъ» эди ёкъса? Алим бундан эки ай эвельси...– Къапыджы шорбаджысынынъ бу акъта агъыз ачмаларыны ясакъ эткенини хатырлап, айтаджакъларыны тили артында къалдырды.

– Я бундан эки ай эвельси не олгъан эди?

– Чокъ бильсенъ, эрте къартайырсынъ, къардашым. Алим сарайдан къувулмады.

– Я шимди ким олып ишлей?

– Сен асла ким оласынъ я!– деп къызды къапыджы.– Агъасымы, дайысымы, ёкъса онынъ джанына къаст эткен чапкъынлардан бирисинъми?

– Тилинъни билип ойнат, агъам, мен чапкъын дегиль, Усеин устайым. Анълайсынъмы, Усеин уста! Достумнынъ талийини бильмек истедим.

– Лакъырды битти, весселям!– деди къапыджы ве тельбевлерни къозлагъа багълап, ерге тюшти.– Сен, къардашым, эйилик япмакъ истесенъ, эвинъизден эйиси бир мешрефе салкъын сув чыкъар.

– Баш устюнде, агъам...

Сара ханым файтондан тюшип эвге киргенде, ёргъанына бурюнген Кериме къартий, язнынъ чиллесинде аяз сувукъта къалгъан адамдай, бутюн вуджудынен къалтырап, миндер устюнде ятмакъта эди.

– Селям алейкум, Кериме татай... Я сизге не олды?

– Сытмам тутты, къызым. Энди бир афтадыр, гедже-куньдюз манъа козь юмдурмай. Бузлатып ольдюреджек гъалиба... Я огълум къайда къалды? Айт, эвге кирсин, оны пек сагъындым...

Къартий ичин-ичин агълады.

– Огълунъыз сагъ-селяметтир, анай. Алим, «анамнынъ козьчиклеринден, бетчигинден опь», деп ялварды. Разы олсанъыз...

Сара онынъ огюне тиз чёкип, къартийнинъ яшлы козьлеринден, дамарлары шишип чыкъкъан эллеринден опьти.

– Я озю не ичюн кельмеди? Учь айдыр, тюсюни биле косьтермеди, эвеллери бойле япмай эди...

Сара къартийнинъ береджек бу суалине бутюн ёл джевап араштырса да, шимди онынъ бичарелигини озь козьлеринен корип, шашмалап къалды. Даа о бириси кунь, хызметчилери Ниярны бир богъча одыр-будырнен селяметликке йиберип, онынъ сытма маразындан яткъаныны анълады. Тюневин исе бир къач айдан берли сарайда ятып-тургъан эким Бетлингден бир зембиль илядж алып, бугунь мында кельди.

– Анай, башта мына бу апны къапынъыз,– деди о зембильден чыкъаргъан сап-сары ялпакъ даиречикни онъа узатып.– Энди бир ютум да сув ичинъиз. Чокъ яхшы. Мына буны да...

Саранынъ муляйим давушына къапылгъан къартий, коктен энген меляикенинъ элинден дерман къабул этер киби, ич бир итиразсыз, учь-дёрт тюрлю илядж ютты.

– Сагъ ол, къызчыгъым, сувугъым къалды гъалиба,– деди о ёргъаныны ачып.– Элинъ пек енгиль экен. Санъа бир къаве пиширир эдим амма...

– Ёкъ, керекмей, озюм пиширирим. Меджалынъыз олса, ёлгъа джыйшынынъыз, анай.

– Ёлгъа?!

Къартий тааджипленди. Бундан чокъ йыллар эвельси чалгъы-чагъананен оны Къарасувбазардан Копюрли койге озгъаргъан эдилер. Учь йыл огюне исе койден кене мында джаяв-джалпы кельмеге меджбур олды. Кечкен бу ёллары онъа пек узун олып корюне эдилер.

– Я кене насыл бир ёлджулыкътыр?

– Алимни корьмек истейсинъизми?

– О да насыл суальдир? Омузларымда къанатларым олмаса да, мына шимди дерья-денъизлерден атлап, оны кене багърыма басар эдим. Керчегини айт, къызчыгъым, бабанъ оны багъча ишине къойып, мени не ичюн корюшмеге зар этти? Файтонда олгъанда, афтада, айда бир кере олса да...

– Алим башкъа ишке авуштырылмады, анай, тезден кене араба айдайджакъ.

– Я шимди о не япа? Ялварам-ялкъарам санъа, къызчыгъым, менден ич бир шей гизлеме, Алимге не олды?

– Огълунъыз алсызлангъан эди, анай. Сизни раатсыз этмек истемедим. Энди бир ёрукътыр. Маддеси де ачылды. Кене ишлеп башлайджакъ олды, амма бабам разы олмады: «Ят, раатлан, иш къачмаз,– деди.– Сен озюнъе кельгендже, багъчаларда мейвалар пишер, берабер Украинагъа, Орасиеге барып келирмиз».

– Я огълумдаки насыл бир мараздыр? Текмиль кечтими, ёкъса?

– Кечти анай. Мен махсус сизни алмакъ ичюн кельдим. Къапыда файтон беклей. Бир къач кунь бизде Алимнинъ янында олурсынъыз. Анда эким де бар, онъа сизни де косьтеририм.

Кериме татайнынъ ичине къайтадан джан кирген киби олды. Устюне эски келинлик къафтаныны кийди, аякъларына местлерини кечирди, башына чемберини багълады. Сара ханым онъа четтен бакъып сукъланды: тыпкъы къокъла къартанайчыкъ!

– Кетейик, къызым!

– Мына шимди кетермиз, анайчыгъым, джезве къайнады. Ёлгъа чыкъмаздан эвель бирер фильджан къаве ичейик, севаптыр.

Оларнынъ дост-муаббет къурулып отургъанларыны, бири-бирини айбетлеп арды-сыра «къызчыгъым», «анайчыгъым» дегенлерини четтен сейир эткен киши, шубесиз, оларны ана-бала деп билер эди.

Эм, акъикъатен, олар эки ичтимаий табакъа векиллерине – факъырларгъа ве зенгинлерге менсюп олсалар да, шимди оларны тувгъанлаштыргъан екяне негиз Алимге бесленген эвлят ве шахсий севги эди.

Сара ханым Кериме татайны къолтукълап,– яваш-яваш азбардан кечеяткъанда, Хатидже бикеч дёрт баласыны пешинден сюрюштирип, деръал эвден чыкъты.

– Огъурлар олсун, Кериме татай! Даа деми тёшекте эдинъиз, энди исе... Сизге сабалыкъ емек азырлагъан эдим.

– Огълума кетем, тувгъаным. Къысмет этсе, бир къач кунь онынънен берабер оладжагъым.

Хатидже бикеч элесленген киби олды, чюнки четбуджакъ къулакълардан эшитип къалгъан эмиш-демишлерине коре Алим пек агъыр яралангъан эмиш. Онынъ Сеит-Мамуты джума куньлери эки кере Сарай къапысына барып, керчегини бильмек истесе де, азбаргъа кирсетмедилер. Олар къоркъу-теляш ичинде олсалар да, хайырлы хаберлер беклеп, бу сырны къартийден гизли туттылар.

– Кериме енге, хасталыкъ сизни пек яман ипратты, эйиси меним юнь шалымны алынъыз, къыр ёлунда, сыртынъызгъа ташларсынъыз.

– Керекмей,– деди Сара ханым.– Ёлда ягъмур сепелесе, анай меним жакетиме сарыныр.

Усеин аля даа файтон янында эди. Сара файтонгъа минип, араба кочкенде анай силькинмесин деп, оны къучакълагъан арада, Усеин де оларнынъ къаршысына кечип отурды. Айретленген къыз суаль бериджи эля козьлерини онъа тикип алды. Къозладаки къапыджы да къамчысынынъ сапынен оны тюртип, «тюш андан», дер киби, башынен ёлны косьтерди.

– Мен Алимнинъ агъасы олам,– деди Усеин хош бир тебессюмнен.– Онынъ селяметлигини бильмек истейим.

Сара ханым Алимнинъ агъасы олмагъаныны бильсе де, ачувындан ком-кок кесильген къапыджыгъа:

– Атларны айда!– деп эмир этти.

Уйле маали эди. Баш устюнде къадалып къалгъан кунеш бутюн кучюнен къыздырса да, файтон зонтиги тюбюндеки ёлджулар онынъ зыкъысыны чокъ ис этмедилер.

– Алла Тааля азретлери манъа ишинъ онъ кельсин, деп, башымдан ашагъы чувал-чувал пара ягъдырса, озюме мытлакъа эки алашалы мына бойле бир файтон алырым,– деди бешикдай тельгенип кеткенине ошлангъан Усеин.– Атларнынъ боюнларына эки такъым чанъ багълап, эр кунь саба жангъыр-жунгъур Ибраим байнынъ эви огюнден айдаштырып, шу ичмаразнынъ юкъусыны болерим. Пахыл копек ачувындан патлап геберсин...

Кериме татайнынъ бурюшик дудакъларында тебессюм пейда олды. Сара ханым да кулюмсиреди.

– Табакъ Ибраим сизге тап о къадар не яманлыкъ япты?

– Не япсын, усталыкъ дестюри берсе де, терилернинъ эписини къалафаларгъа ишлете, мени ишсиз-парасыз тута. Валлаи, чареси тапылса бутюн байларны бир маджаргъа юклер де, оларны Къарабий яйлясы учурымындан дос-догъру къутургъан денъизге ташлар эдим.

Бирден Саранынъ чырайы сытылып, башыны ёл ягъасындаки тереклерге бурды. «Акъылына маджаргъа юкленеджек бабасы кельгендир,– деп ойланды Усеин.– Кельсе не олгъан? Бабахай да олардан артта къалмай. Койлюлерни мойсалы огюзлерге чевирди. Заваллылар язда тек зер-зеватнен, мейванен кечинелер, къышта исе бала-чагъаларынен отьмексиз къалалар. Яшайышмы бу? Къалмады бу дар дюньяда инсафлы кишилер...».

Усеин бойле тюшюнсе де, ханымнынъ сертлешкен чересини эслеп, юрегине элесленюв тюшти: я шейтан къылыкълы бу къыз сарай азбарынынъ къапысына баргъан сонъ «деф ол мындан, бабамнынъ къан душманы экенсинъ», деп оны къапыдан аткъарса, о не япар?

– Сара ханым багьышланъыз мени, кадяма асла не олды я?

Къыз индемеди. Энди серин дагъ ёлуна чыкъкъанларындан, жакетини Кериме татайнынъ омузларына ташлап, бир къолунен оны къучакълады. Бу дакъкъалары о бабасыны дегиль де, Алим къазалангъан геджеси олып кечкенлерни юрек агърысынен козьлери огюнден кечирмекте эди.

... Хатирден чыкъмайджакъ шу акъшамы Майкъапар кене залда пейда олып, къадын-къызлар сарымындаки Сараны кадрильге теклиф эткенде, о элесленген козьлеринен залнынъ ичини сюзди. Алим ёкъ эди!

Эллерини джайып тургъан Майкъапарны ве этрафындаки къадынларны шашкъынлыкъ ичинде къалдырып, деръал залдан фырланып чыкъты. Алимни азбардан, эвинден, ат аранларындан тапмагъан сонъ, теляш къопарды: ятакъ эвлериндеки бутюн ыргъатларны ве азбар хызметчилерини уятып, багъчалар ичинден Алимни къыдыртты.

– Не олды, янгъын бармы?

Мусафирлерден бирининъ агъызындан тесадюфен атылып чыкъкъан бу суаль йылдырым тезлигинен тильден-тильге кечип, залдакилерине барып етти, къадынлар кенъ елинли этеклерини топлап, эркеклер быджакъларыны эллерине алып, мердивенлерни дюмбирдетип, азбаргъа тёкюльдилер. Меселенинъ асылыны энди анълагъан Бабаджан озюнинъ гурь давушынен оларны ятыштырмагъа тырышты.

– Джаным, ташланъыз олмайджакъ лафларны, бу сарай къурулгъандан берли мында янгъын дегиль, онынъ къокъусы биле чыкъмады. Чыкъынъ залгъа, кадриль девам этеджек!

Гедженинъ кеч мааллеринедже экинджи къатта кеманелернинъ гъыйкъылдысы кесильмеди. Багъ-багъчалардан, якъын-узакъ дере тёпелерден Алимни къыдыргъан адамлар бирер-экишер «ёкъ» джевабынен къайтып кельселер де, Сара мусафирлерге барып къошулмады, дели-диване олып, азбарда бир озю серселенип юрди.

Ойнап талгъан ве ашап-ичкен мусафирлер файтон ве линейкаларына минип, энди къайткъан эдилер. Эвден энъ сонъунда Ефет акъайнен огълу чыкътылар. Экиси де пек кейфсиз эдилер. Майкъапар Сараны эслеп, деръал онынъ янына кельди.

– Сара, бугунь акъшам мен сени анълап оламадым, пек яман худжурлашкъансынъ.

– Сен мени омюр билля анълап оламазсынъ. Джоюл башымдан!

Акъшамнынъ сонъунда затен бутюн мусафирлернинъ кейф-эфкярлары бозулгъан эди: оларны мында Къарасув ве Симферопольден Ефет акъайнынъ озю теклиф этсе де, ниет этильген арзу чул тутмады – нишан меселеси тильге биле алынмады.

Бабаджан сонъки арабаны – коретаны озгъаргъан сонъ, къызынынъ янына келип токъталды.

– Савускъаным, мен сени алсызлангъандыр, юкълайдыр, беллеген эдим. Албу исе... Осал шей яптынъ, къызым. Шеэрдеки караим джемааты сени энди нишанлы деп биле эди. Билинген бу шейни бугунь акъшам ашкяр этип, сени Майкъапарнен ойнатаджакъ эдик, сен исе... Етишкен бир къыз олсанъ да, валлаи, балалыгъынъ къалмады. Айтчы, къарабаджакъ бу огълан санъа асла ким ола я? Оны зиялы бу эль-алем ортасына чекип кетирмеге утанмадынъмы?

– Бу дар дюньяда о меним екяне севимлимдир. Башкъасыны бильмейим, бильмек де истемейим!

– Къызым... Къызым...

Эеджанлы Саранынъ чылгъынлыкънен янъгъырагьан кесен-кес давушындан урккен Бабаджаннынъ тили тутулды, богъазына тирельген ачувындан айтмагъа сёз тапалмады. Джаным, бу фырылдавукънынъ дегенлери недир? Бу къыз кимлигини унуттымы? Ёкъса, сергузештли гъарп романларыны окъуй-окъуй акъылыны чылдырдымы?

– Сен мартавал окъуйсынъ, къызым. Яшлыгъымда мен де бир чингене къызына ашыкъ олгъан эдим. Генчлик маразы. Айды бар, тёшегинъе ят, Иншалла, сенинъки де кечер.

– Кечмез! Ольгендже кечмез!– деди омузлары силькинип башлагъан Сара.– Бабачыгъым, джанынъ-къурбанынъ олайым, манъа мына шимди Алимни таптыр, ёкъса...

Бу арада, къайдандыр бильмем, Юсуф чыкъып къалды. Дюменсиз гемилер киби онъгъа-солгъа ясланып, оларнынъ огюне келип токъталды:

– Меним аптечигим Меджнуныны беклейми? Алим тю-тю...

– Тез айт, онъа не олды, быралкъы эриф?– деди Бабаджан онынъ энъсесинден къапышлап.– Оны корер козюнъ олмаса да, бу акъшам Алимни залдан сен тартып чыкъардынъ.

– Мен азбарда Майкъапарнен къалдым.

– Я о?

– Омы... Айтмасы айып амма, бир къадыннен къолтукълашып, пичен аранына барып кирдилер. Гъалиба Нияр апте эди.

– Сус, алчакъ, Нияр шимди хаста ананънынъ янындадыр.

– Айса, башкъа биридир. Тул апакъайлар азмы...

– Сус, дедим санъа! Алим ойле масхаралыкъ япмаз. Онынъ шимди къайда экенини айт!

Юсуфнынъ уйдурмалары Саранынъ алевли юрегинде бинъ бир тюрлю шек-шубелер къозгъаса да, оларнынъ ич бирине инанаджагъы кельмеди. Алимнинъ сагъ-селямет олмасыны, эм мына шимди, бу анде сим-сия козьлеринен онъа бакъып кулюмсиремесини арзлады.

Шу геджеси сарайгъа бабасынен къайтып кирди. Лякин мерамы ятмакъ-юкъламакъ дегиль эди. Одасындаки балавуз чыракъны сёндюрип, аз бир вакъыт аякъ устюнде къатайып тургъан сонъ, кене азбаргъа чыкъты ве эмен тереги тюбюндеки орьме скемлеге чёкти. Танъны шу ерде къаршылады. Догъмакъта олгъан кунешнинъ ильки шавлелери къаршыдаки дагънынъ таджына къонып, балкъылдап алгъан арада, козькъапакълары юмулды. Гъалиба юкъугъа кетти. Эсиндеми-тюшюндеми, онынъ къулакъларына теляшлы давушлар чалынды. Онынъ абдыравнен керилип ачылгъан козьлерине озенден кушлыкъ ашына алабалыкъ авлагъан балыкъчылар ве койлюлер илишти. Лякин олар балыкъ дегиль де ап-акъ чаршафкъа оралгъан агъыр бир шейни дёртевлешип кетирмекте эдилер...

Сара, зынджырланып кеткен фикирлерининъ бу ерине кельгенде, озюнинъ хабери олмадан, Кериме татайнынъ аркъасындаки элинен, оны кендине чекти.

– Раатсызланма, къызым, мен ушюмейим,– деди къартий.

Узун сукюнеттен сонъ биринджи кере сёз ачылгъанындан, Усеин лафкъа къошулмагъа ашыкъты:

– Сара ханым, дыр-дыр къалтырайсынъыз, чырайынъыз ап-акъ кесильди. Меним чекменимни омузларынъызгъа ташланъыз.

Сара индемеди. Башыны эгип, кене гъамлы тюшюнджелерине берильди.

... Чаршафтаки джесетнинъ культеленген сия перчеми агъаргъан бетине акътарылып тюшкен.

– Алим!!!– деп къычырды о. Бундан сонъ не олды-не олмады аля бугунь бильмей. Экинджи куню акъшамы эси башына келип, кроваты башында мугъайсырап отургъан анасынен бабасыны корьди.

– Алим къайда? О сагъмы?!

Юкъусызлыкътан буюкъып къалгъан ана-баба бекленильмеген бу давуштан сескенип, къуванчнен аякъкъа атылып турдылар.

– Тынчлан, къызым, Алим сагъдыр,– деди анасы козьяшларыны яшырмадан.– Бугунь саба эки кере козьлерини ачты. Эким Бетлинг шимди кене онынъ янындадыр. Сагъ олсун, эли енгиль экен, экинъизни де о бир дюньядан къайтарды. Акъайчыгъым, тез ол, Вадим Мердиевичке къуванчымызны хабер эт.

Сара учюнджи куннинъ сабасына тёшектен турды. Алимнинъ сагъ олгъаны акъкъындаки хабер онынъ яш беденине тирильтиджи мельэм олып синъди. Пек меджалсыз олса да:

– Алимни озь козьлеримнен корьмек истейим,– деп баш кестирди.

Алимни хызметчилернинъ ятакълары огюндеки айры бир дам эвчикке ерлештиргенлер. Башы уджунда Саранынъ давушы эшитильгенинен, Алим текрар кирпиклерини котерди. Бир ан олса да, оларнынъ козьлери бири-бирине чатышты. Лякин агъызы ачылмады.

– Вадим Мердиевич, хастаны бу дым одадан лазаретке авуштырынъыз!

Ойле де яптылар. Саранынъ ялварувынен ве Бабаджаннынъ разылыгъынен Бетлинг сарайда къалды. Шукюрлер олсун, Вадим Мердиевич эм анасыны тедавийлей, эм де куньде бир къач кере лазаретке кирип чыкъа. Алим тез тюзеле. Экимнинъ къатиен ясакъ этмесине бакъмадан, къолтукъларындан туткъан Саранынъ ярдымынен, бир афта эвельси Алим биринджи кере азбаргъа чыкъты. Лакъырды арасы, анасыны пек арзлагъаныны айтты.

Лазарет дегенлери стол ве скемлелернен, буюк бир диван ве чешит бичимдеки комодларнен донатылгъан балабан бир ода эди. Тиджарет ишлеринен кельген экинджи дереджели туджджарлар бу оданынъ къонагъы ола эдилер. Зарур иляджлар ве шифалы отлар мында сакъланып тутулгъанындан, кимнинъдир айтып ташлагъан енгиль тилинен, бу оданынъ ады «лазарет» олып къалды.

...Умют этмеден келип чыкъкъан бу ёлджулыкъ къартийге пек узун олып корюнди. Юрегиндеки хавфсырав оны эвлядына ашыкътырса да, дагъ ёлундаки сарп айланмалар текрарлана бердилер. Огълунынъ селяметлигине ардыны узьмеден дуалар окъуп, онъгъа-солгъа уфледи.

– Къызым, эвинъиз даа узакъмы?

– Тезден анда олурмыз. Эки айланма даа къалды.

Азбар къапыны къозладан секирип тюшкен къапыджынынъ озю ачты ве Усеинге:

– Тюш арабадан, бедава ёлджы,– деди сертликнен.– Шорбаджы азбаргъа ят адамларны къойдурмай.

– Ят олгъаны не, о Алимнинъ «агъасыдыр»,– деди аз бучукъ шенъленген Сара.– Агъасы олмаса, танышы, я да достудыр.

Азбар чым-чырт эди. Ювасындан башыны чыкъаргъан акъбаш копек бир къач кере уресе де, кельмекте олгъанлар арасында Сараны эслеп, хошнутсызлыкънен ырылдай-ырылдай, башыны кери чекип алды. Олар дос-догъру биринджи къаттаки лазаретке барып кирдилер. Анда Алим ёкъ эди. Бу алгъа эписинден зияде Сара тааджипленди. Джаным, тёшектеки хастагъа не олды!

– Анай, дивангъа отурынъыз. Мен мына шимди къайтып келирим.

Аяттаки Нияр Алимнинъ чечек чапалагъаныпы айтты.

– Сен не дейсинъ шу, шашырдынъмы?!

Эм, акъикъатен, Алим экимнен берабер чечекзарда эдилер.

– Вадим Мердиевич, сиз хастанынъ мийи сарсылгъан, онъа бир къач ай даа арекетсизликте ятмакъ керек деген эдинъиз де! Энди насыл олды, экинъиз де терден пишкенсинъиз,– деди Сара къуванчнен.

– Лазаретте мен башта онынъ башыны бургъалап бакътым. Алимге учер пудлыкъ фунтлукъларны котерттим... Бедени пек мухкем экен, хасталыгъыны тез кечиреятыр. Ярындан кечи ёкъ, манъа эшьяларымны йыгъыштырып мындан кетмек керек.

– Я анам?

– Симферопольнен Къарасув меним ичюн Шам ёлу олды. Керек олып къалса, кене келирим.

– Алим, сени къонакълар беклей. Тап бакъайым, олар кимлердир?

– Эмджемми?

– Ананъ... Севимли анамыз бизге мусафирликке кельди!

Алим бетиндеки терлерини енъинен сюртип, миннетдарлыкъ толу козьлеринен Сарагъа бакъып къалды.

– Сара ханым, сизге тешеккюримни бильдирмеге сёз биле тапалмайым.

– Сенинъ сагълыгъынъ меним ичюн энъ буюк тешеккюрдир. Кеттик...

Кериме татайнен Усеин алчачыкъ къона башында къаве ичмекте эдилер. Къартий къапыдан ашыкъып кирген огълуны корьгенинен сескенип алды ве ич бир сёз айтмадан, яваштан еринден къалкъты, башыны онынъ кокрегине таяды...

Джума куню сабасы файтон екильди. Бабаджан Вадим Мердиевични озгъармаздан эвель, оны озюнинъ иш одасына чагъырып, онынънен айры башында субетлешти. Эльбет де, башта къадынынынъ сагълыкъ-селяметлик истикъбали насыл оладжагъынен меракъланды. Албу исе Фируза ханымнынъ баш белясы семизлигинде экен. «Аз ашасын, чокъ юрсин, устюндеки майны ташласын», деди эким.

Лякин Бабаджаннынъ эсас ниети Саранынъ бундан бир къач ай эвельси апансыздан хасталанмасынынъ асылыны анъламакъ эди. Экимден бунынъ себебини эвельден де бир къач кере сораса да, онынъ джевабына къаныкъмады.

– Дегенинъиз киби фарз этсек, бизим къыз чаршафкъа бурюнген къанлы адамны джесет беллеп, къоркъкъан, кучьлю теэссураттан эсини джойды. Ойлеми? Я бу «джесет» ят бир адамнынъки олгъаныны анълагъан сонъ, не ичюн озюне келип оламады? Зан этсем, меним къызым къоркъакълар сулялесинден дегильдир. Балалыгъындан берли борю авджыларынынъ къуйрукъларына такъылып юре, атылгъан аювларнынъ терисини озю сыдыра.

– Эбет, онынъ машалласы бар. Бедендже юфкъалыгъына бакъмадан, пек джесюр ве атешкозь бир къыз. Геджелейин бирден шейтанларнынъ тоюна барып тюшсе биле, анда къайтарма чалдырып ойнар. Факъат, Бабаджан эфенди, къызынъыз чаршафтаки къанлы адамны корьгенинен, онынъ Алим олгъаныны анълады. Бу эснада онынъ джесюрлигинден эсер биле къалмады, севгисинден эбедий марумлыкъ алеви бутюн беденини къаплап, озюни джойды. Бойле алларда ольгенлер де ола... Биз, Бабаджан эфенди, акъай кишилермиз. Келеяткъан белягъа ачыкъ козьнен бакъмалы. Оны бу хасталыкътан кунь эвельден къуртармалы.

– Насыл бир ёлнен? Иляджы бармы?

– Бойле илядж даа тапылмады. Зор меселе. Йигит хасталыгъынынъ биринджи афталары, даа озюне келип олмагъан бир вакъытта, гедже-куньдюз Саранынъ адыны сандыракълап кечирди. Къызнынъ озю де сонъундан онынъ башы уджундан чекильмеди. Буны эслегендирсинъиз. Мен сизни бунъа коньдю беллеген эдим.

Бабаджаннынъ къашлары чатылды, чырайы сытылды.

– Коньмек лафыны ташланъыз. Эгер биле исенъиз, ондан къуртулмакъ чаресини айтынъыз.

– Мен экимим. Дарылфнунда бу чешит «хасталыкъны» кечмедик. Зан этсем, онынъ екяне «иляджы» оларны екдигеринден айырмакътыр. Янъылмасам, ярым аданынъ узакъ кошелеринде топракъларынъыз, къаралтыларынъыз бар. Ыргъатынъызны олардан бирине кая этип ёлланъыз ве...

Къакъылмадан къапы ачылды.

– Вадим Мердиевич, сизни беклеймиз!–деди деликъанлы чобанлар киби къалпагъыны ян баскъан, джузданларыны омузларындан саркъыткъан, белине туралы къушагъыны ве ез къынлы пычагъыны багълагъан, донунынъ балакъларыны ёлакълы чорапларгъа сокъуп, аякъларына къатранлы чарыкълар кийген Сара.– Анай файтондадыр. Тельбевлер бугунь меним элимде оладжакъ. Ярым сааттен сизни Къарасувгъа еткизирим,– деди элиндеки къамчыны косьтерип.

Бабаджан онынъ янъы къыяфетине бакъып къалды. Валлаи, чобан баласы десенъ де оладжакъ. Лякин оларда бойле дюльбер бала къайдан кельсин. Джаным, онынъ Сарасы чувал кийсе де, гузеллиги кене къалмаз.

– Къызым, файтон Вадим Мердиевични Симферопольге алып бараджакъ. Вазгеч бу мерамдан, ёл пек узакъ. Атлар да пек къуйпа. Оларны тек къапыджыгъа ишанам.

– Бабай, бугунь къозлагъа Алим минди!– деди Сара тасвир олунмаз бир шадлыкънен.

Бабахайнынъ къашлары даа зияде туюмчикленип, бетинде гъам-кедер ве гъадап чизгилери ойнадылар.

– Ёллар пек хавфлы, янъы «аювлар» пейда олгъанлар. Симферопольден къайтып кельгендже, орталыкъны зифт къаранлыкъ басар. Къыз баласынъ, ёллар ичинде не ишинъ бар? Эвде къал.

– Ёкъ, къалмам!– деди Сара кескинликнен.– Эйиси, шойле келишейик, бабай: мен Къарасувдан къайтырым. Анълаштыкъмы?

– Арабасыз насыл къайтырсынъ?

– Разы олмайджагъынъызны билип, мен къашкъа-башны эгерледим ве файтонгъа мечев этип ектим. Онъа атланып къайтырым. Мына сизге весселям!– деди де, бабасынынъ джевабыны беклемеден, къапыдан фырланып чыкъты.

Ичеридеки эркеклер шашкъынлыкънен бири-бирине бакъып къалдылар.

– Тыпкъы Лейлянен Меджнун,– деди Бетлинг сезилир-сезильмез йылмайып.– Баянсулувнен Къозукурпеч, я да Шырыннен Фархад! Бундан сонъ бар да, эвель заман эфсанелерине инанма. Оларда да зенгин адамларнынъ къызлары ёкъсул йигитлерни севелер, сарайларыны терк этип, бири-бирине дели-диване олып юрелер. Худжур шей, гимназия битирген къызынъыз он докъузынджы асырда эвель заман тарихыны текрарлай.

– Вадим Мердиевич, меним Сарамны феодал къызларынен тенъештирмек тюбю-тамырындан мантыкъсыз бир шейдир. Яш олса да, энди Парижде, Ромада, меннен берабер бир ай Исвечреде олды. Дееджегим, о дюнья корьген бир баладыр. Озю де пек чокъ окъуй. Хусусан сентименталь романларны. Геджесини куньдюз этип, оларнынъ русчасыны да, франсызджасыны да сув киби юта. Итимал, олардаки къараманлардан бирине такълид этмек истегендир. Яшлыкъ авеслиги, вазгечер, бу оюндан башта озю безер.

– Бунъа эминсинъизми?

Бабаджан индемеди, аз бучукъ сукюнеттен сонъ, башыны тёбен алды.

– Сен, Вадим Мердиевич, сёз келими Алимден агъыз арап бакъ, о акъыллы бир йигиттир. Гедженен куньдюз, къышнен яз бири-бирине ич бир вакъыт къавушмайджакъларыны бельки озь акъылынен тюшюнип анълагъандыр... Айды чыкъайыкъ, беклейдирлер.

Файтонгъа ерлешип отургъан Кериме татай бир афтадан берли топлангъан айретленюв теэссуратынен, козьлерини чевре четке джылп-джылп ойнатып, кене бу бинанынъ эйбетлигине, дюльберлигине, манзаралы тереклернинъ кольгесиндеки азбарнынъ ярашыкълыгъына тааджипленмекте эди. Акълары не керек, сарайдаки адамлар оны эль устюнде туттылар, ашатмагъан, ичирмеген емеклери къалмады. Келин десенъ, къуванчындан текмиль шашырды, «аша, анай», деп, бир афта онынъ этрафында къарылгъач киби айланды. Усеин нафиле ашыкъты. Бутюн гедже Алимнен къулакълашып, экинджи куннинъ танъында бир озю чыкъып кетти... Догъру айталар къуту юварлана-юварлана да, ахыр сонъу къапагъыны була. Мевлям оларны хайырлы куньде къавуштырсын.

Къартий Сараны фикрен «келин» деп адлагъан эди. Адласа да, ери бар, чюнки онынъ огълу келин баладан бир дирем биле артта къалмай. Бабасы зенгин олса не олгъан? Зенгинлик келип-кетиджи бир шейдир, тек табиат бергиси омюрлик къала...

Бинанынъ азбар мердивенлери устюне келип токътагъан Бабахай къозлада Алимнинъ янында къызыны корип, къайтадан эти-тени чымырдагъан киби олды.

– Къызым, ич олмадым чарыкъларынъны чыкъар. Сени керчектен чобан баласына, аювджылар къызына ошатырлар. Текмиль масхаралыкъ!

– Мен Алимге ошамакъ истейим. Озюнъ айт, бабачыгъым, эки къарыш табанлары олгъан лак потюкли, къумаш къафтанлы къыз бойле бир йигитнинъ янында ярашырмы?

Фируза ханым даа янъы гольден чыкъкъан папилер киби онъуна-солуна янтайып, балабан бир богъчанен файтоннынъ огюне келип токъталды.

– Кериме татай, тез даврандынъыз, къонгъай эдинъиз бир къач кунь даа. Богъчадаки татлы-шырын мейваны, бакълаваларны къолум-къомшу балаларына бизден бахшыш этип берирсинъиз. Мейвалар пишкенде кене буюрынъыз, Кериме татай, сизни файтоннен багъчаларымызгъа алып чыкъарым, портакъал киби сап-сары шефталилерден озь элинъизнен узип ашарсынъыз.

Бабахай бу эснада «къудагъийлер» деп ойланды ве мыскъылнен кулюмсиреп, Бетлингге хытап этип айтты:

– Вадим Мердиевич, файтонгъа мининъиз, оларнынъ сагълыкълашувы битеджекке ошамай. Айды, огъурлы ёллар тилейим. Риджа этем, айткъанымны унутманъыз.

– Тырышырым, эфендим...

Атлар огге чаптылар. Демир къапыдан кечип, ёл кенарларындаки чамлыкълар арасына кирген сонъ, козьден гъайып олдылар.

– Юр, акъайчыгъым, эмен тереги тюбюндеки къонада бирер фильджан къаймакълы къаве ичейик,– деди Бабахайнынъ огюндеки Фируза ханым.– Кериме татай пек ачыкъ гонъюлли бир къартий экен. Тюневин акъшам джылай-джылай икяе этти: бир къач йыл эвельси дживан къызы зифт къаранлыкъ геджеде озюни къуюгъа ташлагъан, акъайы десенъ къаарь-къасеветтен янып ольген. Огълунен озю эв баркъсыз, аш-сувсуз къалып, шеэрге кочип кельгенлер. Бутюн къабаат кой байы Мемиш-агъа деген бир унсурда экен. Шу хынзыр эриф Къарасув къадысы Сеит-Джелиль эфендинен келишип...

– «Демократ»,– деди Бабахай къарысына серт-серт бакъып.– Акъылынъ етмеген шейлерге къарышма. Къаймакълы къавеге де, ягълы емекке де чокъ урунма. Къуру отьмекнен, сувда пишкен къартоп ашасанъ да оладжакъ. Бу салпы кевденъни энъ аздан эки-учь пуд эксильтмек керек. Эким айтты. Истесенъ, ат минип джоргъалат, тютюн, ракъы ич, истесенъ, элинъе къазма-курек ал да, байырны эш, топрагъыны зембильнен ташы, бош отурма...

Дабла янакълы, учь герданлы Фируза ханым акъайынынъ апансыздан алып кочкенине шашып, «ой-вай, юречегимни ойнаттынъ», деп байыладжакъ олгъанда, Бабахай серт адымларнен мердивенлерден энип, багъчалыкъ ичине кирип кетти.

Шимди онынъ бу ярыкъ дюньяны корьмеге биле истеги ёкъ эди. Не демек олсун, огълу догъма тентек ве зыр-зыбылдакъ бир эриф. Оны энди биринджи куню мектептен къувгъан эдилер. Эвге шахсий оджа тутаджакъ олды, Юсуф оны пыштавнен атаджакъ олгъан сонъ, о да ташлап кетти. Бабахай оны имтиязлы адамларнынъ къусурлы балалары ичюн Симферопольде ачылгъан мектепке берди. Юсуф анда да чул туттырып оламады: баштакълыгъы ичюн элини-аягъыны багълап, оны андан махсус арабанен мектеп бекчиси алып кельди. Екяне огълунынъ «истидады» башкъа мерафетлерде беян олды. Он яшындан тютюнге татынды, он бешке киргенде маньяк ве ичкиджи олды. Бу да етмегени киби, гъарез табиатлы, мынафыкъ ве... хырсыз олып етишти. Бабасындан чалгъаны бир тарафта турсын, оны бир къач кере джеп хырсызлыгъында тутып, кимлигине бакъмадан, котеклеп йибердилер...

Бабахай оны башталары пек аджый эди. Лякин баланынъ ифляслыкълары арткъан сайын, юрегини джийренюв, нефрет, первасызлыкъ дуйгъулары бийледи, оны корер козю биле къалмады, тувгъан эвляды ят, душман бир адам олып къалды. «Мен асла не ичюн тырышам, бу байлыкълар манъа неге керек оладжакъ,– деп тюшюнген эди о.– Ахретиме, о бир дюньяма керек оладжакълармы?..»

Бабахай огълуны аиле джедвелинден фикрен силип аткъан сонъ, гонълюнде ялынъыз савускъаны – Сарасы къалгъан эди. Оны айбетледи, окъутты, бутюн арзуларыны тыпкъы-тыпкъына ерине кетирди. «Мына меним къызым!» дер киби, имтиязлы джемиетлерде янына алып кездирди. Онынъ макъсады къызыны тек эглендирмек дегиль, темелли ве мустакъиль генчлерден бирине онынъ башыны багълап, мал-мульк ве туджджарлыкъ ишининъ бир пайыны киевнинъ омузларына юклемек ве Сарасыны варис япмакъ эди. Бойле оладжагъына Бабахай пек эмин эди, чюнки тоймы, байраммы – къайсы бир мерасимге барып тюшселер, джеми джемаатнынъ дикъкъатыны онынъ Сарасы джельп эте эди. Генчлер десенъ, бал сепетлеринден зувгъан балкъурт сюрюлери киби, Саранынъ этрафында гурьлешип, козьлерини ондан алмай эдилер. Лякин къыз олардан де биринен, де дигеринен ойнаса да, ич бирине гонъюль бермей эди. Бойле вакъытларда Бабахай озь-озюне: машалла, къызым, денъизге ташлангъан къармакъкъа ансыздан илишме. Сув бошлукъларында истегенинъ къадар ялда. Куню келир, санъа да къысмет тапылыр. Сен меним бирданемсинъ. Алла манъа эки эвлят берсе де, олардан бирини озь башындан аткъармакъ, сени исе чин юрегининъ парчасы деп берген, дей эди о.

Бундан эки йыл эвельси шабат-джума эртеси куню Бабаджан Симферопольде тесадюфен Ефет акъайнен корюшип къалды. Акъшам мааллери эди. Эртеси куню сабалейин эвине къайтаджагъындан, къарысына ве къызына тансыкъ шейлерден сечип алмакъ ичюн, басма тюкянына кирген эди. Бакъса, бештахта артында танышы Ефет акъай доланмакъта. Албу исе бу тюкянны сумелеген акърабасындан даа якъынларда бутюн турушынен сатын алгъан.

– Ювмагъа шей бар экен де!– деп шакъалашты Бабахай.– Алла магъаричинден утандырмасын.

– Магъарич башланды. Мен мында ишнен чыкътым. Ичери буюрынъ!

Анда дёрт дивары огюнде пуф миндерлер тёшельген оданынъ ортасындаки балабан къона башында Ефетнинъ эсли-башлы достлары къонушмакъта эдилер. «Меджлисимизге кечикип кельдинъ» маначыгъынен, Бабахайгъа бир мешребе «джеза» шарабы ичирдилер. Сонъ, олардан эр бири невбет-невбет онынъ зенгинлигини макътап, къаде теклиф этти...

Эртеси куню сабасы Бабахай эсини топлап, козьлерини ачкъанда, озюни Ефетнинъ эвинде корьди.

Къавалты емегине олар учевлешип отурдылар: араларында Ефетнинъ огълу Майкъапар да бар эди.

– Бобович дженаплары, бельки башта бир фильджан къара къаве ичерсинъиз?– деди о.– Мына шимди, баш устюне...

Майкъапар шу дакъкъасы учь фильджан къара къаве кетирди. Къаве ичильген сонъ, «афиетлер олсун», деди ве табакъ устюнде джыйыштырылгъан фильджанларнен чыкъып, бир даа ичери кирмеди.

– Аферин огълунъызгъа, урф-адет бильген бир бала экен.

– Бу дар дюньяда ишанчым да, таянчым да тек одыр. Макътанып айтмайым, агъымдаки бутюн ишлеримни онъа юкледим. Атик бала, айткъанларымны менден яхшы беджере. Шимди екяне истегим, онъа ляйыгъыны тапып, эвли-баркълы япмакътыр. Керчек, Сараны нишанламадынъмы?..

Бу тесадюфий корюшювден сонъ олар арасында кельди-кетти башлады. Ефет акъай эр кересинде огълунен берабер келе эди. Бабахай Майкъапарнынъ бет сымасыны бегенмесе де, онынъ беджериклигине, алмакъ-сатмакъ усталыгъына, къымарлыгъына айретлене эди. Валлаи, къуп-къуру ерге йыкъылса да, андан бир авуч алтын аладжакъ бала эди. Догъру айталар, арагъан белясыны да, мевлясыны да тапар. Бабахай да мевлямны таптым белледи. Эм тап шу дереджеге барды ки, оларны нишангъа озю чагъырды ве...

Белини гурюч терегининъ къабыкълы кевдесине таяп, банадан берли ойчан бир алда тургъан адамнынъ тиз къапакъларындан такъаты кесильген, кейф-эфкяры даа зияде бозулгъандай олды. О яваштан адымлап, былтырлары кучьлю рузгяр авдаргъан терекнинъ япалакъ кутюги устюне келип отурды. Тирсеклерини тизлерине таяп, башыны эки къолу арасына алды. «Савускъаным да элимден кетеятыр,– деди о теренден курсюнип.– Яраббим, не гунях ишледим де, мени эвлят бахтындан марум эттинъ? Огълумнынъ фикир-зикирини, намус-виджаныны, инсаф ве гъарезлигини чёпре тортасы киби бир ерге къарыштырып, оны сабийлик чагъларындан менден тутып алдынъ. Я къызчыгъымны, мерданемни манъа къалдыргъан олсанъ олмайдымы? Оны даа бетерине огъраттынъ, къарабаджакънынъ огълуна ашыкъ-севда эттинъ. Бирини элемден, бу ярыкъ дюньядан четлештирдинъ, экинджисини исе къорантамы акъаретлемек, эль-алемге масхара этмек ичюн башыма беля этип къалдырдынъ. Энди озюнъ айт, пыштавымны самайыма кетирмектен гъайры бу дюньяда меним ичюн даа не къалды?..

Алим, эльбет де, ахмакъ бир йигит дегильдир, киевим ола бильмейджегини анълайдыр... Анълайдыр амма, умют дюньясы дегенлер, чул тутмайджакъ бу севгисинден вазгече билирми? Оны Евпатория орталыкъларына, Салыкъ-Сиваш голю къаралтысына авуштырырым... Лякин дурагъы олмагъан къушлар ичюн узакъ месафенинъ не эмиети бар? Дюньянынъ четине гизлесем де, оны башта Саранынъ озю барып тапар. Козьден иракъ ерлерде келин-киев олур да, иш биткен сонъ, манъа эляллыкъ сорап келирлер... Айса, не япмалы? Оны бастырыкъкъа ташлайыммы?.. Эльбет, Алим беш-алты йыл анда ятса, Сара да озюне келир ве кимлерге менсюп олгъаныны анълар. Бу къолай иш, губернаторгъа козь этсе, оны бир куньде Сибирьге айдарлар, ер юзюнден тюсюни джоярлар. Я Сара? Бабасынынъ хаинлигини анълагъан къызы онъа омюр билля нефрет беслемезми?.. Алимге де языкъ, пек намуслы ве пек виджданлы бир огълан. Бабахайны ве онынъ къызыны олюмден, масхаралыкътан къуртарды. Эйиликке кемлик косьтермек олурмы...».

– Бабай, Майкъапар кельди, сени сорай, аджеле иши бар экен.

Бабахай башындаки агъыр тюшюнджелерден сескенип айынды.

– Насыл иш?

– Къуванчлы хабернен кельген. Бинъ пуд алмагъа Симферопольде сенинъ адынъдан мукъавеле имзалагъан. Эльверишли фиятнен савуштырдым, дей. Козьлеримнен корьдим, отьмек опип айтам, бир чанта сымарыш акъчасы кетирген. Бабай, магъарич деп, шу паралардан манъа он кумюшчик берирсинъми?

– Деф ол башымдан, сасыкъ эриф!– деди Бабахай кутюк устюнден ачувнен котерилип.– Мен санъа акъча дегиль, Алимге япкъан хиянетлигинъ ичюн джезанъны береджем. Донунъны чыкъарып, сени Алимге къамчылатаджам. О вакъыт озен ялысына шу айдутларны сен чагъырып кетиргенсинъ.

Юсуф абдырады. Бабасы не десенъ япар. Эгер шу тиленджи эриф пейда олгъан куннинъ экинджи сабасында Алим ичюн шамар ашагъан олса, шимди Юсуфны онынъ озюне котеклетмек истей. Алмаймы о!

– Ялан айтасынъ, бабай, о айдамакъларнен меним алып-береджегим ёкътыр.

– Ойлеми экен! «Аювнынъ» агъасы Селямет акъай бастырыкъта сенинъ адынъны анъгъан. Анда санъа да ер азырлап къойдылар. «Бабасыны олюмден къуртаргъан адамнынъ джанына къаст эткен меним огълумны да мында алынъыз»,– деп ялвардым. Бугунь келеджек олдылар. Бар, азырлан, ананънен сагълыкълаш...

Юсуфнынъ табиаты келирли-кетерли эди. Бабасына козьайдын къуванчыны айтмагъа кельген бу эриф «бугунь келеджеклер» сёзюни эшиткенинен, буз-бузлады, бутюн тенинен сарсылды. Къоркъудан балкъылдагъан козьлерини кетмекте олгъан бабасына тикип къалды. Онынъ аякъларына тюшип, ялвараджакъ-ялкъараджакъ, бир даа бойле шей япмайджагъына ант-емин этеджек олды. Лякин шу анде океси къозгъалып, уфачыкъ юмрукъларыны кимгедир саллап, багъыра-чагъыра алекет къопарды:

– Озюмни атарым, йипке асарым, пычакънен соярым! Дерья-денъизлерни ер юзюне акъызырым, сарайны сувгъа комерим...

Майкъапар сабырсызлыкънен азбарда доланып юрмекте эди. Бабахайны корьгенинен, онъа тараф алып чапты.

– Козьайдынлар олсун, къайнатачыгъым. Дженюбий Украинада къыш айлары бутюн мейва тереклерини сувукъ ургъан. Базиргян Ароновичнен анълашып...

– Ашыкъма, алмалар даа пишмеди,– деди Бабахай сувукънен.– Риджа этем, бугуньден сонъ манъа къайната деме, меним адымдан мукъавеле де имзалама. Бабанънынъ ишлерини бакъ.

Майкъапар бу къорантанен танышлыкъ асыл эткен сонъ «къайнатасыны» биринджи кере бойле эфкярсыз корьген эди.

– Бабаджан эфенди, сизни анълап оламайым...

– Пезевенк, элиньдеки бульбульни къачырдынъ, анъладынъмы? Емиш сатып юргендже, бар да Къарасувдан Сараны алып кель.

– Я анда о не япа?

– Не япсын, зевкъ ала, кейф чата.

– Бир озюми?

– Ёкъ, бир озю дегильдир. Бильмиш ол, Сара акъча сандыгъы башында бир озю зевкьлангъан ахмакълардан дегильдир. Алимнен кеттилер... Къана, мин каретагъа!

Араба азбар къапыдан чыкъкъан арада, Бабахай одасына къайтып кирди. Гъает арекетчен бир адам олгъанына бакъмадан, гъамлы бир алда купе-куньдюз потюклерини ве галстугыны чезип, дивангъа узанды. Онынъ тюшюнмеге де, башындаки фикирлернен огърашмагъа да истеги ёкъ эди. Башыны ястыкъкъа къойып, козь къапакъларыны юмгъанынен, омюринде биринджи кере кунь ярыгъында юкълап къалды. Эм къыбырданмадан, чевирильмеден юкьлады. Оны уйле ве экинди емеклерине чагъырмагъа келип-кеткен Нияр шорбаджысынынъ инсиз-тынсыз яткъанына айретленип, одадан сес-солукъсыз чыкъып кетти.

О бельки даа уянмаз да эди. Лякин гурь мыйыкъларындаки къашынтылар онъа аман бермедилер. Яры юкъу арасындан оларны тырнакъларынен къашытып бакъса да, дудагъы сызлагъан, агъыргъандай корюнди. Санарсынъ онъа юзлернен инджечик бизлерни санчып-санчып алалар.

Бабахай эки элинен мыйыкъларына япышып, козьлерини ачты. Бакъса, кимдир, дивардаки чокъ чыракълы шемьданны алевлендирген. Десене, акъшам олды?!

– Бабайчыгъым, сизге не олды, куньдюз юкълап, геджеси къаравуллыкъ япаджакъсынъызмы?

Бабаджан кери чевирильди. Диван артында кулип тургъан ярамаз онынъ къызы экен.

– Къайттынъмы, Сара?.. Риджа этем, дивардаки анавы кузгюни алып берчи,– деди о текрар мыйыкъларыны къашып.

– Кузьгюде корюльмез олар.

– Нелер?

– О хынзырчыкъларны шимди озюм косьтеририм. Бабай, башынъны котер. Вай-вай, мыйыкъ чытырманлыгъына бир сюрю ач къырмыскъа далгъан,– деп, узун къыллы мыйыкънынъ бир къанатыны тарап алды.– Мына, эки данеси тузакъкъа тюшти. Коресинъизми? Къана, бу тарафыны да бакъайыкъ. Кене эки данеси тутулды. Я бешинджиси къайдамы экен?

– Я сен оларнынъ къач дане олгъаныны къайдан билесинъ?

– Оларны отлакъкъа сайып йиберген эдим,– деди Сара куле-куле.– Сени уянтаджакъ олып, омузларынъны дам бешикдай саллап бакъсам да, файда бермеди, юкъунъ пек къатты экен. Лячаре...

Бабахай бойле шакъа ичюн башкъа бирининъ бель тозуны кокке савурыр эди, лякин къызынынъ гунасыз оюныны кулип кечирди.

– Етишкен къыз олсанъ да, шаянлыгъынъ къалмады. Сени Къарасувдан Майкъапар алып кельдими?

– Мен бир озюм къайттым. Симферопольге кетеджек олдым амма, Алим мени зорнен файтондан тюшюрди. «Шорбаджымнынъ эмиринден чыкъмагъа акъкъым ёкъ», деди.

– Яхшы япкъан. Я Майкъапар къайда къалды?

– Оны Къарасувдан дос-догъру Симферопольге эвлерине аткъардым...

Акъшам серинлигинде губерния меркезине келип кирген файтон кервансарайгъа дегиль де, кестане тереклери гурьлюгиндеки тарачыкъ сокъакъкъа бурулды. Анда беш-алты эвни кечер-кечмез, файтондан:

– Арабаны солгъа бур, къардашым,– сеси эшитильди.

Алим къозладан тюшип, салмакълы агъач къапыны ачты ве атларнынъ югенлеринден тутып, оларны мейдан азбаргъа тартып кирсетти.

– Бу меним эвимдир. Бугунь менде къонарсынъ. Ёллар хавфлы.

Олар азбаргъа киргенлеринен, пычма ташлардан къалангъан бир къатлы сары кирамет бинанынъ сачакъларындаки гогерджинлер къанатларыны шапылдатып, кокке авелендилер. Гогерджин дер экеч, эвден орта яшларында беш-алты бала чыкъып, бабаларыны къучакълап алдылар.

– Вадим, къайттынъмы джаным!– деди олардан сонъ босагъада пейда олгъан ал янакълы эсмери къадын.– Мусафир, эвге буюрынъыз!

– Атларны туварайыкъ да, буюрырмыз, Василиса. Сен аш-сув тедаригини корь, ёлдан ачыкъып ве ёрулып кельдик,– деди Бетлинг.

Олар атларны экевлешип туваргъан сонъ, азбардаки чешмеде къокъулы сабуннен эллерини-бетлерини ювдылар.

– Вадим Мердиевич, мис къокъулы бу сабунны къайдан таптынъыз?– деп тааджипленди Алим.

– Тюкяндан алдым, къардашым. Бегендинъми?

– Аджайип къокъусы бар. Эгер анам ичюн бир кесечик тапсам...

– Къасеветинъ олмасын, оны тапармыз, къардашым. Эвге буюрайыкъ.

Олар донатылгъан софра башына кечкенлеринен, бутюп къоранта къонакъ одасына кирди. Араларында къарт бир къадын ве он дёрт-он беш яшларында дюльбер бир кьыз да бар эди.

– Хош кельдинъ, мусафир!– деди къартий.– Айып этме, емегимизге буюр...

Бундан сонъ ич кимсе агъыз ачмады. Сес-солукъсыз ашадылар.

Алим мусафирчен къартийнинъ муляйим чересине козь къыйыгъындан назар ташлап, оны озюнинъ тувгъан анасына бенъзетти. Къонакъбайнынъ анасы, я да къайнанасыдыр, деп фарз этти. Онынъ янындаки шайлы къыз исе тыпкъы Алимнинъ мерум аптеси Мерьем эди.

Аштан сонъ Вадим Мердиевич Алимни диварлары орьнекли аджем килимлеринен ортюльген уфакъ бир одагъа теклиф этти.

– Меним янъгъыз башымда къара къаве ичкен ханем мына бу одадыр,– деди о.– Къавени ютум-ютум ичип, чешит ойларгъа, муреккеп меселелер акъкъындаки фельсефеге далам. Куньдюзки иштен сонъ, ёрулгъан мийимде баарь кунеши парылдап янгъандай ола. Мен мына шимди...

Эким одадан чыкъкъан арада, Алимнинъ козьлерине стол устюне дестеленип къойылгъан ресимли журналлар илишти. Олардан энъ усттекисини элине алып, эджелеп окъуп башлады. Албу исе Африка деген мемлекетте уфачыкъ бойлу адамлар яшай ве къама-сунгю такъып, эки куннинъ биринде озьаралары дженклеше экенлер. Башкъа адамлар киби олар да бала-чагъалы олып...

Алим ресимли макъалеге шу дередже далды ки, экимнинъ къаве табагъынен къайтып кельгенини сезмей къалды.

– Сорамасы айып олмасын, къардашым, русчаны сен къачан огрендинъ? Бильгениме коре, кой мектеплеринде русча окъутмайлар.

– Вадим Мердиевич, рус элифбесини манъа Сара ханым огретти. Къыш айлары, хусусан хаста яткъан вакъытларымда, заметини аямады, башта алифбенен, сонъундан айры китапларнен келип башлады. Оларда язылгъанларны озю окъуп анълатты, сонъундан манъа да окъутып бакъты. Козьлерим алдында бам-башкъа янъы бир алем ачылгъан киби олды. Ресуль эфендининъ араб элифбелеринен язылгъан китапларында эвель заман эфсанелери сёйленсе, буларда дюньядаки бугуньки кунь айтыла. Пек меракълы. Сара манъа Степан Разин ве Емельян Пугачёвнынъ аяты акъкъында гизлиден басылгъан китапларны да тапып кетирди. Аферин батырларгъа, Саранынъ айткъанларына коре, олар къоркъу бильмез акъайлар экенлер. Хорлангъан-талангъан миллионларнен койлюлерни башларына топлап, падиша тахтына къаршы дженк ачкъанлар ве...

– Къавеге буюр, къардашым, суваятыр,– деди чырайы бир кереден апакъ кесильген Бетлинг.– Олар падиша джинаетчилери эдилер. Сара санъа эйиси франсыз романларыны тапып кетирсин. Франсызларда хусусан севги маджералары акъкъында аджайип эсерлер бар.

– Куню кельгенде оларны да окъурмыз, Вадим Мердиевич. Амма шимди факъыр-фукъарелерни эписинден зияде Пугачёв киби адамлар меракъландыра.

– Мен падишагъа бойсунгъан бир затым, къардашым, ойле башыбозукъларнен алып-береджегим ёкъ,– деди Бетлинг джиддий бир тавурнен.– Кель, эйиси башкъа бир мевзуда субетлешейик. Санъа Сара нафиле ерде урьмет косьтермейдир. Бунынъ себеби севгиде дегильми экен?

– Озюм де анълап оламайым, Вадим Мердиевич. Лякин менде ойле бир дуйгъу асыл олды ки, биз, гьалиба, омюр билля екдигеримизни унутмамыз.

– Унутмагъанда не файда? Кяинат яратылгъандан берли гедженен куньдюз къавушсалар да, бири-бирининъ пешинден етип оламайлар, чюнки табиат къанунлары ойле экен. Джарлылар барлыларнынъ артындан етмек оларнен тенъешмек ичюн богъаз-богъазгъа кельселер де, джемиет инкишафынынъ иляий къувети оларгъа тегин турунъыз, дегенимден чыкъманъыз, деп, манълайларына къакъыштыра ве несиль-несильден миллионларны джарлы, айры бир адамларны барлы этип ярата. Бундан бинълернен йыл эвельси шай олгъаны киби, юз бинъ йыл сонъ да шай къаладжакъ. Бильсенъ керек, ер курресининъ эки къутубы бар. Олардан бири дженюпте, экинджиси шимальде. Инсанлар да вазиетлерине коре эки къутупта яшайлар. Сен мектеп тасили корьмесенъ де, дюньянынъ къач буджакъ экенини анълагъан ачыкъкозь генч бир койлюсинъ. Арабанъны эрте ярыкъ туварып, оны озь меджанъа чекип къойсанъ, агъырмагъан башынъа явлыкъ багъламаз эдинъ.

– Куню кельгенде ойле япарым.

– Давранмакъ керек, къардашым, кечике билесинъ. Сен озюнъни гурьлеп акъкъан дагъ озенине ташлагъансынъ. Бу озен сени учурымгъа алып бараджагъыны билесинъми?

– О акъта тюшюнмедим.

– Айса билип къал: сенинъ севги маджеранъ къызнынъ бабасыны фаджиалы азапларда къалдырды. Башкъа бири олса, якъанъны бошар да, кельген ёлунънен кет, деп, белялы башыны сенден къуртарыр эди. Озюнъ бильгенинъ киби, Бабахай пек мераметли ве незакетли бир адамдыр. «Алим меним джанымны къуртарды», деп сени аля бугунь сарайда тута. Эйиликке кемлик косьтермек яхшы шей дегильдир, къардашым. Къызнынъ табиаты енгиль исе, сен атик ве дургъун бир йигитсинъ, сувундыр оны бу олмайджакъ севги дердинден. Озюнъ де шашмалама, керек олса, айт манъа, Бабахайнен келишип, сени авлакъ къаралтыларындан бирине каялыкъ ишине авуштырыр.

– Вадим Мердиевич, саф севги ичюн авлакъ ерлер да маниа ола бильмез.

– Инатлыкъ, къардашым, тек эшекке ярашыр. Дюнья къурулгъандан берли инсанларнынъ анъларында ве турмушларында къатып къалгъан акъикъаткъа къаршы кетмек, нафеле ерде башынъны таш диваргъа урмакъ демектир. Бундан башынъ тешилир.

– Вадим Мердиевич, керчек акъикъат – бизим севгининъ озюдир. Бу акъта Саранен лаф этмесек де, мен эминим, джанымыз сагъ олдыкъча, екдигеримизни ич бир вакъыт унутмайджакъмыз.

– Бельки шайдыр, лякин шуны да билип къал: табиатта къышнен яз бири-бирине къошулмагъаны киби, сиз де омюр билля къавушып олмайджакъсынъыз. Бабахай дженаплары сени къызына киев этмекни шанына да, намына да, намусына да сыгъдырамаз.

– Билем.

– Бильсе эдинъ, къызнынъ башыны айландырмаз эдинъ.

– Вадим Мердиевич, мени догъру анъланъыз, мен онынъ башыны айландырмадым.

– Айса?

– Бизни юреклеримиздеки чокъракъ сувларыдай пак севгимиз тапыштырды.

– Севги экен! Лейлянен Меджнун олгъанлар! Сен эски заман масалларына инанасынъмы ёкъса? Сынфий зытлыкъ акъикъаты о сой уйдурма къараманларны ернен ексан этти. Аджеба, бу маниадан сен насыл кечерсинъ?

– Манианы енъмек ёлунен!– деди Алим котеринки бир давушнен.– Сара разы олса, бабасынынъ байлыкъларындан вазгечер де, бизим тёшексиз, ястыкъсыз дам эвчикке келип кирер.

Бетлинг бирден скемлесинден турып, эмин-эркин отурмакъта олгъан Алимге тааджипнен бакъты.

– Анълаштынъызмы?

– Ёкъ, бу акъта лаф этмедик.

– Я, Сара разы олмаса?

– Олур, мытлакъа олур. Мен онынь фикирлерини эзберден билем ве озюмден зияде онъа инанам.

Бетлинг къайтадан ерине чёкти, башыны тёбен алып ойларгьа далды. «Бу дюньяда не десенъ олур,– деди о озь-озюне.– Шаян пери инатлыгъына барып, мутешем сарайны дам эвге денъиштирир, аякъларына папуч киер, ыргъат огълу ыргъаткъа гизлиден акъайгъа чыкъып, бабасыны эль-алем масхарасы этер. Боллукъ деген шей инсангъа не десенъ яптырыр. Бабахайгьа языкъ, тырышувлары бир ан ичинде куф олып къаладжакъ. Апансыздан эседжек бу дешетли рузгяр чечекленген бу къорантаны, козь ачып юмгъандже, бедбахт, перишан этеджек. Эбет, шиддетли, дешетли, къоркъунч рузгяр... Къадынгъа чевирильген бу дживан къызны насыл этер де, кене къызлыгъына къайтарырсынъ? Экиси де деликъанлы чагъларында, дамарларында къан чагълай, шунынъ ичюн де бурунларындан эрекни корьмейлер. Кетишат фаджиалы акъибетленеджек. Имдат къайда...».

Алим, «озюмден зияде онъа инанам», десе де, къальби бельгисиз ынджынувлар атеши ичинде эди. Эльбет, олар севги акъкъында тек бир кере агъыз ачкъан эдилер. Олар мевджут чифтликни болюнмез бутюнлик зан эте эдилер. Бунъа экиси де эмин эди. Олар первасыз генчлик теэссуратларына къапылып, оглериндеки афатлы учурымны акъылларына биле кетирмедилер. Догъру, Алим сарайгъа ишке киргенде энди биринджи бакъышта юрегинден эсир алынса да, бунынъ бир кунь ола севгиге барып чатаджагъыны бильмей эди. Саранынъ иляий дюльберлигине тек козь къыйыгъындан бакъып сукълана эди. Бу къыз онъа акъикъатен, эль етмейджек йылдыз олып корюнди. Лякин Саранынъ тек тышкъы къыяфети дегиль де, табиаты да, шырын сеси де, адамларгъа мунасебети де, затен бутюн барлыгъы рухий джазибеликтен ве самимиетликтен ибарет эди. Алим мына бу инсаний гузелликлерни афталарнен, айларнен козеттикче, яваш-яваш оларгъа берильгенини, къальбен Саранынъ эсирине чевирильгенини сезмей къалды. Шимди онынъ ичюн ер юзюнде ялынъыз бир адам – Сара къалды, онсыз яшайыш ёкъ эди. Онъа наиль олмакъ мумкюнсизлиги исе оны чекильмез азапларда къавратып, юрегини къатий бир къараргъа кельмеге меджбур этти: олюм бар – айрылыкъ ёкъ, деди о озь-озюне...

Куньлерден биринде янъгъыз башларында къалып, Сара Пушкиннинъ шиирлерини китаптан ве эзберден буюк бир эшкънен окъугъанда, Алим догърудан-догъру онынъ джошкъун эля козьлерине бакъып: «Севги мына бойле даимий ве самимий олмасы керек,– деди.– Керчектен севдинъми, олюм бар – айрылыкъ ёкъ!». «Эльбет, олюм бар, лякин омюр билля айрылыкъ ёкъ!– деди Сара къызара-бозара ве Алимнинъ манълайындан опьти.– Эр даим сеннен берабер олмакъ ичюн мен эр сой эзиетлерге де, махрумлыкъларгъа да, олюмге де азырым. Лякин асретликке ич бир вакъыт чыдап оламам».

Вадим Мердиевич чокъкъа сюрьген къолайсыз сукюнеттен сонъ, сувып къалгъан фильджандан бир ютум къаве ичип, аякъкъа турды.

– Ёрулгъандырсынъ, къардашым, шакъамы я отуз-къыркъ верстлик чукъурлы-ташлы ёлны кечип кельдик. Энди саба ола – хайыр ола, санъа ятаджакъ еринъни косьтерейим.

Алим тарачыкъ бир одада геджеледи. Лякин пенджеренинъ ачыкъ, оданынъ авасы тазе олмасына бакъмадан, сабагъадже юкълап оламады. Саранынъ келеджектеки такъдирини ойланды. «Эким бу лакъырдыны нафиле ачмады,– деп тюшюнди о.– Башта шорбаджынен лаф эткендирлер. Мени башкъа бир къаралтыгъа кочюрселер де яман олмаз эди. Анамны яныма алыр эдим. Я Сара?.. Оны сарайда килитлеп тутмазлармы?.. Къачар! Бульбулим мытлакъа мени келип тапар. Сонъ... Къаравулларынен Бабахайнынъ озю келип етер, мени, сайып-севген адамыны халкъ ортасында ит масхарасы этер. Кет, къаралтымдан деф ол, бир даа козюме корюнме, дер».

Бабахай Алимге, акъикъатен, бутюн ыргъатларындан яхшы бакъа. Анасына деп, бир къач кере окъкъалыкъ башшекерлер, къуту-къуту емен къавеси, къолум-къомшуларына деп, эски эльбиселер берип ёллады. «Зарур олып къалмаса, иш акъкъынъны эслилешкен сонъ топтан алырсынъ, озюнъе эв яптырып, джемааткъа кьошулырсынъ», деген эди. Я Алимнинъ Сарагъа беслеген севгиси энди аян-беян олгъан сонъ шорбаджысы онъа не дер? Алимнинъ япкъаны эйликке косьтерильген кемлик дегильми?..

Онынъ тюшюнджелери орюмчек ювалары киби къарышты. Онынъ Сарадан вазгечмесини истейлер. Инсан озь юрегинден вазгечерми? Я Раббим, адамларны бир шекильде, бир къыяфетте яратып, оларны не ичюн бири-бирине ят табакъаларгъа больдинъ? Бирлери ач къашкъырлар, къалгъанлары бичаре къозулар! Кучьлюлер кучьсизлерни айдаштырып юрелер. Келеджекте де бойле оладжакъ эмиш. Я акъ-адалет къайда?..

Саарь кунешининъ ильк нурлары азбардаки юксек кестане тереклерининъ таджларыны алтынгъа бояды. Танъ атмасы Алимнинъ ёргъунлыкъ бильмеген беденине къайтадан тендюристлик ашлады.

Алим тез кийинди ве эрте-ярыкъ къонакъбайларны раатсызламайым деп, пармакъ уджларына басып, азбаргъа чыкъты.

Салгъыр беттен эскен серин ель чименликлернинъ къокъусынен бирликте озен ялыларындаки табакъ эснафханелерининъ гонъюльге хош олмагъан исини ве иш куньлери энди башлагъан демирджи тюкянларында тезьяларгъа узьлюксиз урулгъан токъмакъларнынъ сагъыр тонкъулдысыны кетирмекте эди. Алим алель-аджеле атларны екип, къозлагъа секирип минди ве тельбевлерни чекип, энди азбардан чыкъайым дегенде, эвден Бетлингнинъ уйкен къызы чыкъып къалды.

– Агъам, сиз къайда ашыкъасынъыз? Къавалты емеги азыр олаятыр. Бабам да кийинеятыр. Баре бирер фильджан къаве ичер, эдинъиз.

– Елджу ёлуна ярашыр, гузель къыз,– деди Алим мефтун этиджи тебессюмнен къызгъа бакъып.– Ава булутлады, итимал къушлукъ мааллеринде ягъмур сепелер. Василиса ханымгъа, Вадим Мердиевичке ве къартийге мусафирперверликлери ичюн тешеккюримни бильдир. Багъышла къардашым, адынъ не ола я?

– Лиза! Лизаветта Мердиевна...

Шу арада Бетлингнинъ озю чыкъып къалды.

– Танъ хоразы, санъа не олды я?– деди къозладаки Алимнинъ огюнде токъталып.– Сабалыкъ емегимизден Бисмилля биле этмединъ. Мына бу къокъулы сабунларны ал , ёл устю Къарасувда ананъа ташлап кетерсинъ. Оларны манъа Петербургдан кетирген эдилер,– деп кягъыт бурюмини Алимге узатты.– Булгъар гулюнден ясагъанлар. Санъа, къардашым, сонъки риджам шудыр: сен яхшы бир къорантагъа тюштинъ, озюнъе чукъур къазма. Сонъки пешман – башкъа душман дегенлер, акъшам айткъанларымны тюшюнип бакъ.

– Тюшюнирим, Вадим Мердиевич,– деди Алим гонъюльсизликнен. – Айды, сагълыкънен къалынъыз!..

Файтон шеэр меркезиндеки эки – учь къатлы кирамет тёпели эвлер огюндеки япалакъ ташлы ёлдан кечип, бир къач дакъкъадан Кефе ёлуна барып чыкъты. Лякин араба Салгъыр копюрине бурулайым дегенде, аркъа тарафтан чокъ давушлы сес-шамата къопты. Чапмакътан нефеси тыйылгъан ярма сакъаллы полис афакъанлы давушынен джекирди:

– Токъта! Копюрни кечмек ясакъ этильди.

– Забит эфенди, не олды?

– Не олсун, энди делилер де къозгъалдылар. Гедже ярысында баш экимнинъ, къаравулларнынъ къол-аякъларыны багълап, насылдыр бир пезевенкнинъ ызгъыштырувынен, губернатор азретлерине арзуалда булунмакъ ичюн, койден тап мында сюрюшип кельгенлер. Биз оларны къамачавгъа алдыкъ, шеэрден чыкъарып, запарталарыны береджекмиз. Ана, келеятырлар. Тез ол, арабанъны ёл ягъасына чек!

Алим артына айланып бакъты. Эдеп ерлерини ве башларыны чул-чубурнен ортькен инсан беденли бир сюрю джанлы джесет инджечик къолларыны ачувнен авагъа саллап, нелердир багъырып-чагъырып, зор-зораки адымламакъта эдилер. Оларнынъ пешинден къувып кельмекте олгъан забитлер исе тобулгъыларыны онъгъа-солгъа саллап, чызмаларынынъ окчелеринен делилерни къакъыштырып, оларны тез юрмеге ашыкътыра эдилер. Олар бири-биринден фаркъ этильмейджек дереджеде азгъан-тозгъан бир къыяфетте эдилер.

– Сагъырлаштынъмы, не мараз, санъа айтам, арабанъны ёл четине чек!– деди полицай ве атларнынъ югенлерини къап-къач этип, файтонны къалдырымлар устюне чыкъарды.– Ебермеге бир куньлери къалгъан бу езитлер падишадан сопа дегиль де, аш истейлер. Копюрни кечейик де, анда ягълы-къатмерли сопа ашарсынъыз.

Адамлар сюрюси ве забитлер копюрнинъ экинджи башына чыкъып, сол тарафкъа, орманлыкъкъа бурулгъандже, полицай атларнынъ башларыны бошамады.– Энди огъурлар олсун, ёл ачыкъ!

Лякин араба копюрни кечип, таш ёлгъа чыкъкъанынен, файтон ичинден меджалсыз, къарылгъан бир давуш эшитильди:

– Алла ашкъына, къардашым, тездже айда! Мевлям мени бир даа шу хынзырларнынъ панджасына тюшюрмесин, тип-тири богъып ольдюрирлер...

Къапы перделери ортюли, бош арабада ансыздан пейда олгъан бельгисиз адам Алимни пек айретлендирсе де, ялварыджы давушнынъ тесирине къапылып, тельбевлерни тартты, къамчысыны бир къач кере атларнынъ янбашларына тюшюрди. Геджелерини раатлыкьта кечирген атлар файтонны къуш къанаты тезлигинен енгильден алып чаптылар. Шеэр дживарларына чыкъып, Терекли кою этрафындаки орманлыкъкъа кирген сонъ, Алимнинъ сабыры чыдап оламады.

– Эй, бейнадем огълу, сен кимлерден оласынъ?

Андан сес-солукъ эшитильмеди. Алим оны юкълайдыр, беллеп, атларны ёл ягъасына, чам тереги тюбюндеки сув улугъына янаштырды. Озю де къангъандже сув ичип, файтоннынъ къапы пердесини ачып, ичери бакъты. Анда кирпи киби томарланып, ипрангъан джуббели, ал фесли, ялынаякъ бир адам ятмакъта эди. Лякин перде ачылып, ичериге кунь ярыгъы ургъанынен, адамнынъ козьлери фалташ киби парылдап, теляшнен бакътылар. Томарлангъан мучелери бирден йиберилип, аякъ устюне атылып турды.

– Огълум, мени афу эйле, копюрден кечеджекте изинсиз-рухсетсиз арабагъа сокъулдым. Мен джинаетчи дегилим, ич бир къабаат ишлемедим. Акъыл-идраким башымда исе де, дёрт йылдан берли мени...

Алим джакъларындаки ве беден мучелериндеки суеклери тирелип къалгъан ве язнынъ чиллесинде баштан-аякъ дыр-дыр къалтырагъан ихтиярнынъ аизарлы ялварувыны сонъунадже динълеп оламады.

– Къартым, ёл кенарында ашхане бар, тюшинъ арабадан, сизге бир чанакъ шорба алып берейим.

– Сагъ ол, огълум! Мени бу орталыкъта корьселер, кене якъаларлар. Эйиси ормангъа далайым, козьден чекилейим. Сеит-Джелильнинъ адамлары манъа мында да тынчлыкъ бермезлер.

– Сеит-Джелиль?.. Кимдир, о полисмы?

– Даа бетери, Иблиснинъ сарыкълы огълу... Копюрли кой халкъынынъ лянетли душманы...

Алимнинъ чатма къашлары манълайында тююмлешип, аджепленюв теэссуратындан къара козьлери бираз даа ирилешкендай олдылар. Бельгисиз сезгилери аякъ устюндеки къартны къучакъламагъа давет этселер де, лякин бу адам Ресуль эфендиге ич де ошамай эди. Сеси де къарыкъкъан, богъазындан зорнен чыкъа.

– Сеит-Джелиль эфенди муфти олды, эки йылдан берли Симферопольде яшай,– деди о гонъюльсизликнен.– Шимди меним ёлум Къарасувбазардан кечеджек, файтондан тюшменъиз. Бир къач кунь меним анамда Алла мусафири олурсынъыз.

– Огълум, сен озюнъ кимлерден оласынъ?

– Мен Копюрли койлюйим, къартым. Азаматнынъ огълу.

– Алим?!.. Меним зийрек, акъыллы, батыр Алимим!– деди къарт ве озюни артыкъ аякъ устюнде туталмай, Алимнинъ омузларына авдарылды.

О сес-солукъ ве козьяш чыкъармадан, ич чекип агъламакъта эди. Алим оны къадифе отургъычкъа таяп, улукътан къопкъанен сув кетирди, титремекте олгъан дудакълары арасындан онъа бир къач ютум сув ичирди. Саранынъ нагъышлы явлыгъыны салкъын сувгъа батырып, онынъ манълайына къойды.

– Сагъ ол, огълум, кене корюштик. Бу кересинде имдатчым олдынъ. Дюнья тургъандже бахтиярлыкъта яша. Манъа кетмек, гизленмек керек,– деди о бель устюне котерилип.

– Ялварам сизге, оджам, бир къач кунь бизим эвде къонакъ олунъыз. Анам бабамны гъайрыдан корьгендай севинир.

– Олмаз огълум. Сеит-Джелиль эфенди де, онынъ чанакъяларлары да ярым аданынъ бутюн кошелерини ахтар-тёнтер этерлер. Мен оларнынъ хас душманы олдым, чюнки мульк сенетлеринен, вакъуф топракъларынен япкъан айын-оюнларыны билем. Делиханенинъ ярысы делилер дегиль де, меним киби адамлардыр. Манъа бу орталыкътан деръал джоюлмакъ керек.

– Оджам, рухсет этсенъиз, бильмек истер эдим: ёлунъыз къайда?

– Ёл сеферинде олип къалмасам, Кавказ бетлерге, йигитлер диярына баш урмакъ истейим. Бойле юрюшлерге яшлыкъ чагъымда алышкъан эдим.

Алимнинъ къашлары къайтадан тююмлешип, чырайы бираз даа кедерленди: аджеба дюньясынен ведалашмакъ дереджесине кельген бу кучьсиз-меджалсыз ихтияр делилер чылгъынлыгъына къапылмадымы экен?..

– Оджам, яшлыкъ чагъларынъызда япкъанларынъызны текрарламакъ сизге пек къыйын олур. Аз бучукъ раатланмакъ, усть-башынъызны денъиштирмек керек. Эвимиз тена ве хавфсыз бир малледедир. Ич олмадым яз айларыны бизде кечиринъ.

– Олмаз, дедим огълум, кене дегенимни текрарлайым. Делихане адамларыны къозгъагъан мен олдым. Демек, ишлеген «джинаетим» бир къат даа артты. Алла падишанынъ озюни де, онынъ векиллерини де, Сеит-Джелиль эфенди киби муфтилерни де ернен ексан этсин. Олар озьлерининъ гъарез менфаатлары ашкъына авам халкъны ёллар ичине ач-зелин къалдырмагъа да азырлар... Сен, огълум, танылмайджакъ дереджеде оськен, буюген ве мына санъа деген баба йигити олгъансынъ. Арабаджылыкъны кимге япасынъ?

– Бабахайгъа ыргъат юрдим. Бильсенъиз керек, онъа Бобович де дейлер. Яхшы адам, факъыр-фукъаре онъа ишке кирмеге тырыша.

– Билем мен оны, койлюлерге къаш якъам деп, козьлерини чыкъаргъан, къан-терлеринен етиштирильген мал-махсулны бешке алып, он бешке саткъан ийлекяр бир езиттир. Базиргян ве помещик олмакъ ичюн мытлакъа башкъаларынынъ къаныны сувурмакъ керек... Огълум, мени энди излеп башлагъандырлар. Янынъда аз бучукъ отьмегинъ бармы? Тюневинден берли агъызыма чёп биле алмадым.

– Мына шимди ашханеден сизге бир чанакъ этли шорба алып келирим.

– Ёкъ, ёкъ, керек дегиль, дуярлар. Къысмет олып акъшамгъадже чёль койлеринден бирине барып етсем, ниметимни андан тапарым. Сени корип, янъыдан дюньягъа кельген къадар олдым. Ананъа селямымны бильдир, огълум.

– Оджам, мен мына шимди...

Алим ёл кенарындаки дам тёпели алчачыкъ ашханеге чапып кирди ве арадан бир дакъкъа кечмеден, андан балабан бир отьмекнен ве ярым окъкъалыкъ къашкъавалнен къайтып кельди.

– Оджам, айып этменъиз, эльде тутуладжакъ киби башкъа ич бир шей тапылмады. – Алим оларны Ресуль эфендининъ эллерине туттырып, дон учкъурнынъ арасындан бир авуч алтын ве кумюш акъча чыкъарды. – Буларны да алынъ, оджам, сизге элял олсун.

– Огълум, отьмегинъ ве къашкъавалынъ ичюн сагъ ол, лякин паранъ керек дегиль. Оны озюнъде къалдыр. Сен бунджа параны къайдан алдынъ?

– Оларны шорбаджым эки йыл эвельси эдие оларакъ берген эди. Анамда къалдыраджакъ олдым. Алмады, къоркъты...

– Шорбаджынъ джумерт адам эмиш, – деди Ресуль эфенди инамсызлыкънен. – Я онъа не эйилик ишлединъ?

– Оны ве къызыны геджелейин бир айдуттан къуртаргъан эдим. Бу элял парадыр, оджам, ялварам сизге, ред этменъиз. Инсанлыкъ алыдыр, узакъ ёлларда керек олур.

– Азиз огълум, балалыгъынъдаки шефкъатлыгъынъ янынъда къалгъан. Юрегинъ омюринънинъ сонъунадже ёкъсулларгъа, бичарелерге мерамет, аджынув нурларынен сюсленсин. Мени ёлда якъалая билирлер, пара арамгъа кетер. Оны озь янынъда къалдыр. Сен даа яшсынъ, къысмет олса, той тедаригинъе, эвли-баркълы олмагъа керек олур. Айды огълум, бакъий сагълыкъ...

Ресуль эфенди бойле деди де, отьмек ве къашкъавал парчасыны джуббеси тюбюне сокъуп, къолтукъларындан туткъан Алимнинъ ярдымынен файтон басамакъларындан тюшти.

– Олюм-кетим дюньясыдыр огълум, эгиль манъа, сонъгъулыкъкъа козьлеринъден пост эйлейим...

Къуббе кокке котерилеяткъан кунеш баш устюнден атешли нурларыны ер юзюне сепип башлагъан эди. Ресуль эфенди ёл ягъасындан башлагъан къалын эмен терекли ормангъа киргенинен, козьден гъайып олды. Лякин Алим даа баягъы вакъыт о кеткен тарафтан назарыны алмады. «Омюр анълашылмагъан бир шей экен, – деп, терен аизарнен кокюс кечирди. – Меним оджам акъ-адалет ичюн курешти, Копюрли койлюлерни белядан къуртармакъ ичюн чекишти, бунынъ ичюн оны делиханеге ташладылар. Менфаатперест Сеит-Джелиль эфенди акъ-адалетке къаршы чыкъты. Мемиш Челебининъ фитнесине къошулды, койлюлерни эв-баркъларындан, ата-баба топракъларымдан марум этти де... муфтиликке котерильди. Огъурсыз такъдир акъикъий инсанны – Ресуль эфендини кийик орманлар ичине, къачакълыкъкъа укюм эткен олса, яланджы адамны – Сеит-Джелиль эфендини адалетсизлик тахтына минсетти. Бунынъ сонъу не оладжакъ? Экимнинъ айткъаны киби, омюр билля бойле девам этеджекми?..».

Ильк баарьнинъ сонъки куньлери эди. Къурбан байрамынынъ экинджи кунюне илян олунгъан дервиза лакъырдысы бир афта эвельси башлап, этрафтаки дёрт пара койни айланып чыкъты. Дервизагъа шу этрафтаки энъ метинли курешчилер чагъырылгъан.

Алим байрамнынъ биринджи кунюни эвлеринде кечирип, саба намазындан сонъ эсли-башлыларнынъ эллерини алып чыкъты, къурбан сойгъан эмджесининъ къорантасынен шенъ-шерамет байрам емегини еди, янында юк этип ташыгъан параларыны эмджесинде эманетте къалдырып, акъшам базары Къаравуллар мейданында пей олды.

Къаравуллар мейданы куньдюзлери бом-бош турса да, акъшамлары эглендже къыдыргъан генчлернинъ топлангъан ери ола эди. Мында олар Насредин оджа ве Ахмет ахай лятифелерини айтыша, озьаралары чынълаша ве йырлаша эдилер.

Бугунь акъшам олар эр вакъыттакинден чокъ эдилер. Чарелерине коре кийинип-къушангъан яшлардан бир сюрюси келеяткъан Алимнинъ огюне чыкъып, онъа урьметнен байрам хайырладылар, эль тутуштылар. Шакъамы я, байрам куню оларгъа Бабахайнынъ файтонджысы келип къошулды! Олар Алимнинъ табанада косьтерген йигитлигини де унутмадылар.

– Алим, ярын дервизада курешеджекъсинъми? – деп сорады табана къалафаларындан бири. – Яшларнен курешке башта Ибраим байнынъ огълу Къурт-Амет чыкъаджакъ экен. Шимди саба-акъшам оны къой шырданынен беслеп, курешке азырлай экенлер. Онынъ елькесини ерге тийсетсенъ, эпимиз гъает хошнут олур эдик.

– Дервизада мен олмайджагъым, ярын шорбаджымнынъ аджеле иши бар, сабадан Феодосиягъа кетеджекмиз. Онынънен сен озюнъ куреш. Къурт-Амет де бабасы киби хынзыр бир эрифтир.

– Ойле амма, оны йыкъсам Ибраим бай эртеси куню мени иштен айдар. Сен исе шимди сербест учкъан бир къушсынъ, огълуны йыкъсанъ, бабасыны да муслакъ чукъурына тюшюрген къадар олурсынъ.

Генчлер кулюштилер. Олар мейдан этрафындаки тал къораларгьа аркъаларыны таяп, экинджи тарафта чинълашмакъта олгьан яшларнынъ йырына къошулдылар.

Олар ятсыгъадже чынълашты, къонушты ве бири-бирине икметли вакъиаларны икяе этерек, эглендилер. Муэззин минареде пейда олды, «Аллау-экбер» дегенинен, озьара сагълыкълашып, эвлерине даркъалдылар.

Алим эвлерине кирип, эр вакъыт япкъаныдай анасындан эляллыкъ сорады, онынъ элини пост эйлеп, кене азбаргъа чыкъты.

– Сакът ол, балам, ёллар хавфланды, дейлер, – деди Кериме татай огълуны азбар къапыгъадже озгъарып. – Селямет акъайны халкъ кефилликке алгъан, шимди санъа тиш къайрап юре экен. Барып да интикъам аладжакъ олып...

– Къардашынынъ дубарасына огърамакъ истейдир, – деди Алим белиндеки къаманынъ сапындан тутып. – Раатсызланма, аначыгъым, байрам геджеси санъа татлы юкъулар къысмет олсун...

Орталыкъ тынч ве тена эди. Ибраим байнынъ эки къатлы бинасында биле бутюн чыракълар сёндюрильген эди. Алим серт адымларнен кетти. Шалтыравукъ копюрден кечип, къыр ёлуна бурулгъан сонъ да тыныш алмадан адымлады.

Эльбет, ярынки куреш оны пек меракъландыра эди. Кой аралары курешлерини бир къач кере корьсе де, шеэр дервизаларындаки метинли пельванларны даа ич бир кере сейир этмеген эди.

Алим сарайгъа танъ атмаздан эвель келип етти. Къапыджы юкъуда олгъанындан, таш исаргъа тырмашып, азбаргъа секирип тюшти. Мында да эр ер сукюнет ичинде эди. Алим ильк эвеля гульзар мейданына кирди. Сабанынъ саарь думанында андаки гуллер, сыра-сыра экильген бинъ бир тюрлю чечеклер муджизевий къыяфетлерге кирип, сархошландырыджы хош къокъуларыны чевре этрафкъа сачмакъта эдилер. Гульзарнынъ ортасындаки гольде къанатларыны керип тургъан балабан таш лейлекнинъ чёкючинден сув фышкъыра. Лейлек, учайым дер киби, къанатларыны яйып, тельгенип турмакъта.

Алим хайлы вакъыт гульзарны зевкънен козеткен арада, биринджи хоразлар чагъырды. Бабахай саарь вакъытында кочермиз деген эди. Алим арангъа кирип, атларны къашынгъалады, оларны екмеге азырлады.

– Алим, сен энди мындасынъмы?

Алим абдырагъандай олды: не демек олсун, олар эки куньден берли бугунь биринджи кере корюштилер.

– Сара ханым, бугунь эрте уяндынъыз.

– Юкълап оламайым, Алим. Не ичюндир бильмем, бет сыманъ сабагъадже козюм огюнден чекильмеди. Анайнынъ сагълыгъы насыл, байрам бахшышымны онъа бердинъми?

– Аллагъа шукюр, анам бир ёрукътыр. Бахшышынъ ичюн санъа узун ве бахтлы омюрлер тиледи.

– Алим, сен гъамлы-кедерли корюлесинъ, не олды я?

– Ич бир кедерим ёкътыр, Сара ханым. Эшиткендирсинъ, бугунь шеэрде дервиза оладжакъ. Та Багъчасарайдан чалгъыджылар, этрафтан энъ намлы курешчилер чагъыртылгъан. Манъа исе мына шимди Бабахай эфендинен Феодосиягъа кетмек керек оладжакъ.

– Бойле мерафет олурмы! – деп иддетленди Сара. – Асла анълап оламайым, сонъки вакъытларда бабам пек яман худжурлашты, – ве алель-аджеле сарайгъа къайтып кирди.

Алим атларны екип, къозлагъа чыкъты. Дегенини вакъты-вакъытында япмагъа алышкъан Бабахай бу кересинде къушлукъкъадже азбарда корюнмеди. «Саранен давалашадырлар, – деп ойланды о.– Дервиза меселесини онъа анъмамакъ керек эди. Ёлджулыгъы болюнгенини шорбаджы менден корер».

Къозлада юкъсырап отургъан Алимнинъ къулакъларында, ниает, джошкъун бир давуш чалынды:

– Браво! Браво! Дервизагъа кетемиз! – деди кене чобан баласы урбасына къушангъан Сара ве файтонгъа секирип, Алимнинъ янына отурды.

– Бабам пек мераметли бир адамдыр, «ёкъ-мокъ» деп инатланса да, ахыр-сонъу разы олды. Мына, озю де чыкъты.

– Эй, чингене тотайы, тюш къозладан! – деди о кускюн чырайнен къызына. – Мени ич олмадым эль-алем арасында масхара этме. Файтонгъа кир!

Файтон кочеджек арада, сарайнынъ экинджи къатындаки ачыкъ пенджереден сес чыкъты:

– Эй, дженаплар, гизли-яшырын мындан къайда зуваджакъ оласыз я? Тёвбе этип айтам, пешинъизден бир адым биле къалмам. Етти энди дёрт дивар арасында чекишкеним. Хасталыгъым чокъ отурмакътан экен. Мен де дервизагъа кетеджегим!

– Бар, къызым, ананъа ярдым эт, мердивенлерден энеджек олып, андан комеч киби юварланып кетмесин.

Ниает, файтонгъа Феруза ханым да минди. Арабанынъ енъгиллик демирлери бир кереден ялпашкъандай олдылар.

– Кеттик! – деди Бабахай даргъын бир тавурнен.– Биз баргъандже дервиза да битер гъалиба.

Алим байырдан ашагъы энген айлянчыкълы сарп ёлда тельбевлерни бошап, атларны вызнен чаптырды. Файтон эндеклерге тюшип чыкъкъан сайын, Феруза ханым ахылдап-охулдап алса да, узакътан кельген зилли давулнынъ тонкъулдысы эшитилип башлагъан сонъ, о да джесаретленди. Бир къач кере арабаджыгъа хытап этерек:

– Давран, Алим, кечикеятырмыз, – деди. – Сонъ акъайына шикяетленди: – Бу лянетли сарайны къарылгъач ювалары киби Къарагъач къырынынъ динка тёпесинде къурдурмагъан олсанъ олмайдымы? Бизни къолум-къомшулардан марум эттинъ.

– Бабам Аллагъа якъын олмакъ истеди, – деди Сара онынъ зытына басып. – Шабат куньлери эвдеки ибадетханесинде бир озю саатларнен къалып, коктеки Танъры эшитсин деп, багъырып-чагъырып дуа эте: «Раббим, докъсан докъузны бердинъ, онъа бинъ даа къош да, юз бинъ олсун. Мен миннетдар бир адамым, капигинъни де ред этмем».

– Сус, шефкъатсыз къыз! – деп джекирди бугуньки иши болюнгенине аля даа элемленген Бабахай. – Сенинъ ичюн тырышам, умютим сен эдинъ. Албу исе...

Файтондакилер сакин бир давушнен не акъкъындадыр давалашып башладылар. Огде, Къарасув озени ялыларындаки кенъ-къулан чименлик ачылды. Анда бинълернен адам къайнашмакъта эди. Гурьдели «куреш авасы» даа якъындан эшитильди.

Оларны куреш мейданы алдында бир ората эсли-башлы адамнен, Ибраим бай къаршылап алды. Феруза ханымны файтондан итирамнен тюшюрген сонъ, Ибраим бай Бабахайгъа чевирильди:

– Дервизагъа тешриф буюргъанынъыз ичюн гъает мемнюнмиз, дженап азретлери. Сизлерни дёрт козьнен беклей эдик. Бильгенинъиз киби, дервиза джемиет хайрие файдасына отькериле.

– Гонълюмден къопкъан садакъамны алгъандырсынъыз, эбет.

– Алдыкъ, Бабович азретлери. Джемиет ишлерине иштирагинъизден гъает миннетдармыз. Сизлерге махсус фахрий ерлер сакълап къалдырдыкъ, дженаплары. Буюрынъыз!

Куреш мейданы бири-бирине сыйыкъып отургъан беш-он къатлам адамнен сарылы эди. Ибраим бай Бабахайнынъ къорантасыны оларгъа бакъып-шашып къалгъан адамлар арасындан кечирип, куреш мейданынынъ алдына тизильген ве устьлерине балабан зонт чекильген йымшакъ скемлелерге алып барды.

– Буюр, отурынъыз, дженап азретлери. Балалар ве генчлер башта курештилер, энди буюк куреш башланды. Мемиш-агъа Челеби энъ метинли эки пельванны ерге серди. Учюнджисини де йыкъса, куреш байрагъы ве бугъа онъа бериледжек.

Ибраим бай чалгъыджыларгъа ишарет этерек, элини котерди. Давулджы чокъмарыны башы устюнде айландырып, давулнынъ ялпакъ бетине оны учь кере тюшюрди. Бу, тенефюс битти, куреш девам эте, демек эди. Атлас, йипек, къадифе кесеклеринен, чешит сой пошу, чембер, шербенти ве дигер къыйметли малларнен безетильген байракънынъ огюнде тобан чувалыдай чёккелеп отургъан къыркъ-къыркъ беш яшларындаки Мемиш-агъа Челеби буюк бир енъгилликнен еринден турып, омузларыны, багъана къалынлыгъындаки аякъларыны ойнатып бакъты, Бабахайгъа итирамнен баш эгди. Онынъ артындаки байлар такъымы къолларыны керип, эль шапылдаттылар, къуванч ве шадлыкънен багъырыштылар:

– Машалла санъа, пельванлар пельваны!

– Сонъкисини де ерге шыпырт, дев огълу!

– Мал-мулькюмни ортагъа къойып, къавиль этем, куреш байрагъы Мемишинъки оладжакъ!..

Беш давул, он беш даре, бир къач дане кемане ве кеманче, тулуп-зурна бир кереден куреш авасыны алып кочерек, орталыкъны сес-шаматагъа богъдылар.

Кокрегини чешит халкъларнынъ куреш медаллери яраштыргъан, лякин шимди къартлыгъы себебинден бу зенааттан вазгечкен дев бойлу куреш агъасы Абдульгъазы акъай мейданнынъ ортасына чыкъты.

– Джемаат! Баба-деделеримизден адет олып къалгъан курешни девам эттиремиз, – деди о.– Курешнинъ сонъунда бир пельван къалды: Мемиш Челеби огълу! Машалла онъа! Эки курешчини ерге серди. Энди учюнджисини беклей. Къана, онынънен тутушмагъа козь батыргъан адам бармы? «Бир» дедим... «Эки» дейим... Сонъундан джан агъырысы олмасын, «учь» десем, байракъ да, терекке багълы анавы къашкъа баш бугъа да Мемишинъки оладжакъ. – Куреш агъасы элиндеки балабан зильни бир къач кере чынъылдатып алгъан сонъ, къайтадан текрарлады: – Бир... эки... Козь кестирген олмаса керек, энди «учь» дееджем, – деп, эки элини де юкъары котерди.

Мемиш-агъа озюни энди гъалип сайып, ири адымларнен мейданны долана ве козьлерини киббарлыкънен джемааткъа кездире эди.

Куреш джемааты шашкъынлыкъ сукюнетинде эди. «Десене, Мемиш Челеби енъер? Ёкъ, мытлакъа джарлылардан бири енъмеси керек».

Арадан саниелер кечти. Эркеснинъ козю Абдульгъазы акъайнынъ эллеринде. Бу эллер ашагъы эндирилип, агъызы «учь» дедими...

Сабырсызлангъан бай-мырзалар сулялеси гъайры баштан эллерини шапылдатып, даа «пельван» ады берильмеген Мемишни алгъышладылар. Лякин эльчырпмалары эп къуветлешкен бир вакъытта, Бабахайнынъ артындан челик киби янъгъыравукъ бир давуш къопты:

– Шу залымнен мен бель тутушмагъа азырым!

Юзлернен, бинълернен чифт козь Алимге тикленди.

Бир анлик сукюнеттен сонъ мейданны арды узюльмеген алгъыш гъаля-гъулясы къаплады. Лякин Алим Мемиш-агъанынъ янына кельгенинен, эльчырпма шаматасы бирден кесилип, кене шашкъынлыкъ сукюнети укюм сюрди: аджеба, деликъанлы бу яш йигитнинъ такъаты багъаналардай къалын къоллу, дегирмен тиремелеридай бек аякълы Мемишнинъ кучюне етерми? Бу азнавур адам онынъ бель ве къол суеклерини шарт-шурт сындырып, джесетини халкъ ортасына фырлатып атмазмы? Языкъ йигитке, генчлигине барып, нафеле форсаланды...

Къолларыны истер-истемез янбашларына алгъан Абдульгъазы акъай тааджипнен Алимге бакъып, халкъкъа эшитиледжек джиддий бир давушнен ондан сорады:

– Козь батырасынъмы?

– Батырам! – деди Алим козьлерини нефретнен ракъибине тикип.

– Кимлерден оласынъ?

– Копюрли койден... Мерум Азамат акъайнынъ огълу.

– Къач яшындасынъ?

– Алтыарыкъта он докъузны толдураджам.

– Я барып да бир мучень къырылса, сакъатлансанъ, сенинъ ичюн ким джевап береджек?

– Озюм!

– Даа яшсынъ, къардашым.

– Эртеджерек догъгъан олсам, Мемиш Челебининъ башыны энди чокътан эзер эдим.

Абдульгъазы акъайнынъ чырайы сытылды.

– Къызматабан олма, къардашым. Ачув деген шей инсанны кучьтен кесе. Ким кимнинъ къабыргъасыны ерге тийсетеджегини курешнинъ кетишаты косьтерир. Къана, куреш къаиделерине риает этеджегинъ ичюн ракъибинънен къол тутуш.

– Абдульгъазы агъа, онынъ былашыкъ элини тутып, озюмкини арамламакъ истемейим. Мен онынънен къол дегиль, бель тутушаджам. Къушакъ багъланъыз! Къаиделерге табий оладжагъыма ант-емин этем.

Алимнинъ сабырсызлыгъыны козь къыйыгъындан мыскъылнен сейир эткен Мемиш-агъа бийсинмемезликнен мыйыкъ астындан кулюмсиреп, окели давушынен джекирип айтты:

– Къушакъны тездже багъла, бу арамзаденинъ эджели кельди, о бир дюньясына ашыкъа!

Сара сытмасы туткъан адамдай къалтырамакъта эди. Мемиш-агъанынъ Алимге мыскъыллы нефретнен бакъмасы онынъ юрегиндеки теляш атешини алевлендирди.

– Бабайчыгъым, Алимни къуртар! Ыргъатымдыр, курешмесине разы дегилим, де.

– Сус! Бу ер йигитлер мейданыдыр. Мында эркес озюнинъ кучюне коре акъраныны сечип ала. Алим энъ кучьлюсинен тутушаджакъ олды. Япкъаны къопайчоралыкъ олса, джезасыны озю чексин.

Абдульгъазы акъай Алимнинъ белине чектирип багълагъан къушакънынъ къавийлигини тарткъычлап бакъкъан сонъ, Мемиш-агъанынъ эвельден багълангъан къушагъыны да тешкерди.

– Джемаат, башлаймыз! – деди о.– Куреш мейданында Копюрли койнинъ шорбаджысы Мемиш-агъа Челеби огълу ве базиргян Бабахайнынъ ыргъаты Алим Азамат огълу! Чалгъыджылар, «Куреш авасы»!

Баш давулджы чокъмарыны давулгъа эндирмекте олгъан арада, Мемиш-агъа эки элинен Алимнинъ белинден къапышлап тутты, шу анде оны башы устюне котерип, бир къач кере айландыргъан сонъ, четке фырлатып атты...

Бекленильмеген бу арекеттен делялетте къалгъан бинълернен адам озьлюгинден ахылдап-охылдап абдырагъан арада, имтиязлылар сырасы къутурмышчасына эль шапылдаттылар, «Аферин!», «Машшалла!» деп багъырыштылар. Лякин шу энди оларнынъ шадлыгъы йипдай узюлип, кене «къарабаджакълар» алып кочьтилер:

– Эшкъ олсун, йигитке!

– Инсан дегиль, арслан, къаплан экен!..

Авагъа фырлатылгъан Алим пардош мышыкълар джанбазлыгъынен тим-тикине аякъ устюне тюшти ве энъкъастан чомпарлас аткъан адамнынъ джошкъунлыгъынен, эллерини кене ракъибининъ къушагъына кечирди. Онынъ эсамесини бир кереден кесмек мерамынен баягъы кучюни масраф эткен Мемиш-агъа зорнен нефес алып-бермекте эди. Алимнинъ къушагъыны авучларында къатлап, оны баягъы вакъыт мейдан ортасында тарткъычлап юрди. Алим энди талгъандыр, къуветтен кесильгендир деген бир вакъытта, оны кене омузлары устюне алды, ельтирмен къанатыдай айландыра-айландыра, баш ашагъы чевирип ташлады. Алим кене аякълары устюне тюшти...

Бу кересинде тек авам халкъ шадланды. Мемиш-агъанынъ такъатына тааджипленселер де, къолларыны Алимге шапылдаттылар. Имтиязлылар индемей къалдылар.

Чалгъыджылар исе эллериндеки алетлерини бар къуветлеринен багъыртып ве дюмбюрдетип, джошкъунлыкънен чалмакъта эдилер. Алим адымларыны чалгъы аэнклерине уйдурып, агъыр-сабыр курешчининъ янына кельди. Махкеме вакъиасындан сонъ онынъ теклешип къалгъан сакъалына мезекнен кулюмсиреп бакъты. Мемиш-агъа кульгюнинъ себебини анълагъанындан, ачувлы патлакъ козьлери чукъурларындан чыкъаджакъ дереджеде къабардылар. Энди онынъ озю сабырсызлыкънен Алимнинъ къушагъына япышып, оны беш-алты кере арткъа-огге къакъыштырды. «Сакъалны да, якъылгъан эвни де, богъдай кебенлерини де хатырлайым, – деди о тек Алимге эшитиледжек фышылдынен. – Энди панджама озюнъ келип тюштинъ, бабанънынъки киби эджелинъ элимден экен».

Мемиш-агъа онынъ къабыргъаларыны бар кучюнен къысып, беденини кендине чекти, сакъал суегинен омузларыны эзгилеп, абындырмакъ, колайыны кетирип, чалтаякъкъа алмакъ ичюн мейдан бойлап чеккеледи. Лякин къойгъан чалтаякълары буз устюнден тайгъандай къуртулып, ачувыны даа зияде къозгъады. Нефес алып-берген сайын кокюси джан чекишкен джанаварнынъ кокрегидай корюк киби къабарып энди.

Алим де болдурды. Омузларындаки ве бель кемиклериндеки агъры аякъларына тюшип, оны такъаттан кести. Лякин кимнен курешкенини даима эсинде тутып, интикъам алув ниети мучелерине тазе кучь-къувет ашлады. Шимди онынъ къулакъларында чалгъы аэнклери дегиль де, курешеяткъан адамынынъ къарыкъ кокрек давушлары чынъламакъта эди. Къабирден чыкъкъандай теренден эшитильген бу гурюльтилер сыкълаштыкъча, Алимнинъ кейф-эфкяры котерильди. Зан этерсинъ, бутюн бешериетнинъ андаки адамларнынъ селяметлиги бу гурюльтилернинъ даа зияде сыкълашып, лянет юрекнинъ патлап кетмесинде эди.

Чеккелешюв даа баягъы вакъыт девам этти. Онынъ акъибетини тельмирювнен беклеген халкъ мезар тынчлыгъы ичинде эди. Ич бир кимсе къыбырданмады, сес-солукъ чыкъармады. Чырайы ап-акъ кесильген Сара, таш путлар киби, аякъ устюнде къадалып къалды.

Бирден Алимнинъ арекетлери джанланды, токътала берип нефес алмагъа тырышкъан Мемиш-агъаны энди озю силькип, пешинден чеккеледи, оны мейдан ортасында доландырды.

Алимнен берабер сейирджилер де джанландылар. Халкъ арасында лакъырды, гъаля-гъуля башлады. Кимдир, багъырып алды:

– Давран, Алим, иблис гебереятыр!

Курешчилернинъ этрафында айланып юрген Абдульгъазы акъай сес чыкъкъан тарафкъа чевирилип, къолуны котерди, джиддий бир чырайнен ишарет пармагъыны саллады.

Мемиш-агъа бутюн агъырлыгъыны Алимнинъ омузларына ташлады. Къоллары аз бучукъ йиберильгендай олдылар. Лякин ерге тирельген аякълары эвелькиси киби бек олып, майышмай ве къайырылмай эдилер.

Пельванларнынъ ёргъунлыгъы яваш-яваш чалгъыджыларгъа кечти. Бель тутушувнынъ къызгъын девиринде зурналары, давуллары тешиледжек дереджеде яйгъара къопарсалар да, энди безгин-безгин чалдылар.

– Джемаат! – деп багъырды куреш агъасы. – Курешчилерге раатлыкъ берейик. Тенеффюс куреш къаиделеринде козьде тутулгъан бир шейдир.

– Ёкъ, керекмей! – деди Алим ракъибини мейдан ортасына итеклеп. – Къачма, даа курешеджекмиз!

– Керекмей, – деди зорундан пышнагъан ве терге пишкен Мемиш- агъа.– Куреш девам этеджек!

Алим ракъибини мейданнынъ меркезине тартып кетиргенинен, сол аягъынен чалтаякъ къойгъандай олды. Мемиш-агъа оны зорнен кери къайтарды. Яш курешчи йылдырым тезлигинен сол аягъыны ерге пекитип, сагъыны онынъ балдырына сарды. Мемиш-агъа аз бучукъ аркъасына янтайса да, йыкъылмады, деръал пекинмеге, догърулмагъа тырышты. Чалгъы седалары гъайры баштан гурьлендикче, Алим чалтаягъыны зынджыр киби пекитип, башыны ракъибининъ сакъал кемигине таяп, оны аркъа бетке итеди. Ракъиб чалтаякътан къуртуладжакъ олып, гъайрыдан белини котермеге тырышса да, аман буламады, даа зияде аркъасына янтайды.

Кене банаки сес янъгъырады:

– Давран, давран Алим, мына-мына...

Чалгъы такъымы алекет къопарды. Бутюн джемаат аякъкъа турды. Олар ель эскенде тельгенген ашлыкълардай арекетке кельдилер.

– Давран, тез ол, фурсатны къачырма!

Бу арада эркеснинъ тельмирювнен беклеген адисеси апансыздан олып чыкъты – Мемиш-агъа услубсыз боюнен «домп» этип, тозлу топракъкъа авдарылып тюшти.

– Пайынъны алдынъмы? – деди Алим леш киби серилип яткъан Мемиш Челебиге нефретнен козь ташлап.

Лякин бу сёзни тек Мемиш-агъа эшитти. Къуванчындан делиреязгъан джемаат шадлыкъ яйгъараларынен озьаралары къучакълаша, къол тутуша, байрамлардакидай хайырлаша, Алимге аферинлер, машаллалар айта эдилер.

Къуванч тантанасы къалабалыгъында куреш мейданына башта Къарали чапып чыкъты, озюнинъ упма-узун боюнен Мемишнинъ омузларына эгилип, шорбаджысынынъ ерден турмасына ярдым этти. Сонъ шу ерде Абдульгъазы ве сия мыйыкълы Усеин пейда олдылар. Куреш агъасы халкъкъа хытап этип, багъыра-чагъыра айтты:

– Джемаат! Куреш байрамында кучьлюси енъди, онынъ ракъиби ерге серильди. Демек, бахшышны – куреш байрагъыны ве бугъаны бу яш йигит къазанды! Чалгъыджылар, курешчилер ичюн «Къол тутушув» авасыны чалынъыз!

Чалгъыджылар йигитликни, батырлыкъны анъдыргъан салмакълы бир макъамны алып кочьтилер. Аюв бичим Мемиш-агъа еринден кочип, Алимге догъру кеткенде, бирден сагъ элини салмакълап, шамарыны онынъ янагъына япыштырды. Алим сескенип алды ве шу ан таш киби къаттыргъан юмругъыны ракъибининъ башына онъайтлап котерди.

– Олмаз, къардашым! – деди Абдульгъазы акъай Алимнинъ билегине япышып. – Бу мельун адам халкъымызнынъ асырларнен яшап кельген мукъаддес адетини бозды. Онъа лянетлер олсун! Сен исе, мына бу байракъны элинъе ал да, кель, берабер ойнайыкъ. Чалгъыджылар, «Къарасувбазар къайтармасыны» чалынъыз!

Абдульгъазы акъай къолларыны джайып, аякъларыны тепе-тепе, курешчининъ огюне чыкъты. Алим элиндеки куреш байрагъыны ельпиретип, оюнгъа тюшти. Ёргъунлыгъына бакъмадан, бутюн мучелерини ойнатып, аякъларыны къуш енгиллигинен алып, мейданны айланып башлады. Оларгъа Усеин де къошулды.

Халкъ къуванч нидалары къопарып, токътамадан эльчырпкъан бир вакъытта, байлар такъымы индемеден отургъан ерлерини терк эттилер. Тек Ибраим бай къалды. Бабахайнынъ къорантасына махсус ер азырлаткъанда, анда озю ичюн де къадифе ортюли йымшакъ бир скемле къойдыргъан эди. Шимди Бабахай кетмеге азырланып, аякъкъа котерилеяткъанда, «бей азретлери» гонълюндекини айтмай оламады:

– Сара ойнамакъ истей гъалиба!

– Эвде ойнагъанлары да етер...

Курешнинъ нетиджесинден кейфи бозулгъан бай окесини базиргяндан алыр киби, сырытып айтты:

– Къызынъыз джемаат ортасында Алимнен ойнамакъ истей!

– Я сен буны къайдан билесинъ? – деди Бабаджан серт бир давушнен, Ибраим байгъа чевирилип.

– Оларнынъ никяхлары молласыз, равинсиз къыйылды, дейлер. Бунъа инанмасам да, эр алда...

Бабахай ачувындан баштан-аякъ сарсылды.

– Языкъ, сеннен халкъ арасында расткелиштим, – деди о тишлерини къайрап. – Ондан гъайры къыкъырдагъынъа япышар да, нефес алдырмадан, арам джанынъны богъазынъдан тартып алыр эдим...

Оюн биткен сонъ Алим байракъны куреш агъасынынъ элине къайтарып берди.

– Байракътаки шейлер де, манъа адалгъан бугъа да Къарасувбазар джемаатына хайырым олсун! – деди. – Оларнынъ къаршылыгъына алынаджакъ параларгъа Чильтерли мааллесине сув кетирилип, бир чешме къурулсын. Бу ишни сизге ишанам. Абдульгъазы агъа.

– Сагъ ол, огълум! Сувны шимдилик къыр устюнден къопкъалап аламыз. Чешме азыр олгъан сонъ онынъ устюне «Алимнинъ чешмеси, мындан сув ичкен адам пельваннынъ озю киби, сагълам олсун!» сёзлерини яздырырмыз. Мындаки халкъ огюнде багъырып-чагъырып айтам: хайыр этип берген параларынъ капиги-капигине халкъ селяметлигине масраф олуныр!

– Акъайлар! Бугунь джарлылардан да пельван пейда олды! – деп багъырды Усеин шадлыкънен. – Оны куреш мейданындан омузларымызгъа алып чыкъайыкъ. Къана, котеринъ! – Алимнинъ къаршылыкъ косьтергенине бакъмадан, беш-алты мазаллы генч сес-шаматанен оны аман къоллары устюне котердилер. – Догъру макъсыма тюкянына!

Олар дервиза чименлиги ичинде мувакъкъат къураштырылгъан тюкянда башбуза сюзер экен, Алим бирден абдырап алды:

– Генчлер, мени багъышланъыз! Чареси олса акъ шамгъадже сизнен берабер къонушыр эдим амма, шимди мени шорбаджым беклейдир, кетмек керек...

Атлар туварылгъан ерде файтон да, Ибраим байнынъ талекеси де, башкъа арабалар да ёкъ эди. Къавехане огюнде оны сабырсызлыкънен беклеген Сеит-Мамут агъа аман еринден турып, онынъ аркъасыны таптады.

– Хайырлайым, торуным, яхшы курештинъ! Параны джемааткъа эдие эткенинъ де пек шерефли бир иш олды. Юр, эвге барайыкъ! Бабахай къорантасыны янына алып, къозлагъа озю отурып кетти. Не ичюндир бильмем, пек кедерли эди.

Оларнынъ огюне Усеин келип токъталды.

– Кетмесем олмайджакъ гъалиба, – деди Алим ойчан бир тавурнен. – Шорбаджым неге ачувланды экен?.. Эмдже, анама селямымны бильдир, келеджек шабат куню, аякъ устю олса да, эвге мытлакъа кирип чыкъарым.

Усеин оны озгъарып кетти. Кестирме ёллардан ашыкъып, къыр этеклерине барып чыкъсалар да, файтоннынъ пешинден етип оламадылар.

Аджеба Бабахай не ичюн бойле япты? Оны иштен къувмакъ ичюнми?..

Алимнинъ тюшюнджелерини эзберден окъугъан Усеин, достунынъ гонълюни алмагъа тырышты:

– Сап-сагълам бир адамсынъ, орталыкъ мойса толу, башкъа бирини тапарсынъ. Пельванлыкъ намынъ да чыкъты. Бу хабер якъын-узакъ бутюн койлерге даркъалыр. Бейлер ве мырзалар сен кибилерини купе-куньдюз дёрт козьнен араштырып юрелер.

– Я мен оларгъа неге кереким?

– Ыргъатлар дервизаларда оларнынъ адындан курешелер, байларнынъ юреклерине ятмагъан кишилерини барып котеклейлер. Мына бугунь Мемиш-Челебиге къаршы Къурт-Незир байнынъ пельваны курешеджек эди.

– Я не ичюн курешмеди?

– Курешке чыкъма, санъа юз кумюш пара беририм деп, оны Мемиш-агъа яшырындан сатын алгъан.

– Бергенми?

– Ёкъ, бермеген, давалашып къалдылар. Куреш котекнен битеджек гъалиба...

Алимнинъ юреги сыкълетленди. Демек, инсан олып юрген бу эки аякълы джанаварлар халкънынъ мубарек урф-адетлерини де парагъа чевирелер... Онда субетлешмеге де, лакъырды этип кетмеге де истек къалмады. Итимал, куннинъ ярысыны эгленджеде кечирген Усеиннинъ де эвде иши бардыр.

– Сагъ ол, достум, энди мен озюм кетерим. Шорбаджымнынъ огюнден къара мышыкъ кечти гъалиба...

Алим сарайгъа кечь мааллерде къайтып кельди.

– Хош кельдинъ, арабасыз арабаджы, – деди къапыджы шенъ бир давушнен. – Эшиттим, Мемиш Челебини ерге мыхлагъансынъ. Сени догъуран ана-бабагъа бинъ бир тешеккюрлер олсун! Амма анълап оламадым, айтчы, шорбаджынъны сен ташладынъмы, ёкъса сени къалдырып, къозлагъа озю миндими? Къарысы да, къызы да къапыдан селям-келямсыз кечтилер. Аранъызда асла не олды я?

Алим индемеди. Догъру гульзаргъа кирип, орьме скемлелерден бирине отурды. Тирсеклерини столгъа таяп, эллерини тёбен алынгъан башынынъ джакъларына тиреди.

Къуббе кокте бири-бирининъ артындан алтын йылдызлар пейда олдылар. Къоджаман дагъ артындан котерильген къара булут парчасы кеттикче кенишлеп, къабарып, дёрт бир тарафкъа яйылып, тезден мас-мавы кокни къаплады.

«Къабаатым неде? Аз бучукъ кечиккеним, текяран беклеселер олмайдымы? – деди о озь-озюне. – Мени, арткъач бир шей киби, ёл ортасында ташлап кеттилер. Бабахай ич бир вакъыт бойле япмаз эди, я бугунь онъа не олды?.. Якъында сарайда Бетлинг корюнмеди, ёкъса о айткъан акъибет келип еттими?»

Алимнинъ беден ёргъунлыгъы, рухий азаплары даа зияде кескинлешти. Къараргъан ве тынчыкъкъан рутубетли ава бейутликке мейиль эттирсе де, юкъунен эс арасындаки бу вазиетинде анъындан: «Не ичюн?» суали эксик олмады.

Энди ятсы мааллери эди. Бир къач кере яшын яшнап, кок гудюрдеди, ниает ягъмур сепеледи. Гъафлет юкъусына далгъан Алимнинъ кунь девамында кергинликте булунгъан тени тендюристликнен нефес алды.

Бираздан ель эсти. Шувулдап кучьлю ягъмур ягъды.

Коктеки булутлар озьаралары къайнашып, юзлернен метийни бир кереден юварлатыр киби, арды-сыра кок гудюрдеди.

Алим къыбырданмадан юкъламакъта эди. Кокте къопкъан алекет онынъ къулакъларына келип етмеди. Бельки сабагъадже юкъусы болюнмез эди, лякин, къайдандыр бильмем, юкъусына таныш бир седалар келип башлады:

– Алим! Азизим, Алим, сен кельдинъми?

Табиат шаматасыны эшитмеген Алим хафифтен янъгъырагъан бу инджечик муляйим давуштан абдырап уянды. Эбет, онынъ огюндеки назик эндамлы Сара эди. Баштан-аякъ шыр-сув олып, бутюн мучелеринен къалтырап турмакъта.

Алим шашкъынлыкъ делялетинен еринден атылып турды, чекисиз севги ве къуванч теэссуратынен Сарасыны къучакълады ве омюринде биринджи кере дудакъларыны онынъ дудагъына кетирди.

– Алим, мен санъа кельдим! – деди къыз агълай-агълай онынъ къучагъына сыйыкъып. – Ялварам санъа, мени мындан мына шимди, шу дакъкъасы алып къач! Ярын кеч олур.

– Сарачыгъым, озюнь билесинъ, ана-баба разылыгъы олмадан...

– Бабам ант-емин этип айтты, мени Чуфуткъале равинине, сени де забитлерге теслим этеджек. Кетейик, Алимчигим, ярын кеч олур. Ильк куньлери орманларда, къобаларда гизленирмиз. Бабам пек инаттыр. Ант эттими, дегенинден бир вакъыт къайтмаз.

– Айт, джаным, онынъ тап бу къадар джанаварлашмасына нелер себеп олды?

– Бундан бир ай эвельси Бетлингден мектюп алгъан эди. Бабам бутюн вакъыт бизни бири-биримизге асрет этмекнинъ ёлларыны къыдырды. Бугунь десенъ, Ибраим бай кене шу меселени къозгъады. «Оларнынь никяхлары молласыз, равинсиз гизлиден къыйылгъан эмиш», деди. Сенсиз келеяткъанда, ёлда анавы огъурсыз равин де расткельди. Онынънен къулакълашкъан сонъ, бабам текмиль къутурды. Эвге кельгенинен чифт козьлю тюфегини агъызынаджа бароткъа толдурып, башы уджуна асып къойды. Алим, джанынъ-къурбанынъ олайым, бир даа онынъ козюне корюнмейик, Валлаи, атар-ольдюрир, экимиз де къан душманы олдыкъ…

Алим къоркъунч бу акъибетнинъ бойле тез етип келеджегини беклемеген эди. Шувулдагъан ягъмур астында сачларындан ве бетинден сув, козьлеринден яш акъып, сувукътан ве къоркъудан къалтырагъан бу къыз шимди онъа даа якъын, даа да дюльбер бир сёзлю олып корюнди. Эльбет, Алим оны къорчаламакъ, белядан къуртармакъ керек!

– Кетермиз, дживаным, шимди бельгисиз ёлларгъа реван олурмыз. Сен бир тыныш нефес ал, озюнъе кель...

Алим Сараны скемлеге отуртып, онынъ башы устюне эгильди.

– Мен сени къучагъыма алып, къырлардан, орманлардан, озенлерден кечерим, инсан аягъы басмагъан, къуш къонмагъан ерлерге алып барырым! – деди о эеджаннен. – Къоркъма, дживаным, къонакъ тапарым...

Алим къызгъынлыкънен бойле дер экеч, аркъадан кимнинъдир эллери Саранынъ кокюсиндеки ильванпулларны къап-къачлап узип ташлады ве къачмакъ ичюн аман кери бурулды. Лякин зувып оламады. Алим эки адымда онынъ артындан етип, елькесинден къапышлап тутты, оны чамур ичине итеп йыкъты.

– Урма, бабама айтырым! – деп багъырды юзю къоюн балчыкъкъа серильген адам.

Эбет, бу эриф Юсуф эди. Ап-акъ урбасынен баштан-аякъ былангъанына ве пешинден ич кимсе къувмагъанына бакъмадан, еринден турып, мердивенлерге еткенинен: «Имдат! Уралар, дёгелер, соялар!» – яйгъарасынен, сарайгъа сокъулды. Анда къоркъусындан озюне келип, кольмегиндеки чамурнен бетини аялагъан сонъ, экинджи къаткъа чыкъты ве окюр-окюр агълап, къапыны ачты:

– Бабайчыгъым, къуртар эвлядынъны, артымдан келе, «Аювнынъ» къамасынен мени тип-тири сояджакъ ола! – деп, юкъу серсемлигинде яткъан бабасынынъ устюне авдарылды.

– Ким о? – деди абдырап уянгъан Бабахай ве Юсуфны кенаргъа къакъыштырып, деръал башы уджундаки тюфекке япышты. – Айт, санъа ким токъунды?

– Алим! Артымдан къамасынен чапты.

– Ялан айтасынъ, тентек!

– Бабайчыгъым, эки козюм кёрь олсун, истесенъ отьмек опейим, керчегини айтам.

– Я санъа онынъ не ачувы бар? Озюнъ бир хынзырлыкъ япкъандырсынъ.

– Ёкъ, бабайчыгъым, ич бир яманлыкъ ишлемедим. Бу гедже бир озю азбаргъа чыкъкъан къардашымны къаравуллайджакъ олдым. Олдым амма, Сара гульзаргъа киргенинен, апансыздан онынъ богъазына Алим келип япышты. «Сус, сес-солукъ чыкъарма, ёкъса чипче джанынъны богъазынъдан чыкъарып алырым», – деп, бойнундаки ильванларны узип башлады.

– Ялан! Кене ялан айтасынъ, езит!

– Ялан экен! Я булар недир? Къардашым он беш яшыны толдургъанда бахшыш берген эльмаз ве инджи боюнджакъларынъ булар дегильми? – деп, Юсуф авучларыны ачты. – Оларны Алимден зорнен тутып алдым. Не, къабаат ишледим ёкъса... Бабайчыгъым, шимди о пек афакъанлыдыр, къапыны килитле, мында сюрип кельсе сени де, мени де...

Огълунынъ айткъанларына инана башлагъан Бабахай ачувындан ком-кок кесильди, эли-аягъы къалтырады. Акъылына, «бу къарабаджакъ ачувлангъанда не десенъ япар», деген фикир кельди.

– Сара шимди къайдадыр?

– Алим алып къачмагъан олса, багъчада эди, – деди о бабасыны къандыргъанына къуванып ве теэссуратны арттырмакъ ичюн гъайрыдан окюрип агълады.

Бабахай пармагъыны тюфекнинъ тетигине кетирип, ель тезлигинен азбаргъа чапып чыкъты. Лякин азбар да, багъча ортасындаки гульзар да гедже теналыгъында эди. Тек ягъмур шувулдысы кесильмеген.

Бабахай пешинден сюйрелип кельген огълуна эмир этти:

– Тез ол, атларгъа атлан да, къапыджынен берабер Къарасувгъа полис идаресине барып етинъ! Меселени онъа меним адымдан олгъаны киби анълат. Имаесиндеки бутюн адамларнен сарайнынъ этрафындаки багъ-багъчаларны, орманларны, дере-тепёлерни акътар-тентир этип, Сараны тапсынлар. Полислерге замет акъкъы юз рубле ишандырам. Къана, давран, бир аягъынъ анда, экинджиси мында олсун!

Юсуф четлешип кеткен арада, Бабахай тюфегини кокке тиклеп, оны арды-сыра эки кере патлатты. Бу атышлар къаралты хызметчилери ичюн теляш хабери эди. Афакъан ве элесленюв толу козьлерини дёрт бир тарафкъа доландырып, дам эвчиклерден бирер-экишер чыкъмакъта олгъан ыргъатларны сабырсызлыкънен козетир экен, артыкъ тёзеп оламады, начар эндамлы, шенъ табиатлы къызыны козьлери огюне кетирип, ичин-ичин агълап башлады. Ялынаякъ, тек бир донларынен абдырашып чыкъкъан койлюлер онынъ этрафында топланып эеджаннен шорбаджыларына бакъып къалсалар да, агъызларыны ачмагъа джесарет эталмадылар. Ниает, шорбаджы окюрип агълады. Оны бойле бир вазиетте биринджи кере корьген койлюлерден акъсакъал бир къарт онъа таба адымлап, къолларыны къавуштырды, башыны эгип, сакин бир давушнен сорады:

– Шорбаджы дженаплары, сизге не олды, башынъызгъа насыл бир мешакъат кельди? Эмир этинъ, дженаплары, сиз ичюн атешке кирмеге де азырмыз!

– Алим къызымны хырсызлады, – деди о козьяшлы давушынен. – Мерданемни, дюньяда бир данемни тонап, оны ювасындан алып къачты...

Койлюлер пек яман элеслендилер: эшиткенлерине асла инанаджакълары кельмеди, чюнки шорбаджылары киби, олар да Алимни намуспервер, мераметли, джесюр бир йигит олгъаны ичюн урьметлей ве севе эдилер, шимди исе...

– Ялварам сизге, тез олынъ, Сарамны тапынъ! Гъарез эриф, фурсаттан файдаланып, къызымнынъ намусына таджавуз этер де, джесетини озенге ташлар...

Акъсакъал къарт койлюлерни эль ишаретинен тараф-тараф ёллап, озю де козьден гъайып олды.

Кене янъгъыз башында къалгъан Бабахай, аз бучукъ ойлангъан сонъ, озен бетке адымлады.

Араштырувлар сабагъадже девам этти. Къушлукъ къарарларында бош-бошына къайтып кельген койлюлер сарай огюнде топланып, шорбаджынынъ эвден чыкъмасыны гъам ве кедернен беклеп турдылар. Лякин о корюнмеди, озен ялыларында тельмирюв делялетинен къызыны бир къач саат чалылар арасындан къыдырып, умютсиз ве тюшкюн бир алда одасына къайтып кельген сонъ, озюни балабан креслонынъ устюне ташлады, башыны табангъа саркъытып, къара тюшюнджелерге далды. Эльбет, тюневин о нафиле ерде къызматабанлыкъ косьтерди, Алимни ташлап кетти, къызыны акъаретледи, оны Чуфуткъалеге, къарабаджакъны бастырыкъкъа ташлайджагъыны айтты. Бельки ойле де япар эди. Севги маджерасы кечкен сонъ къызыны равинден алыр да, онынъ башыны Майкъапар олмаса, башкъа бирине багълар эди. Ахмакълыкъ, делилик япты ве... къызсыз, вариссиз къалды. «Сес бер, явручыгъым, шимди сен къаердесинъ, сагъсынъмы? Биле эдим, балачыгъым, сен Алимни, о да сени севе эди, лякин... Эйиси, Вадим Мердиевич дегенлерини кутип, сизни екдигеринъизден айырмакъ керек эди. Десене эдепли, ырызлы шу къарабаджакъ деликъанлылыкъ маразына къапылып, къызлыгъыны алыр, менден кеткендже, башкъасына барып еткендже деп, пычагъыны онынъ гуняхсыз акъ беденине санчып, джесетини... Эй, фравун, къызымны озюме къайтар, кене аллы-гуллю къафтанларыны кийсин, огюмде ойнап-кулип юрсин...».

Башындаки тедитли фикирлер оджакътаки къазан киби къайнаса да, арекетсиз козьлери Саранынъ дивардаки балабан ресимине бакъып къалдылар. Онынъ тек эллери ве креслодан салынып тюшкен аякълары сытма туткъан хастадай къалтырамакъта эдилер.

Кунеш уфукътан баягъы котерилип, сарайнынъ пенджерелеринден кечкен шавлелери онынъ бир кунь ичинде сарарып-мораргъан бетине къонса да, еринден тепренмеди, козьлерини дивардан алмады. Башкъа чареси олмагъанындан, мына-мына дер киби, ансыздан келип етеджек вакъианы юрек тедидинен бекледи. Итимал, даа чокъ вакъыт бу турушыны бозмаз эди. Лякин азбарда бирден увулты къопты, кимнидир аджынув ахылды-охылдыларнен къаршылап алдылар. Азбардаки давушлардан отю патлайязгъан Бабахай, мердивенлерни экишер-учер атлап, эвден чапып чыкъты.

Талекеден кимнидир сакътлыкънен котерип алмакъта олгъан полислерни ве койлюлерни корьгенинен, къызынынъ джесетидир беллеп, козьлерини юмды, аз къалды къалдырымлардан йыкъылаязды.

– Къоркъма, теляшланма, шорбаджым, къызынъыз сагъ-селяметтир, – деди онынъ къолтугъындан къапышлап туткъан акъсакъал койлю. – Сагълыгъынъыз ярамай гъалиба. Озюнъизни эльге алынъыз. Эй, адамлар, ярдым этинъ, шорбаджыны эвге кирсетейик...

Эссизликтеки Сараны ве Бабахайны одаларына чыкъарып диванларына узатып яткъыздылар. Фируза ханымнен Нияр Саранынъ янында, Юсуф ве уезд полис идаресининъ башы Бабахайнынъ янында беклеп къалдылар. Къаралты джемааты гъамлы-кедерли бир алда эвлерине ве ишлерине даркъалдылар.

Бабасынынъ юкъугъа далгъаныны, хурулдап башлагъаныны корьген Юсуф раатсызланып башлады.

– Юкъусы къаттымы? – деп сорады полис башы.

– Янында топ атсанъ да уянмаз. Турсатайыммы?

– Керекмей, ачувланыр. Уянгъан сонъ айтырсынъ. Ишандыргъан юз кумюшини шахсен меним адыма полис идаресине гондерсин. Алимнинъ ишини озюм бакъарым, онъа къартал къонмагъан ерлерни косьтеририм...

Бу вакъианынъ эртеси куню губерния меркезинден Бетлинг чагъырылды. Кене файтонджы олып ишлеген къапыджыдан Вадим Мердиевич ёлда эр шейни темелинден сораштырып бильди. Мында келип тюшкенинен, башта шорбаджынен корюшти.

– Ал-эхваллар?

– Аллагъа шукюр, эджелим кельмеден, теним о бир дюньягъа кетер, деп абдырагъан эдим. Не исе, шимди бир къарарым. Тек юрегим санчыла, эвельси бойле шей ёкъ эди. Къоркъум даа ичимден чыкъмаса керек. Сен, Вадим Мердиевич, Сарагъа пек мукъайт ол, вазиети кеткен сайын мушкюллеше. Не аш ашай, не сув иче, не де агъызыны ача. Тыныш алмадан, кокюс ярып оксюре, дерсинъ...

Экимнинъ наразылыгъына бакъмадан, Бабахай тёшегинден турып, онынънен берабер Саранынъ одасына барып кирдилер. Хастанынъ тавангъа тикленип тургъан ачыкъ козьлери къапынынъ ачылмасына джевапланмады, берильген суаллерге агъызы ачылмады.

– Хастаны кереги киби тешкерип бакъмакъ керек, – деп фысылдады эким Бабахайнынъ къулагъына. – Эр итималгъа къаршы онынъ эльбисесини чыкъармакъ керек оладжакъ, онынъ ичюн...

Бабахай одадан чыкъаяткъанда хастанынъ тавангъа тикленген козьлери экимге чевирилип, сакин давушы эшитильди:

– Вадим Мердиевич, урбамны чыкъарманъыз, Алим, сиз зан эткен хынзырлардан дегильдир. Мен сувукъландым, пек яман оксюрем, бу дертнинъ чаресини корюнъиз.

– Сара ханым, сизни ашамай-ичмей, агъызыны ачмай, дейлер. Башкъа бир зорунъыз ёкъмы?

– Зорум Алимдир. Бабама язгъан мектюбинъизни тесадюфен корип, окъугъан эдим. Мен сизни алидженап ве манъа дост бир адам беллей эдим.

– Я шимди?

– Бизни екдигеримизге асрет этмек ичюн Алимни бу орталыкътан четлештирмекни тевсие эткенсинъиз.

– Догъру, Сара ханым, ойле деп яздым. Севгинъиз сонъ дередже самимий олса да, озюнъ билесинъ, къарабаджакънен акъ суеклининъ чифтлешмеси гъайры табий бир шейдир. Джемиет ойле къурулгъан. Мен эрте-ярыкъ буны анъламанъыз, озюнъизге ляйыкълы эш тапманъыз ичюн яздым. Лякин, акси олып чыкъты. Алимге языкъ, аджайип бир йигит эди.

– Эди?!– деп сескенди Сара. – Я шимди о къаердедир?

– Арабаджыдан анълагъаныма коре, шу хайырсыз гедженинъ сабасында полислер экинъизни де якъалап, сени мында, Алимни бастырыкъкъа алкетип ташлагъанлар.

Тёшектеки Саранынъ бутюн тени гъадапнен сарсылды.

– Не ичюн? Алим не къабаат ишлеген?

– Иштен айдалгъанына ачувланып, сенинъ боюнджакъларынъны тонагъан ве геджелейин къобагъа кирсетип...

– Я буны ким корьген? – деди Сара сабырсызлыкънен бель устюне котерилип. Онынъ акъчиль чересининъ ченъгелерине къызыл излер тюшип, эля козьлерини бирден гъайры табий нефрет бийледи. Кене оксюриги тутты.

– Асабийленме, къызым, озюнъни эльге алмагъа тырыш. Мен эшиткенлеримни айтам. Буны агъанъ Юсуф корип, бабанъа бильдирген о исе…

Сара зорнен нефес алып-бермекте, чаршаф тюбюндеки мучелери титремекте эдилер. Онынъ эеджанлы вазиети экимни пек яман теляшландырды.

- Ялварам санъа, дердинъе тап о къадар берильме. Хасталыгъынъны Алим ашкъына тезден савуштырсанъ, онынъ пешинден чапып-чапкъаламагъа ве къуртармагъа да имкян догъар. Алим бир озюдир. Бу вакъианынъ екяне шааты ве онынъ бирден-бир къоруджысы сен олмакъ керексинъ. Къызым, мени динъле, санъа гонъюльдешим. Итаатлы ол, кене бабанънынъ козюне кир, бельки онынъ ярдымы токъуныр.

– Ёкъ, ич бирининъ ярдымы керекмей, бабама да, агъама да, яланджы бу сарайгъа да нефрет эттим. Алимнинъ башына ботен ерде олар еттилер. Бу джемиетнинъ адалетсиз къанунларындан файдаланып, ич бир гуняхсыз, баарь гуллери киби темиз-пак адамны атешсиз якътылар. Шефкъатсыз бу урф-адетлер оларнынъ мераметсиз, видждансыз башларына патласын! Шефкъатсызлыкънынъ шааты озюм олдым, оларнынъ юзьлерине бакъмагъа джиренем. Мен бугуньден отеде агъыз ачмадан, сес-солукъ чыкъармадан, яткъан еримде ачлыкътан ольмек къарарына кельдим. Башкъа шейге кучюм етмей...

Дживан къыз ичини-багъырыны акътарыр киби, къайтадан оксюрип, ичин-ичин агълап башлады. Начар ве юфкъа вуджудлы бу къызнынъ рухий чаресизлигине юректен аджынгъан эким онынъ къырыкъ гонълюни алмакъ чарелерини ойланды ве Сара бираз ятышкъан сонъ, тек экисине эшитилир бир давушнен шойле деди:

– Къызым, тесадюфен такъдиринъе тюшкен бахтсызлыкъны умумийлештирип, мукъаддес къанун-тертиплеримизге къаршы исьян этме, акси алда, сенинъ ичюн бутюн муэссиселернинъ къапылары бекли олур. Бу иште бабанъны да озюнъден узакълаштырма. О нуфузлы ве паралы бир адамдыр. Алимни бегене ве онынъ инсаний хусусиетлерине юксек къыймет кесе эди. Текрарлап айтам, къызым, Алим бир озюдир. Ботен ерде бастырыкъларда чекишмемеси ичюн, бабанънен бераберлешип тырышынъыз. Бунынъ ичюн исе биринджиде бабанънен татув-муаббет къонушмакъ, тез арада хасталыгъынъны савуштырмакъ керексинъ, ондан башкъа кечике билирсинъ. Санъа буны гонъюльдеш достунъ олып айтам.

– Ёкъ, ёкъ, ёкъ! – деп гъадапланды Сара хафиф бир сеснен. – Бу хаинликтен сонъ, бабамны корер козюм ёкътыр, чюнки о шахсий менфаатына къапылып, къабаатсыз адамны джеллятларнынъ къучагъына ташлады. Агъам бу джинаетни алчакълыгъына барып япкъан олса, бабам озюни эджельден къуртаргъан адамынынъ йигитлигини ве алидженаплыгъыны биле-биле, оны бастырыкъкъа ташлатты... Гунях Алимде дегиль, менде эди, оны мен озюм севдим! Ёкъ, хаинлернинъ аягъына ич бир вакъыт тюшмем. Алимнинъ пешинден озюм чапкъаларым. Манъа акъикъий дост исенъиз, бельки сиз де ярдым этерсинъиз.

– Санъа джан-къурбан, къызым, лякин бу ишке бабанъ къошулмаса, меселе муреккеплеше билир, кечикир, деп къоркъам.

– Вадим Мердиевич, къоркъакълар къоркъудан оле, дейлер. Алемде аз бучукъ акъикъат бар исе, о да Алим тарафындадыр. Бараджакъ еримде багъыра-чагъыра айтырым: Алимни мен озюм севдим, мени алып къачмасы ичюн озюм ялвардым, дерим...

Бабахай къапынынъ артында сабырсызлыкънен экимни беклей эди. Вадим Мердиевич хастаны тешкерип, къапыны ачкъанынен, Бабахайнынъ суаль бериджи козьлери ондан джевап беклеп къалды.

– Саранынъ акъ джигерлери сувукълангъан. Онъа тынчлыкъ ве бутюн вакъыт янъгъыз башында къалмасы керек.

– Айтчынъыз, Сара эссизлик гъафлетлигинде дегильми экен? Онынъ вазиети менде буюк тедит догъура: аш ашамай, сес чыкъармай, кимсенинъ юзюне айланып бакъмай...

«Тек сенинъ юзюнъе бакъмай», дейджек олды эким, лякин айтаджагъыны тили артында къалдырды.

– Хасталыгъы ойле. Къызыньызнынъ тез арада савулмасыны истесенъиз, бугуньден сонъ онынъ янына кирменъиз. Юсуф да кирмесин.

– Вадим Мердиевич, сиз не айтасынъыз шу, бойле шей олурмы?

– Мени багъышланъыз, лякин керчегини айтмагъа меджбурым: Сара сизни корьген сайын асабийлеше ве нефрети къозгъала.

– Нефрет?! Я о да не ичюн экен?

– Юринъ, къапыдан чекилейик, азбарда эр шейни олгъаны киби айтырым...

Сара экимнен олгъан субетинден сонъ да тынчланмады. Олып кечкенлерни текрар хатырлады. Ягъмурлы къаранлыкъ геджеде Алим оны де сыртына урып, де къучагъына алып, дешет девден къачырар киби, сабагъадже дерелерден, къырлардан, озенлерден кечкенлери ве танъ агъараяткъанда зифт къаранлыкъ бир къобагъа келип киргенлери даа шимди олып кечкен киби козьлеринде джанланды.

– Сарачыгъым, биринджи геджемиз зиллетте башлады, – деди Алим, – ИншАлла келеджеги хайырдыр. Акъшамгъадже мында сыгъынырмыз, къаранлыкъ тюшкен сонъ кене ёлларгъа реван олурмыз.

Алим ташлар устюне тёшемеге от-олен ве ашамагъа кийик емиш джыймакъ ичюн къобадан чыкъкъанынен, анда апансыздан ит урювлери ве чокъ адамлыкъ гъаля-гъуля къопты. Сара бу не экен деп, къобанынъ агъызына якълашаяткъанда мазаллы дёрт-беш адам оны бойнундан ве белинден къапкъач этип, аякъларыны ерден кестилер. О козь къыйыгъындан корип къалды: къол ве аякълары къайышларнен чектирилип байлангъан, юзю ал-реван къан олгъан Алим отлар устюнде чапаланып ятмакъта эди...

Арадан ярым ай вакъыт кечти. Саранынъ девамлы оксюриклери кечип, экимнинъ тевсиесинен куньдюзлерини авада, чокъусы вакъыт исе ат устюнде кечирсе де, череси акъбалчыкъ тюсюнде эди. Шенъ ве шаян табиатыны гъам-къасевет пердеси къаплап алды. Даа кеченлерде Алимни Къарасувбазардан губерния бастырыгъына алмаштыргъанларыны анълады. Бу себептен эким эвине къайтаджакъ куннинъ арфесинде анасына Вадим Мердиевичнен Симферопольге кетеджегини бильдирди.

Фирузадан бу хаберни эшиткенинен, Бабахай янъы арабаджыны озюне чагъыртты. Онъа ярын саба файтонны екип азырламасыны, атларнынъ боюнларына чифт такъымлы чанълар такъылмасыны эмир этти. Экимге Сарагъа пек мукъайт олмасыны, фиятына бакъмадан, зарур олгъан бутюн иляджларны алмасыны тенбилеп, элине бир авуч кягъыт пара туттырды.

Шимди о къызынынъ кейф-эфкярыны ерине кетирмек, кене онынъ козюне кирмек, къайтадан къызынынъ севгисини къазанмакъ ичюн эр шейни япмагъа азыр эди. Не демек олсун, къыйын ве худжур табиатлы бу къыз бала онынъ екяне мерданеси, бу дюньяда вариси олып къаладжакъ бир данеси эди. Шу хайырсыз акъшамда огълунынъ уйдурмасына къапылып, Алимнинъ башына чыкъкъанына, Саранынъ нефретини къазангъанына бинъ пешман олса да, окъ энди атылгъан, къуш яврулары яралангъан эди. Эльбет де, Алимни къуртармакъ, къызынен эвельки мунасебетлерини тиклемек ичюн о элинден кельген эр шейни япар эди, лякин Сара буны ясакъ этти. Бабасынынъ Алимнинъ ишине къарышаджагъыны сезсе, пек яман асабийлеше, оны янъы дубарагъа огъратаджакъ деп, яйгъара къопара.

Бабахай язы столу башына кечти. Гизлиден экимнинъ элине туттырмакъ ичюн, озюнинъ дюльбер ве тегиз уснихатынен губерния жандармерия идаресининъ башына туралы балабан кягъыт устюне мектюп язып, Алимнинъ итаатлы ве джесюр бир йигит олгъаныны тасвирледи, онъа юкленген бутюн къабаатлар ботен олгъанларыны къайд этип, онынъ тез арада бошатылмасыны риджа этти. Лякин мектюпни зарф ичине къояр экен, юрегини кене къара къасеветлер бийледи. «Андан къайтып кельген сонъ кене севги маджерасы башламазмы? Али бай, Ефет акъай, сюмсюк равин мени къайтадан мыскъылгъа алырлар. Итимал, бу кересинде севги алевини сёндюрмек де кучь олур... Айса, не япмалы? Къызымнынъ севгиден янып-куйип чахотка олып ольмесини беклейимми? Коре-тура бунъа озюм де къатланып оламам... Алим итаатлы бир генчтир, оны бельгисиз ерлерге, даа олмагъанда Полониядаки акърабаларымдан бирининъ янына аткъарырым. Къызым оны къыдырып тапкъандже, бельки башкъа бирине уруныр...».

Жандармерия башы экимнинъ тедавийлеген затларындан бири экен. Олар шеэрге келип тюшкенлерининъ экинджи куню Вадим Мердиевич кабинетнинъ къапысыны къакъып, Саранен берабер ичери кирдилер.

– Биз мында алельхусус бир ишнен кельдик, дженап азретлери, – деди эким. – Къыйметли вакъытынъызны алмамакъ ичюн къыскъадан кесейим. Бабович дженапларынынъ ыргъаты Алим Азамат огълы ич бир гуняхсыз бастырыкъкъа тюшти. Риджа этем, шахсен сизге язылгъан мына бу мектюпни окьунъыз.

Узун акъ парикли, бакенбардлы, гурь къара мыйыкълы ве чатал сакъаллы, къалын кевдели адам мектюпни элине алып, оны гонъюльсиз бир тавурнен окъуп чыкъкъан сонъ, пускюлли къашлары тюбюндеки уфачыкъ ешиль козьлерини тааджипнен Сарагъа тикти.

– Мадмуазель, о айдамакъ эрифке севда олгъан гузель ханым сиз оласынъызмы?

– Дженап азретлери, инсанлар пашасыны айдамакълар сюрюсине къошманъыз. Риджа этем, мени динъленъиз. Бу меселеде онынъ ич бир къабааты ёкътыр, чюнки Алимни мен озюм севдим, эвден алып къачмасыны озюм риджа эттим...

– Ёкъ, сени динълемек биле истемейим! – деди чатал сакъаллы онынъ эеджанлы нуткъыны болип. – Сёз девлет джинаетчиси акъкъында кете, анълашылдымы?

– Ялан! Ялан айтасынъыз! – деди Сара ве отургъан еринден секирип тургъаныны дуймай къалды. – Мен оны озюмден яхшы билем. Алим девлет ишлерине къарышмакъ дегиль, ёлдаки мышыкъларны биле айланып кечкен мераметли ве мискин бир инсандыр. Сиз оны кереги киби бильсе эдинъиз...

– Пек тербиесиз экенсинъ, къызым. Отур еринъе! Оны бильгеним де етеджек, – деди о итираз этильмез кескин ве асабий бир давушнен. – Бабанъ да, сен де сонъ дереджеде сафдиль кишилер экенсинъиз. Аиленъиз помещик ве базиргян сулялесине менсюп олмагъаны такъдирде, шу айдамакънен ойнашып юргенини шек-шубеге алып, Валлаи, сени де зинданларда чюрютир эдим. Мына махкеме укюминдеки шу сёзлерни индемеден динъле. Махкемеде Муфти Сеит-Джелиль эфенди ве Копюрли кой сакини Мемиш огълу Челеби дженаплары булундылар.

– Олар Копюрли койлюлернинъ хас душманлары эдилер.

– Индемеден динъле, дедим санъа. Асав атлар киби кишнеп турма, ёкъса кабинеттен чыкъманъны теклиф этерим.

Эким Сарагъа хытап этип айтты:

– Ханым, дженап азретлерини динълейик.

«Балалыкъ чагъларындан берли бабасы Къуртсеит огълу Азамат киби арсыз-аясыз ве халкъ мулькюне гъарезликте тербиеленген Алим Азамат огълу осьмюрлигинде Копюрли кой байы Челеби огълу Мемишни бедендже сакъатлагъаны, чёллериндеки ашлыкъ ве пичен-тобан черенлерини эм де эки къатлы эвини якъкъаны ве оларны куль-виран эткени ичюн, анълы яшлыкъ девиринде исе девлет джинаетчиси Турунбай огълу Ресульни къапавлы еринден къачыргъаны ве шорбаджысы Бабовичнинъ къызы Сара ханымнынъ бойнундаки ильванларны ве дукатларны тонап, онынъ намусына кечмек макъсадынен геджелейин къобагъа алып къачкъаны ичюн, аскерлик чагъындаки Алим Азамат огълу орьме къамчы джезасындан кечирильген сонъ Бендер къалесине учь йылгъа арестантлар ротасына сюрюльсин». Махкеме укюми ерине кетирильди, ханым, севимли айдутынъызгъа орьме къамчы котеги чекильген сонъ, жандармерия бекчилери оны Бендер къалесине сюриштирдилер.

Сара буларнынъ эписини, адалетли ве зевкълы сергузештлер шекилинде, Алимнинъ озюнден эшиткен эди. Албу исе адалет, уриет, ырыз ве эдеп ашкъына чин юректен япылгъан бу арекетлер «джинаетке» чевирильгенлер.

– Эшиттинъми, дюльбер ханым? – деп текрарлады забит.

Саранынъ эеджанланувдан ап-акъ кесильген чересиндеки эля козьлери гурь сакъаллы падиша Николай бирнинъ дивардаки суретине тикильдилер. Сонъ яваш-яваш бу козьлер чатал сакъаллы забитке эндилер. Онынъ сакъалы эп къабарып, чыбалды, бетинде тек ешиль козьлери къалдылар... Алев пускюриджи бу джанавар козьлер пек дешетли ве джиренч эдилер...

Арадан эки йылгъа якъын вакъыт келип кетчи. Эвлят асретлигинден къамбырайып къалгъан ве яры-ярыгъа козь нуруны гъайып эткен Кериме татай орталыкъкъа акъшам серинлиги тюшкен сонъ элине къол таягъыны алып, кене азбар къапы огюндеки ёлгъа чыкъты, анда йымшакъ отлар устюне чёкип отурды. Эр кунь бойле япа. Не бермеген Танърыдыр, деп тюшюне о, мындан кечкен ёлджулардан бири бельки Алимден хабер кетирир!

Бу акъшам минарелерде айны бир вакъытта пейда олгъан мазинлернинъ эзан окъувы кесильгенинен, чингенелер мааллесинден къавал эзгилери эшитильди. Кимдир бильмем, «Алимнинъ йырыны» чала. Кериме татай джампийген дудакъларыны арекетке кетирип, макъамгъа уйдурып пышылдады:

Эльбет, Алимнинъ джысмы кетти, тек исми къалды. Шимди халкъ арасында джайрагъан тюркюлерде тек онынъ озю ве севимлиси йырлана.

Заваллы Сара! Симферопольден къайтып кельгенинен къартийнинъ эвине тюшип, бир кунь, бир гедже берабер окюр-окюр агълаштылар. Ондан сонъ да, дердине-дерман араштырыр киби, эки куннинъ биринде мында келип кете эди. Кериме татай оны да джан-юректен аджый. Лякин сонъки эки айда не олды бильмем, аякълары бир тамам бу эвден кесильди. Джума куньлери ондан одыр-будыр алып кельген Нияр Саранынъ тёшекте яткъаныны, вазиети кунь-куньден осаллашкъаныны айта. Алла оны яман хасталыкълар хышымындан сакъласын! Онынъ келини падишагъа арзуал язаджакъ эди, йибердими экен...

Къартийнинъ бу ердеки ойланувлары, адети узре, ятсыгъадже девам эте. Сонъ, Сеит-Мамут агъанынъ кичкентайы я да Хатидже енге келе, оны къолтукълап, одасына озгъаралар. Бу адет тек тюневин бозулды. Ятсы намазы окъулмаздан эвель сюрип кельген онбашы оны ве Сеит-Мамутны «Аджеле иш бар» деп, етеклеп алып кетти. Идареге баргъан сонъ стол башындаки арбий кийимли ве балабан козьлюкли чалбаш бир адам башта ондан сорады:

– Огълунъ къайда?

– Огълумны зорнен тутып алдынъыз, мельунлар, оны тез арада манъа къайтарып беринъиз. Ондан башкъа падиша бабайгъа арзуал язаджакъмыз! Бойле масхаралыкъ олурмы! – деди къартий джураатнен.

– Арзуалны сизге ким язаджакъ?

Кериме татай индемеди.

– Мен сизден огълунъызнынъ, мына шимди, къаерлерде чарпынып юргенини сорайым, анълайсынъызмы?

– Онынъ къаерлерде экечини бильсем, фурунда кобетелер, бурмалар, зеррели пителер пиширир де, нишанлысынен барабер онъа силягъа барып келир эдик.

– Нишанлысы кимдир?

Къартий кене индемеди. Забит оны чылдыргъан бир адам зан этип, асабийликнен чал мыйыкъларыны бурып алды ве Сеит-Мамут акъайгъа хытап этип сорады:

– Буларнен бир азбарда отурасынъмы?

– Эльбет, бир азбарда.

– Алимнен сонъки кере къачан корюштинъ?

– Энди эки йыл олгъандыр.

– Суаллериме догъру джевап береджегинъ ичюн ант-емин эт!

– Ант-емин этем, дженап азретлери...

Бундан сонъ суаллер ягъмур киби ягъды. Сеит-Мамут айтты, забит язды. Алимнинъ та балалыгъындан башлап, къапатылгъан кунюне келиндже, кимлернен достлашкъаныны, къаерлерде чалышкъаныны, нелер япкъаныны къайтавлап-къайтавлап сораштырды. Столнынъ устю язылгъан кягъыт табакъларынен толды. Ахыр сонъу козьлюкли кене биринджи суалини текрарлады:

– Якъын араларда Алимден хабер-тебер алынмадымы?

– Дженап азретлери, мен дибагъым, эки-учь сааттен кене табанагъа ишке кетеджем, – деп къызышты Сеит-Мамут. – Мюмкюн олса бу ахрет суаллерини тездже битиринъ...

Оларны гедженинъ дер вакъытларында бошадылар. Шеэрде энди биринджи хоразлар чалмакъта эди...

Башыны тёбен алып, ёл кенарында терен ойларгъа далгъан Кериме татайнынъ фикирлери кене арбий кийимли адамнынъ суаллерине къайткъан эди. «Аджеба огълумнынъ башына кене насыл бир беля кельди? – деп элесленди о.– Ёкъса анда кене шаянлыкъ ишлеп, забитлернинъ козюнден чыкътымы? Бойле олдыгъы такъдирде онынъ къаерде олгъаныны сорамагьа не аджет бар?.. Олюлерни дегиль, тек тирилерни сораштыралар, эвлядым, ИншАлла, сагъ-селяметтир! Сораштырсынлар. Башкъа ишлери олмаса, мени кендилерине гедже-куньдюз чагъырып сораштырсынлар! Ант ичип, емин этип, Къуран опип Алимчигим акъкъында бутюн акъикъатны оглерине сюрерим. Бельки бундан сонъ онынъ айдамакъ дегиль, иляий бир инсан олгъаныны анълап, оны зиндандан бошарлар...».

Эльбет, бу сораштырувларнынъ себеби бар эди. Таврида губерниясынынъ башы ишке келип, департаменти огюндеки къалдырымда каретасындан тюшкенинен, оны сабырсызлыкънен беклемекте олгъан аджеле ишлер хаберджиси онынъ элине дёрт-беш муирли къалын бир зарф туттырды ве иляве этти:

– Бизим дженап азретлери, Екатеринослав уездининъ задекянлар етекчиси бу мектюпни шахсен дженап алийлерининъ къолуна такъдим олунмасыны авале эттилер. Пек аджеле экен!

Губернатор сарай ичиндеки мердивен къоркъулыкълары огюнде баш эгип, къол къавуштырып тургъан хызметчилер арасындан рутбесине мунасип серт адымларнен кечерек, экинджи къаттаки кабинетине келип кирди ве озю киби буюк ве салмакълы язы столу башына кечип, кумюш башлы къамачыгъынен пакетни кесип ичты.

Мектюп пек узун эди. Задекянлар арасындаки чешит мал-мульк давалары изаатлангъан бу сой мектюплерни окъумагъа заметини аягъанындан, адети узре оларны, «тешкермек ичюн» имзасынен, имаесиндеки хадимлерге аткъара эди. Лякин шимди мектюпнинъ башыны окъугъанынен, бир даа андан козьлерини аламады. Окъудыкъча, чырайы сытылды, къашлары тююмлешти, ягъып ташаджакъ къуббе кокдай, бети морарды. Морарыр я!

Задекянлар етекчиси Екатеринослав орталыкъларында пейда олгъан силялы бир татар акъкъында яза. Бендер арестантлар ротасына укюм этильген Алим-Алёша адлы бу адам, анда джеза муддетини вакъытындан эвель битирген сонъ, Кишинев гарнизонынынъ бир батальонына аскерликке авуштырылгъан. Лякин къаледе олгъанда шу ерге сюргюн этильген бир къач революцион офицернинъ тесирине къапылгъан бу гъает джесюр ве къоркъубильмез адам гарнизонда бир къач солдатны ызгъыштырып, оларнен берабер батальондан къачкъан. Алим деген шу баштакъ эриф дженюбий Украинанынъ кенъ-къулан чёллерине синъип, учь-дёрт ай девамында Никопольден Екатеринославгъа баргъандже помещик къаралтыларында доланып юрген, украинлерге ве ногъайларгъа менсюп эсир койлюлерни помещик имаретлерини якъмагъа, мал-мульклерини тутып алмагъа къозгъагъан. Акъ падишанынъ адалетли низам-интизамларына къаршы бу бунтарынынъ мынафыкъ тешвикъаты шу дередже кучьлю олгъан ки, барлыларнынъ биналары, чёллердеки имаретлери, ашлыкъ ве пичен-тобан сарпанлары уезднинъ бир чокъ койлеринде яз ве къыш тютеп тургъанлар...

«Дженап алийлери, риджа этем, мени арекетсизликте къабаатламанъыз, – деп яза задекянлар етекчиси. – Ишанчлы бутюн генчлерни къама-пычакънен, ав тюфеклеринен силяландырып, оларны помещик ве койлюлернинъ джюйрюклерине минсетип, бир къач ай уезд орталыкъларында чаптырдым. Эй-ат, эписи бошына олып чыкъты. Айдамакънен бир фикирде, бир меслекте олгъан койлюлер оны якъын тувгъанлары киби магъазларда, сарпанларда гизледилер, «корьмедик, бильмеймиз», демектен башкъа агъыз ачмадылар.

Не исе, шимди орталыкъ тынгъан-ятышкъан киби олды. Лякин анълап бильгениме коре, Алим адлы бу баштакъ эриф ёлуны Къырым ярым адасына бургъан. Алышкъан къутургъандан бетердир дегенлери киби, анда да койлюлерни баштан чыкъармакъны девам этер.

Дженап алийлери! Мельун Разин ве Пугачёвнынъ мукъаддес падишалыгъымызнынъ беденине ачкъан агъыр яралары аля бугунь хатиримиздедир. Алим вакъиасы косьтергени киби, койлюлер янъы серник чертильмесини дёрт козьнен беклейлер. Янгъын чыкъкъаны алда, олар андаки кусевлерни къап-къач этип, янъы атеш оджакъларыны туташтырмагъа, эр ерни алевге гъаркъ этмеге азыр туралар, онынъ ичюн...».

– Къабакъбаш акъылдане! – деп джекирди губернатор Пестель элиндеки мектюпни томарлап ве аякъкъа атылып турды. – Боткъаны озю пиширгени-пиширген, энди манъа оны насыл ашамакъны огретеджек ола. Беджериксиз чолакъ! Онынъ кимлигини биле огренип оламагъан. Узурыма кель, менден огрен: о Копюрли кой айдамагъы Алим Азамат огълудыр! Демек оны арестантлыкъ джезасы да, аскерлик хызмети де адам этип оламагъан...

Къутургъан адамлар киби серт адымларнен сахтиян чызмаларыны патырдатып юрген Пестель задекянлар етекчисине къызышса да, юрегине къоркъу мешребеси акътарылып тёкюльгендай олды, неден башлайым экен деп, акъыл-фикири йылдырым тезлигинен ишледи.

О гъает арекетчен ве къызматабан къырджыман бир адам эди. Фикирлерини даа тертипке чекип етиштирмесе де, махсус ишлер офицерине жандармерия башыны ве полисмейстерни деръал мында чагъырмасыны эмир этти, коридорда тесадюфен Симферополь гарнизоны командирини корип, оны кабинетине тартып кирсетти, меселенинъ асылыны анълатты.

– Мына шимди, шу саат, атлы аскерлерни Ор къапысына чаптыр. Ярым ада богъазына, андаки ёлларгъа ве кестирмелерге бекчилер къойылсын. Джинаетчи якъаланмагъандже, олар тургъан ерлеринден чекильмесинлер, – деди. – Къырым бейлери ве мырзаларынынъ мына бу джедвелини янларына алсынлар. Бугунь акъшамгъадже анда олмакъ кереклер. Оларнен энъ ишанчлы ве беджерикли офицерлерни ёлла. Шуны да эмир эт: шишман къурсакъ бей-мырзалар аштан емлеп, серилип ятсалар биле, оларны тёшеклеринден турсатып, ат-арабанен мында етип кельмелерини козетсинлер. Къана, арекетке кеч!

Пестель агъыр бир юктен тыныш алгъан киби, френчини эмин-эркин ильмекке асты, чырышлы якъасыны чезди ве къайтадан стол башына кечип, къутудан язы къанатларындан бирини алды. Шимди онынъ биринджи боюн-борджу губерниянынъ чешит ерлеринде олып кечкен къалабалыкъларны тышкъы ишлер министрлиги вастасынен падиша алийлерине бильдирип, бутюн къабаатны задекян етекчилерининъ сыртына ташламакъ ве корюльген аджеле чарелер акъкъында оны хабердар этмек эди. Бойле джиддий къозгъалув акъкъындаки мектюпнинъ мытлакъа падишанынъ элине тюшеджегини бильгенинден, мектюпни язмагъа башламаздан эвель, шу девирнинъ язув талапларына уйгъун оларакъ, башта биринджи келимелерни ве ибарелерни акълан уйдурды. Бунъа онынъ аман-аман ярым саат вакъыты кетти. Сонъ, туралы акъ кягъытлар дестесини огюне кечип, мерекепке далдыргъан къанат къалемини арекетке кетирди. Лякин озюнинъ ифаде услюбына ве уснихат дюльберлигине сукъланып, экинджи бетни къаралап башлагъанда, бирден къапы къакъылды.

Адети узре онынъ къапысы ич бир вакъыт озьлюгинден къакъылмай эди. Зарур олгъанда, кятиби кире де, онъа ким давет эткенини бильдире эди. Я бу онъмаз да ким экен?

– Киринъ! – деди о серт бир давушнен.

Къапы яваштан ачылып, ичери къабарыкъ ешиль къавукълы, ешиль джуббели Сеит-Джелиль эфенди кирди.

– Эсселям алейкум, губернатор азретлери! – деди о гурь бир давушнен ве язы столу огюндеки къадифе ортюли йымшакъ отургъычкъа догърулды.

– Алейкум селям! Сабалейин насыл бир ишнен тешриф буюрдынъыз?

Кабинет саибининъ догърудан-догъру суальге кечмеси элини энди отургъычкъа узатып етиштирген Сеит-Джелиль эфендини аякъ устюнде къалмагъа меджбур этти. Эвеллери оны кулер чырайнен, хош-бешнен къаршылагъан Пестель бу кересинде еринден биле турмады.

– Сизге, дженап алийлери, миннетдарлыгъымны, садыкълыгъымны, терен урьметимни ве гъает зевкълы хаберни бильдирмек ичюн буюрдым.

Губернатор кягъытлар узериндеки ойчан козьлерини муфтиге котерди.

– Къыскъадан кесинъ: «зевкълы» хабернинъ маиети недедир?

– Сабыкъ муфти Сеит-Муртаза эфенди Тюркиеге къачаджакъта забитлер тарафындан якъаланып, аля бугунь къаралтысында яры къапавлы тутулса да, кене тирилигини косьтерди, – деди муфти мезекнен кулюмсиреп. – О вакъытлардаки комекчиси Джентемир мырзанынъ эдепсизлиги махкеме шериеде бакъылмасыны риджа этти. Албу исе пуштлыгъына акъран олмагъан бу пезевенк эриф, Сеит-Муртазанынъ къачув алекетинден файдаланып, онынъ Джумазие ве Тензиле адлы къарыларындан бирини озь эвине алып къачкъан. Валлаи, эчки джан дердинде, хасап мал дердинде: дейим де шу къадар йылдан сонъ къарысы кендине къайтарылгъаны такъдирде биле, джаны чыкъаяткъан сексен яшларындаки бу кератагъа ондан не файда?

Губернатор кульмеди.

– Менде де пек «зевкълы» эки хабер бар, – деди о джиддий бир тавурнен. – Лякин буларны эшитсенъиз къахкъахаламакъ дегиль де, окюр-окюр агъларсынъыз беллейим.

Сеит-Джелиль эфенди шу саат тикенли кирпиден къайнакъ сувда джибитильген тавукъкъа чевирильди.

– Дженап алийлери, багъышланъыз мени, ёкъсам акъ падишамызнынъ башына кене хайырсыз бир беля кельдими? Алла оны Иблис сыфатлы баш кесерлернинъ шеринден сакъласын. Амин!

– Ёкъ, бу кересинде къабакъ сенинънен меним башыма патлады. Беш-алты йыл эвельси къафеске тыкъкъан Ресуль молланъ та Кавказгъа барып чыкъкъан, «моллалыгъыны» анда япа экен. Къарасувбазар сакини Алим айдамакъ исе кене сербестликте экен. Сакът ол, геджелерден биринде эвинъе буюрып, Мемиш Челебинъки киби сакъалынъны узип алмасын...

– Тёвбе, Яраббим, тёвбе эстагъфурулла! – деди муфти ичинден, лякин гъает теляшлы бу хаберге теэссуратыны бильдирмек ичюн агъыз ачып етиштиргендже, ичериге алтын кульсемли омузларына бир такъым шеритлер ташлангъан кятип кирип, чагъыртылтъан забитлер невбетлерини беклегенлерини айтты.

– Кирсинлер! – деди Пестель козьлерини Сеит-Джелиль эфендиден алмайып. – Сизге исе айтаджагъым шудыр: джамлы софанъызда пуф миндерлерге серилип, къаймакълы къаве ве башбуза сюзип, наргиле тютетип, нарт ойнап, кейф чатмакъ ерине, деръал руханийлер идаресине етип барынъ, бутюн къадыларгъа ве джума джамилерининъ имамларына бу къачакъларнынъ халкъ ве дин душманлары олгъанларыны бильдиринъ. Шу айдамакъны якъалайджакъ йигитлерге буюк паралар, бедава вакъуф топракълары ишандырынъ. Халкъкъа язаджакъ мураджаатнаменъиз, мукъаррар ве мукъаддес васиет оларакъ, бутюн джамилерде окъулсын. Шимдилик, мына бу къадар. Анълашылдымы?

Жандармерия ве полислер энди кабинетте эдилер. Дешетли хаберден башы-козю айлангъан муфти арбийлерни корип, даа зияде чаресизленди ве козьлерини губернатордан алмадан, онъа итирамнен баш эгип, ардын кери къапыгъа йылышты.

– Акъшам базары кене мында буюр. Акъ суеклернен джиддий лаф оладжакъ. Шеэрдеки хатип-улемаларны да пешинъден такъып кель.

– Баш устюнде, дженап алийлери, эмир къуллугъына даима азырым...

Муфти козьден чекильгенинен, Пестельнинъ ири, денъевджи козьлери баштан-аякъ кийинип-къушангъан ве эр сой эмирге азырлыкъ тавурында аякъ устюнде къатып къалгъан забитлерге чевирильди. Лякин оларгъа да отурмакъны теклиф этмеден, догърудан-догъру ишке киришти:

– Дженаплар! Акъ падишамызнынъ низам ве тертип бекчилери! Элинъизден орьме къамчы котеги ашагъан ве ляйыкъ джезасыны чекмек ичюн арестантлар ротасына сюргюн этильген Алим Азамат огълу кене айдамакълыкъ ёлуна чыкъкъан, Ор къапысындан кечип, ярым адагъа сокъулгъан. Сизлерден, падиша акимлеринден, бей ве мырзалардан ачувыны аладжакъ экен. Шубесиз, Екатеринослав уездинде олгъаны киби, мындаки койлюлерде де гонъюльдешлик тапар. Бу къарабаджакълар топракъсызлыкътан, сувсузлыкътан чекишелер, – деди о ве задекянлар етекчисининъ ибаресини хатырлап, иляве этти: –Олар серник чертильмесини беклейлер. Бундан сонъ, бабам сени, атеш оджакъларындаки алевли кесевлерни къап-къач этип алыр да, орталыкъны атешке гъаркъ этерлер. Шунынъ ичюн бу маразлы айдамакъны деръал якъаламакъ керек. Ярым аданынъ шималиндеки урядниклерге, приставларгъа, незаретчилерге дженюптеки бутюн кучьлерни къошып, падиша джинаетчиси ер астында олса биле, оль-къал, оны кунешке чыкъарып, онъа дюньянынъ къач буджакъ экечини унуттырынъ. Араштырувларгъа шахсен озюнъиз реберлик япынъ. Айдамакъкъа къаршы бу мукъаддес куреште ич бир шейден джийренменъиз. Сизлерге мувафакъиет тилейим....

Губернатор шу куннинъ сонъунадже зарур бутюн ишлерни япып, ичерики ишлер министрлигине язгъан мектюбини муирлеп ве мумлап, узакъ ёлларгъа йиберген олса да, тынчланып оламады. Не айтыр, дер киби, Николай 1-нинъ дивардаки ялпакъ бетли портретиндеки денъевджи козьлерине тикилип бакъты. Бутюн боюнен къадалып тургъан мундирли ве къылычлы падиша санарсынъ онъа опьке-элемнен бакъа, «юрт батырлары Емельян киби кучьлю баштакънынъ акъкъындан энди чокътан кельдилер, сен шу къарабаджакъ огюнде шашмалап къалдынъмы? – демек истей. – Давран, тамыр атып, ерге битишмесин, демирни къызгъын олгъанда дёг…».

Чагъыртылгъан затлар акъшамгъа таба сарай огюндеки багъчачыкъта топланып башладылар. Олар ярым аданынъ узакъ-якъын кошелеринден бирер-экишер келип, мында баягъы вакъытлардан сонъ озьаралары янъыдан корюшкенлеринден, энди эзан мааллеринде олар арасында лакъырды, шакъа-къората ве кулькю гъаля-гъулясы котерильди. Сарайнынъ экинджи къатындаки балабан пенджерелер шемьданларнен аллангъанынен, ренкявер кийимли бу адамлар узун скемлелер ве оленлер устюнден къалкъып, къайтан мыйыкъларыны бурды, сакъалларыны тарады ве усть-башларыны низамгъа чектилер.

– Дженаплар, губернатор зат алийлерине буюрынъыз! – деди апансыздан оларнынъ огюнде пейда олгъан шеритли кятип.

Олар рутбе дереджесине бойсунып, энъ огден томпуз таякълы Атай бей Ширинскийни ве джуббеси тобукъларына саркъкъан муфтини йибердилер. Оларнынъ пешинден Ислям гирей Ширинский, титуляр кенъешчи Макъсуд мырза Ширинский, сарай кенъешчиси Аргинский, Сейтабла Къарашайский, Джентемир мырза ве башкъалары кеттилер. Озьаралары къызгъын лакъырдыгъа къапылгъан Джелял мырза Кипчакский ве Умер мырза Къараман акъ суеклер сюрюсининъ артындан кельдилер.

Олар бу аджеле даветнинъ себебини бильмей эдилер. Багъчада субетлешкенде бу хусуста фикир алышып-беришселер де, муайен бир нетиджеге келип оламадылар. «Кене алым меселесидир, – деп тюшюнди олардан бир чокълары. – Топракъларгъа, ашлыкъларгъа, айванларгъа котере алым къойдылар, энди азбарлардаки итлер, тавукълар, ордеклер ичюн де тёлев аладжакътырлар», деп кульдилер.

Олар экинджи къаттаки меджлислер ве банкетлер залына толушып, къадифе скемлелерге чёккелеп отурдылар. Тёнюльтиджи сыджакъ куннинъ араретине даа акъшам серинлиги къошулмагъан залнынъ ичи пек тынчыкъ ве авасыз киби эди. Энъ арттаки скемлеге чёккен Джелял мырза къалын кевдесини котерип, пенджерени ачаджакъ олса да, торсайып отургъан Атай бей Ширинский шытырды эшитильгенинен, топузлы таягъыны котерип, сес-солукъ кесильмесини талап этти.

Ниает, залнынъ артындаки сачакълы къадифе перде къыбырданып, онынъ артындан губернатор чыкъты. Бейлер ве мырзалар шемшек тезлигинен ерлеринден къалкъып, итирамнен аякъ устюнде къатып къалдылар. Кокрегини орден ве чешит медаллернен безеткен Пестель губернаторлыкъ униформасында эди. Озюнинъ сынавджы козьлеринен залдаки джемаатны сюзип чыкъкъан сонъ, бир къач адым огге атлап:

– Дженаплар, отурынъыз! – деди ве озю аякъ устюнде къалып, джиддий бир тавурнен девам этти. – Падишамызнынъ таянгъыч багъаналары – бейлер, мырзалар, челебилер! Шериат бекчилери – тарханлар, къадылар, хатиплер, имамлар ве сохталар! Сизинъ тырышувынъыз, ата-деделеринъизден къалгъан урф-адетлерни къорувынъыз, акъ падишагъа элял хызмет этювинъиз саесинде биз бугуньде тынчлыкъта, сакинликте, дургъунлыкъта яшаймыз. Сизлерге Алла Таалянынъ бахш этип берген кенъ-къулан топракъларында эр йыл юз бинълернен пуд озекли богъдай-арпа, кербар юзюм, ал янакъ алмалар пише, сыгъыр ве къойларынъызнынъ сютю ирмакълар, озенлер олып акъа. Боллукъ дюньясы! Даа не керек? Мераметли, алчакъгонъюлли, итааткяр ве юваш халкъынъыз падишанынъ урьмет ве севгисини къазанды. Къазанды амма, сонъки заманларда пек яман хаберлер келип башлады. Къарабаджакъ койлюлер къанунларны бозып, Джелял мырза Кипчакскийнинъ орманыны кескенлер, Озенбаш хатибининъ вакъуф топракъларыны тутып алгъанлар, Копюрли кой помещиги Мемиш Челеби огълунынъ адалетли махкеме тарафындан саиплиги тикленген коюне барып сокъулгъанлар. Дженаплар, бу да етмегени киби, шу койнинъ сабыкъ сакини Алим айдамакъ сюргюнден къачып, кене ёлларгъа чыкъкъан...– Залдакилер, бу сёзни эшиткенлеринен, гъафлетен инеге отургъан адамлар киби, бирден сескенип алдылар, чюнки олардан эр бири Алимнинъ сергузештлери акъкъында пек яман эмиш-демишлер эшиткен эдилер.– Эльбет, солдатлыкътан къачкъан, сербестликке чыкъкъан!– деп текрарлады о,– ве шимди ярым аданынъ шималь бетлеринде къузгъунланып юре экен. Дженаплар! Сизге риджа этем, онъа янъгъыз башындаки башыбозукъ, деп бакъманъыз. Бу янъы исьянджы дженюбий Украинада энди баягъы алекет къопарды. Янъгъыз башындаки бу къотур тай бутюн джылкъыны маразлай билир. Авам халкъ арасында ойлесини дёрт козьнен беклегенлер аз дегильдир. Бирге онлар, юзлер, бинълер къошулыр, аякъларынъыз астындаки топракънынъ эшилип-чёкип кеткенини дуймай къалырсынъыз. – Залдакилер янъы баштан къыбырдашты ве къулакълаштылар. – Бойле къозгъалувлар умметинъизнинъ лойяллигине шек-шубе догъура, халкъынъызны итибардан тюшюре. Бу хаберни падиша зат алийлери эшитип къалса, итимал, онынъ козюнден де чыкъарсынъыз...

– Ёкъ, бунъа ёл бермемиз! – деп джекирди ачувнен аякъкъа атылып тургъан Атай Ширинский ве, не ичюндир бильмем, топузлы таягъыны башы устюне котерди. – Биз къудретли, болюнмез, енъильмез ве севимли падишамызнынъ садыкъ эвлятларымыз!

– Джемаат, яваш олунъыз! Бу ишнинъ джиддийлигини анълагъан олсанъыз – етти. Энди келинъ, шу айдамакъны тез арада зиндангъа ташламакъ чарелерини корейик. Якъалангъан сонъ кене мында топланыр да, джемаат бирлигинен онъа къуванчлы матем фатиасыны окъурмыз.

Нуткъынынъ хатимесинден гъает мемнюн олгъан губернатор кунь бою биринджи кере кулюмсиреп, креслогъа ясланды.

– Джелял мырза, кускюн балалар киби янъгъыз башында энъ арттаки скемлеге отургъансынъ. Санъа не олды я? Айдутлар анбарларынъы талап, джанынъы агъырттылармы ёкъса?

– Ёкъ, дженап алийлери, – деп джевапланды о.– Мен талангъан ахмакълардан дегилим. Зарур олса, оларны озюм таларым.

– Я, Алим айдамакъкъа козь батырасынъмы?

– Дженап алийлери, бу ишни манъа буюрынъыз, мен оны шу геджеси якъалап, бойнуна мойса кечирир де, ярын саба танъ мааллеринде узурынъызгъа огюз этип айдап келирим.

– Джелял мырза, къопайчораланып, баш кутьме! – деп джекирди Атай Ширинский текрар еринден турып. – Мында гевезелик кечмез. Меселе пек джиддий. Сёз адий айдамакъ акъкъында дегиль де, девлетчюн телюкели социалист акъкъында кете. Буны анъламакъ керек. Губернатор алийлери, манъа мындаки джемаат адындан бир къач фикир айтмакъ мумкюнми?

– Буюрынъ!

– Бизлер, улу ве болюнмез падишалыгъымызнынъ садыкъ къуллары олгъан бейлер, мырзалар ве руханийлер азрет алийлерининъ даветине джевабен, бугуньден башлап...– деп кочьти о.

Орталыкъта къаш къаранлыгъы джайылып, губернатор сарайында акъсуеклернинъ мушавереси девам эткен бир вакъытта, Севастопольнинъ денъиз ялысы сокъакъларында къара буркли атлы бир йигит пейда олды. Онынъ башында къара къалпакъ, аякъларында сахтиян чызмалар бар эди. Ёлджу келиши гузель къурулгъан бир-эки къатлы пычма таш эвлер огюнден кетер экен, эсли-башлы бир балыкъчыдан Иван Кузьмин адына ерли сакинни сораштырды. Балыкъчы онъа ёлнынъ энъ сонъундаки эвни косьтерди. Ёлджу ишмар этильген ерге барып еткенинен, атнынъ башыны къайырып, уфакъ бир азбаргъа кирди.

– Э-эй, бу эвде ким бар? Сизге Алла мусафири буюрды, – деп багъырды о аттан секирип тюшер экен.

Дам эвчиктен кесментик, чот сакъаллы ихтияр бир адам чыкъып, чылпыкъ козьлерини тааджипнен ёлджугъа тикти.

– Чин къальбли Алла мусафири исенъ, эвге буюр къардашым.

– Шубеленме, къартым, къардашынъыз Пётрден сизге узакъ диярлардан селям кетирдим.

Къартнынъ чичек хасталыгъындан берчленген чыгъырыкълы бети бир кереден тегизленген ве тазерген киби олды. Шекли козьлерини ёлгъа ташлап алгъан сонъ, мусафирге теклиф этти:

– Хаберинъни сонъ айтырсынъ, мен эр итималгъа къаршы... Эвге буюр!

Олар къандильнен айдынлатылгъан тар одачыкънынъ ичиндеки агъач стол башына кечип отурдылар.

– Хош кельдинъ, къардашым! Энди айтчы, къардашымнен къаерлерде корюштинъ? Сагълыгъы шимди насылдыр? Бошайджакъ олалармы?

Къарт, апансыздан пейда олгъан къонакънынъ сия козьлерине, ич бир иллесиз тегиз ве муляйим чересине, джылмайып тургъан къабарыкъ дудакъларына бакъып къалды.

– Къарарнен бундан бир бучукъ йыл эвельси онынънен Бендер къалесинде сагълыкълашкъан эдик. О вакъытлары сагълыгъы бир ёрукъ эди.

– Адресимни онынъ озю бердими?

– Эльбет, озю берди. Селямынен бирликте, сизге келямыны да айтмакъны риджа этти: онынъ сурьгюнлик муддетине эки йыл даа къошкъанлар...

– Я о да не ичюн?!– деп абдырады къарт.

– «Тилим тайды», дей Пётр. Падишанынъ низам-тертиплерини инат эшекнинъ къылыгъына ошаткъан.

– Онынъ тильчигинден айланайым, къарагъа беяз деген адам дегильдир. Шунынъ ичюн де оны офицерликтен солдаткъа чевирип, Бендер къалесине сюрьдилер, манъа исе Петербургда яшамакъны ясакъ эттилер. Сен, къардашым, не гунях ишлединъ?

– Гунях ишлеген олсам ынджынмаз эдим, къартым, Ботен къабаат юкледилер. Олар ичюн энди керчектен «гуняхкяр» олып, зая чекильген джезаларнынъ интикъамыны алып башладым.

Къартнынъ чересиндеки къуванч чизгилери язылып, бетиндеки чыгъырыкълар бираз даа къоюргъан киби олдылар.

– Сорамасы айып олмасын, къардашым, о езитлерден насыл къуртулдынъ? Озьлери бошадылармы?

– Бекле тавугъым, язда богъдай, къышта тары ашарсынъ, – деди ёлджу кинаенен. – Бойле шей оларнынъ акъылларына биле кельмеди. Бендер къалесинден Кишинёв гарнизонына аскерликке авуштыргъан сонъ, андан къачтым.

– Меракълангъаныма къулакъ асма, къардашым, санъа бир суалим даа бар. Энди не япаджакъсынь? Озюнъ билесинъ, яшамакъ ичюн ашамакъ керек.

– Акъ керемдир, иншалла ач къалмам. Ант-емин эттим, къартым, бай адамларнынъ мойсасына ич бир вакъыт екильмейджегим.

– Айса, не япаджакъсынъ?

– Омюримнинъ сонъунадже барлылардан алып, ёкъсулларгъа олештиреджегим.

– Худжур фельсефе! Бирине, бешине, он бешине улештирдинъ, я ачлыкъта-ёкъсуллыкъта чырпынгъан он миллионларнен факъыр-фукъаре не япаджакъ?

– Оларгъа акъ керемдир. Ногъайлыкъта мен халкънынъ озюни аякъландырмакъ истеген эдим. Бир къач койде байларнынъ къаралтыларыны якътылар, топракъларыны, ахырларындаки ашлыкъларны тутып алдылар. Аз къалды дёрт-беш кой топланып, исьян котереджек эдилер...

– Сонъ? – деп сабырсызланды къарт.

– Сонъу сувудылар. Забитлер озьлерининъ джасусларыны, атлангъан башкесерлерини пешиме къойдылар. О ерлерден лячаре зувмакъ керек олды, мында, кёр-джаиль, диндар мутасиплер диярына кельдим. Шериатта язылгъанлары, руханийлернинъ айткъанлары олар ичюн мукъаррар къанун олып къалгъан. Кунь ярыгъында къан-тер тёкип, акъшамлары балалары ач-зелин ятсалар да, аякълары астындаки топракъ оларнынъки олгъаныны анъламакъ истемейлер.

– Юкълайлар, десене!

– Ёкъ, юкъламайлар, юреклеринде адалетсизликлерге къаршы кин-ачув толып-ташса да, эр алда залымларнынъ эсаретинде чекишип, ахретлерини беклейлер, анда эр шей факъыр-фукъаренинъки оладжакъ эмиш. Бар да, анълат оларгъа! Буны корип, мен барлылардан тутып алмакъ ве барсызларгъа бермек къарарына кельдим. Итимал, сонъундан бельки озьлери де бойле япарлар, Сен, къартым, бунъа не дейсинъ?

Къарт индемеди. Къашларыны чатып, чересини джиддийлештирип, баягъы вакъыт башыны тёбен алып отургъан сонъ, ич бир шей айтмадан, къапыдан чыкъты.

Къалпакълы йигит бир къач курсюден, балабан комоддан ве агъач сеттен ибарет олгъан оданы сейир этер экен, козьлери кошедеки къандиль огюндеки иконогъа, хач шекилинде мыхлангъан суретке – Иса Пейгъамбернинъ мазун назарына келип токъталды. Бу козьлер, кимдендир, имдат сорагъан киби бакъмакъта эдилер.

– Худжур шей, я онынъ да не сучы бар экен? Ёкъса Пейгъамбер дегиль де, башкъа бир адаммы? – деди о озь-озюне. – Ким де олса о да яшамакъ ичюн яратылгъан! Аджеба борюлернинъ къозуларны богъмасы битерми экен?..

Къарт озюнинъ къартийинен къайтып кирди. Эллериндеки балыкъ тавасыны, локъмалангъан комеч табагъыны, дёрт коше штофны стол устюне къойгъан сонъ, Иван къарт чылпыкъ козьлеринен къарысына ишарет этип:

– Къонакъ бикеси Матрёна Кузьмина дегенлери мына бу дживан къыздыр! – деп кулюмсиреди о.– Истесенъ, ананъ ерине корь. – Къалпакълы йигит сия козьлерини къартийге котерип, башыны итирамнен эгип алды. – Демек, эвимизнинъ сакинлери Иван ве Матрёнадан ибареттир. Я сенинъ адынъ?

– Алим! Копюрли койлю Алим Азамат огълу!

Къарт нелернидир хатырлайджакъ олып чекишти. Сонъ:

– Сакъал юлкъуджы! Мемиш байнынъ сакъалыны... деп, гурюльтили давушынен къакъылдап кульди. – Эшиткен эдим. Сенинъ япкъанларынъны бизим денъизджилер сергузешт этип айтып юрелер. Джесюр ве эм де пек къуветли экенсинъ, къардашым. Балыкъчы Осман акъай Мемиш байнен курешкенинъни айтаджакъ олса, кульмектен ичеклеримиз узюле... Ёлдан кельдинъ, къардашым, ачыкъкъандырсынъ, мына буны тут да, сонъ къызартылгъан балыкъкъа буюрырсынъ. Къызылчыкъ ве аджджы алма ракъысы, «Смирновский»ден артта къалмай.– Кузьмин кирамет мешребечиклерден бирини онынъ огюне сюрьди.– Къардашымдан кетирген хаберинъ ичюн!

Алим элиндеки савутны оларнен чокъуштырса да, агъызына кетирмеди.

– Не тёвбенъ бармы ёкъса?

– Алышмадым, Иван эмдже. Акъылымнынь эр заман айыныкъ олмасыны истейим.

– Олмаса, балыкъкъа буюр, Къара денъизнинъ энъ лезетли ставрида балыгъы!

Олар индемеден, лякин буюк бир иштианен ашадылар. Кузьмин агъызыны-сакъалыны ягъбезнен сюрткен сонъ, даа деми болюнген лафны хатырлап:

– Фельсефенъни анълап оламадым, къардашым, – деди. – Биринден алып, экинджисине береджек оласынъ, адынъ-ёлынъ айдамакъ олып къалмазмы?

– Олгъанда не? Мен озюме дегиль, факъырлардан тутылып алынгъан я да оларнынъ эмеклеринен яратылгъан малларны озьлерине къайтараджагъым. Зан этсем, ибретли мисаль тез даркъалыр. Тама-тама голь олур дегенлери киби, куню келир, бутюн койлюлер эллерине къазма-куреклерини алып, исьян котерирлер...

– Тилинъе бал, къардашым, лякин ойле олурмы экен? Башта бир бу ишнинъ зарурлыгъыны оларгъа бинъ бир кере анълатмакъ, анъларына ве юреклерине синъирмек керек. Эм бир озюнъ дегиль.

– Оны да япып бакътым, чул тутмады...

– Бойле пытракълы иште сабыр керек.

– Кене «сабыр» экен! – деди демиден берли индемей отургъан Матрёна къартий. – Татлы джанынъны манъа бер, деп къыртлагъынъа япышсалар, сабырны къайдан алырсынъ? Кеченлерде дельжаннен Симферопольге базаргъа баргъанда аякъ устю Митрофанларгъа кирип чыкъайым дедим. Бакъсам, заваллы Александра кийиз устюне серилип яткъан, башындаки чал сачларны элинен юлкъуп, окюр-окюр агълай.

– Анавы мерум Митрофаннынъ къарысымы? Бакъ онъа, акъайынынъ шеит кеткенине о къадар йыл олса да, заваллы кене агълай десене?

– Акъайына дегиль, къызына агълай, тойлары оладжакъ экен.

– Тилинъ артындаки лафны айт, той деген шейге агълагъан ахмакъ олурмы?

– Себеби шунда экен: мен баргъан куннинъ сабасында анавы къарт зампара Стефанаки келип, нишанны бозгъан, Митрофаннынъ бинъ рубле борджу ерине, онынъ Лизасыны озюне пейлеген. Он алты яшындаки дживан къызны! Янъылмасам, ярын, салы куню оны кильсеге алып бараджакъ экен...

– Матрёна енге, шу пезевенкнинъ эви Симферопольде къаердедир?

Алим Стефанакининъ ве Митрофаннынъ яшагъан эвлерини сораштырып бильген сонъ, аякъкъа турды.

– Лезетли емегинъиз ичюн кисенъизге бинъ берекет тюшсин, урьметли къартларым. Манъа кетмек керек.

Кузьминлер де котерильдилер.

– Сен, къардашым, бугунь акъшам эйиси бизде къал. Ёллар пек хавфлы.

– Талангъан адамны таламайлар, къартийим.

– Атынъны, эгеринъни тутып алырлар. Ашыкъма, саба ола-хайыр ола.

– Шимди мени дёрт козьлеп араштыралар. Ярыкъкъа къалып, башынъызгъа шек-шубе тюшюрмек истемейим.

– Огъулчыгъым, бу геджелернен башчыгъынъны къайсы бир ташкъа таяп ятырсынъ? Тюф-тюф-тюф...

– Къартийим, гедже къушлары кендилерине пуф ястыкълы къонакъ араштырмайлар, – деди къартийнинъ аджынгъанына тесирленген Алим, – ёлларында расткельген пытакъларгъа, сачакъларгъа баджакъларындан асыла да, татлы юкъуларгъа далалар. Манъа да бир эндек тапылыр эбет.

Кузьмин Алимнинъ эсмери черели дюльбер къыяфетини козьлеринде синъирмек истер киби, онынъ тегиз бичимли эндамыны баштан-аякъ сюзип чыкъты.

– Огълум, яп-яш джанынъа мукъайт ол! Омюр дегенлери инсангъа бир кере бериле, оны тевеккель гъайып этме. Мен мына шимди...– Къартнынъ ашханеге чыкъмасынен, къызыл пештималгъа сарылы салмакълы бир эшьянен къайтып кельмеси бир олды. – Алтыпат! Буны, эр итималгъа къаршы, янынъда ташы. Бельки, керек олур.

Алим балабан алтыпатны бель бавына къыстырып, къуршун къутусыны джебине сокъты.

– Кене бинъ бир тешеккюр, къартларым. Аскерлик тюфегимни ногъайлыкъта къалдыргъан эдим. Мен буны атмакъ ичюн дегиль, къоркъузмакъ ичюн алам...

– Керек олса, атып да ольдюрирсинъ...–деди Кузьмин иддетленип. – Инсанлар арасында хынзырлар да бар.

– Ёкъ, ёкъ, къан тёкмем! – деди къапыдан чыкъкъан Алим.

Къартнен къартий тарачыкъ пенджереден азбаргъа бакъып къалдылар. Атлангъан Алим югенлерни элине алгъанынен, сабырсызлыкътан тёнъюльген къашкъа айгъыр туякъларыны тапырдатып, джоргъалап чапып кетти...

Ноябрьнинъ сонъки куньлери эди. Айланчыкълы шеэр сокъакъларындан кечип, таш ёлгъа чыкътым деген арада, демиден берли ягъайым деп тургъан сытыкъ кок къуббесинден къар япалакълап башлады. Ярым саат кечмеден, чевре этраф акъ чаршафкъа ортюнди, орталыкъ айдынлашкъандай олды.

Ат тыныш алмадан, пертавлап чапмакъта эди. Ёл кенарларындаки эвлер, уфакъ-тюфек койлер къар ортюси тюбюнде къалдылар. Ат тапырдысына бирден орман ичинден атылып чыкъкъан къара борю, къыгъылчымдай балкъылдагъан козьлерини тикип, атлынынъ пешинден бакъып къалды.

Алим Симферопольге даа танъ атмагъан мааллерде кирип, айгъырнынъ башыны Кантар сокъагъына къайырды ве анда эки къатлы эвнинъ азбарында токъталды. Ич бир тюрлю яшайыш алямети сезильмеген бу таш бинанынъ тек экинджи къатындаки пенджереде ярыкъ сечильмекте эди.

Алим буркюнинъ омузларындаки къарны силькип, мердивенлерден юкъары котерильди. Яваштан къапыны къакъты. Ичериден уркюк бир давуш эшитильди:

– Ким анда? Генджелери къабул этмейим, саба келирсинъ.

– Константин Стефанаки эмдже! Ярын саба мен ёлджуйым. Кефеде бизни геми беклей. Бала-чагъамнен къаршыгъа иджрет этем. Бир даа корюшмейджекмиз. Борджымны одемесем, гуняхым пешимден излейджек. Ялварам сизге, менден бордж параларыны алынъ.

Къапы ачылып, анда Стефанакининъ чыбалгъан акъ сачлы башы пейда олып:

– Вакъытсыз кельдинъ, къардашым...– деп етиштиргендже, алтыпатыны онынъ манълайына таягъан «борджлы»:

– Мен Алимим! Деръал кери бурул! – деп, оны кокюсинден итеди.

Апансыз къонакътан отю патлайязгъан эв саибининъ элиндеки чырагъы ерге тюшип, ичериси зифт къаранлыкъ кесильди.

– Якъ чыракъны, санъа сёзюм бар!

Стефанаки къайдандыр серник тапып, къалтыравукъ эллеринен чыракъны айдынлатты. Онынъ ченъгелери чыкъкъан ве бурьтюклешкен бетинде бир тельчик къыл биле ёкъ эди. Джанлы олгъаныны оюкълары ичинден къоркъу теляшынен Алимге тикилип къалгъан нурсуз козьлери бильдире эдилер.

– Эвленеджек оласынъмы?

– Къысмет олса, ярын акъшам...

– Эки аягъынен мезар чукъурына атлагъан къарт адамгъа къадын неге керек олды?

– Джан... Джан деген шей ольгендже чифтлешмек арзусынен яшай.

– Джанынъ чыкъсын, джанлы джесет! Я о Мария деген къызнынъ озю киби яп-яш нишанлысы бар да?

– Олса не олгъан? – деди Стефанаки аз бучукъ озюне келип. – Джебине сюме тюшкен нишанлы адаммы о? Мен о къызны бабасынынъ борджу ерине сатын алдым. Мына, къарз вексели! Къыз менимки – вексель оларнынъки. Олардаки той джёремесини де мен чекеджем.

Алим Стефанакининъ элиндеки кягъытны къап-къач этип, оны чыракъкъа кетирди.

– Сен не япасынъ шу, бинъ кумюшлик кягъытны...

– Мына, бинъ кумюшлик паранынъ кулюни ал да, манъа бинъ кумюш пешин пара къайтар!

– Я о да не ичюн экен?! Мына шимди, шу арасы полисге...

– Арам джанынъдан безмеген олсанъ, еринъден къыбырданма! Тез ол, параларны сай: бир, эки... Манъа учь дедирме!

Стефанаки башына догърултылгъан алтыпаттан козьлерини алмадан, кери чекильди.

– Давран, дейим санъа! Ёкъса, къыз истеген джанынъ о бир дюньягъа учмасыны истейсинъми? Къана, учь дерим де...

Стефанаки дивандаки пуф ястыкълар тюбюне къолуны далдырып, андан даа чырышлары кетмеген бир десте кягъыт акъча чыкъарды.

– Мына, бинъ кумюш... Ялварам санъа, тек джаныма токъунма.

– Бугуньден сонъ сен де Митрофаннынъ къызына токъунма! Бордж тёленди – квит олдынъыз. Бусы да той джёремеси, озюнъ ишандыргъансынъ. Унутма, тойгъа бахшыш алып бар. Сени мераметли ве шефктъатлы бир къарт деп беллесинлер. – Алим къапыгъа догърулаяткъанда, текрар къонакъбайгъа чевирильди.– Акъылынъда тут, мени забитлерге чакъсанъ, азраиль олып къайтып келир де... Азраильнинъ ким олгъаныны билесинъми?

– Билем...– деди о ком-кок дудакъларыны зорнен ойнатып.

Алим аткъа мингенинен, онынъ башыны о якъ-бу якъ бургъалап, азбардаки къарда джоргъалатты. Туякъ излерини джоймакъ истегендир. Сонъ, къамчысыны авада сызгъыртып, бири-бирине къураштырылгъан дам эвчиклер арасында козьден гъайып олды. Арадан эки-учь дакъкъа кечмеден, ат шу Кантар сокъагъынынъ юкъары башында пейда олып, атлы адам Стефанакининъ дам эвчигине кирди. Лякин анда чокъ эгленмеди, чюнки орталыкънынъ къаранлыкъ пердеси яваш-яваш тартылып, авлакъларда уфукъ агъарып башлагъан эди. Маалледе бири-бирининъ артындан демирджи тюкянларынынъ баджалары тютеди, тезьяларнынъ тонкъулдысы эшитильди.

Алим айгъырны югенлеринден джетип, сокъакънынъ сонъундан башлагъан чёль мейданлыгъына кирди. Анда юзлернен баш – джемаат джылкъысы отламакъта эди. Тыршавлангъан атыны оларгъа къошып, озю Къаябаш бетке адымлады. Анда онларнен уджсыз-буджакъсыз къобалар бар.

Константин Стефанаки «азраильнинъ» къайтып кельмесинден къоркъып, отургъан еринден даа баягъы вакъыт тепренмеди, козьлерини къапыдан алмады, олюм деген шейнинъ тесадюфлиги ве ахмакълыгъы акъкъында ойланды. Эльбет, шу айдут эриф элиндеки демирнинъ тапанджасыны баскъан олса, онынъ екяне джаны энди сырат копюри устюнде олур эди. Мусульманлар айткъаны шу дешет копюр къылдан индже, къылычтан кескин эмиш. Бар да, кеч андан! Шукюрлер олсун, олюм сынавындан къолай къуртулдым. Эки бинъ... Мартавал! Эм тек къуртулмакъ дегиль, зорнен олса да, севап да къазанды. Итимал, бир кунь ола анавы копюрден кечмеге бунынъ файдасы олур...

Тынчлыгъы бозулгъан къарт бойле тюшюнджелерге къапылып, дубаранынъ къайтавламамасы ичюн католик кильсесине одыр-будыр адайджакъ олып баш ёргъан арада, пенджереге ургъан куньдюз ярыгъы оны бу мерамдан вазгечтирди. Къапы артындан сютчи къадыннынъ сеси эшитильген сонъ, текмиль озюне келип, еринден турды, къапыны барып ачты.

– Константин эмдже, бугуньки той-дюгюнинъиз хайырлы олсун! – деди яш келинчек рушен бир давушнен. – Эрте-ярыкъ къаве ичмек истерлер деп, сабалейин сизге бир бардакъ чий къаймакъ кетирдим, – деди, лякин шорбаджынынъ бетине котерилип бакъкъанынен, бирден абдырап алды. – Вай, джаным-козюм Константин эмдже, сизге не олды? Агъаргъан-мораргъан да, тек кольгенъиз къалгъан. Валлаи, джанлы джесет десенъ де оладжакъ. Ёкъса юкъунъызда басылып, тюшюнъизде ольгенинъизни корьдинъизми? Вай-вай-вай! Озю де той куню... Яхшы алямет дегиль. Ырымджы дервишни чагъырайыммы?

– Тёвбе де, джарис къадын, дюньяда джанлы джесет деген шей олмай. Мен тюшюмде дегиль, эсимде керчектен басылдым. Элли капик къазанмакъ истесенъ, шу саат манъа полисны чагъырып кель. Константин акъайнынъ эвини Алим айдамакъ баскъан де.

– Алим?!

– Ёлда яйгъара чыкъарма, къайда барып кельгенинъни ич кимсе дуймасын. Башкъа сокъакълардан айланып кет. Къана, джёне!

– Я савутларымдаки сют не оладжакъ? Кесилир...

– Кесильсе, замет акъкъы отуз капик даа къошармыз. Тез ол!

Полис идаресинде апансыздан алекет къопты. Идаре невбетчиси алевленип кельген лафазан къадыннынъ айткъанларына чокъ ишанмаса да, «Алим айдамакъ» сёзюни эшиткенинен, азбар къаравулыны аман идаре башына чаптырды. О исе Алимнинъ Симферопольде пейда олгъаныны анълап, омузларындаки кителини иликлемеден, идареге чапып кельди. Лякин анда бутюн одалар бом-бош эди. Даа тюневин губернаторнынъ эмиринен бутюн полицайлар ве жандармлар, эллерине силя тутмагъа ярагъан гизли хызмет хадимлери Ор къапысына айдалгъан ве бугунь озю де анда кетеджек эди.

– Ишнинъ асылы огренильгендже, бу апакъайны ахырда килитлеп тут. Ордаки айдутнынъ бирден губерния пайтахтына келип чыкъмасы менде шубе догъура, – деди о невбетчиге. – Шимди онынъ алейине де, лейине де чокъ шейлер айталар. Шеэрдеки бутюн адамларымызны мында чагъырт, эр итималгъа къаршы бу хаберни губернаторнынъ кятибине бильдир. Мен джинает ишленген ерге кетем.

Шашмалап къалгъан сютчи къадын агъызыны ачып итиразыны бильдиреджекте, полисмейстер къалдырымлар огюне келип токъталгъан талекеге минип, джёнеп кетти.

– Вай, анайчыгъым, якъаланмагъан айдут ерине мени къапатаджакъ экенлер, – деди къадын невбетчиге ачувланып. – Алмайсынъызмы сиз! Эвде мени эмчек балам беклей. Сабийчигим вайылдап, козьяш тёкип агълайдыр...

Невбетчи полис минбер шекилиндеки кениш стол артындан чыкъып, онынъ къолтугъындан къапышлап тутты:

– Ашыкъма, йымшачыгъым, анда джанынъ сыкъылмаз. Къаранлыкъ десенъ, къандиль якъарым, даа олмагъанда озюм кирип чыкъарым... Тавандаки бойнузлы бийлерни, диварлардаки боджек роталарынынъ талимини сейир этерсинъ, – деп, бинанынъ астындаки ахыргъа алып кетти.

Къушлукъ мааллеринедже полис идаресининъ азбары адамгъа толып-ташты. Бу хаберни эмиш-демиш ёлунен эшитип къалгъан зенгин кийимли ве гъает эеджанлы туджджарлар, базиргянлар, эснафхане ве тюкян саиплери эп топланмакъта эдилер. Олар арасында энъ дженкявер корюмлиси Джелял мырза Кипчакский эди. Сыртына чифт агъызлы тюфегини, белине эски заманлардан къалгъан кемер дал къылычыны, кумюш башлы къамасыны, элинде балабан тапанджасыны салындырып туткъан ве къыяфет тавурынджа джуйрюк айгъырларгъа бенъзеген бу мырза, буюк командармлар форсасынен адамлар арасында серт адымларнен доланып юре ве оларнынъ агъызындан «Алим» сёзюни эшиткен сайын, мыскъыл мезегинен кулюмсирей эди.

Ниает, полисмейстер къайтып кельди. Топлангъан адамларны козьден кечирген арада, онынъ алдына Джелял мырза атылып чыкъты:

– Дженап азретлери, эмиринъизни беклеймиз!

– Сен даа сагъсынъмы? Алим адыны эшитип, отюнъ патламадымы? Базиргян Константин Стефанаки сонъки нефесини алып бермекте. Эгер бойле кетеджек олса...

Онынъ лакъырдысыны апансыздан пейда олгъан аджеле ишлер офицери больди:

– Губернатор алийлерининъ узурына буюрманъыз, эмир этильди...

Алим акъкъындаки лакъырдылар бир къач кунь ичинде ярым аданынъ энъ сагъыр кошелерине биле барып етти. Оларда Алим залымлардан алып, ёкъсулларгъа берген пек мераметли ве айны вакъытта къоркъу бильмез, тегин турмаз баба йигити оларакъ тасвирлене эди... Джаферберди коюнде шу орталыкътаки беш чифт койнинъ башы Муртаза бей яшай экен. Падишанынъ эмирини эшиткенинен, чевре этрафтаки бутюн баш ёлларгъа койлюлерден юз элли къаравул къойып, падиша киби озю де янъы бир эмир берген:

– Эгер Алимни якъалап, беш кунь ичинде элиме теслим этмесенъиз, сизлерни падиша душманлары сайып, аякъларынъызны зынджырнен тыршавлар да, эпинъизни Сибирьге айдатырым, деген.

О вакъытларда Алим Керичь бойларында экен. Геджелерден биринде Джаферберди коюнде пейда олып, къапы огюндеки къартийчиктен бир мешребе сув сорай.

– Афиетлер олсун, огъулчыгъым! – дей къартий онъа. – Даа кетирейимми?

– Олюлеринънинъ джанына тийсин, мераметли къартийчигим. Сизге бир риджам бар: Алла мусафирине рухсет этинъ, бу акъшам эвинъизде къонайым. Аяз авада геджелейин ёл ичинде къалдым.

Къартий разы ола амма, сабасына турып, мусафирге бир джезве къаве пиширейим десе, не корсин, къонагъы оджакъ башында бир кумюш алтын акъча къалдырып, озю ёкъ олып кеткен.

Къартий бу парагъа пек яман къувангъан. Аман эв-эвден доланып, алтынны къомшуларына косьтерген. Косьтерген амма, бу хабер сонъ-сонъу баскъангъа барып еткен.

– Къана, олгъаны киби айт, бу акъчаны сен къайдан алдынъ? Коктен тюшмегендир, эбет, – деп сертийген баскъан.

– Къайдан алайым, акъшам менде атлы бир йигит геджеледи, о ташлап кетсе керек...

– Ойлеми? – дей атештеки къор киби бир кереден къып-къызыл кесильген томбул янакълы бей алтынны кисесине салып ве онбашыгъа шу саат джемаатны джами мейданына чагъырмасыны эмир эте.

Баскъаннынъ озю, кой молласы ве мазин юксек топракъ уюрымына чыкъалар, магъаздаки къапавлы къартийни де анда сюйреп кетирелер.

– Мына, бу къарт обурь падиша джанийси Алим айдамакъны озь эвинде гизлеп туткъан, – дей баскъан. – Айтынъыз, моллакъам, акъ падишагъа хиянетлик ишлеген махлюкъкъа шериат муджиби насыл бир джезалар ваджиптир?

– Мумин мусульман умметине менсюп зат динге ве падишагъа хаинлик ишледиги такъдирде белинедже топракъкъа комюлип, бутюн джемаат шу мельуннынъ бетине тюкюрип чыкъкъан сонъ, ташнен шыбаланып, ольдюрильмеси мукъаддес, ваджип ве севап бир шейдир, – дей молла. – Эгер буны япмасакъ, фани дюньяда Алла Тааля азретлерининъ хышымына огърармыз, ахретте эпимиз джеэннем атешлеринде янармыз.

– Джемаат! Джеэннем атешлеринде янып, кебап олмакъ истейсинъизми? – деп къычыра баскъан. – Истемесенъиз, акъылда тутынъ: бугунь першембе кунюдир! Бир афтадан сонъ, яни огюмиздеки першембе куню дёрт бир якъ койлернинъ сакинлери «Батса-чыкъмаз сазлыгъына топланып, анда мына бу джадыны джезалайджакъмыз. Бу дюньядаки сонъки еди кунюни озь эвинде азап чекип кечирсин! Онъа аш-сув берильмесин, къапысындан бакъылмасын...

Джемаат индемеден эвлерине дагъылыша. Къартий десенъ еди кунь-еди геджесини, башындаки чал сачларыны юлкъуп кечире. Ниает, матем куню келип ете. Шу куннинъ сабасында эвнинъ огюнде къара джабувлы бир дельджан токъталып, андан баскъан бейнинъ башкесерлери тюшелер. Тени ипранып, тек джаны къалгъан къартийни «Батса-чыкъмаз»гъа кетирген сонъ, дельжаннен кельген мазаллы башкесерлер онъа сазлыкъта чукъур къазалар. Къазалар амма, энди джемаат топланды, джеза башлайджакъ дегенде, ат патлатып, шу ерде апансыздан Алимнинъ озю пейда ола. Албу исе, ярамазлар арасында яхшылары да ола экен. Кимдир, онъа буны хабер эткен.

– Селям алейкум, джемаат! Эйилигинъиз хайырлы олсун! – дей Алим бир шейден хабери олмагъан адамдай багъырып.

– Эйилигимиз ёкъ, дженаземиз бар, – дей баскъан атлынынъ огюне чыкъып. – Когетлер ичинде серилип яткъан анавы мезар къачагъыны ташнен шыбалап ольдюреджекмиз.

– Я о къартий сизге не яманлыкъ ишледи?

– Акъ падишанынъ ве халкънынъ хас душманы Алим айдамакъны озь эвинде гизлеп тутты, биз исе гедже-куньдюз къан-терге пишип, шу хаинни ёл-ызлардан къыдырып чекишемиз.

– Кимни?

– Айттым да, Алимни!

– Мен Алимим! – дей йигит атыны баскъан устюне айдаштырып. – Тут бакъайым! Мен де сени къыдырып кельдим. Энди тапыштыкъ. Къана, къартийге къаздыргъан чукъурынъа озюнъ тюш!

– Этме-эйлеме, къардашым, бу къартий сенинъ тувгъанынъ олгъаныны бильмедим, – дей буз-бузлагъан баскъан. – Бугуньден отеде онынъ ашыны-сувуны, бутюн кечинишини озь бойнума алырым.

– Къартий меним тувгъаным дегильдир. Лякин билип къал, миллетине бакъмадан, бутюн ёкъсуллар меним къан-къардашларымдыр. Къана, тез ол, гуняхсыз бу чалбашкъа къазылгъан чукъургъа деръал озюнъ тюш! Бир, эки... Манъа тапанджаны бастырма, арам джанынъ къузгъун олып, шу саат коклерге учар, – деп Алим алтыпатыны онынъ башына догърулта.

Баскъан не япсын, ерге эгилип, яваш-яваш чукъургъа тюше.

– Моллакъам, элинъдеки Къуранны онъа туттыр. Бейинъиз Къуран опип, ант-емин этеджек. Къана, текрарла: къартийге бир кумюш ерине юз кумюш алтын акъча къайтараджанъ!

– Къайтараджам...– дей чукъур ичинде къалтырап тургъан баскъан Къуранны опип.

– Оны ольгендже эт-ягънен беслейдженъ!

– Беслейджем...

– Койлюлернинъ беш йыллыкъ борджларыны оларгъа элял этедженъ!

– Э-э... Элял олсун...

Алим къуванчнен мыш-мышлашмакъта олгъан койлюлерге айлана:

– Джемаат! Бу чукъур шимдилик ачыкъ къалсын. Эгер бу пезевенк мени чакъаджакъ, сизлерге къылынаджакъ олса, кене мында келип, оны озь эллеримнен тип-тири шу чукъургъа комерим, эшиттинъми, джеллят мумтаз?

– Эшиттим...

Алим дюльдюлининъ башыны къайырып, элиндеки къамчысыны сызгъырткъанынен, ат эки аягъы устюне тикленип, кишнеп-кишнеп ала да, оны узакъ дагъларгъа алып къача.

...Куньлерден бир кунь Алим почта беклегенде, ёлда апансыздан бир дельжан пейда ола.

– Мен Алимим! – деп багъыра о ве атынен дельжаннынъ огюне атылып чыкъа. – Къалын къурсакъ эфендилер, арабадан тюшинъ, джеплеринъизни меним огюмде бошатынъ!

Бойле дей амма, базиргянларнынъ янында Дели Усеиннинъ огълу да бар экен. Бабасындан чокъ акъыллы олмагъан бу къаравул эриф ав тюфегини пат-пат этип патлата да, эм атны ольдюре, эм де Алимни аягъындан яралай. Аттан юварлангъан Алим айт-уйт этип етиштиргендже, дельджанны энди тапсанъ ал!

Буны мен къартабабамдан эшиттим. О вакъытлары къартбабам Багъча-Элиде Исмаиль мырзанынъ багъча къаравулы эди.

Алим атнынъ эгерини сыртына урып, догъру къартбабамнынъ чалашына келе.

– Умер агъа, койге барып, табиб Аджы-Мурат акъайгъа айтынъ, меним аягъымдаки сачмаларны келип чыкъарсын, – дей.

Аджы-Мурат пек метинли табибдир. Къарысына шу саат бир сагъан татарашы пиширтип, чалашкъа келип еткен. Онынъ аягъыны темизлеп, безнен сарып, сагъандаки аштан бирликте Бисмилля эткен сонъ, араларында лаф башлагъан.

– Бизде сенинъ киби элли-алтмыш йигит тапылса, джемаатны топлар да, бутюн бей-мырзаларны энди чокътан Къара денъизге ташлар эдик, – дей Аджы-Мурат акъай.

– Ойлеми экен! – деп шубеленген къартбабам. – Алим чалашкъа кельмезден алдын мырзанынъ отузгъа якъын чырыл-чыплакъ ыргъаты оны мында беклей эдилер. Исмаиль мырза Алимни якъаламакъны ве эль-аягъыны багълап, узурына алып бармаларыны оларгъа буюргъан.

– Языкъ, оларнен корюшмек къысмет олмады, – деген Алим. – Айтчынъыз къартым, шимди олар къаерде ишлейлер?

– Мырзанынъ озен багъчасында алма джыялар.

Алим Исмаиль мырзанынъ чалаш огюнде отлагъан джюйрюгини эгерлей де, бабам сени, ыргъатларны барып тапа.

– Сиз, аркъанъыздан еди теринъизни сыдыргъан мырзаларнынъ душманыны якъалайджакъ ола экенсииъиз. Сизни заметке къоймайым, деп, мына озюм кельдим. Мен Алимим! – дей о.

Ыргъатлардан энъ эслиси айта:

– Огълум, биз корь-джаиль адамлармыз. Мырза якъаланъ деп буюрса да, мерамымыз сени тутмакъ дегиль, бир кере олса да, сени корьмек эди. Сагъ ол, озюнъ келип корюндинъ. Бутюн джемаатнынъ тилинде теспи олдынъ, огълум. Аферин санъа, ёкъсуллар арсланы!

– Сёйле, къартым, не зорунъыз бар?

– Зорумыз пек чокъ, огълум. Яз айлары кьой-эчкилеримизни озен ялыларында отлата эдик. Мырзанынъ огълу оны ясакъ этти. Ана, тогъайда ат чаптырып ойнагъан делидон эриф онынъ огълудыр. Къой корьдими, богъазына пычакъ чекип, этини борюбогъарларына ашата.

– Оны адам этмекни манъа къалдырынъ, – дей Алим, – эки аякълы борюлерни де котекнен эльге алыштыралар. Буны озюнъиз де корюнъ! – дегенинен, атыны ёргъалатып, экинджи атлыгъа барып еткен, оны къулагъындан тартып, авагъа котерген, сонъ, тобан чувалы киби, ерге авдарып йыкъкъан. Демир башлы тобулгъысынен оны чочкъа киби вайылдатып, чобанларнынъ янына сюйреп кетирген ве ондан сёз алгъан:

– Ит огълу ит, мени коргенинъни, башынъа кельген бу масхаралыкъны ич кимсеге айтмайджагъынъ ичюн ыргъатларнынъ огюнде ант-емин эт!

– Ант-емин этем, Алим агъачыгъым, сизни коръгенимни бабамдан да гизли тутарым, озен ялысындаки отлакъларны койдешлериме бедава берем...

– Акъылынъда тут, сютлю агъыз, бир даа ыргъатларгъа токъунаджакъ олсанъ, сени шу озеннинъ быланчыкъ сувларында богъарым...

Эм, акъикъатен, шу куньден сонъ Исмаиль мырзанынъ огълу бабасына агъызыны биле ачмагъан, санарсынъ, залым огълан дегиль де, индемез къозугъа чевирильген. Чевирильген амма, шу вакъианынъ экинджи куню къартбабамны да, Аджы-Мурат акъайны да бастырыкъкъа ташладылар. Апсханеден даа тюневин чыкътылар. Бугунь саба Умер къартбабама силягъа баргъан эдим. Бу акъикъатны онынъ озюнден эшиттим.

...Айткъанларына коре, куньлерден биринде Алим Багъчасарай базарына барып тюше ве полислер оны къокъланып алгъандже, андаки туджджарлардан бир чанта пара якъалап, шу акъшамы да Къарасувбазаргъа келип чыкъа. Анда, кунь эвельден бельгиленген тынч бир ерде, досту Усеиннен корюше. Анасынынъ, эмджесининъ, кадяларынынъ селяметликлерини сораштырып бильген сонъ:

– Достум, бу чантаны ал да, онынъ ичиндеки параларны бу кересинде энъ факъыр шегирдлерге ве къалафаларгъа улештир, – дей. – Анама айт, къысмет олса, якъында корюширмиз. Меним ичюн янып-куймесин...

Алим тегин турмаз бир адам экен. Шунынь экинджи куню козьлеринедже тюшкен сачакълы къалпагъыны кийген Алим Симферополь базарындаки кебабчылар сырасында пейда олгъан.

– Агъам, джебимде бир ша пара къалмады, борджгъа эки кебап берип олурсынъмы? – дей.

– Тавагъа буюр, къардашым, тойгъандже аша, санъа джан-къурбан, – деген онынъ Алим олгъаныны сезген кебабчы...

Ярым адада чешит миллетлернинъ тилинде теспи олгъан бу сергузештлер акъкъындаки лакъырдылар базы бир алларда шенъ ве джошкъун, мыскъыл ве мезекли риваетлерге чевириле эдилер.

– Акъайлар! Бизим койде олып кечкен адисени эшиттинъизми?

– О да насыл шейдир?

– Бундан эки афта эвельси, джума намазындан сонъки мааллерде, бизим Бектемир деденинъ эви огюндеки культёпеде топлангъан эдик. Бакъсакъ, таш ёлдан чыкъкъан эки атлы талеке бизим Мердимша коюне догърулды. Атлардаки чанъ давушлары бизге келип етти дегенде, коюмиздеки бутюн итлер авулдап-вайылдап, арабагъа догъру алып чаптылар.

Мегер атлар пек къоркъакъ экенлер. Къайда баш ураджакъларыны бильмегенлеринден, арабаны ёл ягъасындаки сазлыкъ ичине авдардылар. Албу исе андаки адам уезд полис идаресининъ забити экен. Ачувындан дыр-дыр къалтырады. Къоркъумыздан биз де буз-бузладыкъ.

Не исе, эльбирлик олып, талекени сазлыкътан чыкъаргъан арада, онбашымыз Алексей акъай эполетли забитнинъ омузларындаки балчыкъны къакъыштырып:

– Хош сефагъа кельдинъиз, эфендим, – деди. – Итлеримиз текмиль баштан чыкътылар.

– Я озюнъиз? Сиз де олардан арув дегильсинъиз. Бугуньден кечи ёкъ, койдеки бутюн дёрт аякълы итлерни атып, асып, сойып гебертинъиз!

Алексей акъай пек шакъий бир адамдыр.

– Эмиринъиз баш устюнде, агъам! – деди о ве элини арбийлер киби самайына кетирди:

– Бир топалындан башкъа, эписини атып ольдюрирмиз.

– О да насыл топалдыр?

– Озюнъ айттынъ, агъам, дёрт аякълыларны, дединъ. Менимки учь аякълы, топаллап юре.

– Оны да ат! Молла къайда?

– Мен мындам, эфендим!

– Теке сакъал тильки, санъа бир ай муллет берем: бу ердеки джамини анавы дагънынъ этегине чек. Дегенимни япмасанъ, бильмиш ол, сени йыкъыладжакъ бу джамининъ таш обалары астына комерим. Анъладынъмы? – Сонъ, кене, Алексей акъайгъа айланды. – Тез ол, бутюн джемаатны культёпеге топла, мындаки къабакъбашларгъа губернатор дженапларынынъ янъы эмирини бильдиреджем!

Онбашы культёпенинъ устюне чыкъып, бар сесинен багъырды:

– Эй-й, джемаат! Падиша алийлерининъ векили коюмизге буюрдылар, сизнен корюшмек ве хайырлашмакъ истей. Культёпеге йыгъылынъыз!

– Сен керчектен де къабакъбаш экенсинъ: мен падиша векили дегилим!

– Олмасанъыз, мытлакъа олурсынъыз эфендим! Ебереджек бутюн итлеримиз дуаджынъыз олсун. Амин!..

Джемаат топлангъан арада, забит молланынъ къулагъына фысылдады:

– Джамининъ бу ерде къалмасыны истесенъ, кой джемааты адындан приставнынъ къызына пускюлли бир кисе кетир. Тезден тою оладжакъ.

– Баш устюнде, эфендим. Я онынъ къызы тютюн ичмей де, кисени не япаджакъ?

– Кисеге сен тютюн ерине алтын толдурырсынъ. Къоранта башындан бир дане нусфие алтыны. Демек, юз элли секиз алтын. Къыз бала олса да, о шартмек алтынны пек севе.

Бу лакъырдыны Алексей акъай эшитип къалды:

– Забит эфенди, ашамагъа отьмеклери олмагъан адамларда алтын къайдан кельсин?

– Баш кутьме, Алексей. Эв-эвден юрип, сандыкъларыны акътарсанъыз, тек алтын дегиль, башкъа шейлер де тапарсынъыз. Алтын етмесе, пара къошсунлар, онъа да разым. Бир алтын ерине – бир кумюш! Кисени сен алып келирсинъ.

Бизим Мердимша коюде татарлар, руслар, караимлер эвель-эзельден къолум-къомшу олып яшайлар. Онбашынынъ «падиша векили» дегенини эшиткенлеринен, бала-чагъаларынен оны сейир этмеге топланып кельдилер.

– Айдамакълар! – деп къычырды векиль джемааткъа хытап этип. – Алим айдамакъкъа къонакъ бергенинъиз тап губернатор алийлерине барып етти. Билип къалынъ, Алимнинъ башына он бинъ кумюш пара адалды. Он бинъ кумюш! Айдамагъына коре – парасы! Амма оны эвлеринъизде гизлейджек олсанъыз, коюнъизнинъ кулюни кокке савуртырым. Бу лаф сизге еткендир. Айды, деф олунъ башымдан...

Онынъ «нуткъы» бунынънен битти. Алексей акъайгъа ярын полис идаресине кельмесини тенбилеп, кене талекеге минип кетти. Кетти амма, кой сакинлерини къаарь-къасевет сарды: джамилери йыкъылса, эв-баркълары атешке тутулса, олар не ишлерлер?

Шу акъшамы еди дане нусфие алтыны ве йигирми учь кумюшлик бакъыр-кумюш капиклер топланды. Оларны пускюлли атлас кисеге толдурып, эртеси куню Алексей акъай уезд полис идаресине алкетти.

– Селям алейкум, забит эфенди. Береджегимиз олмаса да, борджумызны кетирдим, – деп, кисени онынъ элине туттургъан.

Забит стол устюне бошатылгъан алтынларны ве параларны сайып чыкъкъан, сонъ чырайыны экшитип:

– Я меним пайым къайда? – деп, айретте къалгъан.

– Эфендим, сиз приставнынъ къызы ичюн, дединъиз. Барымыз-ёкъумыз мына будыр.

– Я меним къызларым не оладжакъ? Онынъки джан да, менимки патылджанмы? Къана, бир аягъынъ койде, экинджиси мында олсун: отуз кумюш даа кетир!

Къара къышта тазе хыяр, дегенлери мына бу экен. Чаресизликте къалгъан Алексей акъайнынъ акъылына, не чаре, кене Алим келе. Олар пек дост экенлер. Бутюн гедже ёл юрип, Къарабий яйласындаки Бузлу Къобадан оны барып тапа. Койнинъ башына тюшкен беляны Алимге сонъунадже анълата.

– Алексей акъай, саба ачылаятыр, сен аман койге къайт, – дей Алим онъа. – Дуйсалар, сени де къапатырлар. Унутма, о бириси куню акъшамы мында етип кель.

Къарасувбазарнынъ дайфалар мааллесинде Алимнинъ Къаракъулакъ деген бир досту бар экен. Гедже ярыларында онынъ эвинде фалджы урбасына къушанып, урядникнинъ эвине келип сокъула. Ондан койлюлернинъ парасыны къайтарып алгъан сонъ, бир даа оларгъа къылынмайджагъы ичюн онъа учь кере хач опьтюре.

Акъайлар, сизге тёвбе-емин этип айтам, бу икяенинъ девамыны мен шахсен Алексей акъайнынъ агъызындан эшиттим. Бу акъта Лям-Мим демейджегинъизге сиз де тёвбеге келинъ. Алла косьтермесин, полиске барып етер де, джаным-джаным адамларымыз ботен ерде къурбан кетер.

Богъулаяткъан – дал къармалар, дейлер. Бир къач йыл ичинде Алимнинъ тиллерде теспи олып къалгъан сергузештлери акъкъындаки икяелер ёкъсулларнынъ юреклерине бу къаранлыкъ дюнья эбедий девам этмейджегине, куню келип, насылдыр бир иляий къувет онынъ титис пердесини сёкип атаджагъына ишанч сезгилери ашлай эди. Лякин истипдатнынъ чокъ асырлыкъ шефкъатсыз эскенджеси оларнынъ турмушларында, урф-адетлеринде темеллешип, омюр тарзларына чевирильгенинден, бекленильген айдын ве сербест дюньянынъ къачан ве насыл келеджегини тасавур этип оламай эдилер. Алимнинъ джесюрликлери, базы бир ерлерде олып кечкен койлю исьянлары, наразысызлыкълар, шорбаджыларгъа итаатсызлыкълар авам халкънынъ юрегиндеки умют чырагъыны липильдетип алевлендирмесе де, онынъ сёнмемесини, джылпылдап турмасыны къоруды, инсаний тендюристлик дуйгъуларыны къозгъап турды.

Алим акъкъындаки риваетлерге кет-кете янъылары къошулды: Багъчасарай, Къарасувбазар ве Евпатория шеэрлеринде эснафлар баш котерип, шорбаджыларыны котеклегенлер; койлюлер мырзалардан Азамат Аргинскийге, Сейтабла Къарашайскийге, Джелял Кипчакскийге ве Джентемир мырзагъа топракъ кирасы-онлама ве отлакъ акъкъы тёлемегенлер; Таракъташ орталыкъларында буюк алекет къопкъан: Сейит-Эль коюнинъ мырзасы «биринджи гедже» акъкъындан файдаланмакъ ичюн, той акъшамы келинни зорнен озь эвине алдыргъан. Алдыргъан амма, дёрт пара койден топлангъан той джемааты шу саат къазма-курекнен, къора къазыкъларынен силяланып, мырзанынъ эвине барып киргенлер. Келинни киев баланынъ элине туттургъан сонъ, мырзаны азбаргъа чыкъарып, башындан эсини алгъандже котеклегенлер.

– Эшкъ олсун, джемааткъа, пек яхшы япкъанлар!

– Япкъанлар амма, арадан бир саат кечмеден шеэрден атлы полицайлар етип келелер, мырзаны хастаханеге, киевнен келинни де бастырыкъкъа алкетип ташлагъанлар.

– Сен не дейсинъ шу, «биринджи гедже» масхаралыгъы падиша къанунларында да акъланамы?

– Оны бильмейим... Полислер: «Бу иште Алим айдамакънынъ къолу бар. Бир даа той япылмасын. Той олмагъан олса, мырзагъа джемаат котеги чекильмез эди. Тойнынъ себепчилери келиннен киевдир. Той джезасыны олар чекеджеклер», дегенлер...

Истипдат хышымына къаршы кескинлешип башлагъан гъадап ярым ададаки бутюн къара кучьлерни гъайрыдан арекетке кетирди. Бейлер ве мырзалар ишанчлы адамларыны атландырып, «баштакъ» койлюлерни джезалады ве койлеринден къувдылар, Алимни «тири я да олю» якъаламакъ ичюн, гедже-куньдюз ёл-ызларда къаравул туттылар. Ялы бою ве Багъчасарай орталыкъларындан башлап, Чонгъаргъа къадар олгъан бутюн койлер Балыкълава рум батальоны аскерлерининъ ве арнавут башкесерлерининъ незаретине алынды. Полис ве жандарм къуветлери геджелерини куньдюз этип, шеэрлерден ве кой-кентлерден Алимни къыдырып юрдилер. 1848 сенесининъ яз айында арнавутларнен ве рум аскерлеринен къуветлештирильген полис ве жандарм къуветлери Къарасувбазаргъа кирген бутюн ёлларны кесип, шеэрдеки мааллелерни, бир къалдырмай бутюн эвлерни тинтип чыкътылар. Алимнинъ анасы Кериме татайны ве Сеит-Мамут агъаны бала-чагъасынен сабадан акъшамгъадже шыбалап ягъгъан ягъмур астында полис идареси огюндеки мейданда туттылар. Туташ тинтюв нетидже бермеген сонъ, солдатларны беш куньгедже факъыр эснафларнынъ ве ёкъсулларнынъ эвлеринде «къонакъ» этип, оларны ашатмагъа-ичирмеге, чамашырларыны ювмагъа меджбур эттилер. Шу йылнынъ ноябрь айында джезалайыджылар къарлы-боранлы куннинъ танъ маалинде Севастопольнинъ денъиз саили мааллесини сарып, миллетине бакъмадан, эписини сокъакъларгъа чыкъарып, эвлерини, ахырларыны, чардакъларыны акътар-тентир эттилер, шекленген бир къач адамны, шу джумледен Кузьмин къартны, бастырыкъкъа ташладылар. Туташ тинтювлер башкъа шеэрлерде ве койлерде де текрарланды. Бу араштырувларнынъ екяне усулу зорбалыкъ эди. Хусусан арнавутлар сюрип кирген койлерде котектен, къундакънен урувдан мытлакъа бир къач адамнынъ башлары парлана, къабыргъалары я да эллери сындырыла, ичеклери узюле эди.

Даа якъынларда силялы арнавутларнен Джанкойге кетеяткъан полис мудири эмиш-демишлерден шу орталыкъларда бир ай эвельси къара джабувлы бир атлынынъ корюнип алгъаныны эшиткенинен, Диванкой уезд идаресининъ кятиби Чолакъ Исмаильни, копюрлерде ве таш ёлларда кира акъкъы топлагъан кондукторлар Кузнецовны, Батовны ве Новиковны кой ортасындаки мейдангъа чагъыртып, чыр-чыплакъ союндырылгъан бу, адамларгъа джемаатнынъ козю огюнде орьме къамчы джезасыны чектире ве кокреклерине «джинаетчи» тамгъасыны якътыра...

Задекянларнынъ козюнде сертлиги ве къызматабанлыгъынен нам къазангъан Джелял мырза Кипчакский текмиль къутурды, чюнки бу йыл онынъ индемез къуллары да сёзбирлик олып, онлама ве отлакъ кирасы тёлемектен баш тарттылар. Оларны бирер-бирер къамчылап, «баштакъларны» къыш-къыяметте койлерден айдаштыргъанына бакъмадан, бундан бир шей чыкъмады. Койлюлер джезаларыны агъыз ачмадан чеке, бираз джесюрлери исе байгъа кин-ачувнен бакъып, «акъкъындан Алим кельсин», дей эдилер. Бунынъ устюне къомшу мырзалар да оны кулип башладылар. Илле десенъ Атай Ширинский. Кузь айларында губернаторда экинджи кере корюшкенде куле-куле онъа мыскъылнен, «олян, къопайчора Джелял мырза, Алимни бир геджеде якъалап, союладжакъ огюздай оны губернатор узурына кетирмеге сёз берген эдинъ, – деди. – Мен исал маразына огърадым, геджелери дакъкъада бир тышкъа чыкъмакъ керек олса да, Алимден отюм патлайджакъ ялварам санъа, шуны тездже тутып кетир», деди.

Джелял мырза озюне садыкъ ыргъатларынен чешит ерлерни излеп юрген арада онынъ сюрюсине Алимнинъ хас душманлары – Саранынъ агъасы Юсуфнынъ ве «Аюв»нынъ агъасы Селямет акъайнынъ бешер-алтышар адамлыкъ аякъташлары да келип къошулдылар. Мырза оларны эвиндеки энъ яхшы силяларнен такъындырды, джылкъыларындаки энъ яхшы джюйреклерге минсетти. Олар полис идаресининъ айлыкъсыз джасусларына чевирильдилер. Мырзанынъ узакъ къулакътан эшитип къалгъанына коре, губернатор оны тырышкъанлыгъы ичюн падиша азретлерине «Азиз Александр» орденинен мукяфатламагъа такъдим этеджек экен.

Лякин Алим тутулмады. Ярым адада корюльген алельхусус чарелерге ве япылгъан зорбалыкъларгъа бакъмадан, онынъ изине тюшюльмеди, чюнки онъа догърудан-догъру ярдым эткен ве оладжакъ тинтювлерни кунь эвельден бильдирип тургъан джесюр меслекдешлери аз олса да, авам халкънынъ асрий умют-арзуларынынъ ифадеджиси Алим эди, олар барлыларгъа, падиша мемурлары ве забитлерине къара нефрет беслегенлери киби, озьлери ичюн мукъаддес адам олып къалгъан Алимни ич олмадым бир кере озь козьлеринен корьмек, оныъ акъкъында янъы хаберлер эшитмек, эшкъынен яшай ве онъа къонакъ тапмакъ тесадюфи тюшкенде оны гизлеп тутмакъ джемаат ичюн азиз бир иш олгъан эди. Алимни излеп чыкъкъан атлыларны ёлдан шашмалатмакъ, Алимге къонакъ берген эв саиплерини чакъкъан унсурларны джезаламакъ олар ичюн къараманлыкъ сайыла эди.

Бойледже, къоджаман ярым аданынъ сакинлери – мазлумлар ве залымлар эки къутубгъа болюнгенлери даа зияде сезильди. Алим джарлыларнынъ мына бу гонъюльдешлик ярдымына базанып, барлыларнынъ отюни патлатыджы арекетлерини девам эттире берди.

...Титис къыш геджесининъ дер мааллеринде Симферополь сокъакъларында бир маджар пейда олды. Шеэр сакинлери терен юкъуда олгъанларындан, тобукътан кельген къарны ёргъалап кетмекте олгъан бу гъыджырдавукъ арабанынъ давушы олардан ич бирининъ дикъкъатыны джельп этмеди. Бир огюзли маджар мында шеэр дживарларындан келип кирген эди. Онынъ янашасындаки узун джуббели ве беяз чалмалы атлы адам арабаны меркез сокъакълардан кечирген сонъ, оны бульвар огюндеки мейданда токътатты. Тобулгъысыны маджар устюндеки йымшакъ бир шейге шыплап:

– Джелял мырза, ушюмединъми? – деп сорады. – Не исе, энди кельдик. Замет олмаса, маджардан тюшюнъиз. – Мырзанен бир вакъытта атлы да ерге секирди. – Заваллы огюз пек яман зерикти. Лячаре, сени онъа мечев этип екеджем. Ёлнынъ чокъу кетти, азы къалды. Огюмиздеки бина губернаторнынъ сарайыдыр. – Атлы адам аякъ устюнде къалтырап тургъан мырзанынъ джелькесинден къап-къач этип, оны огюзге янаштырды ве мойсанынъ экинджи башыны онынъ бойнуна кечирди. Джелял мырза бу ашшалавларгъа индемеден бойсунды, чюнки эллери къайышнен багълы, агъызы чул толу эди. – Огъурлы ёллар олсун, мырзам! Сабалейин корюшкенде, унутма, губернатор алийлерине, «Алим айдамакътан сыджакъ селям», айтырсынъ. Алим менден атик чыкъты, мени мында озю айдап кетирди, дерсинъ. Ну-о, огюзлерим!..

Маджар янъы баштан къайкъылды къопарып, сарайгъа догъру кетти. Ниетине аман-эсен къавушкъан чалмалы адам исе, кене атына минди ве ат туякъларынен къар чангъытып, кельген тарафына кетти.

Эльбет, Алимнинъ якъаланмасында Джелял мырза Кипчакскийге буюк умют багълагъан Пестель садыкъ хадими огюз ерине екильгенини корип, даа зияде къутурыр. Эйиси, бу орталыкътан тезджерек зувмакъ керек.

Чалмалы адам башыны атнынъ ялынларына эгип, копюрдеки бекчилерге къулакъ асмадан, буюк бир сурьатнен Салгъырнынъ экинджи ялысына кечти. Онъа шу саат шеэрден чыкъмакъ ве атлы забитлер айт-ойт дегендже, Зуя орманларына сокъулмакъ керек эди.

Онынъ кейф-эфкяры пек яхшы эди. Тыныш алмадан ель олып учкъан джуйрюк устюнде чалмасыны ве джуббесини чыкъарды, башына сачакълы беяз къалпагъыны сокъты, омузларына къара джабувыны ташлады. «Аферин алашам, манъа шорбаджынъдан яхшы хызмет этеджекке ошайсынъ», деди ичинден.

Джелял мырзанынъ гедже-куньдюз джоргъалатып юрген бу атыны о энди чокътан козьге алгъан эди. Мырзанынъ къаралты хызметчилеринен кунь эвельден анълашып, тюневин ятсы мааллеринде апансыздан онынъ азбарына келип кирди.

– Алла мусафирине ярдым этинъ! – деп, онынъ къапысыны къакъты. Лякин мырза башыны косьтергенинен, манълайына алтыпат тикленди:

– Мен Алимим! Агъызынъны ачып, «а», дегендже, сасыкъ джанынъ о бир дюньяда олур. Мени сен дегиль, озюм туттым! Энди не десем, сес-солукъ чыкъармадан, оны япаджакъсынъ. Юр, азбаргъа чыкъайыкъ!

Азбар тым-тырыш эди. Къаралты хызметчилерининъ пенджерелеринде ярыкъ биле липильдемей эди. Энъсесине алтыпат тикленген Джелял мырза сытма хасталары киби дыр-дыр къалтырап, онынъ дегенлерини япты ве ниает, онынъ эмиринен, маджар устюне чыкъып ятты...

Алим бу маджераны хатырлап, «дагъ къарталынен бойлашмакъ истеген къоркъакъ тавшан, – деерек, хошнутлыкънен кулюмсиреди. – Аджеба бундан сонъ кене аткъа минип, тотлу къылычынен меним пешимден чапкъалармы экен?..»

Бираздан Зуя орманлыкълары сечильди. Таш ёлдан чыкъкъан атлы о тарафкъа бурулды. Бойле гурь эмен, юке, бике ве къарагъач тереклери арасында Алим озюни эр даим телюкесизликте ис эте. Онынъ чокъ геджелери орманларда кечти, тёшек ве ястыгъы йымшакъ отлар, къуры япракълар олды. Орманджылар арасында баягъы таныш-билишлери бар. Мына шимди де, орман терекликлери арасына сокъулгъан сонъ, Мемедла агъанынъ эвчигини къыдырып тапты, ондан ал-эхвалыны, бала-чагъасынынъ селяметлигини сорады.

– Мемедла агъа, къапынмагъа бир шей тапылмазмы, пек яман ачыкътым, – деди.

– Аттан тюш, къардашым. Тюневин къарым койден бир сагъан чиберек кетирген эди. Онда сенинъ къысметинъ де бар экен. Аз олса да, къыздырып берейим.

– Ашыкъам, Мемедла агъа, бир локъма отьмек олса да, етер.

Орманджы эвден ярым отьмекнен бир бардакъ къатыкъ чыкъарды.

– Айып этме, къардашым, къатыкъны къарым эчки сютюнден уюрди.

– Бунъа да шукюр!

Алим отьмекнен къатыкъны ат устюнде ялмап-юткъандай тез арада ашады.

– Пек ашыкъасынъ, къардашым, ёкъса кене артынъдан къувалармы?

– Къувалар, Мемедла агъа, сизни де телюкеде къалдыра билирим. Мени сорап кельселер, терс тарафкъа ишарет этип, Тёбенкойге кетти, денъиз. Елджу ёлуна ярашыр, дегенлер, айды, сагълыкънен къалынъ...

Алим шу куню къаш къаранлыгъы тюшкендже чытырман орманлар ве дерелер ичинде, яйлялар ве дагълар устюнде доланып юрди. Энди о Агъармыш кою дживарында эди. Чет-буджакъ эвлернинъ биринден озюне къонакъ сорап, анда раатланаджакъ олса да, ятмагъа ер бергенлери ичюн бир чокъ койлюлернинъ къапатылгъанларыны хатырлап, бу мерамдан вазгечти. Лячаре кене яйлягъа чыкъмакъ керек оладжакъ. О ерлерде яз айларындан къалгъан къошлар бар. Бельки аткъа да бир басым пичен тапылар.

Авасы сувып башлагъан эди. Алим атыны джорттырып, эсленмеден кой ёлундан кестирип кечмек ве о тарафтаки дагъ озенине энип, дере бою яйлягъа догъру кетмек истеди. Лякин ат туякълары ёлнынъ къатты топрагъына баскъанынен, онынъ къулакъларына фигъан нидалары чалынды. Кимдир, окюрип-багъырып агъламакъта эди. Алим атны ёл ортасында тарс токътатып, козьлерини керип бакъты. Бир атлы маджарнынъ янындаки ихтияр адам, кимнинъдир пешинден къаргъышларыны ягъдырып, къарыкъ давушынен тыныш алмадан козьяш тёкип агълай эди.

– Къартым, сизге не олды, башынъызгъа насыл бир беля кельди?

– Сен сорама да, мен айтмайым огълум, – деди акъсакъал адам озюни зорнен эльге алып.– Анавы Алим деген айдут даа шимди ёлумны басып, джебимдеки он беш кумюшни сонъки капигинедже тонады. Алла онынъ белясыны берсин, ятмагъа ер тапмасын. Мен оны факъыр койлюлерге тиймей деп эшиткен эдим, албу исе...

– Багъышланъыз, къартым, я о параларны сиз къайдан алдынъыз?

– Огълум Рустем беш йылдан берли нишанлы тура. Джемаат киби той япып, эвиме келин тюшюрмеге чарем олмады. Не япайым, бугунь саба Къарасув базарында огюзимни саттым. Эй, Аллайым, санъа не эйледим де, башыма шу Алим деген мусибетни къондурдынъ...

Ихтияр адам башыны маджарнынъ къолтукъ агъачына таяп, теренден юткъуна-юткъуна, ичин-ичин агълады. Онынъ чугъа чекмени астындаки бутюн бедени титремекте эди.

– Къартым, мени шу ерде бекленъиз! – деди Алим ве атыны къардаки тазе излер устюнден чаптырып кетти. Арадан беш-он дакъкъа кечмеден, бу излер оны джинаетчининъ устюне алып кельди. Озюни хавфсызлыкъта сангъан къара буркли, чал къалпакълы адам ёлдан чыкъып, багъчалыкъ ичине синъмекте эди. Вызнен кельген айгъыр ог аякъларынен оны къакъыштырып, ерге серди.

– Селям алейкум, адаш! – деди аттан секирген Алим ве элиндеки алкъалангъан сыджымны онынъ бойнуна кечирип, уджуны атнынъ къуйругъына тююмлеп багълады. Бу иш шу дередже тез олып кечти ки, гъафлет къалгъан адам къаршылыкъ биле косьтеремеди.

– Мерафетлеринъни эшиткен эдим, не исе, озюнъ де элиме тюштинъ. Мени хатырлайсынъмы?

Джинаетчи базиргян Бабаджаннынъ ёлуны басаджакъ олгъан «Аюв» эди. Лякин умютсизден якъалангъаны оны шу дередже сарсытып-шашмалатты ки, къылый козьлерини Алимге ачувнен патлатып, нелердир айтаджакъ олгъан арада, бойнундаки ильмек тартылып, оны къар устюнден аякъкъа турсатты.

– Ну-о! – деди энди ат устюне минип етиштирген Алим.

Къуйругъына багълангъан адамдан урккен айгъыр оны чылгъынджа алып чапты. Къылый киши онынъ пешинден къалмамакъ ичюн абына-сапына чапса да, ахыры олдурамады, бутюн боюнен къар устюне авдарылып, сюйрелип кетти.

Къарт, козьлерини ёлдан алмадан, хайырлы хаберлер беклемекте эди. Сюйрелип кетирильмекте олгъан чал къалпакълыны эслегенинен, атлынынъ огюне атылып чыкъты:

– Огълум, «мен Алимим» деп, мени мына бу къылый бешарет тонады. Къайтарсын парамны, эвде мени дёрт козьнен беклейлер.

Алим ерге секирип тюшти ве богъулаяткъан «Аюв»нынъ бойнундан ильмекни чыкъарып, оны къартнынъ огюне итекледи:

– Тез ол, джебинъни бошат!

«Аюв» аякъ устюнде зорнен турып, учкъурлы донунынъ тап тизлерине тюшкен джебини къармалап, андан бир авуч акъча чыкъарды. Къарт оларны джан аляметинен къапкъач этип, аман, къойнуна тыкъты.

«Аюв» иш бунынънен биткендир беллеп, деръал маджардан четлешти.

– Токъта, арам эриф, эсабымыз даа кесильмеди, – деди Алим онынъ джелькесине япышып,– эшиткениме коре, сен энди «Алим айдамакъ» адыны ташып, ёл-ызларда мына бойле бичарелерни талай экенсинъ. Инсан къаны тёкмек адетим олмаса да, лячаре...

«Аюв» сояджакълар беллеп озюнинъ салпы боюнен къар устюнде юварланып, джан берир аляметинен къычырып чапаланды:

– Этме-эйлеме, Алим агъачыгъым, бир даа ёлгъа да чыкъмам, адамларгъа да окъталмам...

Алим ерге эгилип, пычагъыны онынъ къулагъына чекти.

– Вай, ольдим де анайчыгъым...

– Екъ, ольмединъ, даа яшарсынъ. Билип къал, эндиден сонъ сени «къулакъсыз Алим», мени – къулакълы Алим, деп чагъырырлар.

«Къулакъсыз Алим», ал-реван къан олгъан къулагъына япышып, вайылдай-вайылдай чёль ичине чекилип кетти.

– Багъышла, огълум, гонълюм чекмесе де, бу бешаретни Алим беллеген эдим. Керчектен Алим мына насыл ола экен! Бала-чагъам, «биз Алимни корьдик», деп, омюр билля къуванырлар. Эвимде энъ мутебер къонагъым олурсынъ. Ялварам санъа, «ёкъ» деме, огълум, бугунь акъшам мусафирим ол.

– Коюнъ узакътамы, къартым?

– Найманда яшайым, огълум, Аванес къомшумыздыр. Шейхмамайда озюне балабан сарай яптырды.

– Аванес? Кимдир о?

– Оны бильмейсинъми? – деп тааджипленди къарт.

– Сен яшларында дюльбер бир йигиттир. Сарайда олгъанда, кимерде бизге де келип кете.

– Памачикми?

– Памачик деген заткъа асла да ошамай. Пек мераметли. Феодосияда джемааткъа деп, сув кетирткен, чешме къурдыргъан.

Алим тюшюнджеге далды.

– Айса, ана-бабалары памачиктир. О къадар параны къайдан алды?

– Озю къазана, дейлер. Сарайгъа кельген сайын, къатламлы ресим тахтасыны янына алып, чёльге чыкъа. Этраф ерлерни, къарт-къурт адамларны къарандашларнен, къутучыкълардаки бояларнен кягъыткъа кочюре. Эм ойле бир кочюре ки, тыпкъы-тыпкъына озьлерине ошайлар. Валлаи тылсымы бар гъалиба.

– Ады Ваня дегильми?

– О къадарлыгъыны бильмейим, огълум. Онда иляий бир кучь олса керек, инсаннынъ бетине къарап, къарандашыны эки-учь кере ойнаттымы, кягъытта уфачыкъ бир суретинъ пейда ола. Даа кеченлерде...

Алим бундан чокъ йыл эвельси Феодосияда расткетирген эрмени баласыны хатырлады. О да элиндеки борларны, комюр парчаларыны диварларгъа, къапы тахталарына тийсеткенинен, оларда эфсаневий прометейлер, атеш пускюрген аждералар, фуртунада къалгъан гемилер пейда ола эдилер.

– Кеттик, къартым! – деди телюкени унутып, гъайры баштан джошкъан Алим. – Дагъ-дагънен корюшмей, инсан баласы сагъ-селямет экечте таныш-билишинен мытлакъа расткелише.

– Ойледир, огълум, – деди ихтияр адам бу сёзлернинъ манасыны анъламаса да. – Бу йыл кене сарайына къайтып кельди. Зенааты ресимджилик экен.

Алим атыны мечев ерине екип, озю де къартнынъ янына арабагъа ерлешип отурды.

Къарт лафазан бир адам экен. Къамчысыны атнынъ сыртына шыплап, деминки лафыны девам этти:

– Кимерде пат эте де, умюдинъни текмиль джойгьан адамынъ босагъадан атлап кире. Бугунь саткъан огюзимнен бундан учь йыл эвельси ер сюрип тургъанда, чёль ичиндеки кестирме ёлда фарыгъан бир ихтияр адамнен, бири-биринден мазаллы къырджыман йигитлер пейда олдылар. Неми экен, деп айланып бакъсам, анавы зорнен адымлагъан ихтияр мени эслеп къалды. Эследи дер экеч, янындаки йигитлер ондан айырылып, манъа догъру чаптылар. Олардан энъ уйкени меним огюмде къол къавуштырып, баш эгди де:

– Селям алейкум дайы, биз сизге силягъа кельдик, – деди.

Мен шашып-шашмалап къалдым, олар омюримде корьмеген-бильмеген адамларым эдилер.

– Биз, агъанъыз Къуртмолланынъ огъуллары оламыз, – деди о.– Анамыз вефат эткенден сонъ, бабамызнынъ зорунен, Орасиеден тап бу тарафларгъа ёл туттыкъ.

Албу исе ольди, кечинди деп зан эткен ве хатиресине йыл сайын мевлют окъулгъан агъам, Наполеон дженкинден сонъ Орасиеде къалып бала-чагъалы олгъан.

– Сонъ, насыл, агъанъыз сагъ-селяметми?

– Алла рамет эйлесин, яткъан ери енгиль олсун, былтыр кечинди заваллы... Онъа бу ернинъ авасы уймады, дейлер.

– Я огъуллары?

– Олар эвли-баркълы олдылар. Тек менимки къалгъан эди. Сагъ ол, огълум, оны бекярлыкъ белясындан къуртардынъ.

– Огюзинъ бир дане эдими, къартым?

– Аранда бири даа бар. Лячаре, атымны онъа мечев этип екерим...

Къартнынъ кейфи еринде эди. Банагъы бутюн дюньясыны гъайып эткен кишидай фигъан къопаргъан адам, энди дудакъларыны яваштан ойнатып, «Къарасувнынъ дёрт кошеси»ни йырлап башлады. Сонъ, кене рессамдан алып кочьти:

– Аванес айванларны пек севе, керек олмаса да, яйляда бир сюрю къой тута. Бундан бир къач йыл эвельси бизим тарафларда апансыздан туфан къопты. Айт-уйт дегендже, купе-куньдюз орталыкъны къаранлыкъ басты. Аванеснинъ сюрюсиндеки серке къой, сокъурландымы не мараз, сырымдан ашагъы юварлангъан. Серке дер экеч, сюрюдеки беш юз къой онынъ пешинден озьлерини учурымдан фуртуналы денъизге ташлагъанлар. Абдурешит чобан козь ачып-юмгъандже, энди оларны тапсанъ ал! Эписи балыкъларгъа аш олгъан. Яйляда тек чобаннен копеги къалгъан.

– Сонъ?

– Аванес бу хаберни эшиткенинен, чобанны яйлядан озю барып тапа. Тапа амма, оны сёгеджеги, бастырыкъкъа ташлайджагъы ерине, туфаннынъ къайсы тарафтан сюрюшип кельгенини, серкенинъ къаерден секиргенини, даа бир чокъ олмайджакъ шейлерни сорай. Абдурешит ачувлана: «Эфендим, мени джезалайджакъ олсанъыз, эки аягъымны тез-тез бир чызмагъа сокъ да, Сибирьге айданъыз. Не япайым, гуняым бар экен, Алланынъ къышымына огърадым», деген.

Бундан сонъ арадан бир афта вакъыт кечкен. Аванес озюнинъ хызметчиси Серопны ёллап, чобанны сарайына чагьырткъан. Оны экинджи къаткъа алып чыкъкъан. Балабан бир пердени ачып, «буны коресинъми?» деген.

Абдурешитнинъ озю айта: «Бакъсам не корейим, кене шу яйля, анда мен ве копегим. Сырымдан учкъан къойлар десенъ, авада асылып къалгъанлар! «Аванес агъа, я олар не ичюн къыбырданмайлар?». «Бунъа ресим дерлер», – деген Аванес. – Сенинъ тарифинънен япкъан ресимни сатып, парасына беш юз къой алдым. Олар шимди Джемаледдин байнынъ къошусындалар. Менде къалып чалышмакъ истесенъ, бар, оларны кене яйлягъа айдап чыкъ».

Меним, Аванес, дегеним мына насыл бир адамдыр!

Биз Сероп ярдымынен Аванеске башымызгъа тюшкен беляны бильдирдик, бизге арзуал язмасы ичюн ялвардыкъ.

– Насыл беляны? – деп сорады оны меракънен динълемекте олгъан Алим.

– Кене топракъ белясы. Озюнъ билесинъ, сабанджы адамнынъ екяне кечиниш чокърагъы топракътыр. Энди чыгъырындан чыкъкъан пезевенк Джентемир мырза топракъчюн алгъан онламасынен къанаатленмеди, огюмиздеки йылгъа башымызгъа отузламасыны юкледи...

Ёл бою гъырджылдысы кесильмеген ве тегерчиклери къар ве балчыкънен оралгъан маджар, ниает, кой четине етип, къаранлыкъта къутучыкъдай тикленип тургъан дам эвчикнинъ азбарына бурулды.

– Кельдик! – деди арабадан тюшкен къарт. – Мына бу эв меним «сарайым»дыр. Сен эвге буюр, мусафир!

Андан йигирми беш-йигирми алты яшларында кельпентли бир йигит чыкъты. «Хош кельдинъиз, Алла мусафири», деп Алимнинъ элини опип, къолуны манълайына кетирген сонъ, къарткъа чевирильди:

– Бабай, базар огъурлы кечтими?

– Кечти, Рустем. Огюзимизни он беш кумюшке савуштырдым. Къудаларгъа хабер эт, къысмет олса, огюмиздеки джума куню тоюмызда ойнармыз.

– Сагъ ол, баба, бинъ йыл даа яша! – деди къуванчындан юреги толып-ташкъан Рустем. – Сиз мусафирнен звге буюрынъ, баба, маджарны мен озюм туварырым.

Алим этрафына бакъып алды. Эр ер тена бир тынчыкъ ичинде эди.

– Къардашым, чал айгъырны тыршавлап, оны кой четиндеки джылкъыгъа къош. Ярын озюм къыдырып тапарым, – деди Алим ве бу ерлернинъ адетине бойсунып, къонакъбайдан эвель босагъадан ичери атлады.

Эв бикеси оджакъ устюндеки балабан бакъыр къазандан синиге кевгирнен татараш сюзмекте эди.

– Аферим тотайым, эвде ханзадени беклеген киби, падиша емеги пиширгенсинъ. Янъылмадынъ, бизим мусафир де ондан эксик дегильдир. Айланып бакъчы!

Къартий бутюн кевдесинен кери бурулды. Алимни баштан-аякъ сюзип, «хош кельдинъиз, мусафир, тёрге буюрынъыз», деген сонъ, суаль бериджи козьлерини акъайына чевирди.

– Алим айдамакъ дегенлери мына бу йигиттир!

Къартийнинъ элиндеки кевгир тарсылдынен сини усьтюне тюшти, козьлери кене Алимге тикильдилер. «Халкъ тилинде дестан олгъан батыр мына бу дюльбер яш экен! – деп, тааджипленип къалды. – Алла оны къаза-белялардан сакъласын».

– Джумазие, сен къоркътынъмы, не мараз? Мына бу «айдамакъ» бугунь мени керчек айдамакътан – «кесик къулакъ Алим»ден къуртарды.

– Ойлеси де бармы?

– Бугуньден сонъ ойлеси де оладжакъ. Айды, сен ишинъни бакъ, оны сонъ айтырым. Амма сакът ол, «мен Алимим» деп, къапыгъа башкъа бириси кельдими, башта къулагъына бакъ. Къулагъы кертик олса, оны сопалап айда...

Алим пек ёргъун эди. Къонагъа къойылгъан татарашны ашагъан арада, отургъан еринде дивар ястыкъта буюкъып къалды. Къонакъбайлар оны адынен чагъырып, элини-омузыны къыбырдатып бакъсалар да, мусафир терен юкъугъа далгъан эди. Озюни эмниетте, телюкесизликте сезгендир...

Эртеси куню, саарь вакъытларында, Алим чатма къашлары тюбюндеки ири козьлерини ачкъанынен, назары тёшеклерни джыйыштырмакъта олгъан къартийнинъ козьлеринен чатышты. Къартий ёргъан ве миндерлерни къучакълап, козь къыйыгъындан буюк бир меракънен Алимнинъ чересине бакъып къалгьан эди.

– Саба шерифлер хайырлы олсун, Джумазие енге! – деди Алим бель устюне котерилип.

– Сагъ ол, огълум. Акъшам айыплы олдым, санъа ер тёшеп етиштирмедим. Замет чеккендирсинъ, огълум.

– Бунъа да шукюр. Астымдаки топракъ, устюмдеки япракъ дегиль эди, – деп кулюмсиреди Алим озюнинъ джыллы тебессюминен.

Ичери къонакъбайнен Рустем къайтып кельдилер. Олар къонакъны раатсызламайыкъ деп, даа деми аяткъа чыкъкъанлар.

– Бугунь ава пек аджайип оладжакъ, – деди къарт. – Къышбабай ойле бир акъсырып оксюрген ки, кокте чуллу булутлардан эсер биле къалдырмагъан. Уфукъ да алланып парылдады, ёкъсуллар оджагъы мына-мына догъайым деп тура.

Алим аякъкъа атылып турды.

– Мусафирперверлигинъиз ичюн сагъ олунъ, къонакъбайлар. Манъа деръал козьден джойылмакъ керек.

Лякин босагъа бетке догърулгъан арада, Джумазие енге сыртыны къапыгъа таяп, ялварып айтты:

– Къардашым, сен киби надир адамны эвимизде биринджи кере корьдик. Сабалейин отмегимизден Бисмилля эйле, къувандыр бизни...

Алим, лячаре, кери дёнди. Джумазие енге янаша одадан тюневинки софраны алып чыкъты. Онынъ устюнде кесек-кесек болюнген бир чанакъ солакъ балы, даа шимди тандырдан чыкъарылгъан комеч парчалары ве агъач къашыкълар бар эди.

– Буюр, къардашым, озь сепетимизнинъ балыдыр, – деди Джумазие енге, – къуртларны Рустемнинъ озю бакъа. Оларгъа дели-диване олды. Япкъан эйлиги ичюн олса керек, къуртлар авеленгенде онынъ башы устюнде сюрю-сюрю вызылдап доланалар, амма тишлемейлер. Энди дёрт сепет къуртымыз бар. Къысмет олса, той мусафирлерини балнен сыйлайджакъмыз.

Олар солакъны ягълы комечнен ашадылар. Алим къашыгъыны экинджи кере бал савутына узатаджакъта, бирден къапы ачылып, босагъадан чал сакъаллы къырджыман бир адам кирип кельди.

– Селям алейкум! –деди о джошкъун бир давушнен. – Аш татлы олсун.

– Яманлап кельмегенсинъ, Сероп акъай, къысметинъ бар экен. Озюнъ де бизим «татлы» ашкъа буюр, – деди къарт мусафирге софра башындан ер ачып.

– Бу къара къышта софранъызда тек тазе хыяр етмей. Бизим Ванянынъ энъ севген емеги балны тазе хыярнен ашамакътыр. Балны мен озюм де пек севем. Лякин, багъышланъыз, софранъызгъа буюрып оламайджагъым, мында аджеле ишнен кельдим.

Алим тили уджуна келип илинген суалини бермей оламады:

– Айтчынъыз, Сероп акъай, Ваня дегенинъиз ким ола я?

– Бильмейсинъми? – деп айретленди о ве гъурурнен икяе этип башлады.– Бу тарафларгъа ногъайлыкътан кельсенъ керек. Бизим орталыкъта оны эркес «Аванес агъа» деп чагъыра. Мына бу Аванес, шимдикиджесине айткъанда, Иван Константинович Айвазовский, Петербург нефасет академиясынынъ профессоры, азиз Владимир, азиз Станислав, азиз Анна орденлерининъ, четэллерде десенъ, Фахрий легион, Меджедие ве бир такъым башкъа орденлернинъ кавалеридир. Буларнынъ эписини ресимлери ичюн алды. Энди бу селямымдан сонъки келямымны динъленъиз, – деп, аякъкъа тургъан къонакъбайгъа чевирильди.– Риджанъызны олгъаны киби, бизим Ванягъа бильдирген эдим. Сизни озю динълейджек ола. Акъсакъаллардан беш-он адам шу саат джами огюне йыгъылынъыз. А, шимди озю етип келир. Беклетменъиз оны...

Сероп чыкъты.

– Къардашым, сен озюнъни сыкъма, эмин-эркин ашай бер, Сероп озь адамымыздыр, – деди къарт. – Мени багъышла, фурсатны къачырмайым, барып къартларны хабердар этейим.

Алим балалыгъындаки танышы шимди буюк рессамгъа чевирильгенине энди эмин олгъан эди. Бу эминлик онда эски танышына бир козь ташламакъ истегини догъурды.

– Рустем, замет сайма къардашым, меним чантамны алып кель. Джылкъыдаки атны эгерлеп къой.

Башына чалмасыны саргъан, устюне сантырач джуббесини кийген Алим къонакъ бикеси ве Рустемнен сагълыкълашып, койнинъ тарачыкъ сокъакъларына синъип кетти. Азбарларда ве сокъакъларда расткельген сакинлер оны меджнун дервишлерден бири беллеп, къулакъ асмадылар. Ап-акъ минареси окъ киби котерилип тургъан джами койнинъ ортасында эди. Алим о ерге барып еткенде койлюлер энди топлангъан эдилер. Алим мейдан огюндеки эвнинъ къарчыгъасында токъталып, шу ердеки культёпе устюне тиз чёкти ве дуа окъур киби, эллерини ачты. Аякъ устюнде озьаралары обаланып тургъан акъсакъаллар, бири-биринен мыш-мышлашып, лакъырды этмекте эдилер.

Ниает, Аванеснен Сероп пейда олдылар. Оларны къол къавуштырып, итирамнен къаршылап алгъан акъсакъаллар, уфакъ бир даире шекилинде, рессамны сарып алдылар.

Аванес гурь сачлы, юксек манълайлы, сия козьлю бир йигит эди. Алим онынъ сымасыны эслегенинен, аз къалды, «Ваня, мени хатырлайсынъмы?» деп, къычыраязды.

Топлангъанлар пек яваш субетлеше эдилер. Алимнинъ къулакъларына бир къач кере ялынъыз «Джентемир мырза» ады келип етти, чюнки бу адны олар багъырып, ачувнен тильге ала эдилер.

Алим дефтерине насылдыр бир къайдлар япмакъта олгъан Ванягъа бакъып къалгъанындан, субетнинъ биткенини дуймай къалды. Даире ичинден башта Аванес чыкъып, Алим отургъан культёпеге догъру адымлады. «Ёкъса мени эследими?» деп элесленди о, чюнки субетни козь къыйыгъындан козетсе де, оларнынъ назарлары бир дефа чатышкъандай олды.

Алим башыны тёбен алып, эшитиледжек бир давушнен Къурандан насылдыр бир сурени алып кочти. Иван Константинович онынъ янында кечеяткъанда аз бучукъ токъталып, «дервишнинъ» къыяфетини корьмек истесе де, Алимнинъ ерге эгильген юзю пускюлли чалма алтында эди. Рессам озюнинъ токъталувынынъ себебини анълатыр киби, джебинден бир къач капик бакъыр пара чыкъарып, онынъ огге сюзильген авучына ташлады ве огге догъру адымлады. Бу расткелиш Алимни пек къувандырса да, айны вакъытта, юрегинде элесленюв дуйгъулары къозгъалды: падишанынъ козюнде олгъан, онынъ чокътан-чокъ мукяфатларынен такъдирленген бу имтиязлы адам «айдамакъ»ны забитлернинъ къолуна бермезми, деген фикир акъылындан йылдырым тезлигинен келип кечти.

Койлюлер даркъашып кеткенлеринен, Алим отургъан еринден турып, аджеле адымларнен экинджи тарафкъа ёнеди. Лякин сокъакълардан бурулып, энди койден чыкътым дегенде, оны делялетте къалдыргъан кескин давушны эшитти:

– Эй-й, асабам, токътачы, санъа зарур лафым бар...

Алим бутюн кевдесинен кери бурулып, балкъылдап алгъан козьлерини дёрт бир тарафкъа кездирди. Онынъ пешинден талагъы къатып чапмакьта олгъан киши Сероп эди. Аджеба Алимнинъ кимлигини бу адам къайдан бильди? Бельки Серопнынъ артындан излеп бакъкъанлар, фурсат беклегенлер бардыр? Мына шимди Алим эки пармагъыны дудакъларына кетирип сызгъырдымы, къаршыдаки ямачта отлап юрген аты деръал мында учып келир. Бундан сонъ оны тапсанъ ал! Лякин даа деми къонакъбай къарт онъа, «Сероп озь адамымыздыр», деген эди. Бельки керчектен де «зарур лафы» бардыр...

Алимнинъ тюшюнджелери бойле элесленювлер ичинде олса да, якъын ерлерде ич кимсе эсленмегенинден, Серопкъа таба адымлады.

– Мераба, Алим айдамакъ! – деди о хафиф ве лякин джошкъун бир сеснен.– Багъышла, мени къардашым, бугунь саба биринджи кере корюшкенде, сенинъ ким олгъанынъны анълап оламадым. Шорбаджым сени сарайда беклей. Чалманъны, джуббенъни чыкъармадан, беш-он адымлыкъ месафеде артымдан кель.

Онынъ акъылына кене «тузакъ» хавфы кельди.

– Эмдже, сиз янъылдынъыз гъалиба. Мен сиз беллеген адам дегилим. Мында хайыр истеп кельген дервишим. Тюневин пек сувукъ олгъанындан…

– Мартавал окъума, къардашым, сени Аванеснинъ озю таныгъан!

Алим экиленген киби олды.

– Айтчы, эмдже, меним анда бармамдан Аванеске зиян кельмезми?

– Зиян келеджек олса сени озю чагъыртмаз эди. Къоркъма, кебап тавланып пишсе де, шишке бир зарар кельмез. Аванес иджат эткен куньлери устаханеге шейтан биле сокъулып оламай. Арт къапыдан киреджекмиз...

Сероп огден кетти. Къыш мевсими олса да, авасы кунешли, кестирме ёл балчыкъ эди. Яхшы ки, Шейхмамай сарайы ярым верстлик месафеде экен. Олар бинанынъ артына келип токъталдылар.

– Мына бу мердивеннен экинджи къаткъа чыкъып, къапыны къакъмадан ач, – деди Сероп тахта басамакъларны косьтерип. – Менден яман шей шексинме, озюм де ёкъсуллар табакъасындан олам. Башымны кесселер биле, адынъны ич бир ерде анъмам!

Мында кельгенде Серопнен лаф алышып-беришкен Алимнинъ шек-шубелери бир тамам ятышса да, шимди, йигирми йылдан сонъ, бир вакъытлардаки ярым саатлик танышы мешур рессам Айвазовский, озю исе «Алим айдамакъ» олып къалгъанда, онынънен кене козьме-козь корюшмек пек къолайсыз олып корюльди.

– Сен кедерленме, къардашым, Аванес пек саде бир адамдыр. Кимерде койлюлернен саатлернен отурып-турып лаф эте... Бар, беклетме оны!

Алим эки-учь адымда юкъары котерилип, къапыны ачты. Бурнуна ургъан кескин боя къокъусынынъ тесиринен козьлерини юмып-ачкъан арада, мольберт огюндеки мавы халатлы яш адам фурчусыны тахта устюне ташлап:

– Алим! Азиз достум! – нидарынен оны келип къучакълады. – Чалма кийсенъ де, мен сени бир бакъышта таныдым. Алла бергиси олса керек, корюв афызам пек кескиндир. Къана, достум, тёрге кеч! Языкъ, кеманем Петербургда къалды, ондан башкъа сени «Хошкельди» авасынен къаршылар эдим.

Пенджерелеринден, джам таванындан кунеш нурлары сепилип тургъан балабан оданынъ ичи яп-ярыкъ эди. Диварларгъа, кенъ ве ялпакъ тахталаргъа бинъ бир ренкли сюретлер асылгъан. Алимни хусусан «Кунь баткъанда Къара денъиз» деген эки къулач кенълигиндеки ресим меракъландырды.

– Ваня, бу ерлер Аювдагъ дегильми?

– Эбет, Аювдагъ.

– Буны анда отурып сыздынъмы?

– Ёкъ, устаханемде. Корьген левамны, сейир эткен адисемни хатиримде сакълап, оларны мында тыпкъы-тыпкъына ресимге чевирмеге тырышам.

– Афызанъыз, акъикъатен, аджайип экен! Бу ерлерде олгъан эдим.

– Мен санъа бир шей даа косьтерийим, оны танырсынъмы экен, – деди о миндер устюнде яткъан тогъалы къайыш къушакъны элине алып. – Хатиринъдеми?

Алим къушакъкъа бакъып, козьлерини тааджипнен Иван Константиновичке котерди.

– Сагъ ол, мени унутмагъансынъ, – деди о эеджанлы ве айны вакъытта гъамлы бир давушнен. – Языкъ, о вакъыт сен берген атеш иляиси – «Прометей»нинъ ресимини мукъаддес бир шей киби сакълап тутсам да, Мемиш Челеби эвимизни йыкътыргъанда, башкъа шейлернен о да гъайып олды...

– Алим, сенинъ башынъа келип кечкен маджераларнынъ аман-аман эписини билем, – деди Иван Константинович аз бир вакъыт сюрген сукюнеттен сонъ. – Буларны мен авам халкътан ве бир чокъ зиялылардан эшитип огрендим. Ресмий тильде санъа «айдамакъ» деселер де, сен къара халкънынъ сербестликсевар адамларнынъ ифтихары олдынъ, къанатларыны джайдырып, семаларда авеленген дагъ къарталына чевирильдинъ. Гъурурланам санъа! Сербестлик, акъ-укъукъ мусавийлиги мевзусы мени де пек меракъландыра.

Рессам онынъ енъинден чекип, диваргъа ясландырылып тизильген ястыкълар огюндеки пуф миндерлерге чёктилер. Иван Константинович къона устюндеки явлыкъны котерди. Къыш маали олса да, анда бир къач табакъ армут, алма, ювез ве къып-къызыл янакълы нарлар бар эди.

– Буюр, достум, шимди къара къаве де берирлер.

– Ваня, сенде кемане чалмакъ мерафети де бармы? – деди Алим банаки лафны хатырлап.

– Эльбет, ойле адетим де бар! – деди о гъайры баштан джанланып. – Бу зенаатны Кефедеки къарт къомшумыз Хайдар акъайдан огренген эдим. Аджайип бир уста эди о адам. Яз акъшамлары азбар багъчасына чыкъып, яйны кеманесининъ теллерине чектими, бутюн къолум-къомшулар оны динълемеге топлана ве анда озьлюгинден буюк эглендже башлай эди. Бирлери кеманеге зиль тутып, «Кене алды гъам мени» тюркюсини йырлай, дигер бирлери ёл ичинде «Кефе къораны»на оюн тёшей эдилер. Бедава концерт! Олар арасында энъ къызгъын динълейиджи мен эдим. Буны Хайдар акъай да сезип алды. Куньлернинъ биринде кеманесини къолтугъына къыстырып, дос-догъру бизим эвге кельди.

– Константин акъай, разы олсанъыз, бу кеманени огълунъызгъа багъышламакъ истейим, – деди о бабама. – Озюм къартайдым, пармакъларым теллерге юрек арарети тезлигинен тюшмейлер, эзги бозула. Огълунъызнынъ козьлеринден сечтим, метинли кеманеджи оладжакъкъа ошай. Огретирим. Озюмден из къалыр.

– Я бизим Ваня ресимджи олмакъ истей де! – деди бабам.

– Ресимнен берабер кеманеджиликни де огренсин, йигит балагъа етмиш зенаат да азлыкъ этер...

Сагъ олсун, огретти. Бир къач кере той чалмакъ сырасы да кельди: мен яй чектим, Хайдар агъа даресинен зиль тутты. Шу куньден сонъ экинджи ёлдашым кемане олды. Аджайип алет! Зан этерсинъ, оны джошкъун ве гъает лирик татар эзгилери ичюн махсус тюшюнип чыкъаргъанлар...

Къапы къакъылды. Иван Константинович еринден къалкъып, янаша къапынынъ делигинден бакъты не эминликнен:

– Буюрынъ, анайчыгъым! – деди, сонъ, Алимге чевирилип, къаве табагъынен ичери кирген къадынны косьтерип айтты: –Анам! Риспиме ханым! Эвге эфендилер буюргъанда онъа, «Риспиме ханым азретлери», дейлер, – деп кулюмсиреди.

– Хош сефагъа кельдинъ, къардашым! – деди къадифе антерили къадын къаве табагъыны софрагъа ерлештирип. – Бизим Ванядан ве Кефедеки таныш-билишлеримден сенинъ акъкъынъда чокъ эйи сёзлер эшиттим. Не исе, озюнъни корьмек де къысмет олды. Валлаи, кокардалы забитлернинъ айткъан «айдамагъына» асла да ошамайсынъ... Ачыкъкъандырсынъ, тувгъаным, мен мына шимди, шу дакъкъасы...

Иван Константинович анасы устаханеден чыкъкъан арада, кене миндерге чёкти.

– Алим, мен рессам олсам да, кене кеманеден алып кочмек истейим. Акъылыма шу алетнен багълы пек меракълы бир тесадюф тюшти. Бундан бир къач йыл эвельси биз петербурглы языджы Нестор Коконынъ эвинде топлангъан эдик. Пушкиннинъ даа якъынларда дуэльде эляк олгъан куньлери эди. Кейф-эфкярымыз гъает тюшкюн олгъанындан, лакъырдымыз багъланмады. Мына шу вакъыт къонакъбайымыз еринден турып, кускюн адамлардай башларыны эгип отургъан петербургълы саньат эрбапларына хытап этип айтты: «Дженаплар, бизим къонагъымыз Иван Константинович сизге кеманедеки меаретини косьтермек истей», деди ве меним разылыгъымны алмадан, экинджи одадан озюнинъ кеманесини алып чыкъты.

Мен Михаил Иванович Глинка янындаки килим устюне тиз чёкип, элимдеки яйны теллерге чектим. Кеманеден аджыныкълы, шикяетли, юрек сызлатыджы эзгилер инълеп акътылар. Сонъ, «Къаледен къалее» макъамына кечтим. Бакъсам, мени юрек тельмирювинен динълейлер. Олардан бир къачы арды-сыра явлыкъларынен козьяшларыны сюртелер. Демек, юреклерине тийди, деп тюшюндим мен. Макъамларнынъ тесиринден озюм де пек алевленген эдим. Олдурамадым, аякъкъа атылып турдым, кемане сесине озь давушымны къоштым. Шу арада рояль огюне кечкен Глинка манъа зиль тутты...

Дейджегим, мусафирлернинъ эфкярлары кет-кете язылды, янъы-янъы макъамлар янъгъырады.

Бинъ секиз юз отуз секиз сенеси Кърымгъа кетеджекте, сагълыкълашмакъ ичюн, аякъ устю къарт достум Карл Павлович Брюлловнынъ эвине кирдим. Анда композитор Глинка да бар эди. «Ашыкъма, къардашым, аз бучукъ сабыр эт, ёлдан къалмазсынъ», деп Михаил Иванович пианино огюне кечти ве шу саат чалып башлады. Мен биринджи давушларны эшиткенимнен, сескенип алдым: шундан бир йыл эвельси Несторнынъ эвинде чалгъан макъам ве оюн аваларымны, даа да мукеммеллештирильген ве янъы аэнклернен зенгинлештирильген бир шекильде, онынъ иджрасында эшиттим. «Мен энди чокътан масал сюжетинде «Руслан ве Людмила» операсыны язмакъны хаялланып юре эдим, – деди Михаил Иванович. – Сагъ ол, Иван Константинович, татар эзгилери ишимни къолайштырды». Онынъ айткъанларыны Карл Павлович бираз даа къабартты: «Келеджек несиллер сенинъ ресимлеринъ акъкъында не айтаджакълары шимдилик белли дегиль, ве лякин «Руслан» эсерининъ яратыджысына аджайип эзгилер багъышлагъанынъ ичюн сенинъ адынъны ич бир вакъыт унутмазлар», деди.

Мен къуванчымдан еди къат кокнинъ тёпесинде эдим. Юректен севген макъамларым оларны да эеджанландырды, деп севиндим... Алим, сен татар йырларыны севесинъми?

– Пек севем, Ваня. Яхшы йырджыны я да чалгъыджыны динълемек сырасы тюшсе, джошкъанымдан бутюн алемни унутып, хаялларгъа далам: аджеба бу алемнинъ озю де не ичюн бу йырларнынъ эзгилери ве мундериджелери киби темиз-пак, муляйим, эйи тилекли, адалетпервер олып яратылмады, деп тюшюнем. Йырларны халкънынъ озю ярата, лякин дюньяны да оларгъа ошатайым, адамлар мусавий укъукълы, агъа-къардаш олып яшасынлар дегенде, бирлери индемез къозуларгъа, дигерлери исе оларны ялмап-ютаджакъ ач къашкъырларгъа чевириле. Ваня, сен окъумыш бир адамсынъ, айт, ие ичюн бойле ола? Ер юзюнде екяне акъыллы махлюкъ сайылгъан инсанларнынъ акъылы бунъа етмейми?

Иван Константиновичнинъ даа деми рушенликнен балкъылдагъан череси бирден джиддийлешип, сия козьлери устюндеки къара къашлары чатылды.

– Сен сиясетке далдынъ, Алим. Адалет, уриет меселеси сиясет мутефикирлери ичюн асрий бир мевзудыр. Мен исе тек рессамым. Барлыкъны, хусусан денъизни табиатта олгъаныдай джанлы тасвирлемек ичюн къафа тасым янъы ренклер, тюслер, шекиллер араштырмакънен мешгъульдир. Эльбет, инсан оларакъ, ёкъсулларнынъ агърысыны енгиллештирмек меселеси мени де чекиштире, лякин буны озюмдеки нуфузнен ве джемиетте къазангъан итибарымнен япам. Алим, мени догъру анъла, мен акъ-адалетли бир адамым, башы бозукъ забитлер сени айдаштырып, мени исе излеп юрелер. Къыскъасы, ёлларымыз башкъа башкъа олса да, ниетимиз бир – инсанларгъа яхшылыкъ япмакътыр. Шунынъ ичюн де сеннен козьме-козь корюшмек, балалыгъымызны хатырламакъ истедим...

«Сакъына, – деп ойланды Алим. – Не япаджакъсынъ, девирлер ойле, аз бучукъ абындынъмы, къашынъа-козюнъе бакъмазлар, кунь ярыгъындан четке чекерлер».

– Ваня, эвлендинъми? – деп сорады Алим мевзуны денъиштирмек ичюн.

– Къысмет олса, бир инглиз тотайынынъ башына чембер багъламакъ истейим. Я сен?

– Дурагъы олмагъан быралкъыгъа башыны ким багълатыр?

– Я Сара? Сара Бабович?

Алим абдырагъандай олды. Десене олар арасындаки севги маджерасы тап бу ерлерге келип етти.

– Халкътан эшиттим, Сараны пек дюльбер, джесюр ве зенгин олса да, адалетпервер бир къыз деп макътайлар. Айткъанлары догъру олса, аферин къызгъа, табиатынджа санъа ошай экен. Шимди купе-куньдюз фенернен араштырсанъ да, бойлесини тапамазсынъ. Чокъ бахтлы экенсинъ!

Бирден къапы ачылып, ичери кене Риспиме енге келип кирди. Онынъ акъчиль чырайы даа зияде агъаргъан, мазун козьлери кергинлешкен эди.

– Огълум, беля! – деди о титрек бир давушнен. – Эвимизге адамларынен берабер губернатор азретлери буюрдылар.

– Губернатор?! Я мында онынъ не иши бар? – Иван Константинович аякъкъа атылып турды. – Таз устюне чыбан, – дегенлери бу олса керек.

– Феодосияда сенинъ джемаат ичюн ачкъан сергинъни барып корьген. «Пек бегендим. Онъа шахсен озюмнинъ миннетдарлыгъымны бильдирмек истейим», деди. Тюф-тюф, не япайым экен...

– Къоркъманъыз, енге, кельгеним киби, мындан кене дуйдурмадан чыкъып кетерим.

– Екъ, ёкъ, сен ашыкъма, – деди шашып-шашмалап къалгъан Иван Константинович. – Мен оларнен тездже сагълыкълашмагъа тырышырым, мында аякъ бастырмам.

– Ваня, къысмет олса, энди сенинъ тоюнъда корюширмиз. Манъа шу саат мындан зувмакъ керек. Якъын ерде эгерленген атым бар, дуярлар. Айдынъыз, бакъий сагълыкъ!

Алим башына къайтадан чалмасыны ташлады.

– Айып этме, огълум, бу чибереклерни махсус санъа деп пиширткен эдим, – деди Риспиме енге ягъбезге оралгъан емекни онынъ элине туттырып. – Акъ Таалядан тилейим, факъыр-фукъаре ашкъына ёлунъ эр даим ачыкъ олсун!

Алим де пек эеджанлы эди. Ёкъ, къоркъанындан дегиль, субетлери апансыздан болюнгени ичюн къозгъалгъан эди. Бойле бир адамнен бир даа корюшмек къачан насип олур? Не япаджагъыны бильмеген рессам да аякъ устюнде къатып къалды. Эзиетли саниелер эди. Алим мердивен къапыгъа бурулайым дегенде, бирден кери чевирилип, узун къолларынен Ваняны къучакълады.

– Той кунюнедже! – деп, оны котерип алды ве аджеле адымларнен къапыдан чыкъты.

Бина артындаки къошкъ огюнде оны Сероп беклемекте эди. Мердивенлерден энеяткъан Алимни корьгенинен, йылгъа бетке ишарет этип, озю огден кетти.

Авасы, акъикъатан, яз куньлери киби джыллы ве кунешли эди. Семада ойнашкъан чочами торгъайлар, озьаралары ярышлашыр киби, окъ тезлигинен ава теренликлерине атылып козьден гъайып ола ве айны шу сурьатнен гъайрыдан корюнип, къуванчлы чивильдилеринен яйгъара къопара эдилер. Олардан бири къуш сюрюсинен терек далларына къонаяткъанда, гъафлет абайсызлыгъына барып, Алимнинъ чалмасына келип къонды. Лякин шу ан янълышыны анълап, далгъа авеленип чыкъты.

Алим дёрт бир тарафкъа козь-къулакъ олып, ири адымларнен Серопнынъ пешинден кетип, «къушлар биле эшсиз оламайлар, – деп, бир анлыкъ ойгъа къапылды. – Сенинъ де эшинъ бар эди. Къайда о? Энди учюнджи йылдыр, екдигеримизге асрет олдыкъ. Арзлайдыр мени, меляикем, – деди о кокюс кечирип. Я анам!..»

Сероп йылгъанынъ кенарына еткен сонъ, кери айланып бакъты ве сырымдан ашагъы тюшип кетти. О ер дере экен. Онынъ ортасындан кечкен джыллы сувнынъ тесиринен ирмакънынъ эр эки тарафы ешиль чименликнен ортюльген.

Сероп Рустемнинъ янында эди.

– Багъышла, къардашым, бугунь сени иштен алып къалдым, – деди оларгъа барып къошулгъан Алим.

– Бизни иш чарпсын, Алим агъа, учь афтадыр копек суварып юремиз. Арабаларына кубре юклеп я да огюзлерине сабан такъып чёльге чыкъкъан койлюлерни Джентемир мырзанынъ ыргъатлары борюбогъарларгъа сыттыралар. Топракълар сюрюльмей къалды. Къомшумыз Сейтбаттал акъай копек ярасындан алкъан олып, тёшекте чекишип ята. «Отузламагъа разы олмасанъыз, эпинъизни борюбогъарларына парчалатырым», деген мырза. Башлады, иште...

– Койлюлер арзуал яздыргъанлар, – деди Алим гонъюльсиз ве тюшкюн бир давушнен. – Не бермеген Алладыр, бельки файдасы олур.

– «Бельки» деген шей сачылмай, Алим агъа. Губернаторнынъ кейфи кельгендже, сюрюльмей къалгъан топракъларда къорайнынъ бою бельден келир.

– Рустем, чокъ гъадапланма, бир афтадан эвленеджексинъ, деди Сероп кулюмсиреп. – Эм чокъ лаф этме, губернаторнынъ сарайдаки атлылары мында сюрип келир де, омюрлик бекяр къалырсынъ.

Алим ерге эгилип, ягъбезни ачты. Дестеленип къойылгъан чибереклер даа сыджакъ эдилер.

– Достлар! Халкъларда адет олып кельген: узакъ ёлларгъа реван оладжакъ адамны, бир дакъкъа миндерге чёкип, сукюнетнен озгъаралар. Манъа эйилик тилесенъиз, ерге чёк де, чиберекке буюрынъыз!

Олар сылакъ отлар устюне ерлешип отурдылар. Сес-солукъ чыкъармадан, учь къол емекке узанды. Алим къатмерлеп-къатмерлеп беш-алты данесини чайнап юткъан сонъ, аякъкъа турды.

– Тоюнъ гурь кечсин, Рустем! – деп, айгъыргъа секирип минди.

– Алим агъа, Къарасувдан чалгъы чагъырттыкъ. Эйилигимизге буюрып, джыйынымызны яраштырсанъыз, Валлаи, бу дюньядан башкъа ич бир шей истемез эдим. Къувандыр джемаатны, Алим агъа!

Онынъ ат устюндеки адамгъа бакъып къалгъан ири мор козьлери ялварувнен джевап беклемекте эдилер.

– Къысмет! – деди Алим тельбевлерни чекип.

Ат недендир урккен киби къалтырап, огге атылды ве сыртындаки шорбаджысыны окъ киби алып къачты. Козь ачып юмгъандже, деренинъ экинджи джапында пейда олды.

Алим кене янъгъыз башында къалды. Япкъан зиярети вакъытсыз болюнсе де, кейфи бозулмады. Не демек олсун, падишалыкънынъ энъ мутебер адамынен корюшти! Юзь сюрип дегиль де, давет этилип корюшти. Аферин Аванеске, орталыкътаки кир-кифасны чёплюк обасында къалдырып, алемнинъ гузеллигине дюльберлик къоша, оны янъартып, тазертип косьтере. Бакъынъыз, сукъланынъыз бу гузелликке, ондан ибрет алынъыз, демек истей. Бир вакъытлары Алимнинъ озю де бойле татлы хаялларнен яшай эди. Ресуль эфендинен эски китаплардан тылсымлы эфсанелерни, къоркъубильмез къараманлар акъкъындаки дестанларны окъугъанда, оларгъа такълид этмеге, муджизевий къараман олмагъа, бинъ бир сергузештли эсерлер яратмагъа авесленген эди. Балалыгъында, Ванянынъ диварларда къолайлыкънен сызгъан ресимлерини корьген сонъ, эвельки хаялларына ресимджилик авеслиги де къошулды. Лякин аят деген шей пек залым экен, онынъ хаялларыны ернен-ексан этип, оны бир тилим отьмек пешинден чаптырды. Не исе, бу дар дюньяда арткъач адам олып къалмады, эзильгенлернинъ азабыны енгиллештиреджек олып тырыша. «Ёлларымыз башкъа-башкъа олса да, ниетимиз бир – инсанларгъа яхшылыкъ япмакътыр», деди Ваня. Зан этсем, къафа тасы тюзгюн ишлеген, этрафтаки дешетни коре бильген, юрегини аз бучукъ олса да мерамет бийлеген бутюн адамлар бойле тюшюнедир. Ёкъ, ёкъ, инсан огълу инсаннынъ манъа айдамакъ демеге тили бармаз...

Аланлыкъкъа чыкъкъан ат, эмир беклер киби, яваш-яваш кетмекте эди. Алим тельбевни чексе де, онъа истикъамет косьтермеди. Раатлыкътан безген айгъыр, бирдем адымларыны тезлештирип, козьлери къарагъан тарафкъа пертавлап чапты...

Бир къач кунь девамында онынъ акъкъында ич бир шей эшитильмеди. Лякин Найман коюнде, той оладжакъ куннинъ сабасында, Джентемир мырзанынъ ыргъаты келип, къуванчлы хабер кетирди: мырза отузламадан кене онламагъа къайткъан! Койлердеки каяларына койлюлерден отлакъ, ёл, копюр ве сув кирасыны тутмакъны ясакъ эткен! Факъыр адамларнынъ кечкен йыллар зарфында топлангъан борджларыны алмайджакъ экен!

Мырзанынъ ыргъаты джемаатны джами огюне топлап, мына буларны деллял киби багъырып-чагъырып айтты.

Не олгъан экен бу ыргъаткъа? Ёкъса Джентемир мырзанынъ озю акъылдан чылдырдымы? Малны джаннынъ ёнгъасы деп сайгъан мырзадан асла бойле мерамет беклемек мумкюнми?.. Койлюлернинъ юреклери къуванчнен толып-ташса да, тюш олып корюнген татлы бу теэссуратны больмемек ичюн, олардан ич бири агъыз ачмады, укъукълары тапылгъан адамлардай эвлерине дагъылыштылар. Арадан ярым саат кечмеден, азбарлардаки огюзлер, гъырджылдавукъ маджарлар, кубре юклю арабалар арды-сыра чёллерге ёнельдилер. Анда бутюн кунь иш къайнады. Акътарылгъан топракънынъ лятиф къокъусы тап койге келип етти. Олар шадлыкънен шаматалап богъаз керген ыргъатнынъ огюнде агъыз ачмасалар да, сабанларынынъ тюренлерини топракъкъа тюшюрип, копеклерге сыттырылмагъанларыны корьген сонъ, баягъы юрекленди ве умют эткенлеринден зияде олып чыкъкъан бу джумертликнинъ себеплерини анъламагъа тырыштылар. Олар Аванес агъанынъ эвине губернаторнынъ озю буюргъаныны биле эдилер. Буны, хайырлы хабер оларакъ, Сероп шу куню бутюн халкъкъа бильдирген эди. Итимал, Аванес агъа арзуалны шахсен онынъ элине туттургъандыр. Шайда-шай амма, я олар отлакъ, копюр, сув кирасы акъкъында айтмагъан ве яздырмагъан эдилер де!

Шу куню койлюлер акъшамгъадже Джентемир мырзанынъ бекленильмеген ве анълашылмагъан бу джумертлигини музакере эттилер ве бир фикирге кельгендай олдылар: «Аванес агъа сагъ олсун, кисеси бинъ берекетке толсун, дюньялар тургъандже яшасын!» – дедилер.

Лякин шу куннинъ акъшамында бу фикир экиленгендай олды. Топракъ къуванчындан баш урмагъа ер тапмагъан Рустемнинъ бабасы тойгъа аякъчыларнен мусафир чагъыртмакънен кифаетленмейип, бир къач кере деллял да багъыртты. Корюшмек къуванчларыны пайлашмакъ дердинде олгъан койлюлер акъшамгъа таба къоранталарынен той азбарына толуштылар. Къартларнынъ ве къартийлернинъ бир къысымы эвге буюрдылар, къалгъанлары озь-аралары багъдаш къурып, топ-топ азбарда ерлештилер. Билеклерине ал явлыкълар багълы аякъчылар арды узюльмеген мусафирлерни сайгъы-урьметнен къаршылап, оглерине бирер чанакъ бакъла шорбасы, чекильген богъдай боткъасы ве джевиз, фындыкъ, алма-армут къурусы синилерини тизип къойдылар. Лакъырды кене куньдюзки хайырлы хабер акъкъында эди. Арадан чокъ кечмеден дёрт-беш адамлыкъ чалгъы такъымы эвден чыкъып, «Алимнинъ йыры»ны чалды. Азнавур бойлу той агъасы даире шекилинде тизилип отургъан халкънынъ ортасына кечип, джошкъун бир давушнен айтты:

– Акъайлар! Келинъ, батырымыз акъкъындаки бу йырны эльбирлик олып йырлайыкъ! – деди ве джевап беклемеден, гурь давушнен башта озю алып кочти:

Онларнен къалын, индже, хош аэнкли ве къарыкъ давушлар онъа къошулдылар:

Ачыкъ авада бу давуш кок къуббеси киби гудюрдеди. Айретте къалгъан тулупзурнаджы ве давулджынен дареджи алетлерини бираз тындырып, джемааткъа зиль туттылар.

Алим акъкъындаки бир йырдан сонъ, экинджиси, учюнджиси йырланды. Халкъ шадлыкъ ичинде эди. Омюрлеринде ич бир макъамны тиллерине алмагъан къартлар ве къартийлер де багъыра бердилер. Той энди гурьленген эди. Лякин тамам мына бу вакъыт адамнен рыкъма-рыкъ толу азбаргъа боюнларындаки зиллерни янъгъыратып, бир сюрю къой келип кирди. Джемаат айт-уйт дегендже, къойлар аякъларынен оларнынъ байрамлыкъ усть-башларыны хараплап, орталыкътаки чанакъ-чёльмеклерни ахтар-тентир этип ташладылар.

– Олян, абдал бала, козьлеринъе тавукъ сокъурлыгъы тюштими не мараз, бу ердеки джемаатны эслемединъми? – деп алевленди той агъасы.– Худайнынъ кенъ-къулан чёллери санъа тарашлыкъ эттилерми? Бельки джемаат котеги ашамакъ истейдирсинъ?..

Акъшам къаранлыгъы къоюрып башлагъан эди. Огърагъан дубарасындан отю патлайязгъан чобан бала тутула-тутула сёйленди:

– Багъышла мени, агъачыгъым, эмир ойле эди: къойларны той азбарына айдап кирсет, деди.

– Я ойле ахмакъ эмирни санъа къайсы бир будала берди?

– Мырзам... Джентемир мырза берди. Эр бир къойнынъ бойнунда чанъы олсун, деди. Не япайым, агъачыгъым, он къойгъа койден он чанъ тапкъандже, джаным чыкъаязды, агъачыгъым. Кечиктим иште…

Той эхли мырзанынъ адыны эшиткенинен, чым-чырт кесилип, къулакъларыны балагъа тикдилер.

– Анълашылды! – деди ачувындан къызарып-бозаргъан той агъасы. – Мырзанъ къойларны бу азбаргъа аселет тойны бозмакъ ичюн айдаткъан, ойлеми?

– Екъ, ёкъ, агъам, мырзам оларны киев балагъа озюнден бахшыш, деп йиберди. Селямына келямы оларакъ шуны да айтты: оларны шу геджеси сойып, кебап къызартсынлар, онынъ къокъусы Алимнинъ бурунына барып етсин, деди. Шай япылмасы керек экен.

Динъленип тургъан джемаат баланынъ бу келимесини озьлеринджесине анълап, сурекли тарзда къакъылдап кульдилер.

– Агъам, кетсем оламы? Мырзам мени беклеп къалды.

– Ёкъ, олмаз, башта мужденъни ал! – деди той агъасы шенъ бир давушнен ве мусафирлерге котерилип бакъты. – Джемаат! Бусы да хайырлы хабер экен. Бизим мырза, гъалиба, джумертлик маразына огърагъан.

– Алла берсин, бу мараздан омюр билля къуртулмасын. Тойгъа кельген – тойда кетер. Мына шимди азбар этрафындаки мейданнынъ дёрт тарафында эв буюклигинде дёрт оджакъ туташтырылсын. Энъ семизлеринден дёрт къой союлып, чобан кебабы пиширильсин. Алим шимди къаерде олмасын, аван еллер бу мубарек къокъуны онъа алып барсынлар. Той девам эте, достлар!

Халкъ гъайры баштан джанланды. Къынларындан пычакъларыны чыкъаргъан яшлар къойларны аякъларындан сюйреп азбардан чыкъардылар, къалгъаныны огюз аранына къападылар. Арадан чокъ кечмеден, дёрт оджакъ алевленип янды. Орталыкъ яп-ярыкъ олды.

– Къана, къардашым, мынавы сувдан ичип бакъ! – деди эв ичинден балабан бир бардакънен къайтып чыкъкъан той агъасы. – Сувсузлыгъынъ къалыр. Сонъ, бизнен берабер отурып, кебабгъа буюрырсынъ.

Чобан бала бардакъны дудакъларына кетирип, оны бир тынышта тюпледи.

– Агъам, бу сув къымыс дегильми экен?

– Онъа башбуза дерлер, къардашым. Насыл, ичинъе джан тюштими?

– Ичим-багърым джангъа толды, агъам! – деди о бир кереден шенъленип, – чалгъыджылар не ичюн чалмайлар?

– Ойнайджакъсынъмы?

– Ойнар эдим амма...

– Мырзанъдан къоркъайдырсынъ.

– Мен оны...– деди бала ве недендир сакъынып, агъызыны юмды. Аз бучукъ янбашына салланып алды. Лякин шу саат тили озьлюгинден чезилип, инджечик давушынен кулип йиберди. – Мырзам беш куньден берли аджетини эв ичинде битире. Халкъкъа корюнмеге утана.

– Я онъа не олды?

Баланы яш-явкъа сарып алды.

– Бильмейсизми? Вай Аллайым, дюньядан бихабер экенсиз де! Къаралты даясы айта, беш кунь эвельси Алим агъа Джентемир мырзаны эв ичинде къапатып котеклеген. Котеклеген амма, бир кересинде янъылып, тобулгъысыны белине дегиль, бетине шыплагъан. Озюм корьдим, мос-мор янагъы пускалашып, анда бир баш даа пейда олгъан, дудакълары сютлю сыгъырнынъ елинлеридай къабаргъан. Ха-ха-ха! Камадия! Берген эмирини зорнен анъладым...

Алим чокъ куньлер зарфында яйляларда-чобанларда, Къарасув орталыкъларынынъ орманларында гизленип юрген сонъ, атыны шеэр дживарында къалдырып, гедженинъ кеч маалинде къарасувлы досту Усеиннинъ къапысыны къакъты. Эвельден анълашкъанлары киби, къапыны учь кере тысырдатты, хайли вакъыттан сонъ кене текрарлады.

Пенджереде мум ярыгъы пейда олып, къапы аралыкъ этильди. Демек, анда ят адам ёкъ экен. Алим ичери сокъулды.

Олар йигитлерджесине къучакълаштылар. Алим эллерини Усеин устанынъ сыртындан алмадан, окюнчли бир давушнен сорады:

– Анайчыгъым сагъ-селяметми?

– Аллагъа шукюр, селяметтир, гедже-куньдюз сенинъ асретлигинъни чеке.

Олар аз бучукъ даа субетлештилер. Алим мерамыны бильдирген сонъ, аякъкъа турды.

– Достум, Алим, енгепченънинъ махсус санъа деп азырлагъан емегинден ич олмадым Бисмилля эткей эдинъ!

– Вазиетимни озюнъ билесинъ, Усеин агъа...

Сыртына уфакъ бир эббе ургъан, чалмасынынъ сачакъларыны кене юзюне тюшюрген Алим азбаргъа чыкъып, сия козьлерини ёлнынъ экинджи кенарындаки эвге тикти. Анда онынъ анасы, эмджеси, кичентай къарындашлары яшай. Аякъ устю анда кирип чыкъса, оларнынъ азиз черелерине бир козь ташласа... Ёкъ, джаным, бир анлыкъ хошнутлыкъ ичюн оларны белягъа къалдырмакъ олурмы...

Алим теренден кокюс кечирип, ах чекти ве серт адымларнен огге догъру кетти.

Ярым сааттен о энди ат устюнде эди. Онынъ башыны Къарагъач къырына бурып, чаптырып кетти. Таныш ерлер. Джума куньлери Саранен берабер файтоннен анасына барып, къардашларыны арабагъа отурта ве оларны шеэр бойлап кездире эди.

Алим пек ачыкъкъан эди. Эббени элине алып, Усеин берген балабан къалакъайны болип, онынъ бир парчасыны агъызына кетирди. Пек лезетли! Ягълы, къыймалы къалакъай...

Узакъта Бабахайнынъ акъ сарайы корюльди. Лякин, не ичюндир бильмем, атнынъ башы сарайгъа дегиль, озен бетке къайырылды. Ялыгъа келип чыкъкъан сонъ «Аювнынъ агъасы Селямет акъайнен чатышкъан ерлерине келип токъталды. Догъаяткъан кунешнинъ нурлары къарлы дагъ тёпелерини ялдызлап, ашагъыдаки байырларгъа энмекте эдилер.

Алим атыны йылгъа этегиндеки кенъ агъызлы къобагъа зар-зоракий кирсетип, бир чырым юкъу алайым деп, озю де андаки пилякий таш устюне узанды.

Онынъ ис-дуйгъулары мытлакъа Саранен корюшмек хаялына къапылгъан эди. Энди бир къач йылдыр, бу шайлы къыз онынъ бутюн барлыгъыны кендине бойсундырып, энъ телюкели дакъкъаларда биле юрегини сызлатып турса да, корюшмеге чаре тапып оламады, чюнки Саранынъ этрафында гедже-куньдюз гизли полис джасуслары къайнашкъаныны Усеинден эшитип биле эди. Энди безселер керек, орталыкъ аманлашкъан киби корюне.

Алим пек ёргъун эди, ве лякин козьлерине юкъу тюшмеди. Гузель Сарасыны тасавурында джанландырып, онынъ инджечик къара къашлары тюбюнде парылдап тургъан эля козьлерине, муляйим акъчиль бетине, ич бир вакъыт дудакъларындан силинмеген мефтун этиджи тебессюмине, фидан киби хафиф эндамына сукъланды. «Сара, сен кене бойлесинъми? – деди о акълен. – Мени корьсенъ танырсынъмы? Акъылынъдан чыкъармадынъмы? Мен исе...»

Татлы ойларгъа къапылгъан Алим хаялында Сарасынен субетлешкен арада, козькъапакълары ортюлип, юкъугъа далгъаныны дуймай къалды.

Онда аджайип бир сезги бар эди. Къаерде олмасын, къарарлаштырып яттымы, деген вакъытында мытлакъа юкъусындан айыныр эди.

Бу кересинде де ойле олды. Къарарнен къушлукъ къарарларында аякъкъа турып, усть-башыны къакъты, пармакъларынен сачларыны тюзетти, къаердендир къоба ичине толушып, тышкъа акъкъан гольчикте бетини ювды. Анълашкъанларына коре, бу мааллерде Усеин Сарайгъа етип келеджек ве Ниярнынъ ярдымынен Сараны хабердар этеджек эди. Мына-мына Сара онынъ огюнде оладжакъ! Алла берсин, эвде олсун, ич кимсе дуймасын, бир ан олса да...

Вакъыт кечкен сайын, Алимнинъ тынчлыгъы бозулды, сабыры тюкенди. Башыны бир къач кере къобадан чыкъарып, этрафны тельмирювнен козетти.

«Келир, мытлакъа келир! – деди озюне юрек берип. – Кийине-къушанадыр, я да излевлерден сакъынып, къолайлы фурсат беклейдир».

Кунеш уфукътан бир къач сырыкъ котерилип, меджалсыз кучюнен этрафтаки серинликни джылытты. Тонкъайып тургъан къаянынъ аркъасына яслангъан Алим башыны тёбен алып, эвде олмаса керек, тувгъанларына кеткендир, деп умютсизликке далды. Я Усеиннинъ озю къайда къалды? Ёкъса якъаландымы?..

Акълен бойле дер экеч, къоба башындан достунынъ мазун сеси эшитильди:

– Ишимиз уймады, Алим. Сара ярым айдан берли бельгисиз бир хасталыкънен чекише экен, – деди Усеин къобагъа кирип.– Бабасы оны Бетлингнен Исвечреге тедавийленмеге ёлламакъ истеген. Сара «ёкъ» демектен вазгечмеген. Буларны Нияр айтты. Азды-тозды, чёп кесильди, заваллы, дей. Бугунь саба кене сыджагъы котерильген...

Алим башыны котермеден, къаягъа мыхлангъан киби, отургъан еринде къатып къалды. Не демек олсун, йылларнен арзлангъан, екяне къуванчы олгъан йигитке, бахт къушына къавушмакъ кене насип олмады!

– Оны корьмекнинъ ич бир чареси ёкъмы? – деди о гъамлы бир давушнен.

– Учюнджи къатта ята экен. Экимден башкъа, анда ана-бабасыны да кирсетмей экен. Саранынъ дердине екяне дерман эким дегиль де, Алимдир, дей Нияр. Лякин, не чаре...

Алим, насылдыр бир фикирлерге къапылып, отургъан еринден джесюрликнен атылып турды.

– Алим, ялварам санъа, бойле мерамны тек телюкесизлигинъ ичюн дегиль, ич олмадым Сара ашкъына акъылынъа биле кетирме.

– Усеин, сен не дейсинъ, мында къалып, гедже къаранлыгъында гизли-яшырын, ымпыс-тымпыс юрип...

– Ёкъ, оладжакъ шей дегиль! Тузакъкъа озюнъ барып сокъулма. Нияр сенинъ келип-кеткенинъни анъса да, онынъ ичюн буюк шифа олур. Эким Бетлинг сабаларгъадже онынъ башы уджундан чекильмей, ана-бабасы десенъ геджелерини хастанынъ къапысы огюнде кечире экенлер. Азбарда геджелери полис джасуслары да доланып юредирлер. Олардан бири Бабахайнынъ огълу Юсуфтыр. Даа деми бутюн вакъыт Ниярнынъ этрафында айланып юрди. Гъалиба мени эследи. Сарайда куньдюзлери биле тюфек-пыштав такъып, форсаланып юре. Сакът ол, ойле сасыкъларнынъ бурунлары копекнинъкинден де кескин ола. Алим, ялварам санъа, бу ердеки дурагъынъны авуштыр.

– Мында кельгенимни Нияр Сарагъа айтаджакъмы?

– Айтаджакъ! «Бу хабер Сарагъа Алла Таалядан кельген дерман мельэми олур», деди.

Усеин къобадан чыкъып, этрафны козеткен сонъ, эр ер сакинликте деген манада, къолларыны джайып алды. Алим эгерли атны ярыкъкъа чыкъаргъанынен, онынъ устюне атланып, тельбевни чекти:

– Бир даа корюшкендже, уста Усеин!

Айгъыр ог аякъларыны тиклеп, айкъырып-айкъырып алды ве бутюн боюнен созулып, озеннинъ сувукъ сувуна далды. Сурьатыны эксильтмеден сувны шапылдатып, ортасына кельген сонъ, озенни ялдап кечти.

– Машалла айвангъа! – деди ялыдан атнынъ пешинден айретнен бакъып къалгъан Усеин. – Шорбаджысына коре, аты да пек чалыкъ экен. Огъурлы ёллар олсун, джан достум, акъ иши ичюн япкъан бу къарсамбалы сеферлеринъде санъа эйиликлер тилейим...

Атлы экинджи ялынынъ байырына котерильген сонъ, кери айланып бакъты. Корип олмагъан Сарасынен сагълыкълашкъандыр. Бельки де излейлерми, деп, этрафыны козеткендир. Лякин бир анлыкъ тенефюстен сонъ кене огюне бурулып, тёпелер арасында козьден гъайып олды. Шу кетиш, бир даа тыныш алмадан, Зуя, Симферополь ве Багъчасарай дживарларындаки орманлардан кечип, экинди мааллеринде Мангъуш коюнде пейда олды. Узакъ ёлда онынъ озю де, аты да пек яман ёрулды. Алим аз бучукъ ял алайым, къапынайым деп, койнынъ юкъары маллесинде яшагъан эски танышы онбашынынъ азбарына кирди. Чот сакъаллы, муляйым кьыяфетли ве гъает оламан бойлу адам етишкен эки огълунен берабер азбарда пичен ве тобан сарпанларыны аваландырып, оларны экинджи бир ерге обаламакъта эдилер.

– Алим, сенсинъми асабам! – деп къуванды оны корьген къонакъбай ве элиндеки сенекни пичен черенине саплап, атнынъ югенинден келип тутты. – Валлаи, дедемнинъ о бир дюньядан къайтып келеджегине инансам да, о къадар алекеттен сонъ сени корерим деп ишанмагъан эдим. Къысметинъ бар экен, ашнам, енгенъ бугунь бакълава пиширген эди, даа шимди бизни софрагъа давет этти. Къана, тюш аттан!

«Алим» адыны эшиткенлеринен, сес-шамата къопарып, эвден бир сюрю кичкентай чапып чыкъты:

– Алим!.. Алим агъа!.. Алим айдамакъ!..

– Эй, чочамий торгъайлар, шу саат шаматанъызны кесинъ! О да насыл лафтыр, айдамакъ экен. Къана, козьден джойылынъ!..

Къонакъбай мусафирнинъ къолтугъына кирип, оны эвге чеккен арада, йигитлерден бири эгерли атны арангъа таба айдады.

– Керекмей, къардашым, ат азбарда къалсын, мен ёлджуйым, мында аякъ устю кирип чыкъайым, дедим. Эгерге де токъунма.

Джыйнакълы балабан одада оларны эв бикеси беклемекте эди.

– Хош кельдинъиз, сайгъылы мусафир! – деди о ве ердеки ез легенни онынъ огюне чекип, къуманны къолуна алды.

Алим эллерини чайкъап, къонакъбайнен софра башына кечти. Бакълавалар, буюкчерек бал табагъы ичине обалангъан. Бутюн къоранта ичюн азырланса керек. Лякин олардан ич бири софрагъа кельмеди.

– Буюр, асабам, ёл юрип кельдинъ, ачыкъкъандырсынъ, – деди эв саиби табакъкъа узанып. – Бойле падиша емеклери бизим эвде айда-йылда бир кере пишириле. Демек, къысметли экенсинъ, бизни яманламайып кельгенсинъ. Истесенъ, мадде ачыджы акъ сувдан бирер фильджан тёкейим?

– Ёкъ, сагъ олынъ, адет этмедим, маддем онсыз да пек яхшы.

Олар дёрткенар бакълаваларны балгъа булгъалап, иштианен ашадылар. Алим тойгъаныны бильдирип, адети узре, софрадаки ягъбезге агъызыны сюртти.

– Чекинме, буюр асабам, ашханеде бир табакъ даа азыр тура...

Бирден къапы ачылып, къонакъбайнынъ уйкен огълу ашыкъып ичери кирди:

– Бабай, Бадрак озени беттен сунгюли аскерлер корюльдилер, – деди о тыныш алмадан. – Олар пек чокълар. Атларыны чаптырып келелер.

– Къокъумны алгъандырлар, – деп, Алим деръал еринден секирип турды. – Ялварам сизге, Алим кой къынларындан кечип Севастополь тарафларына кетти, денъиз. Емегинъиз ичюн, сагъ олынъ! Айды, бир даа корюшкендже...

Алимнинъ эвден чыкъмасынен, азбарда ат тапырдылары къопмасы бир олды. О, акъикъатен, Севастопольге барып, геджесини Иван Кузьминнинъ эвинде кечиреджек эди. Лякин инсан деген махлюкъ озюнинъ ярынки кунюне укюмдар дегиль, шараит кене денъишти...

Ат Бешуй коюни кечкен сонъ, башы дженюпке къайырылды. Эр ер багъ-багъчалар, чименликлер ве отлакълар эди. Акъшамнынъ кеч мааллери олгъанындан, орталыкъ чым-чырт. Мына, Чатырдагъ ямачлары! Юкъары котерильген сайын аванынъ сертлиги къайтты. Санарсынъ, тёпеден ашагъы джыллы ава эсе.

– Ну-о! – деди о атыны энишли-ёкъушлы кестирмелерден секиртип ве йырларда чокъ керелер анъылгъан бу мешур дагъгъа бу кересинде геджелейин котерилип башлады. Дженюптен бакъкъанда тим-тикине къоджаман бир чадыргъа ошагъан бу дагъ, сырт тарафындан тегизджерек байырлардан ве ямачлардан ибарет эди. Айткъанларына коре, боз къаяларнынъ бирлешмесинден мейдангъа кельген бу эйбетли дагъ эвель-эзеллерде денъиз ортасында екяне бир адачыкъ олып, узакъ диярлардан кельген елькенли гемилер онынъ къыргъакларында ленгерлерини ташлап, ёл беклей эмишлер. Буны Алимге Алуштада къамачавгъа къалып, атынен мында къачып чыкъкъанда, чобанлар айткъан эдилер. Олар буны мында кельген алимлерден эшиткенлер...

Авасы бирден денъишкен киби олды. Бурнуна дженюптен эскен джыллы ель урды. Демек, энди дагъ тёпесине чыкъкъан. Мында къар ёкъ. Башыны ерге эгген айгъыр от чёплеп башлады.

– Огге юр, атчыгъым, бу гедже сабагъадже отларсынъ, – деди о артына-огюне козькъулакъ олып. – Озюм де ёрулдым. Бизге раатланмакъ керек.

Ат кочьти. Дагъ устюндеки яйляда даа баягъы вакъыт доланып юрген сонъ, ёлдашынен субетлешир киби:

– Кельдик! – деди Алим джошкъун бир давушнен ве аттан тюшип, эгерни ве эббесини къолуна алды. – Энди, бар отла, амма чокъ узакълашма, борюлерге аш олурсынъ...

Бу ер Бинъбаш Къобанынъ агъызы эди. Оны да чобанлар косьтерген ве лякин, не ичюндир бильмем, ичине кирмесини тевсие этмеген эдилер.

Джелял мырзанынъ айгъыры эльге алышкъан бир айван эди. Яйляда сюрю-сюрю олып долашкъан джылкъыларгъа барып къошулса да, шорбаджысы олгъан ерден ич бир вакъыт четлешмез. Буны Алим яхшы огренип къалды. Онынъ озюне исе башыны ташкъамы, топракъ обасынамы таяп, мытлакъа узанмакъ, сабагъадже бир чырым юкъу алмакъ керек.

Алим башыны эгип, тарачыкъ аралыкътан къобагъа сокъулды. Ичериси зифт къаранлыкъ эди. Дёрт аякълар киби огге йылышкъан сайын, аякълары тийген ерлерден къырылгъан, сынгъан шейлернинъ сагъыр тасырдысы эшитильди. Бираздан тер-тегиз ве томалакъ бир шейге басып, аз къалды тайып йыкъылаязды ве ансыздан бутюн боюнен юкъары котерильди. Къоба юксельген ве кенъейген! Демек, эгильмеден кетмек мумкюн. О текрар ерге эгильди ве бир тарафы тёгерек, экинджиси чыкъынтылы ве оюкълы бир эшьяны элине алды. О пек енгиль ве тайгъакъ эди. Тасавурында онынъ не олгъаныны бельгилеген сонъ, джийренювнен оны кенаргъа котерип атты. Къафа тасы! Демек, аякъ астында тасырдагъан шейлер инсан суеклери экен. Акъикъатен, Бинъбаш Къоба!..

Алим тесадюфий бир шейлерге сюрюнмектен, абынып йыкъылмакътан сакъынып, къаранлыкъта яваш-яваш огге адымлады. Сагъыр тасырдылар эксилип, чакъыллыкъ ве къумлукъ башлады. Энди токъталмакъ, геджесини кечирмек ичюн къумлы бир ерде узанмакъ мумкюн эди. Лякин онынъ козьлерине къоба теренликлеринден зорнен эсленген айдынлыкъ чалынды. Огге кеттикче, айдынлыкъ шевкълы бир ярыкъкъа чевирилип, анда-мында асылып тургъан къоркъунч къаялар, огде исе йылтыравукъ бир бошлукъ сечильди. Аджеба бу ер къобанынъ сонъу дегильми?

Алим ер тюбюндеки бу къоджаман бошлукъны омузларында котерип тутар киби тим-тикине юкъары котерильген чокъ колонналы бир «сарайгъа» келип чыкъты. Акъикъатен, «Бинъ бир гедже»деки эфсаневий сарайлардан бири! Таш колонналар буллюр киби парылдайлар. Олар арасында тонкъайып, къатайып тургъан чешит бичимдеки къаялар седждеге кеткен, сунгюсини котерип, кийиклер пешинден чапкъан адамларны, мирабда вааз окъугъан сарыкълы имамларны, атеш пускюрген еди башлы аждераларны, эвель заманларнынъ къоркъунч джанаварларыны анъдыралар. Сарай шемьданлары киби юкъарыдан ашагъы саркъкъан ве таш таямалар шекилинде тим-тикине тёпеге ынтылгъан чешит ренкли ве бурма ташлар бу мутешем сарайны озьлерининъ акълыкълары ве тонукъ ышыкъларынен безетелер. Ренк ве нур джеми бошлукънынъ ортасындаки арынчыкъ гольге сепилип, онынъ устюнде балкъылдап кулюшелер...

«Аджайип манзара! – деп айретленди о. – Табиат озюнинъ унер меаретини ер астында косьтерген».

Алим голь янындаки къабырчыкълы-къумлы ерге узанды. Тёпеден саркъып тургъан торс къаяларны сейир эткен арада, козьлери юмулгъаныны сезмей къалды. Кокюс къафеси бир тегизликте къалкъып-энерек, терен юкъугъа далды. Лякин азмы-чокъмы юкълады, бейутлик вазиетинде бир къач кере акъсырып алды. Сонъ, оксюрип башлады. Богъазындан ярылып чыкъкъан девамлы оксюрик онъа аман бермеди. Юзюкъоюн чевирильсе де, бурнуна толушкъан къурум къокъусы нефесини тыйды, юреги сыкълетленди.

Ниает, аякъкъа турды. Зийнетли сарай бошлугъы тютюн думаны ичинде эди. Джаным, не олгъан экен! Ташлар, къаялар янамы?

Алим башы тюбюндеки эгерни ве эббени алып, кери бурулды. Лякин, оны мында алып кельген аралыкънен адымлагъан сайын, тыштан будакъ-будакъ эскен богъуджы тютюн эп къоюрып кескинлешти.

Не исе, къобанынъ агъызы корюнди. Атешли агъызы!?

Алим бурнуны енъинен ортип, бир къач адым даа атлады. Андан онларнен адамнынъ бир богъаздан къычырып айткъан сеслери эшитильди:

– Э-ей-й, Алим айдамакъ, къапкъана дюшдинъ, бурая чыкъмаз исенъ, биз сени...

«Арнавутлар! Койлерни ахтар-тентир эткен арнавут аскерлери! – деди о акълен. – Богъып ольдюрмегендже бош къалдырмазлар. Энди не япмалы?..»

О арткъа къайтаджакъ олды, лякин аякълары арекетсизликте эди. Бирден башы-козю айланды, орталыкъ чарх киби дёнди. Диваргъа япышайым дер экеч, беден кучьсизлиги оны ерге йыкъты...

Бу хабер йылдырым тезлигинен агъыз-агъыздан узакъ-якъын кой-кентлерге барып еткенде, Джелял мырза Кипчакский озюнинъ баштакълар сюрюсинен бирликте Къара мырзанынъ эвинде зияфет софрасы башында эди. Олар энди баягъы ичип тавлангъан ве кене Алим акъкъында лаф ачкъан эдилер. Лякин даа шимди Симферопольден къайтып кельген арабаджыдан бу хаберни эшиткенлеринен, чайнагъан ашлары агъызларында къалгъан киби олды. Козьлери шашкъынлыкънен бири-бирине тикильди. Зан этерсинъ, «бу иш насыл олды я, оны биз якъалайджакъ эдик де!» демек истедилер.

Сукюнетни чыкъыкъ ченъгели Юсуф больди:

– Браво! Браво-о! – деди о саллана-саллана аякъкъа турып. – Маладес арнавутларгъа! Падиша алийлерининъ сагълыгъы ичюн къаде котеринъиз, ур-ра-а!

– Будала, озенни корьмеден папуч чыкъарма, еринъе отур! Оны биз тутаджакъмыз!

– Джелял эмдже, тузакъкъа тюшкен джанаварны бир даа тутмагъа не аджет бар?

– Ишинъ олмасын, къарышма! – деди ачувындан къызарып-бозаргъан ве бу хаберден эли-аягъы къалтырагъан Джелял мырза еринден котерилип. – Алим дегильдир о. Оны биз тутаджакъмыз, къавилим бар! Къана, атларгъа мининъ!

Олар азбарда азыр тургъан джюйрюклерге атланып, ёлда дёрт бир тарафкъа балчыкъ джайратып, шеэрге догъру кеттилер. Оларгъа бу кересинде Къара мырза да къошулды.

Огден Джелял мырза кетти. Онынъ ичкиден думанлангъан башы текмиль арынып, багъырыны окюнчли атеш якъты. Онъа Алимни тутмасы ичюн азиз Александр ордени, задекянлыкъ дереджеси ишандыргъан эдилер де! Алдынъ хыяр! – деди о озь-озюне ачувнен...

Алимнинъ козь ачмадан бу дымлы ве сасыкъ килерде яткъанына энди учюнджи кунь олгъан эди. Шу куннинъ сонъунда аз бучукъ озюне келип, екдигерине япышып къалгъан къанлы кирпиклерини зорнен ачты. Ичериси дымма къаранлыкъ эди. Къаерде олгъаныны анълап оламады. Бельки кене къобададыр? Аджеба юкълап къалмадымы экен?

Къолларыны ойнатты. Билеклери бугъавлы эди. «Демек... Тюштим... Тузакъкъа тюштим!» –деди о къаарнен ве яткъан еринден секирип турды. Кене башы айланды, аякълары майышты. Чурюклик сасыгъы юрегини быландырды. Артыкъ чыдап оламагъанындан, охшуна-охшуна, огде бир козьлю джанавардай балкъылдагъан ышыкъкъа догъру адымлады. Къапыдаки ышыкъ анахтар делиги экен. Юмурыгъыны къаттырып, къапыны къакъты. Аралыкъ этильген къапыдан кунь ярыгъы ургъанынен, ичери сокъулгъан беш-он къол онынъ аякъларына ве эллерине япышып, азбаргъа сюйреп чыкъардылар.

– О бир дюньядан къайттынъмы айдамакъ? Биз сени анда къалыр, япкъан джинаетлеринъ ичюн джевап беремезсинъ, деп абдырашкъан эдик, – деди кокардалы забитлерден бири. – Айды, бунъа да шукюр, сени ахретке трампете тасырдысынен тантаналы суретте озгъарырмыз. Къана, тизлеринде кучь-меджал къалгъан олса, аякъкъа озюнь тур!

Алим сим-сия козьлерини серт черели солдатлардан алып, масмавы кок къуббесинде парылдап тургъан кунешке тикти. Авасы темиз ве джыллы эди. Найманлылар шимди сабан сюре, ашлыкъ экедирлер...

– «Дженап» айдамакъ, еринъден озюнь тураджакъсынъмы, ёкъса сени кене сюйреп алкетейикми? – деди айны шу забит. – Солдатлар, мында келинъ!

– Замет этменъиз, юрип кетерим.

Алим аякъкъа турды. Бу ер бастырыкъ азбары экен. Анда силялы аскерлер къайнашмакъта эди. Тель къора артында атлылар туралар. Алим олар арасындаки семиз кевдели, чал къалпакълы Джелял мырзаны эслеп, зорнен олса да, кулюмсиреп алды ве онъа элини саллады.

– Юр, юр! – деди забит оны чызмасынынъ окчесинен къакъыштырып. – Ёлбасар аякъташларынъдан бирини корьдинъми? Адыны айт!

– Огюзни корьдим!

– Адыны айт!

– Джелял мырза Кипчакскийни корьдим.

Сунгюли тюфеклерини Алимнинъ янбашларына, кокрегине таяп туткъан аскерлер оны учь къатлы титис бинанынъ экинджи къатына алып чыкътылар.

– Бу ер сенинъ мувакъкъат къабиринъ оладжакъ, – деди банаки забит бир къач анахтарнен къалын демир къапыны ачып ве оны ичери тепип кирсетти.– Таныш ол, асыладжакъ адамларнынъ камерасы! Мындан чыкъкъан ёл сени дос-догъру о бир дюньягъа алып барыр.

Къапы тарсылдынен ортюльди. Ичериде тёшек-ястыкъсыз эки демир тапшандан башкъа бир шей ёкъ эди. Дивардаки демир чабакълы ве тонукъ джамлы уфачыкъ пенджереден кунь ярыгъы зорнен одагъа кире эди.

Бу дёрт дивар «мувакъкъат» таш къабир эди. Ольдюрмек ичюн оны сонъундан башкъа бир къабирге алып бараджакълар. Не бермеген Алладыр, бельки махкеме шаматасы кетишатында, сонъки кере олса да, анасыны, Сарасыны корьмек къысмет олур. «Ялварам санъа, Раббим, ич олмадым корюшмекни къысмет эт, – деди о ичинден. – Махкеме шериеде тек Мемиш Челебини ве Сеит-Джелиль эфендини корьмейим, къапаладжакъ козьлеримде оларнынъ изи къалмасын».

Азбарнынъ темиз авасы онъа тендюристлик ашласа да, шимди кене охшунувы къайтавлады, аякълары озьлюгинден букюлип ве къалтырап башладылар. Омузларындаки йыртыкъ ве балчыкълы чекмен парчалары арасындан мос-мор этильген тени сечильди. Оны ольдюреджек олып котеклегенлер. Атып ольдюрселер олмайдымы, деди о фикрен ве демир тапшангъа узанды. Яваш-яваш онынъ хаялында шу хайырсыз гедженинъ сонъки манзарасы джанланды. Эльбет, о къобада эди. Тютюн думаны... Атеш... Арнавутлар багъырышалар... Я сонъ? Бундан сонъ не олгъаныны хатырлап оламай. Албу исе оны басыкъ бир килерге кетирип ташлагъанлар. Я анда не къадар ятты? Бир саатми, бир куньми, ёкъса афталарненми?... Языкъ, апансыздан ёлу болюнди. Иван Кузьминнен корюшип оламады. Къале досту Пётр акъкъында ондан хабер-тебер сорайджакъ ве япкъан ишлери хусусында акъыл танышаджакъ эди. Кузьмин улема адамгъа ошай, айткъанлары догъру олып чыкъты. Бир гульнен баарь кельмей, табиатнынъ ешермеси, орталыкънынъ гуль-чечеклерге гъаркъ олмасы керек экен. Койлюлер пек яваш давраналар, араларында мени излеп юрген ыргъатлар да тапылды. Не япсын заваллылар, къамчы аювны да ойната, дейлер...

Чатма къашлары тюбюндеки ири кирпиклери ортюлип, кокюс къафеси агъыр-сабыр арекетке кельди. Къыбырданмадан, акъшамгъадже бу вазиетте къалды. Камеранынъ ичи энди къаранлыкълашкъан эди. Гъырчылдынен ачылгъан къапыдан бекчи кирип, чоюн чанакъны пенджере тахтасына къойды ве андаки къандильни якъып, тапшандаки мабюске эгильди:

– Алим агъа, сизге аш кетирдим, къалкъынъ энди.

Алим къатты юкъуда олса да, эгилип къулагъына айтылгъан ширин аэнкли бу сёзлер оны бейутлик вазиетинден айындырды.

– Алим агъа, мени меслекдешинъиз деп билинъ, – деди бекчи айны шу сакин давушнен. – Сиз ичюн джанымны феда этмеге азырым. Менден сакъынманъыз, зарурет чыкъып къалса... Адым Михаил Петровдыр.

– Корер-бакъармыз, къардашым, – деди Алим тесадюфий танышлыкънынъ къуванчыны бастырып ве чанакъны элине алып, тары боткъасыны пармакъларынен чомючлеп ашады.

Бекчи чыкъты. Онынъ муляйим давушы Алимнинъ багърына ишанч, бельгисиз умют мельэми олып тёкюльди. Айткъанлары керчекми экен?..

Шундан сонъ эзиетли, безгин зиндан куньлери башланды. Куньде эки кере боткъа кетирип ичери кирип чыкъкъан Петров энди янындаки серт черели экинджи бир адамнен къатнап башлады. Бир озюне ишанмасалар керек. Олардан ич бири агъыз ачып, лям-мим демей. Зан этерсинъ, бом-бош одагъа кирип чыкъалар. Бугунь саба онъа ёлакълы абсхане халаты кетирдилер, эллери бугъавлы, аякълары тыршавлы Алимни аякъкъа турсатып, чуха халатны онынъ сыртына сокътылар. Серт чырайлысы исе элиндеки пычакъны къалын бель къушакънынъ уджуна бир къач кере тарткъычлап бийлеген сонъ, оны сакъалынынъ зильфине кетирип, ашагъы чекти.

– Ой-й! – деди Алим чырайыны сытып. – Бу токъал балтаны аз бучукъ къайрасанъ олмайдымы?

– Къайракъ ташымны алмагъа унуттым, – деди о первасызлыкънен. – Санъа бусы да арткъач. О бир дюньягъа тырашсызларны да къабул этелер.

– Айса бу тыраш неге керек олды?

– Эмир ойле...

Уйле къарарларында къапы бир даа ачылды. Янъгъызлыкъ безгинлигинден азраильни биле алгъышламагъа азыр тургъан Алим тапшан устюнден котерилип, къапыгъа бурулды. Бу кересинде къапыдан шерит такъымлы, кителинде бир чокъ нишанлар парылдагъан бир офицер кирип, пенджередеки къандильни якъты ве кери чевирилип, кимгедир хытап этерек:

– Буюрынъ, Лелоррен ханым! –деди.

Камерагъа кенъ, алан мейданлы къанатлы шляпа, сантырач къафтан кийген, акъчиль чырайлы, индже, узун бойлу яш бир къадын кирди. Алимге бир анлыкъ назар ташлагъанынен, забитке айланды:

– Дженап офицер, мени мабюснен янъгъыз башымда къалдырынъыз. Губернатор азретлерининъ бу хусустаки косьтериши сизге малюм олса керек?

Офицер сытылгъан чересиндеки ачувлы козьлерини Алимге тикип, «ханымны урайым деме, сени шу ерде атып гебертирим», деген манада ишарет пармагъыны дудагъына кетирип, онъа саллап алгъан сонъ, камерадан чыкъты.

Алим шашкъынлыкъ вазиетинде эди: аджеба бу ханым кимдир, къуш биле къонмагъан бу сасыкъ имаретке не ишнен кельди?

Шляпалы ханым къолтугъындаки юксек туякълы мольбертни ачып, козьлерини Алимден алмадан, тахта устюндеки кенъ япракълы кягъыткъа къалемнен нелердир сызгъалап башлады ве эзгили шырын бир давушнен сёйленди:

– Мен Орасиеге Парижден сейяаткъа кельдим. Феодосияда Иван Константиновичнинъ халкъ ичюн ачкъан ресимлер сергисинде булундым. Сенинъ акъкъынъда башта ондан эшиттим...

– Иван Константинович?! Аванес агъа! – деди Алим бирден эеджанланып.

– Риджа этем, къыбырданманъыз, сизнен корюшювиме губернатор ялынъыз беш дакъкъа муллет берди. Къысмет олса, бет къыяфетинъизни истикъбаль несиллерине хатире къалдыраджакъ олам.

Алим аякъ устюнде боз къаядай къатып къалды. Ханым исе козьлерини ондан мольбертке авуштыра берип, эп чызгъалады.

– Акъкъынъызда чокъ эйи лафлар эшиттим, йигит. Сарагъа айтаджагъынъыз бармы?

– Оны тапарсынъызмы? Онъа тек бир сёз айтынъыз: «Олюм бар, айырылыкъ ёкъ!» Бельки анамны да корерсинъиз? Ады Кериме татай...

– Тырышырым.

Къапы къакъылды. Къадын девамлы дикъкъатнен Алимге бакъып, кене кягъыткъа эгильди.

– Энди озюнъиз бакъынъ, ошайсынъызмы? – Ханым мольберттеки кягъыт япрагъыны Алимге узатты. Андан онъа гур сачлы, сия козьлю, джесюр къыяфетли бир йигит бакъмакъта эди. Алим даа ич бир кере кузьгюде озюнинъ бет сымасыны корьмеген эди. Озюне бенъзейми экен?! Керчек, бу ресим онъа чокъракъ гольчиклеринден сув ичкенде анда эслеген яшны анъдыра.

– Ошайым гъалиба... Сизлерге бинъ тешеккюр ханым!

– Чокъ эйи! Олмаса келинъ, татар адетиндже бахшыш алышып-беришейик: ресиминъиз менде къалыр, бу исе сизге меним эдием олсун! – деди Лелоррен ханым ве кокюсиндеки узун, уфакъ топуз башлы алтын инени чыкъарып, Алимге узатты.

– Ханым, сизлер пек алидженап бир зат экенсинъиз. Лякин онынъ манъа кереги ёкъ, эп бир бастырыкъ бекчилери тутып алырлар, – деди о ве оны авучынен къапышлап туткъан бир томар кокрек этине сокъуп, экинджи уджундан тартып чыкъарды.

– Ой-ой! – деп абдырады шляпалы ханым.

Алимнинъ халат тюбюндеки кокрегинде бир тамчы къан пейда олды. Элиндеки къанлы инени кольмегине сюртип, кери узатты.

Къапы текрар ве сюрекли къакъылды.

– Алынъ, ханым, озюнъиз такъынъ. Бу ине сизге пек яраша. Сизден манъа хатире оларакъ, къальбимде ве анъымда сыджакъ бет сыманъыз ве мабюснен хош муамеленъиз къалыр.

Къапы озьлюгинден ачылды. Айны шу офицер этиклери устюне тим-тикине турып, сагъ элини самайына кетирди;

– Лелоррен ханым, вакъыт битти, чыкъмакъ керек!..

Алим шу куню акъшамгъадже янъы танышлыкъ теэссуратында булунды. Юрегининъ терен кошелерине синъип къалгъан адамларны хатырлады...

Арадан бир къач кунь даа кечти. Акъшамлардан биринде къапы артында апансыздан кескин гъаля-гъуля къопты. Кимнинъдир сёгюльгени ве пат-куть урулгъан сайын фигъан котерип агълагъаны эшитильди. «Айтмам, ольдюрсенъиз де сизге ич бир шей айтмам, джеллятлар! – деп багъыра урулгъан адам.– Шу ерде богъазыма пычакъ чексенъиз де, сырымны бабама биле айтмам. Мен хиянет дегилим... Ой-ой, ольдюрдинъиз джанаварлар, бир оджакъ баламны оксюз къалдырдынъыз явурлар. Энди оларны ким бакъар? Атынъыз, дарагъачкъа асынъыз, эп бир... Ой, кеттим-биттим анайчыгъым...»

Анда, недир, дюмбюрдеп йыкъылды. Давуш кесильди. Къапы къайтадан ачылып, къалын бир кевдени камеранынъ таш табаны устюне котерип аттылар. Онынъ чуха чекмени ал-реван къызыл ренкте эди.

– Санъа джан сыкъысы олмамасы ичюн аякъташынъны тапып кетирдик, – деди айны шу забит мыскъылнен кулюмсиреп.– Сонъгъулыкъта татлы юкъулар къысмет олсун, тюшюнъизде дарагъачларда саллангъанынъызны корюнъиз.

Солдатлар чыкътылар. Алим юзюкъоюн серилип яткъан кевденинъ огюнде токъталып, оны тапчан устюне котерип къоймакъ истесе де, бугъавлы эллери бунъа имкян бермеди. Онъа эгилип, динъленип бакъты: ольмеген, тыйыла-тыйыла нефес ала!

Къандиль сёнди. Ичериси айнынъ тонъукъ пенджереден сокъулгъан ышыгъынынъ укюминде къалды. Онынъ ким олгъаныны бильмекнинъ чареси ёкъ эди. Алим кене тапчангъа чёкип, даа баягъы вакъытлар табандаки кольгеден козьлерини алмады. Дерсинъ, тобан кебени. Мазаллы бир адам олса керек. «Богъазыма пычакъ чексенъиз де, сырымны ачмам», – деди. Аджеба онда насыл бир сыр бар?..

Алим тапчангъа узанды. Эр ер къабир тынчлыгъы ичинде эди. Бираздан табандаки адамнынъ хурулдысы эшитильди. Къалын, къарыкъ хурулды. Акъ джигериндеки ава санарсынъ насылдыр бир перделерни сёкип-йыртып чыкъкъандай ола. Чокъ чекиштиргендирлер. Юкъласын. Саба ола – хайыр ола, ярын козьме-козь корюшир, лаф этерлер.

Алим козьлерини юмса да, юкъугъа кетип оламады. Зынджыр киби алкъалангъан бир тюшюнджеден къуртылдым дегенде, экинджиси келип багъланды. «Сонгъулыкъта татлы юкъулар къысмет олсун», – дедилер.– Сонъки геджесими?.. О даа олгъаны-оладжагъы отуз беш яшларында. Къырджыманлыкъ яшына еттим дегенде, мына, абсханеге къапатылды. Оны мындан энди чыкъармазлар. Итимал ярын, я да о бириси кунь... Екъ, ёкъ, о анасы, Сарасы, оны тельмирювнен беклеген факъыр-фукъарелер ичюн омюр билля яшамакъ истей! Алла Тааля азретлери акъ-адалет ичюн курешкен къулунынъ яш джаны къыйылмасына ёл бермез. Иншаалла, Мевлям керемдир... Аджеба Ресуль эфенди шимди къайдаларда экен?.. Сеит-Джелиль эфенди мырзаларны озь сарайына магъарич зияфетине тешриф этип, башбуза сюзедирлер... Губернатор да тынчлангъандыр...»

Онынъ орюмчекдай чыбалгъан ойлары бирден кесильдилер: шаматалы хурулды токътады. Алим янбашына чевирилип, теляшлы козьлерини табангъа тикти: ёкъса, кечиндими?!

Аксине, ердеки оба яваш-яваш аякъкъа котерильди. О, акъикъатен, пек буюк ве мазаллы бир зат эди. О якъ-бу якъ чевирилип бакъкъан сонъ, Алимнинъ тапчанына келип отурды.

– Алим, къардашым, айтмасы агъыр олса да, сенинъ сайылы куньлеринъ къалды. Азбарда дарагъач тикленди, – деди о къарыкъ ве гъырылтылы бир давушнен. – Сеннен берабер аякъташларынъны да ёкъ этмек истейлер. Хыяр алыр олар! Мени ал къангъа боясалар да, ич бирининъ адыны тильге алмадым. Эм алмам да! Сен башлагъан ишни бизлер девам этеджекмиз! Ёкъ олсун падишалар ве бутюн залымлар!.. Ой, кене омузым санчылды, чиль парча эттилер гъалиба...

– Агъам, багъышланъыз, я меним аякъташларым кимлердир?

– Къарасувлы Усеин... Къуртбедин акъай, онынъ огълу Рустем, Кузьмин, Къызылташлы...

– Языкълар олсун, олардан ич бирини бильмейим.

– Къардашым, менден сакъынма, мени бабанъ деп биль, ишанчлы адамларынъ даа олса, айта къой. Руслар айткъалы, мейдан ерде тек адам – пельван дегильдир. Мен оларнен багъланып...

– Агъам, сорамасы айып олмасын, озюнь ким оласынъ я?

– Тёпечокъракъ ыргъаты. Рамазан байнынъ къулы. Мени тюневин якъаладылар. Бир оджакъ балам ач-зелиль эвде агълашып къалдылар. Энди оларнынъ алы не олур?.. Ой-ой, къабыргъаларым санчыла. Явурлар оларны да парчаладылар...

О шыншыкълап агълады.

– Агъам, тапчангъа барып ятынъ.

– Къошакъларынъны айтмайсынъмы? Демек, ишинъ девам эттирильмесини истемейсинъ.

– Оларны озюнъ айттынъ. Лякин билип къал, олар меним таныгъан адамларым дегиллер.

– Пек инат адам экенсинъ, къардашым, сенинъ ёлунъдан кетип зиндангъа тюшсем де, кене де олса...

– Агъам, юкъум келе, лафымыз ярынгъа къалсын.

– Ярын кеч олмазмы экен, – деди о хошнутсызлыкънен.

Гедженинъ энди дер вакъытлары эди. Мабюс экинджи сетке барып узанмасынен, хурулдап башламасы бир олды. Бу субеттен сонъ Алим сабагъадже юкълап оламады. «Аджеба онынъ камера къомшусы ким экен? Бу ер олюмге макюм этильгенлернинъ одасы экен, оны нафиле мында ташламагъандырлар, бельки акъикъатен алидженап бир адамдыр. Аджеба терс джевапларымнен онынъ джаныны агъыртмадыммы экен?..»

Сабанынъ ачылмасыны сабырсызлыкънен беклеген Алим, догъаяткъан кунешнинъ ильк нурлары пенджереге ургъанынен, аля даа хурулдап бель устюнде яткъан адамнынъ янына барып, дикъкъатнен онынъ чересине тикилип бакъты. Томбул янакълы, къара, гурь сакъаллы... Тёвбе, яРаббим, тёвбе истагъфирулла, бу адам онынъ Къарасувда дервизада корьген пельваны дегильми? О вакъыт Усеин мына бу бешаретни косьтерип, «Къара мырза Мемиш Челебиден акъча алды, онъа къаршы курешмейджек», деген эди. Демек, джасуслыгъы да бар экен...

Джиренювден онынъ эти-тени чымырдады. Бугъавлы эллерини бутюн кучюнен мырзанынъ къабыргъасына къакъыштырып, оны тапчандан табан устюне йыкъты.

– Къара мырза, саба ачылды, тур энди, лафымызны девам этейик!

Мырзанынъ абдырав теляшынен ачылгъан оппа козьлери башы уджундаки Алимге тикильдилер.

– Къардашым, сен янъыласынъ, мен Тёбенчокъракъ коюнден...

Мырза тураджакъ олып ыдырынды. Эльбет де, эллери ве аякълары бугъавлы Алимге пельваннен чарпышмакъ зор оладжакъ эди.

– Замет этме, Къара мырза, мен аякъта, сен ерде ол, – деп, оны кене демирли эллеринен урып йыкъты. – Эшиттим, пек залым бир хынзыр экенсинъ. Мына бусы, койлюлернинъ козьяшлары ичюн!.. Бусы, чекменинъе аялангъан айван къаны ичюн!.. Мына бусы да саткъынлыгъынъ ве джасуслыгъынъ ичюн...

Алим бутюн байларнынъ залымлыгъыны Къара мырзагъа юклеп, эллерини ойле бир тезликнен ишлетти ки, мырза еринден тураджакъ олып ынтылгъан сайын, ерге авдарылды.

– Имдат, имдат! Эй-й, къаравуллар, мени бу айдамакътан къуртарынъыз текмиль къутурды, – деп, мырза бу кересинде керчектен теляшнен яйгъара къопарды.– Къаравуллар, тез олунъыз, ольдюреятыр. Ой-ой, ичеклерим узюльди, джаным къыл уджунда къалды. Къаравуллар, сиз къайда маразда къалдынъыз!..

Камерагъа бир сюрю солдат чапып кирдилер. Даа юмурыкъларынынъ ардыны узьмеген Алимни омузлары ве къолларынен четке къакъыштырып, юварланып ятмакъта олгъан мырзанынъ къолларындан ве аякъларындан сюйреп, тобан чувалыдай аяткъа алып чыкътылар. Олардан бири, Михаил Петров, эсалет артта къалып, сыджакъ тебессюмнен Алимге бакъты ве иляве этти:

– Эвалла, Алим агъа, джасусны яхшы шыпырткъансынъ!..

Бастырыкъ дегенлери тембеллер арджы бир ер экен. Кенъ-къулан яйляларгъа, чытырман орманлыкъларгъа, озюне коре ярашыкъ дере-уваларгъа алышкъан мабюс кучючик камераны бойлап, уйлегедже аякъ устюнде къалды. Бендер къалесинде тап бу къадар джан сыкъысы дегиль эди. Анда бутюн кунь таш ярдыра я да ташыта, даа олмагъанда сырагъа тизип, бош-бошуна чаптыра, кимерде исе эллерине тюфек ерине узун сырыкълар туттырып, чёль ичинде къатайып тургъан тобан къоркъулыкъларгъа къаршы уджюмге алып бара эдилер. Мында исе... Делиханелерде япкъанлары киби, ич олмадым къум сайдырсынлар...

Алим чет-буджакъ шейлер акъкъында ойланып, сабадан къозгъалгъан ачувыны баягъы ятыштырды. Лякин Къара мырзагъа беслеген охшутыджы джиренюви кечмеди. Аджеба, бир эли майда, экинджиси балда олгъан бу мельуннынъ джасуслыкъ парасына не итияджы бар? Мустебид забитлернен меслекдеш олса керек.

Уйле маалинде кене Михаил кельди. Олар кене эки адам эдилер. Миша тары боткъасы чанагъыны пенджере огюне къойып, лям-мим демеден экинджисининъ артындан чыкъаяткъанда, джебинден бир локъма чавдар отьмеги чыкъарып, мабюснинъ элине туттурды.

... Куньлер, юкъусыз геджелер арды-сыра келип кечтилер. Арекетсизлик тельмирюви онынъ джанына етти. Лякин, парчаланмакъ дереджесине кельсе де, бу дёрт дивар арасында не япа билир эди? Мындаки забитлерге сабырны Алла чувалнен берген. Джезанынъ энъ эзиетлисини араштырадырлар. Тонъкъа баш эрифлер, инсанны атып, асып ольдюрмектен даа къоркъунчлысы олурмы? Ёкъ, олды энди, бугуньден башлап Алим ачлыкъ илян этер! Боткъаларыны озьлери ашасынлар...

Алим дегенини япты. Шу куню бекчилер ичери келип киргенде о къыбырданмады, башыны биле котермеди.

– Санъа козьайдын бар, мабюс, – деди Миша ресмий бир тильнен.– Сара Бабович ханым, полисмейстер дженапларынынъ рухсетинен, мабюс Алим Азамат огълуна пасха бахшышы кетирген. Мына о!

Бойле деди де, Алим аякъкъа атылып тургъандже, явлыкъ бавыны тапчан устюнде къалдырып, экиси де кери чыкътылар.

Алим хайли вакъыт богъчагъа бакъып къалды. Сонъ, сынъырсыз къуванчтан титреген эллеринен оны тапчандан алып, дудакъларына кетирди, манълайына сыйпады. Сагъ олсун, гузелем, унутмагъан, замет этип...

Богъчаны чезди. Онынъ ичиндеки сап-сары буюк бир отьмек эди. Оны элине алып, экиге болеяткъанда, андаки бошлукътан «тарс» этип, тапчангъа демир парчасы тюшти. Бакъса, бу шей томарлангъан инджечик ве упма-узун пычкъы экен!

Алим пычкъыны деръал халатынынъ къолтугъы астына къысып, бирден керильген козьлерини пенджереге тикти. Аджеба демирни кесерми экен? Кескен сою олса керек, машалла санъа, гузелим! Я онынъ озю бу тарачыкъ пенджереге сыгъармы? Сыгъмаса биле, дивар ташларыны да пычкъысынен кесер, керек олса тишлеринен кемирир...

Алим пенджереге барып, башыны ольчештирип бакъкъан арада, кене анахтар тасырдысы эшитильди. Аман кери дёнип, элине бир парча измирли сары отьмек алып, оны иштианен ашап башлады.

Бу кересинде Миша бир озю кирди. О Алимден де эеджанлы эди.

– Алим агъа, Сара ханым сизге асретлик селямыны бильдирди. Буны демин айтмагъанымнынъ себеби бар, – деп онынъ элиндеки демир бугъавны ачты. – Исмаиль бу гедже эки атнен сизни Кантар сокъагъындаки танышынъызнынъ азбарында беклейджек. Буны Сара айтты. Пычкъы ишлетмекни билесинъизми?

– Чаресини тапарым, – деди Алим эминликнен.– Я къаравуллар?

– Оларгъа, аз бучукъ олса да, байрамлыкъ спирт берильди. Меним шеригим де анахтарларны менде къалдырып, оларгъа барып къошулды. Бу гедже кейф чатаджакълар. Къысмет олса, ярын Зуя орманында корюширмиз.

– Не, мындан сен де зувасынъмы?

– Къачам! Бу геджеден кечи ёкъ, мында мени шубеге алдылар.

– Акъылынъда тут, Миша, къысмет олса, орманда Мемедла агъанынъ дурагъында корюширмиз.

– Мен о ерлерни яхшы билем. Бакъый сагълыкъ, Алим агъа...

Джума куню якъын ве узакъ койлернинъ бай-мырзалары, губернаторнынъ эмиринен, сабалейин койлюлерни шеэр бетке айдадылар. Даа байрам мамурлигинден айынмагъан шеэр мещанлары да эрте-ярыкъ кийинип-къушанып, сейир этмеге озьлерине ер алмакъ ичюн, бастырыкъ мейданына ашыкътылар. Эснафлар, уфакъ-тюфек тюкянджылар, аммаллар ве азбар сипириджилер озьлерининъ эвлеринде къалдылар.

Мейданнынъ ортасында тазе эмен агъачындан ёнулып-бичилип тикленген дарагъач озюнинъ къурбаныны беклемекте эди. Ель эстикче, багъаналар арасында саркъып тургъан ильмекли къалын йип, къурбаныны кендине чагъырыр киби, о якъ-бу якъ кетип кельмекте.

Бу джемаат мында ибрет алмакъ ичюн чагъырылды. Мында акъ падишанынъ эмирине, онынъ низам ве тертиплерине бойсунмаювнынъ акъибетини косьтереджеклер. Бугунь «Алим айдамакъ» асыладжакъ!

Мына, джеллятнынъ озю де пейда олды. О къанкъусар черели, къалын билекли, йылтыравукъ таз башлы ве шишман къурсакълы бир адам эди. Дарагъачкъа асувлы йип тюбюндеки юксек туякълы скемлени ич бир себепсиз аягъынен къакъыштырып йыкъты ве топлангъан джемааткъа котерелип бакъты. Базылары онъа эль шапылдаттылар. Джеллят айны шу скемлени кене озь ерине чекип, онынъ устюнден башыны ильмекке кечирди, эллерини котерип, аякъларыны скемле устюнде трампетадай дюмбюрдетип, чалгъан авасына чечётка ойнады.

– Аферин!.. Браво!.. Маладес!– деп багъырышты байлар ве мещанлар табакъасы.– Ойна, даа ойна, санъа акъча берирмиз.

Оларны онынъ озю дегиль де, скемле авдарылгъаны такъдирде джеллятнынъ башына келеджек фелякет меракъландыра эди.

– Ойна, ойна! Секирип ойна!..

Джеллят бетининъ ве тазынынъ терини халатынынъ енъинен сюртип, башыны кене ильмекке сокъты ве аякъларыны къаптадан дюмбюртеджекте, мейдан кенарындан тоз къопарып кельмекте олгъан атлы корюльди. Юзлернен адамнынъ башы онъа чевирильди. Хаберджи олса керек. Йигирмиге якъын трампетиджи саф турып, эллериндеки таячыкъларны азыр туттылар. А, шимди бугъавлы айдамакънынъ озюни де алып келирлер.

Мейданнынъ ортасына ювурып-келип кирген ат, сурьатыны эксильтмек ичюн, дарагъач этрафында бир къач кере айлангъан сонъ, джеллятнынъ огюне келип токъталды.

– «Концерт» битти, тюш санадан!– деп джекирди атлы забит ачувнен. – Алим къачкъан. Къана, эпинъиз мындан деф олунъыз!

Халкъ кутьлеси бир сание олса да, гурюльтидай янъгъырагъан къуванч ве шадлыкъ нидаларынен, тургъан еринде къалды.

– Ахмакълар, сагъырлаштынъызмы не мараз!– деди забит атыны адамлар сюрюси ичине айдап.– Алим зувгъан, анълашылдымы? Ибрет дерси башкъа заманларгъа къалдырылды. Къана, джойылынъ мындан! Трампетиджилер, оларгъа чапып кетюв маршыны чалынъ!..

... Алим ве Усеин Мемедла агъанынъ орман теренлигиндеки эвчигинде танъда пейда олдылар ве бирер фильджан къара къаве ичип, Алим Сараны сораштыргъан арада, Михаил Петров да келип етти. Албу исе Миша Алимни араштырув сеферлеринде эвельден бир къач кере иштирак эткенинден, бу эвнинъ тургъан ерини биле экен ве бастырыкъ аранындаки атны югенлеп, оны дос-догъру мында айдаштыргъан.

– Алим агъа, сенинъ ёкълугъынъны анълап, шеэр гарнизонындаки бутюн атлыларны аякъкъа турсаткъандырлар,– деди о.– Шакъа дегиль, беш юз солдат! Башта якъын орманларны ве биринджи невбетте Зуя дагъыны тарап-тинтип чыкъарлар. Бу орталыкътан деръал узакълашмакъ керек.

– Азиз къуртарыджым, сен не ерлерге ёл тутасынъ?

– Алим агъа, омюримнинъ сонъунадже сеннен олмакъ истейим. Бабамны сархош помещик атып ольдюрген эди. Эвде анам янъгъыз башында къалды.

– Сен даа яшсынъ, Миша. Девлет «джинаетчисине» къошулып, джанынъны феда этме. Я ананъ къайда яшай?

– Орасиеде. Орёл шеэри дживарларында...

– Миша, къардашым, эйиси о тарафларда сагъыр бир койге барып ерлеш. Ананъны сонъундан озь янынъа чагъырып алырсынъ. Арбий урбанъны да денъиштирмек керек олур. Айды, сенинъ джан сакъларынъ шимдилик мен олайым...

Олар алель-аджеле Мемедла агъанен сагълыкълашып, орман бойлап кеттилер. Джыллы баарь авасынынъ тесиринен гурч, бике, юке, эмен ве къарагъач тереклериндеки бурьлер патлап, энди биринджи уфакъ-тюфек япрачыкълары пейда олгъан. Къыш айларыны узакъ диярларда кечирген чевик къарылгъачлар, пытакъ-пытакътан секириклеп, боджеклерни чёкючлейлер, озьлерининъ тюкенмез челик нагъмелеринен келеяткъан кунешли язны шерефлейлер.

– Акъбардакъ!– деп багъырды Алим баладай къуванып.– Чиченелер де ачкъанлар! Коресинъизми, меше тереги тюбюнде мисгъамбер къокъулы инджи чечеклери даллангъан...

О атындан тюшип, абул-къубул бир десте ильк баарь чечеги топлады ве оларны инджи осюмликлерининъ ешиль япракъларына орап, къынапнен сыкътырып багълады.

– Усеин, достум, ялварам санъа, чареси олса бу дестени Сарагъа берирсинъ. Не ичюндир бильмем, чечек корьген сайын козьлеримде ёсмам джанлана.

Учь атлы орманнынъ сонъунадже берабер кеттилер.

– Сара шеэрде къалдымы?

– Ефетнинъ огълу Майкъапар тюневин оны геджелейин каретасынен Къарасувгъа озгъарды.

– Майкъапармы?– деди Алим сия козьлерини теляшнен Усеинге тикип.– Екъса?..

– Раатсызланма, достум, тек Сара дегиль, Бабахайнынъ озю де шу парахордан вазгечти. Сарагъа тюневин мытлакъа полислернинъ козюнден чекильмек керек эди. Ефетке озю риджа эткен... Валлаи, башынъда бу маджера олмагъан олса, къызынынъ сагълыгъы ашкъына, Бабахай санъа киевим демеге де разы олур эди.

– Усеин, ташла шакъаны. Туткъан ёлума мен шимди де пешман олмадым. Бу ёлнынъ сонъу-ахыры корюнмесе де, омюримни къайтадан башламакъ керек олса, кене бу ёлгъа минер эдим. Анама селям айт, огълунъ сагъ-селяметтир, гедже-куньдюз сени тюшюне, де. Чечеклерни де унутма. Биз Мишанен чёллюкке далармыз. Айды, бир даа корюшкендже, бакъий сагълыкъ...

Алимнен Миша ёлсуз дере-тёпелерден, багъ-багъчалардан кечип, къаш къаранлыгъы къоюра башлагъан вакъытларда Феодосиянынъ шималь бетлериндеки Уч-Къую коюнинъ кенарына келип еттилер. Атлы йигитлерден бири: «Мен Алимим, Алла мусафирини бир геджеге къабул этесинъизми?»– дегенинен, азбарда маджар огюзлерини тувараяткъан сабанджы чевре этрафына бакъып алгъан сонъ:

– Хош сефагъа кельдинъиз, огъулларым! Атларынъызны мен озюм гизлерим,– деп, оларны якъын тувгъанлары киби, джам софалы буюк бир одагъа алып кирди.– Эй, Гульшерфе, къайда къалдынъ, эвимизге Алимнинъ озю буюрды.

Олар дивар ястыкълы миндерлерге чёкип отурдылар.

– Бири-биринден мазаллы беш огълум бар!– деди къарт къонакъбай макътанып.– Эвли-баркълылар, амма къомшу олып турамыз. Оларнынъ тиллеринде сен сакъыз олдынъ, къардашым. Эгер келип сени озь козьлеринен корьмелерине разы олсанъ, о вакъыт мен мына шимди оларны...

– Озюнъиз ольчеп-бичинъ, мутерем къонакъбай, сизге зарар кельмейджек олса, буюрсынлар...

Къарт къонакъбай къапыдан къуванчнен чыкъкъан арада, янаша одадан къаве табагъынен узун бойлу бир къартий келип кирди. Атлыларны о пенджереден бакъып корьген эди.

– Хош кельдинъиз, огъулларым!– деди о муляйим бир давушнен ве фильджанларны мусафирлернинъ огюндеки къонагъа ерлештирип, тынч, айдын козьлеринен оларны сюзип алды.– Бизим къарт айтмагъан олса да, сенинъ Алим олгъанынъны бир кереден анъладым, огълум. Япкъан эйиликлеринъни эшиткен сайын козьлеримде сен киби далфидан бойлу, дюльбер черели бир йигит джанлана эди. Алла санъа узун омюрлер къысмет этсин, къазалардан-белялардан сакъласын. Огъулчыгъым, ред этме, мына бу Амаильни юрегинъ устюне ташы. Оны джума-джами имамына махсус сен ичюн яздыргъан эдим. Умют дюньясы, бельки чареси олур да, озюне беририм, деген эдим.

Амаиль узун йипиш йипли тёгерек ез къутучыкънынъ ичинде эди.

– Сагъ олунъыз, къартийим, эвлятларынъызгъа, торунларынъызгъа бахтиярлыкъ къысмет олсун!– деди Алим Амаильни бойнуна кечирип.

– Айтынъ огъулларым, джанынъыз не истей, сизге оджакъта насыл бир емеклер пиширейим? Бизим къарт даа тюневин къысыр къойымызны сойды. Шукюрлер олсун, алты джан олып йшлейлер, куню-кунюне ете иште... Янынъдаки олгъан аякъташынъ олса керек.

– Аякъташымдыр, къартийим. Мени зиндандан къуртарды. Оны тувгъан ерлерине озгъарам.

– Япылгъан эйилик яхшылыкънен ярашыр, огълум. Бир кунь ола санъа да ана-баба къанаты астында яшамакъ насип олсун...

Къартий кене янаша одагъа чыкъты. Чокъкъа бармадан андан къавурулгъан эт къокъусы келип башлагъан бир вакъытта, ичери къонакъбай ве онынъ пешинден огъуллары сюрюшип кирдилер. Олар, акъикъатен, бири-биринден кельпентли ве сыджакъ къанлы йигитлер эдилер. Селям-келямдан сонъ, олардан энъ уйкени айтты:

– Алим агъа, биз озьарамыз сёз бирликке кельдик, разы олсанъыз, беш агъа-къардаш сизге къошуладжакъмыз!

– Бала-чагъанъыз бармы?

– Менде дёрт дане. Къардашларымда да бирер сюрю.

– Балаларгъа языкъ... Бильсенъиз керек, меним джаным къыл уджунда асувлы тура. Тутунгъан ишим пек телюкели, мени дарагъач беклей...

Эки дост шу геджени тынчлыкъта кечирдилер. Экинджи куннинъ сааринде Алим ве Миша къонакъбайнынъ устра пычагъынен бири-бирининъ сакъалыны алып ве онынъ огъулларындан джыйыштырылып кетирильген урбаларгъа къушанып, ёлларына реван олдылар. Губернаторнынъ теляш къопарыджы эмирлери даа бу якъларгъа келип етмесе керек. Олар увалар ве энишликлер ичинден, чёллер ортасында котерилип тургъан тёпе ве къургъанлар артындан гизленип кеткенлеринден, ёлда ич бир дубарагъа огърамадылар. Къонакъбайнынъ ёллукъ берген чантасындаки отьмек ве къакъач оларгьа эки куньге – Ор къапысына баргъандже етти. Ялынъыз сувдан замет чектилер. Ёлларында расткельген гольчиклердеки сув тузлу эди.

– Сагълыкълашмагъа вакъыт кельди, достум, – деди Алим Сиваш ялысындаки тарачыкъ ёлнынъ эндегинде аттан тюшип. – Янъы урбанъ, хусусан къаракуль къалпагъынъ санъа пек яраша. Оны омюр билля сагълыкъ-селяметликте ташы. Ярым ададан чыкъып, Украина топрагъына аякъ баскъанынънен, андаки шайли къызлар сени челек-челек салкъын сувнен сыйларлар. Сакът ол, олардан бирине урунып, ёлдан къалма, – деп кульди.

Олар экиси де аз бир вакъыт Сиваш ялысында сусып отурдылар.

– Миша, манъа мектюп язарсынъмы?

– Джан-къурбан, Алим агъа, лякин къайдаларгъа язайым?..

Эм, акъикъатен, ери-дурагъы олмагъан адамгъа мектюп язылырмы?

– Къарасувбазаргъа, Бабовичнинъ къызы Сарагъа, деп язарсынъ. Амма мектюпте озь адресинъни къойма, адымны да анъма.

– Не ичюн?

– Къокъунъны алырлар, сени излеп тапарлар...

Шу куньден сонъ баягъы вакъытлар Алимнинъ сергузештлери акъкъында янъы хаберлер эшитильмеди. Эвеллери кой-кент я да шеэр сакинлери озь аралары расткелишкенде лакъырдыгъа, «эшиттинъми, Алим фелянча койде тюгенче байнынъ...» деп башлай иселер, энди бу субетлернинъ мундериджеси кечмиш замангьа айланды: «Хаберинъ бармы, Алим якъалангъан эмиш, падишадан джеза эмири кельгендже, оны бастырыкъта джезалап тутаджакъ эмишлер»; «Мен эмиш-демишлерге инангъан адам дегилим! Сен манъа байларнынъ уйдургъан мартавалыны окъума. Алим иляий бир адамдыр, дюнья тургъандже тураджакъ!»

Ойлеми-дегильми, лякин эвеллери эвлеринден чыкъмагъа къоркъкъан мырзалар, туджджарлар ве базиргянлар кене файтонларыны, талекелерини ектирип, янларына джансакъларларыны алмадан, шеэр-шеэрден къатнап, узакъ-якъын той-зияфетлерде гезип башладылар.

Алимнинъ къайтадан тутулгъанына Джелял мырза да инанмай эди. Онынъ зиндандан къачкъанына мырзалар тухумындан ялынъыз о къувана эди. Эм ойле бир къуванды ки, шу куннинъ озюнде Симферополь базарындаки шарап ахырындан бутюн метилерни мейдан бир ерге чыкъартып, базар джемаатыны бедава шарапнен сыйлягъан эди. Акъшамында исе «сый магъарычы» ичюн полисмейстерден къатты джеза ашаса да, шадлыгъы эксильмеди. Аксине, озюнинъ баштакълар сюрюсине беш-он атлы даа къошты, Алимни къыдыргъандан олып, шимди орталыкъны къыйыр-чыйыр этип юрмектелер. Кимерде, джанлары сыкъылгъанда, узакъ месафелерден бири-бирини нишангъа алып аталар. Бу «талимлер» кетишатында олардан бири козьсиз къалды, экинджиси де акъсап, топаллап юре.

Джелял мырза бундан бир ай эвельси Къара мырзанен Меравининъ къавеханесинде расткелишкен эди. Энди сюмелеген ве мерум базиргян бабасынынъ амель дефтерини къарыштырып, бабасына борджлу къалгъанларнынъ пешинден чапкъалап юрмеге меджбур олгъан Къара мырза, буюк мешребеден башбуза сюзип, этрафындаки айдут черели адамларгъа къураштыргъан сеферлерининъ эльверишлигини агъыз патлатып икяе этмекте эди.

– Олян, батырлар-батыры, Алимге къаршы курешмек энди сен киби онъмазгъа къалдымы? –деди Джелял мырза куле-куле.

Къара мырза индемеден къадифе кисесини чыкъарды, андаки бир кумюшлик кягъыт парагъа тютюн сарып, оны чакъмакъ ташынен думанлатты ве бир къач кере чеккен сонъ ачувлы оппа козьлерини Джелял мырзагъа тикти:

– Эбет, онынъ джанына мен етеджем, бунъа дееджегинъ бармы?

– Бар! – деди Джелял мырза ве о да джебинден пускюлли кисесини чыкъарды, он кумюшлик ешиль кягъыткъа агъыр-сабыр тютюн къойып, оны серникнен якъты.– Джесюр адам экенсинъ Къара мырза, лякин не ичюндир бильмем, бастырыкъта Алимге йымшакъ ерлеринъни юмурукънен эздиргенсинъ. Ярашты гъалиба, энди ачыкъ мейданда онъа къабыргъаларынъны сайдыраджакъсынъмы?

– О кереси къолайыны кетирип, Алим силиштирди, бу кересинде невбет менимки оладжакъ. Бильмиш ол, маджарагъа огюз ерине ич бир вакъыт екильмем. Онынъ озюни талекеме ат ерине екер де, бабам сени, къамчылай-къамчылай полисмейстернинъ узурына алып келирим. Анълашылдымы, къопайчора Кипчакский?

Софра башындакилер къахкъаха къопарып кульдилер. «Огюз» меселеси анъылгъанынен, къызматабан Кипчакскийнинъ ачувы богъазына келип ныхталанды ве, не япаджагъыны бильмегенинден, сагъ элини салмакълап, панджа кенишлигиндеки шамарыны Къара мырзанынъ янагъына яндырды.

– Котеклешмек истейсинъми, копек огълу копек, – деп, Къара мырза ве онынъ аякъташлары бир кереден аякъкъа атылып турдылар.

– Бусы къавиль багълав шамарыдыр. Алимни къавиллешип тутаджакъмыз, – деди котеклешмеге козь батырмагъан Кипчакский. – Оны башта сен тутсанъ, янагъыма шамар силиштирип, менимкини кери къайтарырсынъ. Истесенъ, беш-он шамар даа къошарсынъ. Лякин, умют этме, оны мен тутаджагъым! О вакъыт экинъизни де бир джельтирменге екип, тобулгъымнен ананъызны-олюнъизни айдарым. Бойле джезагъа разысынъмы?

– Разым! Амма бильмиш ол, онынъ башына ильмекни мына бу арсланларнен башта мен кечиреджегим. Джезанъны чекмеге разысынъмы?

– Насыл джеза?

– Толып ташкъан кенефимни къопкъанен бошатырсынъ...

... Даа кеченлерде губернатор падишанынъ озюнден къатты косьтериш алды: заты алийлери оны энъ яман сёзлернен первасызлыкъта, ачыкъагъызлыкъта къабаатлап, «юкъу серсемлиги бейутлигинде олгъан» бу юксек рутбели хадимине «оль-къал айдамакъны тири тутмакъны ве махкеме шериенинъ джеза укюми шахсен онынъ тасдыкъына берильмесини» эмир этти. Этти амма, орталыкъта Алимнинъ озю ёкъ эди. Санарсынъ ер ярылгъан да, онынъ тюбюне батып кеткен. Ярым аданынъ бутюн кошелеринде текрар аякъкъа котерильген полис ве жандарм мемурлары, оларнынъ мааллердеки козетиджилери ве джасуслары, ялы бою койлеринден чыкъмагъан рум ротасынынъ аскерлери, чёллюкте ат ойнаткъан арнавут аскерлери «февкъульаде чарелер корьгенлери» акъкъында оны хабердар этип турсалар да, Алимнинъ изине тюшип оламадылар. Керчек, олар арасында шек-шубе догъурыджы рапортлар да бар: сонъки эки ай ичинде ярым аданынъ хусусан чёль виляетлеринде учь бейликнинъ азбар къаралтылары туташтырылып, олардаки бей сарайларынынъ, ахыр ве килерлернинъ тютюни авагъа савурылгъан. Янгъынларнынъ себеплерини тешкерюв иззатларында айтылгъанларына коре, янгъан эвлернинъ сёндюрильмесине, къаралты хызметчилеринден башкъа, ич бир койлю ярдым этмеген. «Бедава темашаны сейир этер киби», чет-буджакътан бакъып тургъанлар. Олардан соралгъанда исе, эписи сёзбирлик олып, «корьмедим», «бильмейим, чёльде, иште эдим», дегенлер. «Я сен къаралты азбарында эдинъ, янгъынны сёндюрмеге не ичюн сув ташымадынъ?» деген суаллерге чокъусы, «чёльде сув къайдан кельсин, – деп джеваплангъанлар. – Ашымызны бакъа ятакъларындаки тузлу сувнен пиширемиз».

Бельгисизлик июльнинъ орталарынадже девам этти. Сонъ, энди текмиль джанлангъан ве берекет асыл этеяткъан табиатнен бир вакъытта, ёкъсулларнынъ ой-фикирлери де гъайры баштан къозгъалгъан киби олды. Агъыз-агъыздан кене эмиш-демишлер юрип башлады. Алимни Евпатория орталыкъларында корьгенлер. Онынъ пешинден излеп юрген байлардан Зумбиловнынъ тозлаторусыны тутып алгъан да, шимди кой-койден долашып, «бейлернинъ мулькю къан-тер тёкип къазангъан малынъыздыр, оларны кендинъизге къайтарып алынъыз», дей экен. Онынъ тозлаторусы пек чалыкъ бир айван экен. Алим «а» дегендже, оны дагълардан учурып, истеген ерине алып бара экен. Сонъки айтымларгъа коре, кечкен джума куню Алим чёль ичиндеки чадырларда яшагъан къоранталарнынъ акъ-сакъалларыны янына алгъан да, оларнен купе-куньдюз Копюрли койнинъ джамисине барып кирген. Мемиш Челеби де анда экен. Алим минберде джума ваазыны окъумакъта олгъан молланынъ огюне кече де:

– Багъышланъыз мени, койдешлерим, бойле япмаз эдим амма, сизлерни топлу алда ялынъыз джамиде расткетирмек мумкюн, – деген. – Бу койден къувулгъан эски койдешлеринъизни де яныма алып кельдим. Олар тексакъал мынавы айдутнынъ себебинден эв-баркъларындан марум олдылар, аяз къышта, язнынъ чиллесинде там-такъыр тогъайларда чекишелер. Бильсенъиз керек, мен даа ич бир кимсенинъ джанына къасд эйлемедим. Лякин бу мельуннынъ джанына, мубарек джами ичинде олса биле, не къуршунымны ве не де пычагъымны аямам, – деп, пыштавыны тери къылыфтан чыкъаргъан. – Мемиш Челеби, айт бакъайым, игренч къанынънен бу мукъаддес джамини арамлайджакъсынъмы, ёкъсам факъыр-фукъареге оларнынъ къануний топракъларыны къайтарып береджексинъми? Бильмиш ол, мында «э» деп, джамиден чыкъкъан сонъ, сатлыкъ акимлернен иш кореджек олсанъ, мен сени ер астындан да къыдырып тапарым. Озюнъ билесинъ, сенинъ кольмегинъде Мерьем аптечигимнинъ, раметли бабамнынъ ал къаны бар. Гебермек истемесенъ, минбердеки Къуран Азмишанны элинъе ал ве оны учь кере опип, айткъанларымны япаджагъынъа емин эт. Тез ол, вакъытым битеятыр: бир... эки...

Къоркъусындан отю патлайязгъан Мемиш Челеби:

– Токъта, токъта, атма! – деп, минберге чапып чыкъкъан да, Къуранны опип, манълайына кетирген сонъ, шойле деген:

– Джемаат, багъышланъыз мени, насип олса о бир дюньягъа озь эджелимнен кетейим. Бугуньден отеде эпинъиз озь эвлеринъизге къайтып киринъ, топракъларынъызны сачып-экинъ. Ант-емин этип айтам, бугуньден сонъ сизге ич бир давам ёкътыр...

Алим даа баягъы бир вакъыт тутулмаз олды. Ондаки, акъикъатен, гуя «иляий» бир кучь эди. Асырларнен истипдат эскенджеси астында инълеген джарлылар Алим шахсында озьлерининъ бирден-бир азатчыларыны корип, оны юреклерининъ тёрюне ерлештирген ве Алимни гизлемекни, эллеринден кельген ярдымны косьтермекни озьлерининъ мукъаддес боюн-борджлары деп сая эдилер.

... Бугунь о Къарадагънынъ чытырманлыгъындан чыкъып, Отуз коюне якъынлашаяткъанда, Феодосиядан Сувдагъкъа кеткен ёлдан вызнен кельмекте олгъан учь атлы, зонтикли файтонны корип къалды. Аджеба язнынъ чиллесинде терге пишип, тоз юткъан бу дженап ким экен? Шу орталыкълардаки ёлларда пейда олмакъ пек телюкели олса да, Алим тозлаторунынъ башыны къайырып, дос-догъру файтоннынъ огюне келип чыкъты.

– Токъта! –деп багъырды о эмир давушынен арабаджыгъа. – Файтондаки дженап кимдир?

Атлар токътады. Файтондаки гурь, къабарыкъ сачлы, чот сакъаллы, алтын пенснели адам, башыны зонтик тюбюнден узатып, ачувлы мавы козьлерини Алимге тикти.

– Айтчы, ёлдан кечкен арабаны токътатмагьа сенинъ не акъкъынъ бар? – деди о къалын ве серт бир давушнен.

– Мен Алимим!

– Адынънен къарт ол, къардашым. Бу адны эшиткен эдим. Чокъ шейлер эшиттим... Мен исе князь Голициним! Лев Сергеевич. Бельки биледирсинъ?

Алим шашып къалды. Албу исе, онынъ огюндеки мына бу адам, Сувдагъ ялысындаки къоджаман дагъны тешкирип, онынъ ичинде къоджаман шарап ахыры ясаткъан, юзлернен десатине багъ къаздырып, топракъсыз койлюлерге иш ве кечиниш берген бир зат экен! Ыргъатларнынъ айткъанларына коре, йыл он эки ай оларнен берабер багъ къаза, кутюк отурта ве пытай, пич ала ве юзюм джыя экен. Оларнынъ къазанчларыны вакъты-вакътында ич бир кяпиклерини тутмадан тёлей экен.

– Къардашым, файтонымны нафеле токътатмагъандырсынъ, сыкълет бир арджынъ бардыр, – деди Алимнинъ ойларгъа далгъаныны эслеген Голицин.– Утанма, айт, бельки санъа пара керек олып къалгъандыр?

– Мен парасыз яшайым, Голицин агъа, – деди Али миннетдарлыкънен янъгъырагъан сакин бир давушнен. – Койлюлерге косьтерип кельген мераметли мунасебетлеринъиз ичюн сизге мен озюм борджлым. Келинь, биринджи корюшювимизнинъ хатирде къалмасы ичюн къалпакъ денъиштирейик, – деп, къалпагъыны онъа узатты ве онынъкини алып, озь башына кийди.

– Голицин агъа, меним къалпагъым сизге пек яраша. Валлаи, деликъанлы бир яш олдынъыз! Оны парлагъандже кийип юрмек къысмет олсун.

– Сагъ ол, къардашым. Корюшкенимизге мен де кьувандым. Ёлунъ къайда?

– Алла бильсин... Голицин агъа, Феодосия ялысында бунджа арбий гемилер не ичюн топланды?

– Ярын анда той бар. Рессам Иван Константинович Айвазовский эвленеджек. Гемилерден топ атып, той мерасимини хайырлайджакълар.

– Керчекми?! Языкъ, бойле усть-башнен тойгъа барылырмы? – деп, Алим теренден кокюс кечирди.

– Сен не, тойгъа бараджакъ оласынъмы? – деди Лев Сергеевич шашкъынлыкънен. – Къоркъмайсынъмы? Келин-киев файтоныны Шейх-Мамайгъа юзлернен мусафирлер, атлы офицерлер озгъараджакъ. Айды, оларнынъ арасында барсын бир дане айдамакъ да олсун, той даа зияде гурьдели кечер, – деди о гудюрдили давушынен кулип. – Халкъ агъызына «Аванес агъа» адынен теспи олып къалгъан бу мешур зат танышынъызмы?

Алим индемеди.

– Эльбет, Иван Константинович гъает алидженап бир адамдыр. Денъизджи рессам оларакъ намы бутюн дюньягъа кеткенине бакъмадан, тувгъан шеэрини де унутмады, онынъ эалисине буюк эйиликлер япты. Сенинъ тойгъа бармакъ мерамынъны мен де бегенем, амма пек сакът ол, эйилик япаджакъ олып, дубарагъа огърама. Озюнъдеки йигитликке базапып, анда мытлакъа Аванеске корюнип алайым десенъ, бу гедже кеч мааллерде Сувдагъкъа буюр. Байрамлыкъ урбанъ да, той бахшышынъ да «Енъи алем» шарап ахырынынъ къаравулында олур. Эр итималгъа къаршы, къаравулгъа адынъы айтма. «Голицин дженапларынынъ эмиринен, сизге Алла мусафири олып кельдим», дерсинъ... Къардашым, сенинъ туткъан ёлунъ юрегимизге чокъ ятмаса да, алидженап ниетлеринъ намуслы бутюн адамларны къувандыра. Биз, гизли-яшырын олса да, санъа гъурурланамыз. Айды, сагълыкънен къал, къардашым...

Экинджи куннинъ сабасы уфакъ виляет шеэри Феодосия узакъ Петроград ве Москвадан, Украина ве Белорусиенинъ чешит ерлеринден, ярым аданынъ деерлик бутюн кошелеринден кельген тасвирий саньат мухлислеринен толып-ташты. Олар арасында гемилерден кийинип-къушанып ялыгъа чыкъкъан денъизджилер де пек чокъ эди. Шеэрнинъ тарачыкъ сокъакъларында чешит бичимлердеки кареталар, файтонлар, джюйрюк атлар екильген талекелер ве саде арабалар пейда олдылар.

Къушлукъ мааллеринде гемилерден атылгъан топларнынъ гурюльтиси этраф дагъларгъа урунаракъ, акс седалары семада янъгъырап тургъан бир вакъытта, бутюн арекет шеэрнинъ меркезиндеки эрмени кильсесине догърулды. Анда киевнен-келиннинъ никях дуалары окъулып башлады. Чевре-четтеки сокъакъ ве мейданларны арабалар, пияделер ве кой-кентлерден кийинип кельген атлы йигитлер сарып алдылар.

Дуа тез битти. Джемаат бири-бирини сыкъыштырып, кильседен чыкъмакъта олгъан къара костюмли, йипек шеритли, бутюн кокюси орденлернен къаплы Иван Константиновичке ве онынъ къолтугъындаки баштан-аякъ ап-акъ кийинген, юзюни йипек мараманен ортькен келинге ёл ачтылар.

Келин-киев даа якъынларда ясалгъан ве шимди кунеш нурларында балкъ-балкъ парылдагъан каретагъа минип, башта олар кочтилер. Шеэр сокъакъларындан чыкъкъандже той джемаатыны азбарларда, чардакъларда, топракъ дамларда топлангъан бинълеркен къадын-къызлар, яш-явкъа, эсли-башлылар, бала-чагъа озгъарды. Олар эллериндеки гуль ве чечек дестелерини, нагъышлы явлыкъ ве чешит ренкли чемберлерни каретагъа козьлеп аттылар. Бир чокълары келин арабасынынъ огюне чыкъып, богъдай ве арпа септилер.

– Иван, бу насыл бир адеттир? – деп сорады каретанынъ пенджересинден бакъмакъта олгъан келин.

– Бу пек дюльбер бир аньанедир, джаным. Олар бизге онъгъанлыкъ, бахтиярлыкъ ве огъурлы омюрлер тилейлер.

Къалабалыкъ той мерасими бираздан чёль ёлуна чыкъып, Файтонлар ве атлылар зынджыр алкъалары киби узанып кеттилер. Энъ арттан джаяв-джалпылар кельмекте эди. Атлылардан бири каретагъа якъынлашып, къойнундан къавалыны чыкъарды ве назик бир давушнен «Бей огълунынъ сарайлары» эзгисини сызгъыртты. Сонъ эшитиледжек тарзда октемли бир сеснен айтты:

– Хатиринъдеми, Аванес агъа?

Шу ан каретанынъ къапысы ачылып, Иван Константиновичнинъ тебессюмли чырайы корюнди. Эльбет, олар той-джыйынларда расткелишкенде, джемаатнынъ риджасынен, бу аваны кемане ве къавалнен чала эдилер. Иван Константинович танышынен селямлашып, къапыны ортеджек арада, козьлерине авлакъта пейда олгъан тоз уйрюми чалынды. Уйрюм джанлы бир ёлакъ киби созулып, той мерасимине догърулды ве чокькъа бармадан, тоз къопарып кельмекте олгъан атлы сечильди. Лякин онъа ич кимсе къулакъ асмады, чюнки Шейх-Мамайда оладжакъ ат къошуларына деп, койлерден эп кельмекте олгъан деликъанлылар той сюрюсине къошулып, башларына ренкли явлыкълар багълангъан атларыны о якъ-бу якъ чаптырып юре эдилер.

Къапы къапалды. Чокъкъа бармадан, башында сачакълы акъ къалпакъ, сыртында къара бурк, патронташлы черкез урбасы олгъан атлы адам каретанынъ янашасына келип токъталды.

– Селям алейкум, Аванес агъа! – къапы текрар ачылды. – Тоюнъыз хайырлы олсун, Аванес агъа! Келин ханым мына бу къызчыкъмы? – деди о козьлеринен онынъ янындаки къызны косьтерип.

Киев бала Алимни эслегенинен, къуванчлы череси бир кереден ап-акъ кесильди.

– Эльбет... эльбет, келин... Мадемуазель Гревс Юлия Яковлевна...

– Хайырлайым, Аванес агъа, адым аткъан топрагъынъызгъа алтын йылдызлар сепильсин, – деп, Алим къойнундаа н топузлы, бем-беяз нагъышлы бир пошу чыкъарып, келиннинъ тизлери устюне джайып къойды.

Каретаны шу ан атлы офицерлер сарып алдылар. Олар сачакълы къалпакълыгъа шек-шубе толу козьлерини балкъылдатсалар да, киевнен келинде теляшланув сезмегенлеринден, субетке къарышмакъны эдебсизлик сайдылар. Айвазовский башыны Алимге созып, эп йыгъылмакъта олгъан атлыларны ишарет этерек:

– Сагъ ол, достум, санъа гъает миннетдарым. Сездинъми, къокъунъны алып, борюлер айланып башладылар? Мукъайт ол, парчаларлар...

Демиден берли Алимнинъ этрафында доланып, онынъ сачакълы къалпакъ тюбюндеки бетини корьмеге тырышкъан арнавутлар юзбашы Ахмед бей Сулейман, къалпакълы адам еринден кочкенинен, янындаки аскерлерге хытап этип: «Алим!» деп багъырды ве атыны деръал онынъ пешинден чаптырды. Онъа бир къач солдат ве офицер даа къошулдылар. Тезден олар ат туякълары тозу ичинде гъайып олдылар. О тарафтан пыштав патлавлары эшитильди.

Чёль бойлап узанып кеткен той мерасими аз бир вакъыт токъталгъан киби олды. Эркеснинъ козю узакълашмакъта олгъан тоз уйрюмлерине тикленди. Теляшлы «Алим» сёзю шемшек тезлигинен бутюн кутьлеге барып етти. Юлия ханым киевден сорады:

– Айтчы, Ваня, бу халкъ неге абдырады? Алим дегенлери ким ола?

– Алим дегенлери, джаным, бу ярым адада йигитлернинъ йигитидир. Тизлеринъ устюндеки пошу онынъ бахшышыдыр. Корьдинъми, манъа той хайырламакъ ичюн, озюни атешке ташлады. Аферин, йигитке!..

Иван Константинович Алимнинъ къуртуладжагъына эмин эди. Шунынъ ичюн де той агъасы вазифесиндеки Серопкъа эмир этти:

– Арабалар кочьсинлер!..

Ёлнынъ ярысы энди кечильген эди. Авлакълардаки тоз думаны авагъа синъип, атлылар козьден гъайып олгъан сонъ, арекет тезлешти: Шейх-Мамайда оларны той зияфети, куреш ве ат къошусы темашалары, артистлернинъ ве чалгъыджыларнынъ чыкъышлары беклей эди.

Алимнинъ пешинден къувып кеткен атлылар кери къайтмадылар. Шейх-Мамай ве Шейх-Али койлери дживарларындан кечеяткъанда излейиджилернинъ артларындан етип кельген беш-он атлы даа оларгъа къошулды. Юзбашы Ахмед бей Сулейманнынъ етекчилигиндеки излейиджилер экишер-учер болюнип, атларыны тараф-тараф чаптырдылар.

Алим юзбашынынъ мерамыны тез анълады, тозлаторуны бар кучюнен айдаштырып, олардан узакълашмагъа тырышты.

Чёль тер-тегиз аланлыкъ эди. Алимнинъ пешинден къалмагъан атлылар энди дёрт бир тарафтан сюрюшип кельмекте эдилер. Лячаре чёльден чыкъмакъ ве онъайтлы ерлерден биринде гизленмек керек эди.

Ниает, Къаракъую, Ишун ве Мелек койлерини кечкен сонъ, авлакъта Къарасув орманлары къарарды.

– Къана, тозлаторучыгъым, тездже ол, анда барып етсек экимиз де раатланырмыз, – деди Алим югенни чекип.

Онынъ козьлеринде кене Юлия ханым джанланды. Эля козьлю, сарышын бетли бу къыз тыпкъы онынъ Сарасына бенъзей. Бою, табиаты, давушы насыл экен? Итимал, онынъ севимлиси киби, Юлия да сёзлерини эзгинен айтадыр. Аванес агъа, акъикъатен, бахт йылдызы тюбюнде догъгъан. Алла оларгъа узун ве муаббет яшайышлар къысмет этсин...

Бирден патлав асыл олды. Сонъ бир даа текрарланды. Экинджи кересинде Алимнинъ сагъ омузына токъмакъ урулгъандай олды. Элини узатып бакъса, пармакълары къанланды. Демек, артындан етеятырлар.

– Ну-о-ну-о! – деп багъырды о аякъларыны атнынъ къурсагъына къакъыштырып. – Ну-о, тувгъанчыгъым...

Атнынъ туякълары ерге тиймегендай олдылар, дерсинъ, учып кете. Лякин излейджилер де ондан узюльмейлер. Олардан бир къачы къуршун месафесине якъынлаштылар, лякин энди атмайлар. Падиша «айдамакъ» тири тутылсын, деген. Алим тозлаторуны оларгъа къаршы бурып, озю атеш ачаджакъ олды, лякин бу мерамдан шу дакъкъасы вазгечип, ёлуны девам этти. «Козьленмеден атылгъан къуршун сокъур бир шейтандыр, аягъына я да къолуна дегиль, юрегине, башына барып сапланыр, – деди о.– Меним антым бар, джаным къыл уджуна асылып къалса да, адам ольдюрмейджем. Оларнынъкини бутюн джанлы махлюкъатны ярадан Акъ Тааля азретлери алсын...».

Мына орман этегиндеки сийрек-сепелек биринджи тереклер. Тезден чытырман эменлик, юкелик, ювезлик башлар. Онынъ ичине кирген сонъ, Алимни тапса алсынлар!

– Ну-о!..

Зорнен нефес алып-бермекте олгъан ат тёпеликке тырмашып башлады. Даа экинди мааллери олса да, куньдюзлери биле чокъ ярыкъ олмагъан орманнынъ ичи энди зифт къаранлыкъ эди. Пытакъларыны ерге саркъыткъан сыкъ тереклер арасындан шорбаджысыны алып бармакъта олгъан атнынъ къопаргъан эр бир шытырдысындан даллар устюнде геджелемеге азырлангъан сурю-сурю къушлар яйгъара къопарып, дёрт бир тарафкъа учушып кетмекте эдилер.

Ёл эп сарплашты. Алим югенлерни бошап, атны сербест къалдырды. Лякин тозлатору адымларыны эксильтмеди, огде, дагълы орманнынъ динка тёпесинде оларны имдат беклер киби, зорукъа берип, ердеки къуру пытакъларны, чалыларны бастырып кечти.

Алим баягъы тынчланды. Излейиджилер, ола билир, онынъ къуйругъындан узюльгендирлер. Олар къаранлыкълашкъан сонъ орманларгъа терен далмайлар. Итимал, дагънынъ экинджи ямачына кечип, оны анда беклейджектирлер. Не исе, къуртулды гъалиба...

Тамам бу арада янашадан арды-сыра эки кере тюфек патлады. Абдырап сескенген ат итааттан чыкъып, козьлери бакъкъан тарафкъа алып къачты. Алим адым сайые онъгъа-солгъа янтайгъан, чалыларны атлап-басып кечкен атынынъ чылгъынлыкънен чапувындан уркип, оны токътатаджакъ олып тырышты. Лякин айваннынъ адымлары сакинлештикче, онынъ акъсагъаны даа зияде сезильди. Алим эгерден ерге секирип тюшмеге меджбур олды. Тозлатору арт аягъындан яралангъан! Тиз къапагъындан тамчы-тамчы къан акъа. Шу саат пычагъыны къынындан чыкъарып, яраны темизледи ве суекке къадалгъан уфачыкъ къуршунны тартып чыкъарды...

Демек, пешинден къалмагъанлар. Озьлери корюльмеселер де, якъын ерлерде олсалар керек.

– Къана, атчыгъым, бир даа давран! Эллерине тюшсек, ярыкъ дюньяны бизге арам этерлер...

Ат «давранды». Лякин ёл энди тим-тикине котерильгенинден, адымларыны зорнен ала ве даа зияде акъсай эди. Алим текрар атындан тюшти ве югенлерни элине алып, оны озь пешинден етекледи.

Не исе, орталыкъ ярыкълашкъан киби олды. Батмакъта олгъан кунеш даиресининъ ярысы къаршыдаки дагънынъ артында эди. Огден бакъмасы биле къоркъунч олгъан «Кеткен къайтмаз» учурымы. Онъ къолда ямачтан энильген къаялыкъ бар. Алим оны яхшы биле. Тозлатору пек сакът бир айвандыр, бельки атыны андан тюширир. Лякин Алим кестирмеге догърулаяткъанда, орман ичинден къаба бир давуш къопты:

– Къыбырданма, атарым! Сени къамачавгъа алдыкъ, къапкъана тюшюрдик. Санъа диёрым, беяу тегин дур, ёкъса джанынъ иблислерге гедип, бурада тек лешинъ къалыр.

Алим кене аткъа секирип, кери айланып бакъты.

Оны чевре-четтен он бешке якъын силялы атлы сарып алгъан. Бу ерлерни олар да яхшы бильселер керек, учурымгъадже пешинден келип, оны тузакъкъа тюшюргенлер!

– Ахмед бей, мен къоркъакълар сюлялесинден дегилим. Къана бакъайым, элинъизден кельсе, мени тири тутунъыз! – деп, Алим атны юзбашынынъ устюне чаптырды.

– Гебертирим! – деди юзбашы пыштавыны учь кере авагъа патлатып. – Сонъки эки къуршун сенинъкидир. Теслим ол!

Атлылар тюфеклериндеки сунгюлерни азыр тутып, Алимни тар бир даире ичине алдылар.

– Ёкъ, атамазсынъыз! Падишанынъ, «айдамакъны тири тутунъ», деген эмирини козюнъиз огюнде бозам! – деди Алим ве омюринде биринджи кере къамчысыны тозлаторунынъ къабыргъасына шыплады.

Ат, ог аякъларыны юкъары котерип, джанавардай айкъырып алды.

– Ну-о! – деп къычырды о ачувнен ве къамчысыны авада сызгъыртып, атны учурымгъа догъру айдады.– Ну-о!..

Силялы арнавутлар буз-бузлап къалдылар. Неге огърагъаныны бильмеген айван чылгъын бир сурьатнен огге чапып, Ахмед бей:

– «Беяу, сен не япиёрсынъ?» дегендже, ат да, онынъ сыртындаки Алим де учурымдан ашагъы учтылар...

Атлылар учурымнынъ огюне келип, ашагъыда тим-тикине котерилип тургъан къоркъунч къаяларгъа, олар арасындаки оюкъларгъа, юкъарыдан зорнен сечильген ташлы дередеки озенге бакътылар. Юзбашы, ниает, озюне келип, тедитли бир давушнен айтты:

– Гиделим, ушакълар, онынъ фатиасы энди окъулулды. Эджель олюми дарагъач дейиль, бурада эмиш...

Эртеси куню акъшамы къойларны яйля сырымындан къошкъа таба айдагъан Садриддин акъай авада къайнашкъан ве гъаргъылдынен дереге энип, деръал юкъарыгъа котерильген къартал, къузгъун ве къаргъа сурюлерини эслеп, айретте къалды. Аджеба олардаки бу «байрамнынъ» себеби не экен?

Къойлар къошкъа къайткъанда сырымдан чыкъмайлар, елинлеринде топлангъан сютнинъ сагъылып алынмасына ашыкъалар. Оларны сюрюнинъ огюндеки серке алып бара.

Садриддин акъай артындан келеяткъан эгерсиз джюйрюкке атланып, оны къыр устюнден дереге чаптырды. Анда, акъикъатен, «зияфет байрамы» девам этмекте эди. Уфакъ-тюфек леш парчаларыны чёкчилеп, агъызларына алгъан онларнен кийик къушлар авагъа котериле ве оларнынъ ерине башкъалары келип къона эдилер. Насылдыр бир балабан айваннынъ бем-беяз суеклери анда-мында обаланып ятмакъта. Сыгъындыр, деген фикирге кельди о. Бу айван авджыларнынъ тазы копеклери я да борюлер къувгъанда, учурым башына чапып келе де, къоджаман кевделерининъ сурьатыны токътатып оламагъанларындан, андан ашагъы юварланып кетелер.

Бойле фикир этеяткъанда, онынъ козьлерине суек обасындаки эгер илишти. О яп-янъы ве алтын кульсемли эди. Бойлеси тек байларда ола. Оларны Багъчасарай къайышчылары ве демирджилери япалар. Демек, бу айван сыгъын дегиль, эгерли ат экен. Я онынъ саиби къайда?

Эр ер ташлыкъ ве къаялыкъ эди. Хусусан баарь ве яз айларында, ягъмурлар кесилип, топракъ къурып башлагъан бир вакъытта, «Кеткен къайтмаз»нынъ афы таш-топрагъы шувулдынен дереге акътарылып тюше. Онынъ дикъкъатыны учурымдаки къалын кевдели екяне чамнынъ къуру пытагъына асувлы беяз сачакълы къалпакъ ве къызыл къангъа боналгъан сиври къая джельп этти. Якъын барып бакъса, къулакъларына агъырдан эшитильген инълевлер чалынды. Кимдир, джан берип чекишмекте эди. Садриддин акъай къая астындаки джанлы джесетни эслеп, авучларыны бетине кетирди, фатиа окъуп, таш тюбюнде серилип яткъан адамгъа шуфледи. Бундан сонъ кене джуйрюкке атланып, чобанларгъа етип кельди.

– Акъайлар, тез олынъ, дереде бизни кечинеяткъан адам беклей...

Орталыкъкъа къаранлыкъ тюшкен эди. Хастаны тери яйым устюне къойып, къошкъа алып кельдилер.

Онынъ бети, парча-кесек олгъан бурки ве черкез урбасы къан ичинде эди. Чал сакъаллы одаман оджакътаки атеш ярыгъында козьлерини хастадан алмадан, Садриддинге буюрды:

– Къардашым, санъа айтаджагъымны замет сайма. Башлагъан эйилигинънинъ сонъуна чыкъ. Мына шимди Багъча-Эли коюне барып, табиб Аджы-Муратны мында чагъырып кель. Хастанынъ алы пек мушкюль. Намлы бир адам олса керек. Джаны къуртарылса, табиб пара, сен де севап къазанырсынъ...

Одаман бардакътаки джыллы сувнен хастанынъ бетини ювды, онынъ ачыкъ агъызына бир къач къашыкъ ёгъурт тёкти. Сонъ, чобанларнынъ ярдымынен, онынъ буркини чыкъарып, озюнинъ тёшегине яткъызды.

Хаста эп инълемекте эди. Онынъ вазиетине юректен аджыйгъан одаман, яш йигитнинъ башы уджундан чекильмеди. Вакъыт-вакъыт онынъ агъызына сув тёкти, уфакъ кесечиклернен къой къаймагъы къаптырды. Хаста бир къач кере юткъунгъан киби олды.

Сабанынъ ильк хоразлары чалгъан ве чобанлар сюрюлерни отлакъларгъа айдагъан бир вакъытта, Садриддин акъайнен табиб етип кельдилер. Аджы-Мурат акъай хастанынъ огюнде тиз чёкип, онынъ юзюне бакъкъанынен, теляшлы бир давушнен къычырып алды:

– Алим!!!– ве эгилип, онынъ набызыны динъледи. – Шукюрлер олсун, сагъ экен. Я сиз оны къаерден таптынъыз?

– Дереден алып кельдик, бичарени, – деди одаман. Итимал, учурымдан йыкъылгъандыр. Табиб эфенди, бу йигитнинъ Алим экени керчекми?

– Кечкем башкъасы олгъайды, языкъ ки, онынъ озюдир... Бир къач кере козьме-козь корюшкен ве субетлешкен эдик. Тюф-тюф, энди не ишлейик экен? Чобанларгъа айтынъ, агъызларыны килитлеп тутсынлар. Бу ер Тёбенкой къошу дегильми?

– Эльбет, Джелял мырзанынъ къошыдыр, – деди Садриддин акъай.– Амма биз оны учкъан къушлардан да козь бебегимиз киби сакълап тутармыз,

– Бугуньден кечи ёкъ, хастаны башкъа бир къошкъа авуштырайыкъ, Джелял мырзагъа къурбан олмасын.

– Табиб эфенди, бизни ынджытманъыз, мутерем къонагъымыз озь аякъларынен чалаштан чыкъмагъа ярамагъандже, оны ич бир кимсеге эманет этмемиз, – деди одаман кесен-кес.– Замет акъкъынъызны озюмиз тёлермиз. Алим аякъкъа тургъан куню сизге элли къоюм элял олсун! Бойледже, Алимни тедавийлемек сизден, оны къорып тутмакъ бизден олсун. Анълаштыкъмы?

– Къана, ярдым этинъ, хастаны союндырып бакъайым, суеклеринде къырыкъ-чыкъыкъ ёкъмы экен...

Табиб «бельгисиз бир ерлерде» къаладжагъыны айны шу Садриддин акъайнен къарысына бильдирип, ярым айдан зияде бир вакъыт къоштан чыкъмады. Онынъ эр бир риджасыны чобанлар ишмарындан анълай ве шу ан ерине кетире эдилер. Шукюрлер олсун, Алимде сыныкъ-чыкъыкъ тапылмады, лякин бедени пек эзильген. Табиб оны чантасында кетирген иляджларнен, чобанларгъа джыйдыргъан махсус отларнен тедавийледи. Олардан базыларыны сувда къайнатып, хастанынъ беденине окъалап сильди. Геджелери эки кере Симферопольге атнен барып, эски танышы Вадим Мердиевичнен корюшти, эзикликни тез яхшы этюв хусусында онынънен акъыл танышты, ондан чешит иляджлар алды, лякин хастанынъ адыны анъмады. «Чокъ балалы факъыр бир адам былтыр сырыкънен джевиз къакъкъанда он беш саженлик теректен йыкъылып, бир оджакъ баласынен ач-зелин къалдылар,– деди.– Элимден кельсе, ярдым этеджек олам».

Аджы-Мамут акъай теджрибели бир табибдир. Оны аскерге чагъыргъанда арбий госпитальде хызметчи оларакъ къалдыргъан эдилер. Табиатынджа мискин, лякин айны вакъытта атик ве зекий олгъан бу генчни, арадан ярым йыл кечмеден, Вадим Мердиевич озь янына ярдымджы этип алгъан эди. Йигирми йылгъа якъын бир вакъыт агъа-къардаш олып, берабер чалыштылар. Бетлинг нуфузлы адамларнынъ эвлерине чагъырылгъанда, палаталардаки агъыр хасталарны шахсен онъа ишана эди...

Алимнинъ хасталыгъы агъыр кечсе де, къошкъа тюшкенининъ учюнджи акъшамы эси башына кельди.

– Мен къайда булунам?– деди о шашкъын бир давушнен.

Шу ердеки табиб даа деми миндерге чёкип, бир чырымлыкъ юкъугъа кеткен эди. Хастанынъ чокътан бекленген давушы онынъ юрегине дерман мельэми олып тёкюльди.

– Тедитленме, къардашым, сен достларынъда булунасынъ.

– Аджы-Мурат агъа, сизни сесинъизден таныдым.

– Меним, къардашым... Сени тедавийлемеге, аякъкъа турсатмагъа кельдим...

Къош ичинде перде чекип, Алимни онынъ артына ерлештирген эдилер. Перденинъ огюне исе къарт одаманнынъ озю ятты, гуя «хаста» экен, табиб мында онынъ ичюн кельген. Куньдюзлери яйлянынъ чешит кошелеринде олгъан чобанлар озьлерининъ аиле азаларыны биле къошкъа къоймадылар, кетирильген емеклерни ёлда къабул этип, оларны кери къайтардылар. Акъшамлары исе бу емеклернен Алимни сыйладылар, онынъ янында топланып, къавал чалды, чынъ-мане айтып, озьлерине коре оны эглендирдилер. Алимни ят козьлерден къорумакъ, аякъкъа турсатмакъ ве атландырмакъ оларнынъ екяне мерамы ве макъсады олгъан эди. Мына бу самимий къайгъырув ве яйлянынъ темиз-пак, сагълам авасы, табибнинъ гедже-куньдюз демей ичирип ве силип тургъан иляджлары Алимге кунь-куньден тендюристлик ашлады, мучелерини гъайрыдан арекетке кетирди. Онынъ манълайындаки ве омузларындаки эзиклик яралары да сонъки кересинде безлерни денъиштиргенде тегизленген ве морлукъларыны джойгъан эдилер.

– Къатыкъны мадденъ алгъандже аша, къардашым,– деди табиб.– Къой ёгъурты энъ яхшы мельэмдир. Экиде-бир къаймакъ да къап. Оны даа шимди сют устюнден алып кельдилер. Иримчик, кобюк, пенирбаш да пек файдалыдыр. Бойле емеклерни Исвеч сарайларында шифалангъан зенгинлер де корьмейдирлер.

Арадан къарарнен эки афта кечти дегенде, шу куннинъ сабасында Алим тёшектен турып, балабан къошнынъ ичинде адымлап башлады.

– Башынъ айланамы?

– Ёкъ!

– Чапып бакъчы!

Чапты. Къош тёрюндеки бир къач джампи метини атлап кечти.

– Аферин, санъа! Тамиринъ битти гъалиба,– деди табиб джошкъунлыкънен.

– Биткен олса, манъа мындан деръал зувмакъ керек.

– Къонакъбай одаман разы олурмы?

– Мында мени чобан этип къалдырмакъ истейми?– деди Алим шакъанен.

– Ёкъ, чобан дегиль, сюрюсиндеки озь къойларыны санъа асабалыкъ къалдырмакъ истей. Онынъ да озюне коре дерди бар: эвлят къуванчы корьмеген – бутюн омюр баласы олмагъан. Эльбет, инсан ичюн бу да чекильмез бир фаджиадыр. «Огълум догъып дегиль де, къошкъа озю кельди. Къайыл олса, онъа той-дюгюн япып, киевге келинни озь эвиме тюшюрир эдим»,– деп хаяллана.

Алимнинъ хатиринден Сара келип кечти.

– Одаман пек алидженап бир къарт экен. Лякин, не япайым, мени дагълар, яйлялар, орманлар, мырзаларнынъ тобулгъысы астында инълеген къара халкъ беклей. Тынч омюрге къайтмагъа ёлум бир тамам кесильди. Кене туткъан ёлумнен кетерим. Бугуньден кечи ёкъ, манъа Джелял мырзанынъ къашкъыр ювасындан – Тёбенкой топрагъындан чыкъмакъ керек.

Шу куню акъшамгъа таба койден одаман къайтып кельди. Алимге деп, бир тулуп къымыс кетирген. Къонакънынъ кетеджегини эшитип, кейфи пек яман бозулса да, оны тетик ве тендюрист, кийинген-къушангъан бир алда аякъ устюнде корип, чокътан эвлядыны беклеген бабалардай къуванды. Демек, Алим кене аткъа минеджек, кене зенгинлернинъ отьлерини патлатып, ёкъсулларнынъ козьяшларыны силеджек!

Ятсы мааллеринде одаман мусафирлерге ве чобанларгъа бирер мешребе къымыс улештирип, эрте-ярыкъ ятмаларыны, сабагъа якъын Алимни озгъармаларыны теклиф этти. Озю исе джылкъыдан кетирильген джюйрикни эгерлеп азырламакъ ичюн, къоштан чыкъты. Мас-мавы кок къуббеси алтын йылдызларнен безенген эди. Орталыкъ чым-чырт. Кимерде бир чырчырмазинлер чырылдап алалар. Лякин ат эгерленген арада, къартнынъ мергин козьлерине дере беттен келеяткъан къаралты чалынды. Мегер, Абдуразакъ экен. Джелял мырза оларгъа бир чанта фурун янтыгъы ёллагъан.

– Абдуразакъ, яйлягъа бойле кеч мааллерде кельмей эдинъ де?

– Мырзам зорлады,– деди бала ве къошкъа таба адымлады.

– Токъта! Анда сенинъ ишинъ ёкъ, чобанлар юкълайлар.

– Табиб Аджы-Мурат агъа мындамы? Мырзамнынъ башы пек яман агъыра экен, оны чагъыртты.

– Табибнинъ мында не иши бар? Аллагъа шукюр, эпимиз сагъ-селяметмиз.

– Ёл тедаригинъиз бар, гъалиба?

– Борюлер чокълашты, Абдуразакъ. Сюрю-сюрю олып, къошкъа «мусафирликке» келип кетелер. Атланып, бу гедже оларны авлайджакъ олам.

– Я мырзам берген тюфегинъиз къайда? Къашкъырларны сопанен авлайджакъсынъызмы?

Одаман сертейген киби олды:

– Сен бала, яш олсанъ да, чокъ шей бильмек истейсинъ. Ашыкъма, дюньянынъ къач буджакъ олгъаныны даа огренирсинъ. Къана, элинъдеки чантаны бер де, джойыл мындан!

Абдуразакъ кетти. Чобанлар оны, пек огъурсыз ве ошекчи бир бала, деп билелер.

Къарт хавфсырагъан бир алда къошкъа къайтып кирди. Анда-мында серилип яткъан чобанлар къатты юкъуда эдилер. Перде артындаки Алим къолларыны джайдырып, акъырындан нефес алып-бермекте. Одаман элиндеки чыракъны онынъ бетине кетирип, мусафирнинъ чересине сукъланувнен бакъты. Даа эки афта эвельси онынъ къан ёлакъларынен, мор бенеклернен, яра тамгъаларынен аялангъан эсмери юзюндеки чатма къашлары, окъ киби къатайып тургъан кирпиклери, ортасындан аз бучукъ къамбырайгъан тегиз бурну ве инджечик, мойса киби юкъары котерильген сия мыйыкълары онынъ сымасына джесарет, себат, къаттылыкъ ве айны заманда дюльберлик чизгилери ашламакъта эдилер. Къартнынъ бутюн анълы омюри мына бойле бир эвлятны арзламакънен кечти. Оны биринджи кере корьгенде, Алим къан ичинде олгъанына бакъмадан, не исе огълум озю сюрип кельди, серсериликтен безгендир, бельки менде къалыр деп тюшюнген эди. Лякин хаялий арзусы кене бошуна чыкъты. Не япаджакъсынъ, баш язысы эвлятсызлыкъ экен. Бу йигит дегенинден къайтмагъан бир зат экен...

Одаман чыракъны къона устюнде къалдырып, кене азбаргъа чыкъты ве черенден бир сенек пичен алып, атнынъ огюне къойды. Бу айванны тай экечте эки йыл эвельси оны къомшусындан беш къойгъа алып, джемаат джылкъысына къошкъан эди. Демек, Алимге къысмет экен. Элял олсун!

Кенъ-къулан чёльде бири-бирине суйкенип яткъан къойлар къабир тынчлыгъы ичинде эдилер. Оларны борюбогъарлар къаравуллайлар. Борю къокъусыны сездилерми, шу ан яйгъара къопарып, чобанларны уянталар, озьлери де ябанийлернинъ артындан къувып кетелер.

Саарьгедже даа баягъы вакъыт бар. Къарт ешиль отларгъа чёкип, бир чырым юкъу аладжакъ олса да, «ернинъ де къулагъы бар, бу пич бала мында нафеле кельмегендир»,– элесленювинен башыны ыргъагъына эгип, аякъ устюнде ойларгъа далды. Пек инат адам экен бу табиб, деп, кулюмсиреди. Хызмети ичюн адалгъан бир къач къойны бугунь онынъ эвине айдайджакъ олса да, Аджы-Мурат «ёкъ» демектен вазгечмеди. «Алим халкъ огълудыр. Хызметим онъа элял олсун», деди. Ойле амма, атылгъан окъ, берильген сёз кери къайтырмы? «Саба ола – хайыр ола, къойларны эвине озюм айдап барырым...».

Бирден копеклер авулдап башладылар. Одаман не экен деп, бейутлик абайсызлыгъындан айынгъан арада, кимлернинъдир кучьлю къоллары онынъ башына къасыр чувал сокъуп, ерге авдардылар. Шу ан къошта шамата къопты. Яткъан ерлеринден секирип тургъан чобанлар гедже къаранлыгъында къошкъа сокъулгъан силялы адамларнен пат-кут дёгюшип башладылар. Олар чокъ олсалар керек. Копеклер чалаш этрафындакилерини таламакъта эдилер. Вайылтылар, тюфек ве пыштав патлавлары эшитильди.

Чувалдан чыкъкъан одаман атнынъ башындан джетип, чалашкъа ашыкъты ве бутюн кучюнен къычырды:

– Огълум, эгерли ат сени беклей!

– Огълунъ кимдир? Алим айдамакъ дегильми? Эмир этем, къутургъан итлерни тий?

Оларнынъ козьлери чатышты. Къаба сесли адам Джелял мырза Кипчакский эди!

– Ёкъ, тыймам! Олар къошны борюлерден къоруйлар. Эй, копеклерим, парчаланъыз бу езитлерни!

Джелял мырзанынъ къуршун башлы тобулгъысы салмакънен къартнынъ башына тюшкенинен. бичаре ихтиярнынъ аякълары букюлип, кевдеси ерге серильди.

– Итке ит олюми!– деди мырза ачувнен.

Чалаштан, кимнинъдир элинден къуртулып, Алим чапып чыкъты. Ерде яткъан къартны корьгенинен, къамчысыны беш-алты кере ачувнен Джелял мырзанынъ энъсесине шыплап, аткъа секирип минди.

– Бу пейидир. Къалгъаныны бир даа корюшкенде алырсынъ. Ну-о!..

Лякин Алимге дегенини япмакъ насип олмады. Мырзанынъ айдутлары, олар пешинден етип кельген юзбашы Ахмед байнынъ башкесерлери атны къуршунлап, ондан авдарылып тюшкен Алимни къамачавгъа алдылар. Эль-аякъларынен афакъанлы къаршылыкъ косьтермесине бакъмадан, бир сюрю мазаллы адам оны къайышларнен ормалап, екильген арабанынъ устюне ташладылар.

Танъ энди агъармакъта эди. Орталыкъ кене тынчлыкъ ичинде къалды, чюнки копеклер атылгъан, чобанлар исе багъланып ташлангъан эдилер.

Арабанынъ янашасына Саранынъ агъасы Юсуф ве Джелял мырза келип токъталдылар.

– Тутулдынъмы, гайдамакъ?– деди Юсуф къуванчнен пельтекленип.– Сар-ра эрге чыкъакъаджакъ, онынъ къоджа-джасына сенден селям айтайыммы?

– Пейинъни алдым!– деди къуванчыны тыйып оламагъан Джелял мырза къанлы козьлерини Алимге тикип.– О бир дюнъягъа кетеджексинъ, санъа борджлу къалмайым, гуняхтыр, мына буны да менден ал!– деп, Алимнинъ янагъына шамарыны чертти.

Бель устюнде яткъан Алимнинъ бутюн кевдеси сарсылып, череси ком-кок кесильди.

– Багълы адамны урмагъа утанмайсынъмы, къоркъакъ мырза?– деди о тишлерини гъычырдатып.– Къуртулдыкъ деп, къуванма. Меним ериме юзлернен, бинълернен Алимлер атланып, ананъызны-олюнъизни айдарлар.

Араба кочьти. Оны суньгюлерини азыр туткъан юзлернен арнавут гонъюллилери ве Джелял мырзанынъ баштакълары озгъардылар...

Шу куннинъ сабасында Джелял мырза алтыпатыны кок юзюне патлата патлата, губернаторнынъ сарайына етип кельди. Атындан секирип тюшкенинен, азбар бекчилерине:

– Губернатор азретлерине алельхусус ишнен кельдим!– деп, къапыгъа догърулды.

Бекчилер оны таный эдилер. Лякин сарай камердинери яш офицер онынъ ёлуны кести:

– Олмаз! Дженап азретлери кийинелер!

– Мен яшырын кенъешчийим,– деди о джошкъун бир давушнен ве ичери сокъулды.

Губернатор дон аскъыларыны омузларына кечирмекте эди. Къапы тарсылдасындан абдырап, артына айлангъанынен, томбул янакълы мырзаны корьди.

– Не олды? Кене маджаргъа екильдинъми?

– Алим айдамакъны озь къолларымнен якъаладым, дженап азретлери!

– Къайда о?

– Бастырыкъта.

– Тирими?

– Шимдилик тиридир. Эмир ойле эди.

– Яхшы, чокъ яхшы!– деди севинчинден делиреязгъан Пестель ве челик тумбадан бир десте акъча чыкъарып, мырзагъа узатты:

– Магъарыч!

Джелял мырза параны алмады.

– Дженап азретлери, ярарлыгъым ичюн манъа дворянлыкъ унваны ве азиз Александр орденини ишандыргъан эдинъиз.

– О да олур. Падиша алийлерининъ ферманыны бекле. Озюнь де низамлы ол, шарап ахырларындаки метилерни ёлгъа чыкъартып, кене баштакълыкъ япма. Айды, огъурлар ола...

Зат азретлерининъ одасына сынъырсыз шадлыкънен сокъулып кирген мырза, андан къайнакъ сувда джибитилип тинтильген тавукъдай чыкъты. Губернатор исе кийинип-къушангъан сонъ къавалты емегине чыкъмадан, догъру департаментине кетти. Анда полис ве жандармерия идарелери башларыны деръал кендине чагъырмаларыны эмир этти. Онынъ фикириндже, айдамакъны бастырыкъта дегиль де, эр итималгъа къаршы, шеэр дживарындаки демир къошукъкъа къапап, айны шу полис ве жандарм башлыкъларынынъ шахсий козетювлеринде тутмакъ керек эди. Эгер айдамакъны бир даа къолдан къачырса, оны тек губернаторлыкътан дегиль, бутюн унванлардан махрум этеджеклери шубесиз эди. Ёкъ, деди о, Ахмед бейнинъ башкесерлери Алимнинъ джанына кефиль олмасалар да, джанийнинъ тенине къуш биле къондурмазлар.

Губернатор бойле бир хулясанен озюни тынчландырып, язы столу башындаки креслогъа келип отурды. Огюне бир табакъ туралы акъ кягъыт чекип, къанат къалемге узанды.

Онынъ мына шимди догърудан-догъру падиша алийлери Николай Павловичке язаджакъ рапорты къуп-къуру эмиллерни тасвирлев дегиль де, уруш мейданында къазанылгъан буюк зафернинъ козьайдын байрамыдай янъгъырамасы керек эди.

Губернатор падишанынъ улулыгъыны ве къолу астындаки къулларынынъ онъа садыкълыгъыны энъ кучьлю сёзлернен тарифлеп ярым саифени къаралап чыкъкъан сонъ, Алим меселесине кечти. «Дженап алийлерине малюм олгъаны киби, чокъ вакьытлардан берли ярым адада къарабаджакъларны къозгъагъан, барлыларгъа гедже-кундюз аман бермеген Алим Азамат огълу, зор-белянен олса да, ниает якъаланды. Онынъ екяне таянгъычы авам халкъ эди. Мына шу халкъкъа баштакълыкнынъ акъибетини ве хулясасыны косьтермек ичюн, макеме шериенинъ о сагъ экечте чыкъаргъан къарары муджиби, джеми джемаатнынъ козю огюнде, айдамакънынъ бойнуны дарагъач ильмегине кечирмек къарарына келинди. Падишалыкъ буюк бир резалеттен даа къуртулды...».

Мектюбининъ сонъунда о эки сатыр даа къошып, бу иште алельхусус хызметлери ичюн, Джелял мырза Кипчакскийге ве юзбашы Ахмед бей Сулеймангъа задекянлыкъ унванлары берильмеси ве оларнынъ орденлерден мукяфатланмасыны риджа этти.

Бундан сонъ стол устюндеки алтын кумсемли кучючик зильни элине алып, оны сурекли тарзда чынъылдатты.

– Дженап азретлери, эмиринъизге азырым!– деди ичери кирген кятип тим-тикине къатып.

– Буны деръал темизге чектир.

– Баш устюнде! Багъышланъыз, дженап азретлери, сизни деминден берли полис ве жандарм башлыкълары беклейлер.

– Кирсинлер...

Кене дарагъач тикленди. Симферопольде яшагъан бей ве мырзалар, задекян ве базиргянлар акъшамлары бала-чагъаларыны файтонларгъа, рессорлы арабаларгъа ве енгиль талекелерге юклеп, дарагъачны сейир этмеге кетире ве оларгъа айдамакънынъ сергузештлери акъкъында чешит къоркъунч масаллар айта эдилер. Башкъа темашалары олмагъан шеэр ичюн бу да бир эглендже эди.

Бабасындан гизли мында бир къач кере Сара да келип кетти, лякин бекчилер оны бастырыкъкъа якъын биле къоймадылар. Алим бу бастырыкъта олмаса да, полис хадимлери Сараны арбий арабанен эвлерине озгъарып, бир даа итаатсызлыкъ косьтерсе, зиндангъа ташланаджагъыны айтаракъ, бабасыны тенбиледилер.

Алимнинъ кене якъаланмасы ве бастырыкъ мейданында гъайрыдан дарагъач тикленгени хабери ярым аданынъ энъ чет-буджакъ кошелерине, джарлы ве барлыларнынъ эр бирининъ эвине барып етти. Олар къоджаман дюньянынъ кучюк бир кесегинде, бир топрагъында яшасалар да, андаки мазлумларнынъ башлары кене тёбен алынды, агъызларыны юмып, талийлерине лянет окъудылар, залымлар исе, санарсынъ дженнетке ёлланма алгъанлар, кене шераметликлерине берилип, зияфет софраларыны донаттылар, дервизалар, ат къошулары яптылар, барып-келювлери, къонушувлары чокълашты. Ярым аданынъ эки къутубгъа болюнгени, халкъ кутьлелери арасындаки барышылмаз зиддиет даа кескин сезильди...

Бинъ секиз юз къыркъ докъуз сенесининъ къарлы-боранлы ноябрь куню. Бастырыкъ мейданында джеллятнен берабер учь солдат пейда олып, эллериндеки куреклернен дарагъачнынъ тюбюни къазгъалады ве оны ерге авдарып йыкътылар, багъаналарны парча-парча бычып, арабагъа юкледилер.

Аджеба не олды? Екъса...

Алимнинъ къапалмасына баягъы вакъыт олгъан эди. Шу куннинъ сабасында дженап азретлери резиденциясына келип, кабинетине киргенинен, кятип онынъ элине мум могюрдеклернен тамгъалангъан балабан бир пакет туттырды. Падиша алийлери Николай Павловичнинъ бу мектюби шахсен онынъ адына эди. «Не исе, джевап кельди!» деп, енгильден нефес алды о ве башыны кятипке котерди:

– Муфти Сеит-Джелиль дженапларына хабер этинъ, айдамакъкъа озьлериндже фатиа окъуп, оны о бир дюнья ёлджулыгъына азырласынлар.

Пестельнинъ къуванчы пек буюк эди. Не демек олсун, бу джевапны ярым айдан зияде бекледи. Демир къошукъта тутулгъан мабюсни юзлернен бекчилер къаравулласалар да, айдамакъ ичюн сычан тешиги биле бинъ алтын олгъан бир вакъытта, бу ишке шейтан къарышыр, деп, геджелерини юкъламай кечирди. Ниает, мабюснинъ акъибети кельди, тек амини къалды.

Зат азретлери столдаки орьнекли пычачыкъны алып, пакетни агъыр-сабыр ачты, чюнки махкеме шериенинъ къарары такъдирленгенине эмин эди. Лякин мектюпнинъ энди биринджи сатыры оны шемшек ургъандай сарсытты. Анда: «Алим къатиль дегильдир, омюринде ич бир адамнынъ джанына къасд эйлемеди», денильген. Аджеба асмакъны-кесмекни чибин ерине корьген падиша алийлерине не олды, деп кедерленди о. Сонъ, озюне келип, окъувыны девам этти: «Эмир этем, башкъаларына ибрет олмасы ичюн, айдамакъ Алим Азамат огълу беш юз солдат арасындан, алты кере кечирилип, онъа учь бинъ чубукъ урулсын ве бундан сонъ Балтыкъ денъизиндеки Аланд адаларына эбедий каторга ишлерине айдалсын».

Мектюпни ачкъанда чырайына къар ягъгъан губернатор, бирден къахкъаха къопарып кульди. «Догъру! Пек догъру, падишайым! Дарагъач къолай шей, джаны бир кереден чыкъар, оны котеклеп ольдюрмели. Каторгасыны джеэннемде кечирир».

Падишанынъ эмиринде Джелял мырза ве юзбашы акъкъында сёз ёкъ эди...

Дарагъачнынъ йыкъылмасы эфкяр умумиеге язнынъ чиллесинде къуракъшып къалгъан ашлыкъ занына чертильген серникдай тесир этти. Акъшамгъадже бу хабер бутюн шеэрни айланып, узакъ дживарларгъа туташып кетти. Онынъ себебини эркес озюндже тарифледи:

– Падиша олюм джезасыны имзалайджакъ куню сагъ тарафындан тургъандыр, – деди бирлери. – Солакъай олгъанындан эр кунь сол тарафындан тура ве ялынъыз «олюм» деген эмир чыкъара экен. Шу куню исе...

– Мартавал окъума, Сейдамет. О пезевенк башкъа сёз бильмей. О бир дюньягъа ёл пек кеништир, асмасалар, атарлар, кесерлар, къой киби юварлатып соярлар, эписи бир дегильми?..

Бастырыкъ мейданындан дарагъачнынъ алынгъаныны акъшам базары эшиткен Джелял мырза, деръал атланып, ятсы мааллеринде койден шеэрге – муфтининъ эвине келип етти. Балчыкълы этиклеринен къонакъ одасына сокъулып, килим устюнде наргиле тютетмекте олгъан Сеит-Джелиль эфендиге селямдан эвель ачувлы суалини берди:

– Айтчы эфендим, падишалыкъта джеми джемаатымызны, мусульман умметини резалетке чевирген бу масхаралыкънынъ сонъу-ахыры оладжакъмы? – деп алып кочьти. – Ёкъса, онынъ кене къачмасыны беклейсинъизми? Махкеме шериенинъ къарарына не олды? Сизден сорайым, дарагъач къайда?

Сеит-Джелиль эфенди бу асабийликнинъ себебини яхшы анълай эди, чюнки Алим эркестен зияде Джелял мырзагъа къылынды. Ресуль эфенди киби хас душманны да делиханеден шу айдамакъ къачырды.

– Тынчлан, Джелял мырза, эр шей ёлунда! – деди муфти сакин бир давушнен.– Джума куню фатиасы окъуладжакъ. Сен чамурлы этиклеринъни чыкъар да, эйиси дивар ястыкъларгъа ясланып отур. Къаймакълы емен къавесинден сонъ, бирер мешребе козьайдын баш-бузасы сюзермиз. Губернатор азретлери бугунь саба падишадан эмир алгъан, анда дениле ки...

Анда денильгенлер ресмий мемурларнынъ ве ярым аданынъ чешит дживарларына ёлланылгъан махсус эльчилернинъ тырышувынен, бутюн джемааткъа белли олды. Шеэрдеки устаханелернинъ ве якъын ерлердеки топракь саиплерине джума куню эалини «темашагъа» айдап кельмелери эмир этильди. Мына шу куньлерде авам халкъ арасында озьлюгинден аджайип бир арекет къозгъалды: эр шей парагъа сатылып алынгъан бу дюньяда мегер чубукълар да парагъа алынадыр, деп тюшюнген мераметли адамлар тапылды. Эйи тилекли бу эмиш-демишлер деръал къанат керип, тез арада узакъ-якъын шеэрлерге, кой-кентлерге барып етти. Эр ерде акъча джыюв башланды. Гонъюллерден къопкъан беш-он капиклер: «Алимге элял олсун!» сёзлеринен джемаатчы адамларгъа бериле, олар исе бу параларны аман шеэр ве виляетлердеки полис-жандарм идарелерине теслим эте эдилер. Айткъанларына коре, энъ чокъ параны севастополли Кузьмин андаки рус денъизджилери ве балыкъчыларындан топлагъан.

Джумагъадже учь кунь даа бар эди. Шу куню Усеин уста Къарасувбазарда бутюн мааллелерни доланып, козь батыргъан адамларындан йигирми кумюшлик бир чанта бакъыр ве кумюш акъча джыйгъан сонъ, шу куннинъ акъшамында Бабахайнынъ сарайына кетти.

Сара кене тёшекте экен. Иш пек аджеле олгъанындан, ятсы мааллеринде, Ниярнынъ ярдымынен, гизли-яшырын Саранынъ одасына кирди. Сарарып, даа зияде инджерип-арыкълап къалгъан дживан къыз Усеиннинъ давушыны эшиткенинен, абдырап уянды. Чубукъ уруладжагъы хаберини онъа агъасы – Юсуф кетирген.

– Ольдюреджеклер! Джаныны ёкъсуллар ичюн феда эткен алидженап батырны ботен ерде ёкъ этеджеклер. Айт Усеин, бунъа мен насыл тёзерим. Я анасы Кериме татай...– деп юрек сызлатып агълады Сара.

Нияр къапыны ортип, онынъ янына келип отурды.

– Къычырып агълама, джанчыгъым, дуярлар, эркес эвдедир.

– Сара ханым, мен сизге ишнен кельдим, – деди Усеин.– Алимге уруладжакъ чубукъларны сатын алмакъ ичюн эр ерде пара топлайлар. Мен де Къарасувдан йигирми кумюш джыйдым. Бельки...

Сара бель устюне котерилип, эля козьлерини Усеинге керди.

– Чубукълар да сатыламы? Фияты къач капиктен?

– Иигирми капиктен, дейлер.

– Ойле исе...

Ичери алель-аджеле Бабахай сюрип кирди.

– Къызым, сен кене сыкълетлендинъми? Агълай экенсинъ...– деген арада, скемледеки Усеинни корип, шашып къалды. Лякин бу хусуста индемеди, шимди о къызнынъ сагълыгъы ашкъына онъа бутюн шаянлыкъларыны багъышлай. Ялынъыз Нияргъа терс бир назар ташлап, эсалет оксюрип алды. – Сара, Вадим Мердиевич къонакъ одасындадыр, оны чагъырайыммы?

– Манъа эким дегиль, сен озюнъ керексинъ, бабачыгъым, – деди о ёргъан астындан антерисини аякъларына чекип.

Бабаджан бирден джанлангъан ве шенъленген киби олды, чюнки Алимнен Сара къачкъан шу хайырсыз ягъмурлы геджеден сонъ къызынынъ агъызындан лятифетли «бабачыгъым» сёзюни биринджи кере эшитти.

– Айт, къызчыгъым, менден истегинъ недир? Озюнъ билесинъ, барым-ёкъум сенинъ эмиринъдедир.

– Алимге уруладжакъ учь бинъ чубукъны парагъа сатын алмакъ истейим. Мына шимди, бу дакъкъада манъа алты юз кумюш пара керек.

– О-ой!..– деди Бабахай бирден кедерленген чересини тёбен алып. – Падиша джинаетчиси сайылгъан адамны къуртармакъ ичюн алты юз кумюш! Къызым, бунынъ не демек олгъаныны анълайсынъмы?

– Анълайым! Онынъ биринджи кере къабаатланмасында сенинъ къолунъ олгъаныны да билем!– деди Сара иддетнен ве шу саат кроваттан бабасынынъ аякъларына тюшип, окюр-окюр агълап сёйленди.– Юрегинъде аз бучукъ иман олса, бабачыгъым, шу параны ярын саба полис идаресине алкетип бер... Алимни кефилликке ал... Оны омюр билля озь янынъда арабаджы тутаджагъынъа ант-емин этип сёз бер... Мени олюмден сакълайджакъ олсанъ, башта оны къуртар...

Сара агълай-агълай бабасынынъ аякъларында байылып къалды. Ниярнен Бабаджан оны яткъан еринден котерип, кроваткъа ерлештиргенде, бабасы онынъ манълайындан опип:

– Тынчлан, къызым, озюнъе кель, – деди.– Къасеветленме, эр шей дегенинъ киби олур...

Джума куню Симферополь адамгъа толып-ташты. Битакъ, Борчокъракъ, Булгъанакъ, Бадракъ, Михайловка, Къаракъият ве башкъа койлерден шеэр сокъакъларына ташкъын олып толушкъан адамлар акъшамдан берли ягъгъан ве тизден кельген къарны чарыкъларынен, къадынлар исе галош ве налынларынен ёгъурып, бастырыкъ мейданына акътылар. Оларны мында тек шорбаджыларынынъ дегиль, гонъюльден арз эткен адамларыны – Алимни сонъгъулыкъта озь козьлеринен корьмек истеги алып кельди.

Мейдан пек буюк эди. Солдатлар тюфек къундакъларынен иш корип, халкъ кутьлесини мейдан ортасындан итеклеп чыкъардылар ве меркездеки къоджаман даирени эль-эльге берип, зынджырлап алдылар.

Мейданда ине ташламагъа биле ер къалмады. Арттакилер, козь къыйыгъындан олса да бакъып корьмек ичюн, байырлар, тёпелер, къалкъыкъ ерлер устюне чыкътылар.

Къар энди япалакълап ягъды. Даа деми аякъ излеринен чанакълашкъан ерлер кене къаргъа толып, тегизленип къалдылар. Орталыкъ чым-чырт. Хайырлы хабер гонъюльдеш адамларны тез тапа экен. Топлангъанлардан бир чокълары Алимге уруладжакъ чубукъларнынъ акъчагъа алынгъаныны бильгенлеринден, онынъ солдатлар арасындан бош-бошуна кечириледжегини бекледилер.

Ниает, трампетелер теляш котерип тасырдадылар. Халкънынъ башы сол тарафкъа бурулды. Энъ огден бойнуна къайыш кечирильген, бели букюльген, къушагъынадже чыплакъ Алим кельмекте. Бедени тек беяз донунен ортюльген. Онынъ пешинден трампетеджилер ве чокътан-чокъ солдатлар корюльди.

Даире ичине келип киргенлеринен Алимни къайышындан етеклеп кельген юзбашы Ахмед бей токъталды, чубукълы солдатлар исе оларны ортада къалдырып, эки саф олып тизильдилер.

– Ушакълар! Алими биринджи вурмакъ шерефи сизе насип олды! – деди юзбашы саф башында токъталгъан арнавутларгъа. – Башлаюрыз! Бисмилля...

Шу ан Алимнинъ сыртына онълу-соллу чум чубукълары тюшип башлады.

– Вурунъ, вурунъ, кучьлю вурунъ! – деп багъырды Ахмед бей къайышны огге чекип.– Аджыманъыз, вурунъ мельунны...

Сыранынъ сонъуна етеяткъанда Алимнинъ когерип къараргъан аркъасы ал къангъа аяланды. Оны къайтадан солдатлар арасына чевирген юзбашы тыныш алмадан къарыкъ давушынен джекирмекте эди:

– Кучьлю вурунъ, беденинде эти къалмасын, суеклери тоз олсун! Вурунъ...

Бойнундан тартылгъан Алим экинджи кере сафнынъ ортасына келеяткъанда, аз бучукъ башыны котерип, агърылардан къыйшагъан чересини халкъ кутьлесине чевирди. Анда, ог сырада, бир ан олса да, Сараны ве онынъ янашасындаки анасыны корип къалды. Заваллы къартий къурып къалгъан инджечик къолларыны котерип, недир багъырмакъта эди.

Башы кене тёбен тюшти. Беденинден ягъмур олып къаргъа тамчылагъан къан бурьтюклери ап-акъ ерни къызыл ренкке боямакъта эди.

Онынъ къулакъларында халкъ гурюльтиси ичинден айрылып чыкъкъан афакъанлы ве октемли бир давуш чалынды:

– Олды, олды энди, фраунлар, сизде мерамет деген шей бармы? Ольдюрдинъиз де...

Онъа башкъалары да къошулдылар:

– Езитлер, токътатынъыз бу масхаралыкъны! Чубукъларны парагъа сатып алгъан эдик, къалгъаны падишанынъ озюне урулсын!

– Джемаат, эвлеринъизге къайтынъ, темашанынъ сонъуны падиша озю келип сейир этсин...

Агълав фигъанлары, сёгюшли ве къаргъышлы давушлар эп кескинлешип, сурекли ве къудретли умумий гурюлтьтиге чевирильди. Бу къоркъунч ве дешетли гурюльти эди. Алим вуджудындаки сонъки кучьни топлап, салланмадан, тентиремеден адымлады.

Оны дёртюнджи кере аскерлер сафына бурдылар. Не исе, онынъ да ярысыны кечти. Эгер бу джеза сафыны учь кере даа кечсе... Гурюльти тынгъан киби олды. Авада сызгъыргъан чубукълар арасындан тек агълав окюриги эшитиле. Анасы дегильми экен?.. О зорлана берип, текрар башыны котереджек олды. Башы котерильмеди, итааттан чыкъты. Аякълары да таш кесильдилер. Козьлери огюнде бинъ бир ренкте тамгъалар чапышты. Кене юзбашынынъ титис давушы эшитильди:

– Вурунъ!..

Бастырыкъ мейданында солдатлардан башкъа адам къалмагъан эди. Мында топлангъан юзлернен, бинълернен татарлар, руслар, румлар ве караимлер бу джаназарлыкькъа чыдалмайып, козьяшлы, къаргъышлы ве сёгюшли давушларыны этрафкъа яйратып, тараф-тараф олып кеткен эдилер. Кериме татайнен Сара къанлы къар устюнде серилип яткъан Алимнинъ янына кельмеге чапкъылсалар да, оларны якъын къоймадылар, зорнен полис идаресининъ талекесине ташлап, даа деми конвойнен Къарасувгъа аткъардылар.

– Дик дурунъ! – деп багъырды юзбашы озюнинъ джеллятларына. – Сола дёнь! Серт адымларла, илери!

Солдатлар мейдандан чыкъкъан арада, эки атлы япыкъ къупа арабасы келип, Алимни онынъ ичине ташладылар...

Къар аля даа ягъмакъта эди. Даа деми Алимнинъ къанынен аллангъан къып-къызыл ёлакъ да бем-беяз олып къалды...

Шеэрнинъ четинде бычма таштен къурулгъан учь къатлы балабан госпиталь бинасы къоджаман байырны къаплагъан эмен орманлыгъы ичинде эди. Мемлекет дженк вазиетинде олмагъанындан, шимди бу бина да яры-ярыгъа бош ве тынчлыкъ-аманлыкъ ичинде эди. Анда арбий болюклерден патта-сатта кетирильген хаста офицер ве солдатларны тедавийлейлер.

Хастахане азбарында айры башында тургъан эки козьлю уфакъ бир эвчик де бар. Онъа изолятор дейлер. Анда юкъунчлы хасталарны туталар. Бу эвге тек экимлер ве шефкъат эмширелери кирип чыкъалар.

Фаджиалы джезадан сонъ къарарнен бир бучукъ ай кечти дегенде, джума куньлеринден биринде мында бир атлы арабачыгъынен Бетлинг келип, догъру изоляторгъа киреджек олды. Лякин онынъ ёлуны баштан-аякъ силялы арнавут солдатлары кесип, ондан рухсетнамесини талап эттилер.

– Мен экимим! – деди Вадим Мердиевич полисмейстер берген сары джылтлы кягъытны косьтерип.– Хастаны манъа ишандылар, бугуньден отеде оны мен тедавийлейджегим.

– Къутунъда не бар?

– Экимде не ола билир: чешит мельэмлер, къурутыджы тозлар, ичиледжек ве тенине якъыладжакъ иляджлар...

– Ичери буюрынъ!

Биринджи одада оны ал янакълы шефкъат эмширеси къуванчнен къаршылап, бетинден опьти.

– Селям алейкум, къызчыгъым!

– Хош кельдинъиз, баба. Хайырлы ишми?

– Хастанынъ мындан тез арада тедавийленип чыкъмасыны истейлер.

– Я сонъ?

– О къадарыны бильмейим. Итимал, джезасыны девам эттиреджектирлер. О вакъыт онъа бинъ еди юз отуз бир чубукъ урылгъан эди.

Эмшире бирден алевленип кетти:

– Джанаварлар, тенинде сагълам ери къалмагъан бу алидженап адамны текмиль...

– Яваш ол, Лиза. Хастанен танышлыгъымызны ич кимсе бильмесин. Онынъ вазиети шимди насылдыр?

– Башталарына коре, шимди бир ёрукъ. Энди сырты устюне ята. Маддеси де ачылды. Онынъ гъает инсаниетли ве алидженап бир адам экенини кереги киби мында анъладым. Даа кеченлерде...

– Алимни балландырып макътамасанъ да олур, оны озюм билем. Эр алда, тилинъни тыйып тут, ресмий шахслар оны «девлет джинаетчиси» саялар. Шек-шубеге тюшсенъ, сени госпитальге якъын биле къоймазлар. Падиша ордусынынъ офицери олгъан акъайынъа да зиян келир. Керчек, Сергейнинъ алы не вазиетте?

– Текмиль тюзельди. Затен мында о хасталыкъ сыкълетлигинден себеп дегиль, эр кунь мени коре бильмек ичюн тюшкен... Къач куньден берли тюфегини янына алып, сабадан акъшамгъадже эменликте авланып юре. Тюневин кийик бир чочкъа урып, оны мында сюйреп кетирди. Ярын акъшам сизге сагълыкълашмагъа бараджакъ оламыз.

– Сагълыкълашмагъа? Сувукълаткъан джигерлери Сергейни раатсызламаймы?

– Айттым да, хасталыгъы уйдурма шей. Оны Ор къапысында къале башы этип таинлегенлер. О бириси кунь ёлджумыз.

– Мытлакъа келинъ, къызым. Ананъ ве битанъ сени пек сагъындылар. Бильмейим, асретлигинъе чыдарлармы экен. Айды, мен хастагъа кирейим, даа корюшир ве лаф этермиз...

Дёрт-беш койкалыкъ ода ичинде Алим бир озю эди. Киреяткъан экимни корьгенинен, бель устюне тураджакъ олып ыдырынды, лякин бунъа меджалы етмеди.

– Вадим Мердиевич, сизсинъизми?

– Таныдынъмы, къардашым? Сени шифаламагъа кельдим. Полисмейстернинъ озю йиберди. «Бар, шу айдамакъны тездже адам эт», деди. Къана, аркъанъны чевир, – къан къускъан ёлакъларнынъ эт парчалары бири-бирине битишселер де, сырты къоркъунч ве дешет бир вазиетте эди. – Олды, олды къардашым, энди кери бурул,– деди эким чересинде пейда олгъан тедит аляметлерини зорнен гизлеп.– Эр шей ёлунда...

– Багъышланъыз, Вадим Мердиевич, бельки биледирсинъиз, бу алидженаплыкънынъ себеби неде я? Екъса, «бордж» одеттирмеге, къалгъан чубукъларны урмагъа ашыкъалармы?

– Бильмейим... – деди эким башыны тёбен алып.

Бетлинг тюневин оларгъа мусафирликке кельген Саранынъ ялварувынен, бугунь полисмейстернинъ узурына барды ве эгер дженап азретлери разы олса, тери хасталыкълары мутехассысы оларакъ, Алим айдамакънынъ чеккен азапларыны енгиллештирмек ве оны тезджерек аякъкъа турсатмакъ мерамында олгъаныны айтты.

«Сокъурнынъ беклегени эки козь экен», дер киби, забит бирден джанланды.

– Тамам вакъытында кельдинъиз. Ичерики ишлер министри сораштыра-сораштыра текмиль башымы ашайджакъ. Риджа этем, шу арам айдамакъны тезджерек адам эт де, бизни бу белядан къуртар. Чокъу дегиль, азы къалды. Андан сонъ каторгъа, я да догърудан-догъру джеэннем ёлу. Бойледже, бу ишке нокъта къойылыр, весселям!

Бетлингнинъ макъсады бир чарелер тапып, Алимни корип чыкъмакъ ве буны Сарагъа бильдирмек олса да, зат азретлерининъ ачыкътан-ачыкъ ифаделенген мерамыны эшитип, тутунгъан ишине бинъ-бир пешман олды. Демек, онынъ вазифеси Алимнинъ «чеккен азапларыны енгиллештирмек» дегиль де, оны янъы джезаларгъа азырламакъ экен!..

Алим экимнинъ кельгенине пек къуванды, чюнки мында тюшкенден берли корьген биринджи танышлары Лиза ве Бетлинг эдилер.

– Вадим Мердиевич, кене Сарагъа барып келесинъизми? Юсуфтан Сараны эвленеджек деп эшиткен эдим, тойлары олдымы?

– Сара мендедир, – деди Бетлинг лакъырды мевзусынынъ денъишкенине къуванып ве онынъ оюкъларына батып къалгъан сия козьлерине тикилип бакъты.– Санъа чокъ-чокъ селямы ве мына бу келямы бар,– деп эль къутусындан пошугъа багълангъан уфакъ бир уйрюмни чыкъарды.– «Гобетени озюм пиширдим, оны мытлакъа козьлеринъиз огюнде ашасын», деди. Мына, бу мис къокъулы мендиль де санъадыр. Озю нагъышлагъан.

Алим дёрт букленген ешиль йипек явлычыкъны асретликнен дудакъларына кетирип, сонъ оны ачып бакъты. Сап-сары ве мавы йиплернен нагъышлангъан языларны окъуды: «Олюм бар – айрылыкъ ёкъ».

– Демек...– деди Алим козьлерини ортип, дудакъларында шырын тебессюм пейда олды.

Эким фурсаттан файдаланып, дикъкъатнен онынъ чересине бакъты. Анда эвельки йигиттен эсер биле къалмагъан. Оюкъ янакълар, чыкъыкъ ченъгелер, кокрегине саркъкъан къара сакъал...

– Сен, къардашым, Юсуф адлы о пезевенкнинъ лафына къулакъ асма. Эгер олюм кедер этмесе, севгинъиз керчектен де эбедий экен. Эски заман риваетлериндеки ашукъ-машукъларгъа мен де инанып башладым.

– Вадим Мердиевич, сиз бир шейге даа эмин олсанъыз керек: тек Саранынъ дегиль, халкънынъ севгисини де акъикъатперверлигимнен къазандым, ойлеми?

– Чубукъларны да олар ичюн къазандынъ, – деди Бетлинг муляйимликнен кулюмсиреп.

– Мен, инсан оларакъ, орталыкълардаки бу хынзырлыкъларгъа чыдап оламадым. Фурсат кельсе, кене, аякъкъа турар ве аттан тюшмез эдим!

– Кене якъаланыр ве кене... Айткъан эдим, къардашым, джемиет къануны ойле, башынъны ташкъа урмакътан ич бир файда чыкъмаз.

– Вадим Мердиевич, шувулдап эскен аван еллер, къуйып ягъгъан къар ве ягъмурлар таш диварларны да омрап, тозгъа чевирелер. Мен эминим, ойле бир кунь келир ки, бири-биринден корип, юзлернен, бинълернен йигитлер атланыр, «къанун» деп уйдургъан диварынъыздан таш устюнде таш биле къалдырмазлар...

Эким къызышып кеткен Алимнинъ давушыны бастырмакъ ичюн, аселет оксюрип-оксюрип алды ве аякъкъа турып, бир джамлы пенджеренинъ ортюсы арасындан азбаргъа бакъып алды.

– Мен сиясетчи дегилим, адий бир экимим, – деди о кери бурулып.– Элимден кельген екяне иш адамларнынъ агърысыны енгиллештирмектир. Къана, ишке киришейик. Санъа ойле бир иляджлар кетирдим ки, оларны эки-учь кере сильсем, кене анадан догъма бенъсиз-тамгъасыз бир сабий киби олурсынъ.

– Вадим Мердиевич, сизге бир суалим даа бар.

– Сёйле къардашым, – деди эким къутусындаки илядж шишечиклерини тумба устюне бошатып, – къулагъым сендедир.

– Бельки Сара айткъандыр, анамнынъ сагълыгъы насыл экен?

Бетлинг абдырагъан киби олды. Эльбет, Сара джеза куню эвлерине къайткъанда, Кериме татайнынъ полис арабасында кечингенини агълай-агълай айтты. Алимнинъ аякъташлары севастополли Кузьмин, Къарасув табаналары Сеит-Мурат акъай, Усеин ве чокъ мыкъдарда башкъаларынынъ кене къапатылгъанларыны да сёйледи. Лякин тёшек хастасынынъ онсыз да азаплы юрегени шимди къайтадан аджытсынмы?

– Ёкъ, къардашым, ич бир шей айтмады. Сагъ-селямет олса керек. Къана, сыртынъны чевир, къыбырданмай ят. Иляджнынъ кескинлигине эмиет берме, даян, тез тюзелирсинъ...

Бинъ секиз юз элли сенесининъ март айы башлагъан эди. «Март къапыдан бакътырыр – къазма-курек якътырыр», дегенлери киби, хышымлы айнынъ энди биринджи куньлеринден ярым аданы бузлу еллер, гедже-куньдюз увулдап эскен къарлы боранлар къаплап алды. Чёль районларынынъ къар куртюклеринен ортюльген тер-тегиз ве ич бир терексиз там-такъыр ёлларында инсан огълу инсан къалмады. Куннинъ ярыларында Сиваш беттен улып акъкъан къарлы боран тап шу дередже кучьлешти ки, орталыкътан кунь ярыгъы чекилип, къап-къаранлыкъ кокнен ап-акъ ер юзю бир ерге къошулгъан киби олды. Мына бойле дешет бир вакъытта, уйрюлип, къуйып ягъгъан бузлу къар шувултысы арасындан кочерлери майланмагъан арабанынъ титис гъырчылдысы эшитилъди дер экеч, къарнен комюльген ёлда тонларына бурюнген дёрт-беш атлынен, юксек тегерчиклери устюнде демир чабакълы къафеси олгъан худжур бир могедек пейда олды. Атлылар пек яман ушюгенлеринден, могедекнинъ де огюне кечип, де артына къалып, къайдадыр ашыкъа эдилер.

Къафестеки джанавар дегиль де, джанлы адам эди. Сарсылып къалтырагъанындан аякъ устюнде зорнен тургъан чуха джуббели бу адам ачыкъ могедекте озюне джыллы ер араштырыр киби, къолларынен де бир, де дигер чабакъкъа япышып, ардыны узьмеден онъгъа-солгъа бурулып турмакъта эди.

Арадан ярым саат кечмеден, огде къар обасы корюльди. Онынъ тёпесиндеки къара баджадан будакъ-будакъ тютюн чыкъмакъта эди. Атлылар озь аралары аз бучукъ субетлешкен сонъ, олардан чал атлысы тюфегини омузларындан алып, учь кере авагъа козьлеп патлатты.

Могедек энди тютюнге якъынлашаяткъанда, къар обасы орта еринден эшилип, къапы ачылды ве андан беяз юнь шалына ортюнген къадын чыкъты.

– Агъаларым, сиз текмиль бузлагъансынъыз да! – деди о аджынувнен – Юкюнъиз алтын дегиль, анавы ёлбасарлардан бири экен. Алланынъ бу къулан чёлюнде онъа бир шей олмаз, кимсеге тансыкъ дегиль. Сиз эйиси эвге буюрынъ, бираз къызынырсынъыз. Соба устюнде борщым бар. Ашар-ичер, сонъ кене ёлунъызгъа кетерсинъиз...

Бекчилер хошнутлыкънен разы олдылар. Могедек тегерчиклерине багълагъан атларыны арабаджыгъа ишанып, къадыннынъ пешинден алель-аджеле эвге сокъулдылар. Лякин арабаджы да зеэр сувукъкъа чокъ чыдап оламады, къозладан тюшип, эвге догърулды.

Арадан баягъы вакъыт кечти. Токъталып турмакъ Алимге даа зор олып корюнди. Араба юргенде тегерчиклернинъ гъырчылдысы, кимерде бир атларнынъ кишневлери, бекчилернинъ сигар якъувлары онынъ дикъкъатыны джельп этсе де, шимди исе табиатнынъ бу баштакъ хышымынен янъгъыз башында къалды.

Языкъ, оны экинджи ве учюнджи кере бастырыкъ мейданында солдатлар арасындан кечирип, сонъки чубукъларны ургъанда, таныш-билишлеринден ич кимсе ёкъ эди. Ёкъса, джемааткъа хабер этмедилерми? Итимал, бойле бир манзараны халкънынъ озю де текрар корьмек истемегендир. Оны сонъки кересинде госпитальде тедавийлеп, тюневин гедже мына бу «къафеске» сокътылар...

Бирден къапы ачылып, андан айны шу шаллы къадын чыкъты.

– Багъышланъыз, Алим агъа, – деди о къабаат ишлеген адамнынъ кедерли давушынен, – оларны ичирип тоюргъандже, башымдан эсим кетти. Не исе, ятып къалдылар. Бекчилер башынынъ джебинден мына бу анахтарларны чекип алдым, – деп, къафеснинъ екяне къапысындаки балабан килитлерни ачты. Сиз мени танымадынъыз, гъалиба, – деди о бетине тюшкен шалыны юкъары котерип. –Лизаветта Бетлинг. Акъылынъыздамы, госпиталь... Алим агъа, сизге дакъкъасы биле паалы, а, шимди айынырлар. Мынавы эгерли атлардан бирине мин де...

– Сагъ ол, къардашым, эйилигинъни омюр билля унутмам. Корюшмеклер къысмет олсун!..

Алим аяз сувукъта аякъларыны ойнатып тургъан алашагъа секирип минди.

– Мераметли Лизаветта, къысмет олса, бир даа корюшкендже!..

Онынъ шадлыкълы ве октемли давушы келинчекке келип етмеди. Къарлы боран тыныш алмадан улумакъта ве ачувнен окюрмекте эди.

Шаллы къадыннынъ ал янакъларында джыллы тебессюм пейда олды. Лякин дудакъларыны ачкъандже, ат да, атлы да къар туфанына далып козьден гъайып олдылар...