Olar qarlı-boran ayaz geceniñ yatsı maallerinde Qarasuvbazarnıñ Çilterli maallesine kelip kirdiler. Qaranlıq içine kömülgen şeer teren yuquda edi. Onıñ beyutligini patta-satta anda-mında avlağan azbar köpekleriniñ davuşı böle edi.

Ana-bala mında Alimniñ emcesi Seit-Mamut ağanıñ evine dep kelgen edi. Bu adam ve Alimniñ merum babası Azamat aqay bayram-seyranlarda biri-birine kelip-ketseler de, Alimniñ özüne emcesiniñ evine kelmege daa sıra tüşmegen edi. Kerime tatay deseñ, maalleniñ turğan yerini qararnen qıdırıp tapsa da, şu yerdeki evlerni gece qaranlığında biri-birinden ayırdı etip olamadı. Şaqamı ya, bundan yigirmi yedi yıl evelsi Köpürli köyge kelin olıp tüşken soñ, bu maallege bir daa ayaq basmağan edi.

– Buzlağandırsıñ, oğulçığım,– dedi o baştan-ayaq özü qaltırap.– Tüf-tüf, barıp da hastalansañ alımız ne olur! Bare boğçadan babañnıñ teri qalpağını çıqarıp başıña kiy, iç olmadım qulaqlarıñ isinir.

Olar qaranlıqta qar tübünde campiyip turğan ve şimdi zornen seçilgen bir evçikniñ ögünde toqtalğan ediler. Köyden çıqqandan berli yapalaqlap yağğan qar boranı astında üst-başları ve ayaqları buz kesilip sılanğan edi.

– Yoq, qalpaqnı sen özüñ kiy, anaçığım,– dedi Alim ve qar üstüne taşlanğan boğçadaki qalpaqnı onıñ çemberli başına keçirdi.– Men aqayım, ayazğa da çıdarım. Men seni qayğıram, hastalığıñnı savuştırmadan, yavuz insan seni belgisiz yollarğa taşladı. Ne yapacaqsıñ, fursat onıñ elinde.

– Mezarında ökürsin cinasirniñ balası...

– Anay, men çevre etrafnı qaravlap keleyim. Yalvaram, saña, bu yerden adım bile atma.

– Endeklerdeki, derelerdeki qar kürtüklerinden saqt ol, balaçığım...

Alim qaranlıqqa siñip ketti. Er şey zift qaranlıq içinde ve teren qar tübünde olğanından, evler de bir biçimde olıp körüne ediler. Ya onıñ emcesiniñ evi qaysı biridir? Alim dört bir etrafqa köz gezdirse de, olardan bir de-biriniñ qapısını qaqmağa cürat etip olamadı. Ümütsizlenip endi keri burulayım degende, onıñ közlerine yol kenarındaki azbarlardan birinde yipke asuvlı teriler ilişti. Elbet, onıñ emcesi mında İbraim baynıñ tabana esnafında usta olıp işley eken. Belki qolum-qomşudan tüşken terilerni beş-on kapikke öz evinde işleydir?

Alimdeki çaresizlik delâleti birden quvanç tendüristligine aylanıp, dos-doğru azbarğa kirdi ve evniñ qapısını qaqtı.

– Seit-Mamut emce, bu menim, Alim!

Alim biraz diñlenip turğan soñ, içeriden ses-soluq eşitilmegeninden, qapını endi dümbürdetip qaqtı.

– Seit-Mamut emce! Biz anamnen keldik. Men Alimim, Azamat aqaynıñ oğlu...

Ev içinden mandalnıñ tasırdısı eşitilip, qapıda pelvan kevdeli bir adam peyda oldı.

– Tez ol, evge kiriñ!

Donlı ve tüp kölmekli bu adam Seit-Mamut aqay edi.

– Men anamnen keldim, emce,– dedi üşügeninden tişleri-tişine kelmegen Alim.– Anam yolda beklep qaldı. Men mına şimdi...

Bir saniye olsa da, ayaz suvuq evge toluştı. Balaban odada başlı-ayaqlı serilip yatqan balaçıqlar yuqularından ayınıp, şınşıhlap, cılaşıp başladılar. Qonaqbay deral qapını örtip, çızmalarını kiydi, sırtına çekmenini taşladı ve alel-acele Alimniñ artından çıqtı.

Başta oğlunı, soñundan Seit-Mamut aqaynı eslegen Kerime tatay oturğan yerinden turacaq olıp ıdırınsa da, qatıp qalğan ayaqlarını tepretip olamadı.

– Mamut... Seit-Mamut, az-buçuq yardım etçi.

Onı eki taraftan qoltuqlap, ayaqqa tursattılar. Lâkin taqattan kesilgen beden müçeleri artıq oña boysunmaq mecalında degil ediler. Eki kişiniñ yardımınen ayaqları süyrelseler de, adımlap olamay ediler.

Azbarnıñ içini pencere ögüne qoyılğan cam şişeli lampa aydınlatmaqta. Olar Kerime tataynı qolları üstüne köterip, evge kirgenlerinen, içeride qadın fiğanı qoptı:

– Vay, Kerime yengeçigim, nasıl oldı da, bu qış-qıyamette qart başıñıznen... Yüregim sabadan berli matem içinde edi. Kördiñmi belânı, endi ne yapar da...

– Sus, sus Hatice şerfe, mında matem degen şey yoqtır,– dedi Seit-Mamut ağa qarısına sertiyip.– Sen tez ol, sobanı tutaştır, onıñ yanında tatayğa töşek cay. Zavallı pek yaman üşügen. Men mına bu genç oğlannen yanaşa odağa keçerim.

Minderler üstündeki balaçıqlar yatqan yerlerinden ev içindeki ziy-çuvnı seyir etmekte ediler.

– Qana, közleriñizni yumuñız!– dedi olarğa qonaqbay ve töşekke yerleştirilgen Kerime tataynıñ üstüne yorğan örtken soñ, Alimge aylandı.– Peşimden kel, torunım, anda soba yanmasa da, azbardaki qadar suvuq degildir.

Seit-Mamut ağa köpürliköylülerniñ ve Azamat aqaynıñ başına kelgen faciadan haberdar edi. Onı bugünki vaqia meraqlandırdı.

– Qardaşım, nasıl oldı da bu qış-qıyamette siz ...– dep, sualini bitirmey qaldırdı.

– Memiş bay, bugün aqşamğace menim köyümde tüsiñiz bile qalmasın, dedi. Neçare, üyleden soñ köyden çıqıp, puslasız adamlar kibi, dört bir yolnıñ ortasında qaldıq. Lâçare yolumız sizge taraf buruldı.

– Çoq yahşı yapqansıñız. Alla Taalâ azretleri özüniñ qullarını qısmetlerinen yarata. İnşalla, açtan ölmemiz. İsteseñ bizim azbarda özüñizge bir evçik quraştırırsıñ. Ortalıq taş tolu...

Olarnıñ laqırdısı daa çoq vaqıt devam etti. Eñ müimi Alimge iş tapmaq meselesi edi.

– Aydı, saba ola – hayır ola,– dedi Seit-Mamut ağa.– Ne bermegen Alladır, belki iş de tapılır. Biz eyisi birer çırım yuqu alayıq. Yarın iş künü, geceniñ yarısı avayatır. Sen mınavı tonnı örtünip yat.

Olar ulpaq minderler üstüne uzandılar. Alimge yatmasınen turması bir olıp köründi. Tañ maallerinde ev bikeçiniñ davuşı aqayını uyanttı:

– Ev, tursa endi, vaqıt olayatır.

Qonaqbaynen Alim sobası tutaştırılğan cıllı yataq odasına qaytıp kirdiler. Daa yuqlamaqta olğan balaçıqlarnıñ minderleri divar yağalarına çekilgen. Balaban divar yastıqqa yaslanğan Kerime tatay saba qavesini içmekte edi.

– Saba şerifler hayırlı olsun!– dedi oña qonaqbay.– Nasıl, bir yoruq oldıñızmı?

– Rabbige şükür...

Ortağa çekilgen qonağa eki filcan qaymaqlı qave qoyıldı. Olar qavelerini tüplegen arada, ev bikeçi afiyetler olsun dep, qızdırılğan sızıq tavasını ve kesilip azırlanğan ötmek tabağını sobadan qonağa avuştırdı.

– Buyurıñız yenge, zamet olmasa, siz de qonağa çekiliñiz, açıqqandırsıñız.

– Yoq, yoq canım, aş lafını eşitkende maddem bılana. Alla sağlığıñnı bersin, bir filcan qavenen meni anadan doğma savulttıñ. Tekaran daa yuqlasam, tekmil özüme kelirim.

Erkekler tavadaki sızıqnı aşap, ev bikeçiniñ uzatqan sılaq yağbezine ellerini sürttiler.

– Kerime yenge, eger razı olsañ, men Alimni özümnen beraber tabanağa alacaq olam,– dedi ayaqqa köterilgen qonaqbay.– Aylıq bermeseler de, balalar anda boğaz toqluğına işleyler. Birinci vaqıtlarda aqça degil, zenaat qazanır.

– Özüñ baq, Seit-Mamut, şeer yerinde zenaatıñ olmadan ötmek çıqarmaq zor olsa kerek.

– Aydı, aqşamğace sağlıqnen qalıñız.

– Oğurlı yollar olsun, Aq Taalâ azretleri işiñizge qolaylıq bersin,– dep, Hatice bikeç olarnıñ peşinden qapını ortti.

Ortalıq alâ daa qaranlıq içinde edi. Ufuqta toñuq bir ağarıntı peyda olsa da, yerdeki, damlar ve terekler üstündeki qar tüzsiz bir kütle olıp körünmekte edi. Suvuq da yatışmağan.

– Artımdan kel,– dedi Seit-Mamut ağa ve qış-qonğır taraçıq soqaqlarğa soquldı.– Urbañ pek martaval, qardaşım. Qısmet olsa, evdeki terilerden saña bir ton tikerim: kündüzleri saña paltolıq eter, geceleri yorğanıñ olur...

Seit-Mamut ağanıñ boy biçimi kibi, ayaqları da mazallı ve uzun ediler. Yarım saatke barmadan, şeer çetindeki alanlıqqa barıp çıqtılar. Ögden civanqaşlanıp aqqan özen tarafından leş qoqusı kelmekte edi.

Alim qayda ve ne içün ketkenlerini bilmey edi. Bunı emcesinden sorap bilmekni edepsizlik saydı. "Özü biledir,– dep tüşündi o.– Emcemniñ başına anamnen beraber musallat olmaqtan eyisi, boğaz toqluğına çalışmaq da bir iştir. Tırışıp işlerim, belki anama da bir qısmet çıqar".

Alim böyle oylansa da, yürek bılandırıcı qoqu keskinleştikçe, çırayı sıtılıp, ohşunıp başladı.

– "Qoquñdan" aylanayım,– dedi emcesi mezeknen ve aylanıp Alimge baqtı.– Alışırsıñ, torunım. Yaşamaq demek, bu ömürniñ accısına da, tatlısına da qatlanmaq demektir. Lâkin, bilmeyim, tabana saibi seni begenirmi eken? İnsannıñ küçüne degil, onıñ qaşına-közüne baqıp iş körgen tabiatsız bir yezittir o. Merum babasından asabalıq qalğan bu tabananı özüniñ eline keçirgen soñ, bam-başqa bir mahlüq oldı. Onı kördiñmi, mıtlaqa toqtalıp, baş egip, "bey azretleri, İbraim efendi, bu fani dünyada men seniñ quluñım", dep selâm bermeseñ, şu saat işten aydar. Zemanesine köre – kemanesi deyler, bu sözlerni sen de aqılıñda tut. Oña seni men özüm maqtarım...

İbraim baynıñ tabanası Qarasuv özeniniñ yalısında edi. Çeşit biçimlerdeki erendelenmegen ağaçlardan quraştırılğan bu eki qatlı körümsiz imaretniñ azbarı adam tolu edi. Olar qış ayazında qatıp qalğan qoy ve tuvar terilerini omuzlarına, sırtlarına yüklenip, binanıñ içine yahut da özenge taraf taşıylar. Özende ise çıplaq bacaq balalar tizlerinece suvğa dalıp, tola çevirmekte – ayaqları tübündeki terilerni cibitmekteler.

– Emce, olar üşümeylermi?

– Qatlanalar işte...

Seit-Mamut ağa ufaq bir töpeçikniñ üstünden azbardaki halqnı közetmekte olğan adamğa doğruldı.

– Bey azretleri İbraim efendi...– dep başladı o uzun tonlu, galoşlı ve yıltıravuq sahtiyan çızmalı adamnıñ ögünde toqtalıp.– Qulluğıñızga torunımnı teslim etmek isteyim.

– Mına bu çömeznimi?– dedi İbraim bay elindeki tobulğınen Alimni kösterip.

– Elbet, onı. Endi on beş yaşına kirdi. Tünevin anasınen Köpürli köyden köçip keldiler. Pek terbiyeli ve itaatlı bir baladır.

Qol qavuştırıp turğan Alimniñ közleri İbraim bayda ediler. Onıñ tasavurında bütün baylar, Memiş-ağa kibi, kelpentli, dev müçeli, ateş közlü adamlar ediler. Bu ölü çereli, alçaq boylu adam ise, başındaki kök tüslü qalpağı, üstündeki qalın tonu taşlansa, tıpqı özendeki çıplaq bacaq balalarğa oşap qalacaq. "İçmaraz" dep tüşündi Alim ve bu teñeştirüvinden az qaldı küleyazdı.

Baynıñ közleri de Alimde ediler. Seit-Mamut ağanıñ maqtavlarına qulaq asmadan, onıñ ter-tegiz mañlayına, qap-qara ve qalın qaşlarına, uzun kirpikleri tübündeki iri, siya közlerine, tazeliknen pışnağan iç bir beneksiz betine, uzun ve mazallı boyuna suqlanıp baqmaqta ediler. Em baqtıqça baynıñ inceçik, hastacan çeresini sertlik ve açuv perdesi qaplap aldı.

– Aydamaq!– dep kestirdi o.– Közlerinden sezem, aydamaq, çapqın ve yol basıcı bir erif olacaq.

– Bey azretleri...

– Sus, sus!– dep ayqırdı özüne oşamağan keskin bir davuşnen İbraim bay Alimge ve zoruqqanından boğula-boğula öksürip başladı.– Aydamaq olacaqsıñ. İtiraz etme, aqqıñ yoq, men...

Alim onıñ qaytadan qozğalğan öksüriginden faydalanıp, devam etti:

– Bey azretleri, İbraim efendi, bugünden soñ tilsiz quluñız olurım, bergen emiriñizni yerge tüşürmeden, deral...

Bay az buçuq yatışqan kibi oldı:

– Baq, anda-mında qol uzatayım deme – eliñni hasap pıçağınen kesip, köpeklerge taşlarım. Emceñniñ hatirine seni ammalcılıqqa alam. Sepçilerge ve qalafalarğa teri taşırsıñ. Endi birinci buyurığımnı diñle,– dedi o ve gürültili tarzda qaqırıp, qar üstüne tükürde.– Mına bu tükürik buzlağance, maña evden qavaltı yemegini alıp kel. Cür! Bir ayağıñ anda, ekincisi mında olsun!

– Baş üstüne, bey azretleri!..

Alim onıñ evi şeerniñ qaysı mallesinde olğanını bilmese de, şu an yerinden köçip, baynıñ evini soñundan sorap bilmek meramınen, tabana azbarından çapıp çıqtı.

– Bugün keçiktiñ,– dedi Alimniñ peşinden baqıp qalğan İbraim bay Seit-Mamut ağağa.– Esnaflarnıñ işke tüşkenlerine endi yarım saat oldı. Aydı bar, em davranıp çalış. Yapqan işiñni künniñ soñunda birer-birer özüm çevirip baqarım...

Seit-Mamut ağa şorbacısınıñ peşinden imaretke kirip, ğırcıldavuq tahta merdivenlerden ekinci qatqa köterildi. Kireç qatlamlarınen örtülgen binanıñ içi ufaq-tüfek odalarğa bölünip, öglerine qapı yerine çuval parçaları çekilgen edi. Ortalıq cibigen, borsuğan teri sasığı içinde edi.

Terilerni tabanağa yaqın şeer ve qasabalarnıñ, köy-kentlerniñ hasaplarından araba-araba taşıp ketireler. Bu ham mahsulat tabanada bir qaç kere suvda yuvula, cibitile, kireçke taşlanıp, ayaqnen taptala, soñ divarlarğa asılıp ya da masalar üstüne yaydırılıp, yünleri alına. Bundan soñ balaban çanlar içinde matraçqa tutula... Qısqası, qoy-eçki, at, yahud tuvar terisi tekrar-tekrar el-elden keçe. Olar sarı, qızıl, qara, qaverenki ve diger tüslerge kirsetilip, mından azır gön, sepilengen teri, meşin, sahtiyan malı olaraq çıqarılalar. Lâkin tabanada iş bunıñnen bitmey. Ekinci qattaki bu ufaçıq odalarda esnaflar işlengen at terilerinden qatranlı çarıqlar, sahtiyan çızmalar, qoy ve eçki terisinden mestler, sandal ve papuçlar, çeşit biçimli çekmenler ve tonlar tikeler.

Seit-Mamut ağa çarıqçı edi. Qalafasınen beraber künde yigirmi-yigirmi eki, yaz künleri ise yigirmi beşer çift çarıq tikeler.

Balaban terini masanıñ üstüne çektirip qoyğan ösmür oğlan ustası içeri kirgeninen, başını egip, ses-soluqsız oña selâm berdi. Seit-Mamut ağa dolaptan bornı alıp, teriniñ üstüni dörtköşelep çızğan soñ, pıçağına uzandı...

Alim çoq eglenmedi. Qarasuvbazar ortasındaki yeşil çardaqlı evni tez arada tapıp, yarım saat keçer-keçmez, elindeki peşkir bavınen keri qaytıp keldi. Tabanada esli bir köse adam şorbacınıñ odası ekinci qatta, qapısı yeşil meşin örtüli oda olğanını ayttı.

– Emiriñiz baş üstünde, beyim azretleri, men keldim!– dep, Alim dört divarına ve tabanına acem kilimleri örtülgen büyükçerek haneniñ içine kirip, bosağada toqtaldı. İbraim bay gürüldep yanğan teneke sobanıñ ögündeki masanıñ başında edi.

– Ayaqlarıñnı sürttiñmi?

– Qapı ögündeki çulğa sürttim, bey azretleri!

– Aysa, eliñdeki peşkir bavını mında ketirip qoy,– dedi o ve masanıñ üstündeki yeşil qadife örtüniñ kenarını köterdi.

– Bey azretleri, yañı emiriñizni bekleyim!– dedi Alim ve kene qapığa çekildi.

İbraim bay yavlıqnı çezerken, çılpıq közlerini Alimge çevirdi.

– Pis elleriñnen bu emanetke hiyanetlik etmediñmi?

– Alla köstermesin, bey azretleri, öyle adetim yoqtır.

İbraim bay qaymaq yıbrığını bir eline alıp ekincisinen sağannıñ qapağını açtı. Onıñ içi yantıq tolu edi.

Yantıqlardan bir danesini qaymaqqa bulğalap, Alimge uzattı.

– Tut, zamet aqqı!– Alim elini azır tutıp, ögge adımladı.– Almaysıñmı sen! Böyle yemek yalıñız beylerniñ arcıdır,– dedi bay ve yantıqnıñ qaymaqlı ucunı ağızına tıqtı.– Qana, ağızıñnıñ silekiylerini sil de, def ol mından...

İbraim baynıñ qolaysız şaqasından yüregi ıncınğan Alim mazun bir alda azbarğa qaytıp çıqtı.

– Oğlum, men mında kaya olıp işleyim,– dedi onıñ ögünde peyda olğan aynı şu köse adam.– Baynıñ emirinen mında ammalcılıq yapacaqsıñ, terilerni men aytqan yerlerge taşıycaqsıñ. Mında adet öyle, oğlum, tabanağa alınğan balalar bu işten başlaylar. Soñ, özenge teri çevirmege avuşalar. Böylece, yavaş-yavaş qalğa, yani şegirdlik derecesine yeteler. Er şey tırışqanlıqqa bağlıdır, oğlum, özüñni kösterseñ, bir qaç yıldan usta da olursıñ. Qana, bismillâ de de, bu terilerni birer-birer özen yalısındaki anavı kireç ve matraç metilerine taşı.

Kayanıñ mulâyim ve merametli davuşı Alimniñ qulaqlarında babasınıñ ögütleri kibi yañğıradı. Yüregine, dersiñ, ümüt melemi tamızdılar. O qatıp qalğan at terilerinden eki danesini qolaylıqnen başı üstüne alıp, qocaman metilerge ve çanlarğa taraf adımladı.

Alim üylegece bu işnen meşğul oldı. Terilerni baş üstünde köterip tutqan qolçaqsız elleri yarım verstlik yolnı keçkence buz kesilip, olarğa yapışıp qalğanday ola ediler.

– Qardaşım, çoq zorlanma, köbegiñ tüşer,– dedi siya mıyıqlı yaş bir adam ve balaqları tirelgen ayaqlarınen çuqurdan qarlı topraqqa çıqtı. Alim onıñ qaverenkli ayaqlarına ve ellerine baqıp qaldı. Matraç tamğaları onıñ betini de ayalağan.– Hına yaqtım, qardaşım, begenesiñmi?– dedi o mezeknen ve şeñ-şeramet bir davuşnen çıñıldatıp küldi.– Bizdeki tabaqçı esnaflar, qocağa aşıqqan civan qızlar kibi, ilvannı pek seveler. Qıyafetimiz er kün deñişip tura. Bugün qarağa ya da mavığa boyansalar, yarın ustahaneden bem-beyaz ya da sap-sarı olıp çıqalar. Zenaatımız öyle. Qana, qardaşım, ateş başına keç, qızın biraz. Ondan başqa bu ayazda qatıp qalır da, canlı qaqaç olursıñ,– dedi ve açıq avada tutaşıp yanğan ocaq başında tiz çökip, ellerini ve ayaqlarını qızdırıp başladı.– İbraim bay şimdi öz odasında yuqsurap oturğanda, özüñni çoq sıqma, onıñ iş köçüricisi kaya Abdulmecit aqay ziyansız bir adamdır, olur-olmaz şeylerge qulaq asmay... Ya sen, qardaşım, kimlerden olasıñ? Men bu şeerde doğıp össem de, seni birinci kere körem...– Böyle der ekeç, imaretten çıqayatqan baynı esledi ve deral ayaqqa atılıp turdı.– Köpekni añsañ, sopañnı azır tut degenler, canavar kene qobasından çıqtı. Peçel bir erif olsa da, açuvı bütün dünyaga yetecek. Mına şimdi kene yayğara qoparır. Aydı, qardaşım, aqşam üstü körüşirmiz. Menim qaraltım Seit-Mamut ağanıñ evi ögündedir. Sen olarda qaldıñ, ğaliba...

İbraim bay kene töpeçikniñ üstüne çıqıp, avlaqtan kelmekte olğan Alimge qaramaqta edi. Yigitlerce sert adımlarnen atlağan Alim qoy ve eçki terileri obası ögünde toqtalıp, olardan bir qaç danesini sırtına almaq içün yerge egildi.

– Ey, qarabacaq bala, bularnı özenge taşı. Anda yuvulğan soñ, muslaq çuqurlarına alıp barırsıñ.

Alim terilerge uzanğan ellerini keri çekip, qavuştırdı ve başını itiramnen egdi.

– Bilem bayım, ne yapacağımnı kaya aytıp añlattı.

– Men bay degilim!–dep sertiydi şorbacı.

Alim emcesiniñ ögütini hatırlap:

– Bey azretleri İbraim efendi,– dep tekrarladı.– Ne yapacağımnı maña kayanıñ özü aytıp añlattı.

– Sen, çömez, aqıldanelerden ekensiñ,– dedi şorbacı biysinmemezliknen.– Öylelerini körer közüm yoq. Aqılda tut: atılğan taşqa quştır desem, menim qulum da, "quştır, bülbüldir, pek yahşı öte, sesini öz qulaqlarımnen eşittim", demesi kerek.

– Sözleriñiz pek ikmetli, bey azretleri, böylesini aqıldan marum adamlardan da eşitmegen edim.

– Em eşitmezsiñ!– dedi "marum" sözüniñ manasını añlamağan şorbacı forsanen.– Soñ, nasıl, qaymaqlı yantıq qursağıña tüştimi?

"Sataşa", dep oylandı Alim ve İbraim bay qah-qahalap külgen arada, yerdeki terilerge uzandı ve başındaki fikirler qafiyeleşkenday oldılar: "Ğarib eçki can derdinde, hasap ise may derdinde; taşla onı hasap ağa, al bu baynı, çek pıçaqnı!..".

– Bularnı kireç quyularına alıp bar,– dedi şorbacı kene onıñ zıtına basıp...

Aqşam qaranlığı tüşip başlağan maallerde Alim ve özen cürüminde tola çevirgen – kireçlengen terilerni yuvğan şegirt balalar tabana ögünde toplandılar. Olarnıñ yap-yaş çereleri mos-mor kesilgen, naçar bedenleri qaltıramaqta edi.

Niayet, yarım çuval ötmeknen kaya peyda oldı. Balalarğa yarımşar oqqa çavdar ötmegi üleştirgen soñ, Alimge işmar etti:

– Oğlum, yaqın kel, zamet aqqıñnı al...

Alim ötmekni qoltuğına qıstırıp, tabana azbarından çıqmağa aşıqtı. Emcesi onı azbar qapı ögünde bekleycek edi.

Ayaz suvuq bayağı eksilgen edi. Cıllı cenüp yeliniñ tesirinen qar, ep irip, onıñ suvu çuqurlarğa ve endeklerge aqmaqta edi.

– Aqşam şerifler hayırlı olsun, ağam!– dedi Alim yolda kündüzki tanışınıñ peşinden yetip.

– Men daa ağalar sırasına keçmedim, eki yıldan berli qalfa olıp işleyim.

– Oña da şükür. Tezden ustalıq destüri de alırsıñız.

– Bekle horazım, yazda tarı, qışta kürpe yersiñ. Başımızğa bu "bey azretleri" qonğan soñ...– dedi o ve sözüniñ devamını sögüşke çevirdi.

Olar qapıdan çıqıp, şeer betke adımladılar. Onıñ aytqanına köre, tabananıñ eski saibi Qurtbedin aqay bu ortalıqlarda eñ metinli tabaqalardan biri olıp, pek adaletli ve ürmetli bir adam eken. Esnaflarnı vaqtı-vaqtınen şegirtlikten qalafalıqqa, soñ ustalıqqa çıqara ve mustaqil çalışmaları içün olarğa kira esabınen öz tabanasından yer ve zarur kediklerni bere eken.

– Yazıq, Qurtbedin aqay erte vefat etti, onıñ yerine mına bu oğlu – şimdiki delidon İbraim "bey azretleri" qaldı,– dedi o az buçuq külümsirep.– Cinabetniñ yatacaq yeri ceennem ateşleri olsun, meni bir yıl daa qalafalıqta tutıp, kün sayın matraç bastırta, teri perdahlata, sahtiyan işlete, daa olmağanda, bağçasına aydap, yer qazdıra. Yoq, canım, bu tabanada eski esnafçılıq ananelerinden bir şey qalmadı, epimizni qara qullarğa çevirdi. Vallaiy, közüne baqmadan başqa bir tabanağa avuşır edim, amma mında çekişkenimni esapqa almazlar, kene şegirtlikten başlamaq kerek olur...

Olarnıñ artından Seit-Mamut ağa yetip keldi.

– Sen, Üsein, baynı yamanlap, torunımnıñ zenaat ögrenmek istegini bozma. Tabaqçılıq yahşı bir iştir.

– Kimge?– dep qızıştı Üsein.– Ustalarğa Alla berdi, şegirtlerini mında işletkenleri-işletken, olarnı evlerinde de anda-mında çaptırıp, analırını-ölülerini aydaylar. Zavallılar usta olıp yetişkence veremge oğrap dünyalarınen sağlıqlaşalar.

– Seniñ tiliñe ğaliba şeytan tükürgen. Begenmeseñ, ket. Şam yolu tüm-tüz, seni mında zornen tutmaylar,– dedi Seit-Mamut ağa. Dedi de, aytqanına biñ peşman oldı, çünki İsmail zenaatını sevgen ve elâl emeginen öl-qal usta olmağa tırışqan bir yaş edi. Lâkin özü kibi tili de pek çevik olğanından, başqa yaltaqlar kibi İbraim baynıñ közüne kirip olamadı. Vaqıt keçse de, şu sebepten tolayı qalafalıq müddeti uzatıldı.

– Qızmataban olma, qardaşım,– dedi az buçuq yımşağan Seit-Mamut ağa.– Sabırnıñ tübü sarı altın, degenler. Men bir daa ustalarnen laf eterim. İşimiz oñ kelse, selefname mücibi seni mustaqil ustalar safına qoşarmız. Eliñe destür alğan soñ, serbest uçqan bir quş olursıñ. İsteseñ, mında degil de, özen yalısındaki başqa tabanalardan özüñe yer tapıp, ustalıq yaparsıñ. Sen daa yaşsıñ, ola bilir kelecekte usta başı da olursıñ. Amma şimdilik ağızıñdaki tilniñ şorbacısı ol, zıtına basma, mında onıñ sözü keçe usta başı adından ğarezlik içün faydalanğan bir pezevenktir. Keyfine uymasa, seni ömür billâ qalafalıqta qaldırır.

Onıñ yanaşasından adımlağan İsmail manalı-manalı baqıp, "ne yapacaqsıñ, taqdirimiz öyle", der kibi, dudaqlarını qıstı. "Usta doğrusını ayta, elinde destüri olmağan adam bu dünyada asla kimge kerek?– dep tüşündi.– Qayda barma, köküsinden qaqıp yibereler. Peçel erifniñ zulumına mına şu kâğıt parçası içün qatlanam, ondan başqa men onı muslaq çuqurına başlı-ayaq batırıp çıqarır edim".

Olar biri-birinden yol ortasında ayırılıştılar. İsmail qarşıda turğan kirametli evge buruldı, ustanen Alim teneke töpeli evge doğru adımladılar.

– Seit-Mamut ağa, geceler hayır,– dedi İsmail,– Alim, bu gece saña cennetteki üriy qızçıqlarınen sabağace çekişmek qısmet olsun.

– Oldı-oldı, endi! Aram tiliñnen bu balanı baştan çıqarma,– dedi usta sertliknen.

Evniñ içi ziv-çuv edi. Kerime tataynı sarıp alğan balaçıqlar "kökte-yerde ne bar" oyunını oynap, şamata qoparmaqta ediler. Lâkin qapı aralıq etilgeninen, episi çım-çırt kesilip, közleri şaşqınlıqnen kerildi. Oturğan yerinden başta üyken qızçıq turıp, babasına çaptı.

– Babay, bugün men ocamdan aferin aldım!

– Menden de aferinler olsun qızçığım. Oquvdanmı?

– İmlâdan, babaçığım. Onı iç bir hatasız yazğanım.

– Maşalla-subanalla, qızçığım. Ya sen, sumrükli burun Ayşeçik, anaña eriştiñmi?

– Bugün az eriştim, tekârançıq..

Seit-Mamut ağa şeñliknen külip, onıñ başını sıypadı.

– Saña da maşalla olsun, çipçeçigim.

Alimni bütün kün dört köznen beklep, çorap örmekte olğan Kerime tatay da ayaqqa turdı.

– Menim tosunçığım da balaban adamlar sırasına keçti,– dep, inceçik ellerinen Alimni quçaqladı.– İnşalla, künü kelir, emceñ kibi sen de tabana ustası olursıñ... Babalığıñ içün çoq sağ ol, Seit-Mamut, eyiligiñni ömür billâ unutmam. Bizim merum sağ olğan olsa, şimdi kimsin nasıl quvanır edi.

– Men boyun-borcımnı yaptım, Kerime şerfe. Aytçı, sen özüñ nasılsıñ, sağlığıñ bir yoruqmı?

– Şükürler olsun, Hatice bikeç bütün kün meni duasınen şüfledi, ayaqlarımnıñ suvuğını sıcaq suvnen aşlap qaçırdı. Alla oña uzaq sağlıqlar bersin, sabiyleriniñ quvançını köstersin... Ya sen oğlum, pek boldurdıñmı? Keç, minderge otur, evlâdım.

Alim narın çereli anasınıñ közlerindeki közyaş tamçılarını eslep, iç kimsege duydurmadan, köküs keçirip aldı. "Anam şeñ körünmege tırışsa da, çoq balalı bu evniñ başına musallat olğanımızğa tarsıqadır", dep kederlendi.

– İşim pek qolay!– dedi Alim qoltuğındaki ötmek kesegini pencere rafına qoyıp.– Bu menim bugünki qazançımdır. Ammallıq içün...

Olar töz-tögerek ve alçaçıq sofranıñ başına çöktiler. Hatice bike omuzındaki saçaqlı yağbezni salındırıp, baqır taznı erkeklerniñ ögüne ketirdi, ellerine qumandan suv tökti. Bundan soñ sobadaki balaban tabaqnı sofrağa avuştırdı:

– Aşqa buyurıñız, qonaqlar,– dedi.

Hatice bikeç musafirlerge dep, bugün beyaz undan çiberek pişirgen.

Tabaqqa başta qonaqbay uzandı.

– Bismillâ! Hatice şerfe, aqılda tut, evimizge kelip qonğan bu tuvğanlarımız bugünden ötede musafir degiller. Olar qorantamıznıñ azaları oldılar. Doğrumı, Kerime şerfe?

– Lâçare...

– Yoq, öyle deme, ekilenme, Kerime şerfe. Şükürler olsun, qazançım bizge de, sizge de yeter. Bir kün ola Alim de qazanıp başlar,– dep, hoşnutlıqnen Alimge çevirilip baqtı.

Onıñ beş balaçığı da biri-birinden küçük qızçıqlar ediler. Eñ büyügi sekiz yaşında olıp, bu yıl birinci kere mektepke bardı. Qonaqbay bundan aman-aman yigirmi beş yıl evel evlense de, qarısı bala doğurmadı. Seit-Mamut ağa evlâtsız qalmaqtan qorqıp, can ağrısınen öpkelenip başlağan soñ, ne oldı-ne olmadı bilmem, Hatice ardı-sıra dünya yüzüne mına bu sabiylerni ketirdi. Özleri de, baba-ananıñ fikirince, acem güzelleri, dünya dülberleri...

– Qızçıqlarım, aqılda tutuñız mına bu oğlan siziñ ağañızdır. Maña baba dep ürmet etkeniñiz kibi, onı, "Alim ağa", dep çağırıñız. Alim ağañız sizni yollardaki yaman balalardan köz bebegi kibi qorçalar.

Sırlı közlerini cılpıldatıp, saniyede bir Alimge baqıp alğan Ayşeçik ellerini yağbezge sürtip, sofradan çekildi:

– Babamnıñ ve Alim ağamnıñ kisesine biñ bereket olsun!– dedi o.

– Aş olsun, kâdaçığım! Ya bir çibereknen toymaq olurmı?– dep taaciplendi Alim.

– Qızçığım, belki bir filcan hoşaf içersiñ?

– Darılmasañ, içerim anaçığım.

– Oña darılmaq olurmı?

– Ya töşegimni sılatsam...

Sofra başındakiler, özleriniñ haberleri olmadan, qaqıldap küldiler.

– Tüş körmeseñ, bir şeyçik olmaz qızçığm...

Alim, emcesinen kene yanaşa odada yattılar. Kündüzki iş ve ayaz suvuq onıñ yaş bedenini ezgelep taşlasa da, çoq vaqıtlarğace közlerine yuqu kirmedi. Tuvğan köyüni, onıñ yaylâ ve ormanlarını, babasını ve Meryem aptesini hatırladı. Aqılına ocası – Resul efendi keldi. Aceba tegin turmaz bu aziz adam şimdi qaydalardamı eken?.. Ya icretke ketken can dostu Fevzi yañı mekânda ne yapamı eken?.. Alimde Fevziden yalıñız bir tüsü – qınlı pıçağı qaldı. Kerçek, o vaqıt Alim Kefeniñ içinden keçkende, esmeri çereli dülber bir balağa rastkelgen edi. Daa doğrusı onıñ divarlarğa ve qapılar üstüne çızğan resimlerini körip toqtalğan edi. Bu bala elindeki kömür parçasını oynatqan sayın, divarlarda efsaneviy pelvanlar peyda ola ediler. Adı Vanâ edi ğaliba... Alim Resul efendiniñ Sadiyden ezber aytqan acayip şiirini diñlegende, mıtlaqa şair olmaq avesligine qapılğan edi. Lâkin esmeri çereli balanıñ ikmetli ünerini seyir etkende, resimci olmaq meramı onıñ bütün tüşüncelerini qaplap aldı. Eger müfti efendi sözünde turıp, onı İstambulğa oqumağa yollağan olsa, belki o da... Yoq, onıñ baş yazısında tabana sasığında çekişmek yazılı olsa kerek. Onıñ taqdirine ilham perisi olmaq yazılmağan. Aceba Resul efendi mına şimdi bu odada peyda olsa, onıñ vaziyetine ne der? "Oğlum, yigitke yetmiş üner de azdır, zenaat degen şey altın bilezliktir", demezmi? Ne çare, şimdilik buña da şükür...

Alim üstündeki tonnıñ yaqalarını başına çekip, niayet yuqlap qaldı. Em öyle qattı yuqladı ki, gecesi buzlap qalğan qarnıñ üstünde oynaşqan künniñ altın nurları pencereden soqulıp, betine qonmağan olsalar, belki daa uyanmaz edi.

Ya emcesi qayda? Onı yañğız qaldırıp kettimi?

O alel-acele kiyinip, ekinci odağa çıqtı.

– Saba şerifler hayırlı olsun! Men ğaflet qalıp, ğaliba işke keçiktim. Ya emcem qayda?

Minderler üstünde cayılıp yatqan balalar alâ daa tatlı yuquda ediler.

– Emceñ bugün saba bayram urbalarını kiyip, cuma camige ketti,– dedi Kerime tatay elindeki filcannı kiyiz çetine qoyıp.– Oğlum, üylege yaqın abdest alıp, sen de namazğa barırsıñ. Anda bütün cemaat yığıla. Cuma künleri camige barmaq bütün musulmanlar içün vacip bir iştir.

Alim azbarğa çıqtı. Endi camiden qaytıp kelgen emcesi anda qoy terilerini sepilemekte edi.

– Turdıñmı, oğlum? Seni beklep, huday da özüniñ ocağını tutaştırdı. Küneşke baq yazdaki kibi qızdıra.

Em, aqiqaten, topraqta qatıp qalğan qar yavaş-yavaş yiberilip, ufaq-tüfek irmaqlarnen yolğa aşıqmaqta edi. Lâkin onıñ yüregine avanıñ cıllılığından ziyade emcesiniñ "oğlum" demesi tesir etti. Babası vefat etken soñ o bu sözge asret olğan edi.

Oña tal ve tegenek pıtaqlarınen qoralanğan bu azbar pek büyük olıp köründe. Azbarnıñ ortasında tek dört dane dut teregi qatayıp tura.

– Emce, biz bayağı vaqıt qonağıñız olacaqqa oşaymız.

– Öyle olğanı yahşı. Sizge men bu azbardan tışarı adım bile attırmam. Çezilgen mesele, bir qoranta olıp yaşarmız.

– Yahşı amma...

– Ya "amma"sı da ne eken?

– Anam bir özü yaşap alıştı, mında aşsınamaz belleyim. Eger razı olsañız, azbar qora çetinde bir qafesçik quraştırır edik.

Seit-Mamut ağa kepekli ellerini terilerden alıp, belini doğrulttı ve samimiy tübessümnen Alimge baqtı.

– Doğru tüşünesiñ oğlum. Anañ pek mecalsız körüne. Bizim ev taraşlıq etmese de, özüñ kördiñ, balalar dünyasına çevirildi. Qartiyge tınçlıq ve tenalıq kerek. Sizge bir közlük hane de yeter. Onı, qısmet etse, bizimkine divardaş etip, yaz aylarında mına bu yerde qurarmız. Az buçuq kerestem de bar, kiramet de taparmız. Soframız bir yerde olur, qobalarımız ayrı-ayrı. Saña evlenmek sırası kelgende, oña bir haneçik daa bitiştirirmiz... Nasıl, aytqanlarım yüregiñe yatamı?

– Sağ ol, emce, degeniñ kibi yaparmız. Qışta başlar, nasip olsa, yazda bitirirmiz...

Böyle dedi de, saçaq tübündeki kedikler arasından keñ ağızlı kürekni çıqarıp, emcesi aytqan yerdeki – evniñ sağ qabırğasındaki qarnı küreklep başladı.

– Mende, emce, az buçuq para da bar. Köyde evimizni qomşuğa on beş kümüşke qaldırdıq. Kerek olsa, alır masraf etersiñiz. Aqçalar pencere rafı üstündedir.

Seit-Mamut ağa daqqada bir çevirilip, çalışmaqta olğan Alimge büyük bir avesliknen baqmaqta edi. "Olacaq balanıñ kürek tutuşından añlaşıla eken", dep külümsiredi o. Yaznı beklemege sabırı yetmedi. İşlesin, küçlü ve atik balağa oşay.

– Oğlum, yazğa çıqsaq eki dane içli eçki alırmız. Qozlasalar, qavelik ve aşlıq sütümiz, ulaqları da kâdañlarğa eglence olur.

– Mıtlaqa öyle yaparmız, emce...

Alim yerdeki qarnı temizlep, dört köşe bir meydan açqan soñ, eline qazma aldı, temel qazıp başladı. Topraq pek taşlı edi. Kimerde baş iriliginde tomalaq taşlar da çıqa edi. Topraqqa yarım sajen terenleştim degende, elindeki qazma qattı bir şeyge ilişti. Onı o yaq-bu yaq tartıp, küçenip baqsa da, taş telgenmedi. Lâçare lomnı almaq kerek oldı. Bütün küçünen taşnı yerinden qıbırdatacaq olıp çekişti. Bu da fayda bermedi. Bütün ağırlığını lomnıñ üstüne taşlap, sekireklemege başladı.

– Sen çoq küçenme, köbegiñ tüşer, asabam. Bunı saña tünevin de aytqan edim. Bir qaza olur da, er kün saba qursağıña yapışıp, vayılday-vayılday çingeneler maallesine çaparsıñ. Qana, tüş lomnıñ üstünden...

Ögüt bergen adam Alimniñ yañı tanışı – siya mıyıqlı Üsein edi. Alimniñ çekişkenini körip, o da lomnen yardımğa kelgen.

– Ya çingeneler maallesinde kim bar? Tabibmi?

– Dayfalarnıñ başı Acısultan qartbaba yekâne tabibimizdir. Evelsi demircilik yapa edi, şimdi köbekçi oldı. Bel üstüne yerge yatqızıp, qursağıñnı pancalarınen yoğura da, canıñnı boğazıñdan tartıp almasa, köbegiñni yerine qaytarıp qoya. Sen, asabam, böyle bir belâdan qurtulmaq isteseñ, kel, bu hayırsız taşnı beraberleşip döndüreyik.

Olarğa Seit-Mamut ağa da qoşuldı. Yaşlar lomlarını taşnıñ tübüne soqtılar, Seit-Mamut ağa qazmasınıñ ucunı onıñ çetine tayadı.

– Bir, eki, üç, vira, aldıq!– dep bağırdı Üsein.

Tamırlaşıp qalğan kibi bek turğan taş temelinden teprenip, qabırçaqlı ve topraqlı yanbaşını kösterdi.

– Cinasir canını bereyatır. Qana, bir daa! Vi-ira!

Quçaq büyükligindeki qocaman taş yuqarı köterilip, sırtı üstüne aylanıp tüşti.

– Geberdi cinabet,– dedi Üsein qollarını oqalap.

İş üyle maallerinece devam etti. Seit-Mamut ağa teri sepledi, Alimnen Üsein qurulacaq evniñ temelini qazdılar. Bir-bir buçuq qulaç terenligindeki arıq endi eki-üç adım uzanğan edi.

– Ev yapması qolay şey degildir, asabam. Bu arıqnı nıhtap toldurmaq içün saña yarım dünya taş kerek olur.

– Ortalıq taş tolu. Taşır-toldurırmız. Divarlarını da taşnen qalarmız.

– Olmasa, divar başına mına bu qayanı tiklep qoyarsıñ, eviñ dünya turğance turar.

Seit-Mamut ağa elleripdeki kepekni sürtip, evge kirdi. Alim anasınıñ aytqanlarını hatırlap:

– Üsein ağa, abdest alıp, biz de cuma camige barmayıqmı?– dedi.

– O qartlar arasında bizim ne işimiz bar? Eyisi bizim evge kireyik, qumar oynarmız.

– Anam ayta, cuma namazına barmaq vacib bir şeydir, dey. Anda cemaatnen de tanış-biliş olurım.

– İnat erif ekensiñ, Alim. Yahşı, barayıq. Bare, Acısultan qartbabaynı da körersiñ. Bir vaqıt cumanı qaçırmay. Özüne cennetten yer araştıra, ğaliba...

Olar cuma camige barıp yetkende balaban sofanıñ içi çeşit biçimdeki galoşlar ve etiklernen, çiy ve qatranlı çarıqlarnen, çabla ve nalınlarnen tolu edi. Divarları biñbir türlü örnekler ve levalarnen bezetilgen caminiñ içinde adam çoqluğından ine taşlamağa yer yoq edi.

Üsein minberde çökip oturğan beyaz sarıqlı adamnı kösterip, busı baş imamdır, dep fısıldadı Alimniñ qulağına.– A, şimdi cuma namazını başlamasın, onı eki verstke sozar da, qulaqlarımıznı tındırır. Bugün daa ziyade tırışır, mında yañı qadınıñ özü kelecek, deyler.

İmam yaşçaraq ve iri közlü dülber bir adam edi. Alim afta sayın Köpürli köyge Memiş-ağağa kelip ketken Seit-Celil efendini hatırladı.

– Ya evelki qadığa ne oldı, onı mından alalarmı yoqsa?

– Almaylar, kötereler. Onı müfti yapacaq ekenler...

Vaaz vaqtı keçkeninden, camideki sakinler o yaq-bu yaq çevirilip, biri-birinen qulaqlaşıp başladılar. Lâkin gürülti qoyurmaqta olğan bir arada, imam şırnıqlı bir tebessümnen ayaqqa turıp, mavı közlerini qapığa doğrulttı.

İçeri kelip kirgen adam yañı qadı degil de, yeşil qavuqlı Seit-Celil efendi edi. Uzun boylu, kelpentli bu adam yeşil yipekten tikilgen ve yaqasına qırmızı nağış işlengen cübbesini şemdanlar yarığında parıldatıp, iri, sert adımlarnen dos-doğru minber ögüne barıp toqtadı. Qavuqlı başını yengilden imamğa egip alğan soñ, camideki sakinlerge çevirildi.

– Cemaati müslimi!– dep başladı o ezgili ve şadlıqlı davuşınen.– Bu fani dünyadaki ayat Aq Taalâ azretleriniñ öz qullarına sınav içün bağışlağan bir mekânıdır. Beşeriyet yaratılğandan berli eki ayaqlı bütün mahlüqat, yani bizler, onıñ er şeyni eslegen közlerinde imtiandan keçe, bizlerni felekniñ çemberinden keçirip, yahşı-yaman er bir adımımıznı cedveline alıp, eyi zatlarına aqiqiy o bir dünyadaki bal-şerbet irmaqlı bağçalarından, altın-kümüş saraylarından, osallar içün ise qaynap turğan qatran qazanlarından, ateş püskürgen yanardağlarından yer azırlay. Cennetke tüşip, keyf-sefa çatmaq isteysizmi, yoqsa ceennem ateşlerinde ömür billâ yanıp-küyip horlanmaq isteysysizmi? Er şey özüñizge bağlı. Eger fani dünyadaki meşaqatlardan ırız-ayañıznı, namus ve vicdanıñıznı temiz-pak saqlap, o bir dünyağa barıp yetseñiz, o alda Mevlânıñ qıldan ince, qılıçtan keskin siraat köpürinden aman-esen keçip, cennet qapıları sizlerge artınace açılır. Amma bu yalan dünyada keyf-sefa araştırıp, başqasınıñ tañrı bergen ötmegine, baylığına, mal-mülküne köz taşlasañız, "onda bar, mende yoq", dep talaşsañız, Aq Taalânıñ yolundan çıqsañız, o alda bilmiş oluñız ki...

Alim közlerini minberden almadan, Seit-Celil efendiniñ aytqanlarını diñlemekte edi. Vaaz oqumaqta olğan efendi yoldan çıqqan günahkârlarnı qatran qazanlarında çekiştirip, eñ şefqatsız cezalarğa oğratqan soñ, kene fani dünyasına qayttı, şahsiy mal-mülkniñ muqaddesligini, toqunılmazlığını añlattı. Zaten hudaynıñ özü insanlarnı faqır-fuqare ve zengin-bay etip yaratqan. Taliyleri de öyle yazılmış. "Parmaqlarıñızğa baqıñız,– dedi o,– olar bir boydalarmı? Baş parmaq, şeadet parmağı, cinatiy parmaq, çontuq parmaq öz araları boydaşlarmı? İnsanlar da bir boyda degiller. Biri sırıq boylu, digeri qarış qadar. Biri ırğat, digeri ise bay, mırza, daa deseñ qaymaqan, zadekân, bey, çünki yazmışları öyle emiş. Ömür billâ böyle olıp keldi ve ahretkece böyle ketecek, çünki bunı insanlar degil, olarnı Yaradannıñ özü üküm etmiş, musaviylik tek ahrette olacaq...

Seit-Celil efendiniñ aytqanları Alimniñ yüregine yatmay başladılar. "Demek bu fani dünya, zametlerinen çekişken adamlar içün tek azap mekânı eken,– dep tüşündi o.– Ne içün böyle? Memiş-ağa özleriniñ topraqlarında köylülerniñ yedi terisini sıdırıp keldi, endi olarnıñ qoralarına da köz qoydı, meni ve anamnı aç-zelin tuvğan köyümizden quvdı, bu aq işmi?"

Seit-Celil efendi Alimniñ fikirlerini ezberden oquğan bir adam kibi, vaazınıñ soñunda Köpürli köyniñ günahkâr köylülerini misal etip ketirdi. "Çoq teessüf ki,– dedi o,– olarnıñ baştan çıqmasına şu köyniñ evelki mollası Resul adında dinsiz bir erif sebepçi oldı. Şükürler olsun, başımız töpesindeki Huday bizlerni çoq bekletmedi, onıñ cezasını bu dünyada berip, aqıl ve fikirden marum etti. Ne çare, qış-qıyametge yollar içinde buzlap ölmesin dep, merametli adamlar onı deliler hanesine teslim ettiler. Şimdi onıñ ögüne künde bir qopqa ince qum sepip, oña qum saydıra ekenler.– Seit-Celil efendi bunı aytır eken, çırayı cılmayıp küldi, lâkin şu an ciddiyligine qaytıp, sert davuşnen devam etti.– Lâkin şimdi qum sayıp kün keçirse de, Köpürli köyde ekip ketken zeerli urluqları alâ bugün tamır ata, filis bere, boyğa keteler. Şu köydeki egizler adına eki baştaq erif cemaatnı Memiş Çelebi oğlunıñ mülküne qozğap, onı mahkeme şeriyege çektiler. Adaletli mahkeme resmiy vesikalarğa ve şeriatqa esaslanıp, "yoq, bu mülk sizniñki degil, Memiş Çelebiñkidir", dese de, Allanıñ qarğışlı bu qulları...

– Yalan!– dep qıçırdı sabırı tükengen Alim oturğan yerinden.

Lâkin onıñ sesi minberdeki yipek cübbeli Seit-Celil efendige barıp yetmedi. Camideki sakinler ise vaaznı arsızlıqnen bozğan balağa sertliknen aylanıp baqtılar.

Alim minberden kelgen davuşnı artıq diñlemedi. Onıñ tasavurında Resul efendi canlandı. Ziyrek aqıllı ve ğayet merametli bu adamnıñ delirgenine asla inanacağı kelmedi. "Şükürler olsun, er alda sağ-selâmet eken. Men onı, yer tübünden olsa da, mıtlaqa taparım".

Seit-Celil efendi vaazınıñ soñunda aq padişanıñ özüne, onıñ bala-çağasına, uzun-yaqın bütün sulâlesine sağlıq, bahtiyarlıq tilep, avuçlarınen aq saqalını sıypap aldı ve olarnıñ adım atqan yollarında altın nurlar sepilmesi, mis-ğamber güller açılması içün duacı olğanını aytıp, "Amin Alla" sözünen vaazını bitirdi.

Camideki sakinler ağır-sabır yerlernnden turıp, qapığa doğruldılar.

– Alim, birinci sıradaki emen teregini köresiñmi?– dedi Üsein.– Acısultan qartbabay degenleri mına şu adamdır.

Qartnıñ qoltuqları tübüne omuzlarını keçirgen esmeri betli, qara mıyıqlı eki yigit, onı yavaş-yavaş yuqarı köterip, ayaq üstüne tiklep qoydılar. O, aqiqaten, cemaattan bir qaç baş yüksek boylu, bağanalarday uzun ve qalın suyekli, çıbalıq aq saqalı qocaman püskül kibi betinden tap qursağına sarqqan devday azamatlı bir insan edi. Baş parmaq keñligindeki qaşları tübündeki iri, qara közleri sanarsıñ teren qobalar içinden baqıp turalar.

Vaaz bitkenden soñ, imam ve mazin, qarakul qalpaqlı İbraim bay, qaplan em de samur tonlı bir qaç adam qollarını qavuştırıp, Seit-Celil efendiniñ uzurına bardılar ve nevbet-nevbet onıñ elini büyük bir itiramnen aldılar, oña oquğan vaazını maqtap hayırladılar. Alim Üseinni yañğız başında qaldırıp, qadınıñ etrafındaki adamlarnıñ artına barıp toqtaldı. Albu ise oña tek vaazını degil, em de müftilikke tayinlengenini hayırlay ekenler.

– Müfti cenapları, çoq yıllar reberligiñizde işledik,– dedi imam.– Şeriat yollarınıñ muqaddesligini sizden ögrendik, bunı biz ömür billâ unutmamız. Endi ülkemizde ruhaniyler idaresiniñ başı oldıñız. Bu haberni eşitip, cemi cemaat ğayet memnün oldıq. Bütün musulmanlar seadetine Aq Taalâ sizge...

– Men yarın yolcıyım,– dedi Seit-Celil efendi imamnıñ sözüni bölip.– Gubernator azretleri şeerge yetip barmamnı aşıqtıra. Bugün aqşam menim evime sağlıqlaşuv ziyafetine buyurıñız,– dep, camiden çıqmağa tedariklendi.

– Qadı efendi, musaade etiñiz, sizge bir sualim bar...

Beklenilmeden yañğırağan ötkür bala davuşı Seit-Celil efendini abdıratqanday oldı, çünki Alimniñ bu aq suyekliler arasında kelip qoşulğanını eslemegen edi. Onıñ çırayı bir kereden sertleşse de, qara quvurçıq saçlı, iç bir illesiz tegiz mañlaylı ve mulâyim betli bu olaman ösmürni körgeninen, yüzünde tebessüm alâmetleri peyda oldı.

– Ayt, çömez, utanma, sualiñ nedir?

– Men Resul efendiniñ şimdi qayerde olğanını bilmek isteyim. O menim ocam edi.

– Adıñ nedir, oğlum?

– Alim...

Seit-Celil efendiniñ çeresine kene sertlik bulutı qondı. "Evelki müftiniñ cemiyet hayriye esabına İstanbulğa oqumağa yollaycaq piçi bu bala degilmi eken,– dep tüşündi o.– Qarabacaq Resulniñ bu quruntısı da çul tutmadı".

– Anda kirsetmeyler, oğlum. Deşet ve qorkunç bir yer. Vazgeç şu deli ocañdan...

Aradan aylar kelip keçtiler. Olarnıñ Qarasuvbazarğa köçip kelgenlerine endi eki yıl tolmaqta edi. Alim birinci yılnıñ yazında cuma künleri talaqağa çıqqan qolum-qomşunıñ yardımınen Seit-Mamut ağanıñ azbarında özlerine bir közlü, tahta sofalı bir evçik quraştırdı. Keçinişleri de az buçuq yahşılaşqan kibi oldı. Endi qalafalıq derecesine köterilgeninden, Alim terilerni özende yuvdurmaq içün balalarğa bermezden zvel, olarnıñ üstündeki yağ parçalarını sıdırıp ala ve aqşamları emcesiniñ sofrasına özüniñ issesini qoşa edi.

Şükürler olsun, Hatice tizesiniñ qayğıruvınen anası ayaqqa turdı, er kün evniñ tabanını sarı balçıqnen sılay, kümesteki tavuqlarğa yem sepe, arandaki eçkilerni sağa, olarnı otlaqqa aydap çıqara... Canım, bu dünyada da yaşamaq mümkün eken.

Tünevin aqşam işten qaytayatqanda Alimniñ emcesi Üseinge ve torunına şöyle dedi:

– Yarın, cuma namazından soñ, selefname mücibi imtian berip, ustalıq destüri alacaqsıñız. Bunı ustalar başı İbraim bay ayttı. Namaz bitkeninen, ustalarğa Seit-Battalnıñ furunından birer yip qalaç alıp, doğru tabanağa yöneñiz. Sen, Üsein, ustaña bahşış dep, eviñizden yavlıq-poşu almasañ da, yanıña balaban bir kilit almaqnı unutma.

– Ya kilit nege kerek?

– İmtianda tiliñni tutıp olamasañ, onı dudaqlarıña ilersiñ. Tabiatıñ pek hucur, qardaşım, kerekmi-degilmi, ögüñdeki adam yaşmı-qartmı, padişamı, degeniñden bir vaqıt qaytmaysıñ. Saqt ol, soñundan qatıqnı da üfürip aşamaq kerek olmasın.

Küzniñ cılavuq bir küni edi. Alim, emcesi tikken tonnıñ yaqasını iliklep, yolaqlı yün çorapları üstünden qatranlı çarıqlarını çektirip, anasına çevirildi:

– Anay! Men bugün evge ustalıq destürinen qaytacam.

– Alla bersin, oğulçığım. Endi kerçekten adam olayatırsıñ,– dedi Kerime tatay.– Mıyıqlarıñ da siyarıp başladı. Baba yigiti deseñ de olacaq. Vallai, yigitler paşası!

– Çoq maqtama, anay, nazarıñ tiyer, tap o qadar olmasam kerek...

Alim elindeki qalaçlarnı salındırıp, tabanağa kelip yetkende, cumalıq urbalarına quşanğan ustalar ve İbraim bay muslaq çuqurı başında özaraları şaqalaşıp külüşmekte ediler. Aznavur biçimli Benseit aqay özünin şegirti Üseinni eñqastan türtkiçlep, onı muslaq içine iteklemekte edi.

– Benseit, sen ustasıñ, aqqıñ bar, yuvundır onı,– dedi İbraim bay küle-küle.– Belki tili de yuvulır, yaman sözlerden arınır.

Üsein qollarını qavuştırıp, qızara-bozara boz qaya kibi tim-tikine turmaqta edi. Seit-Mamut ağa ters mezepli Benseit aqaynıñ areketlerinde yamanlıq sezip:

– Olân, Benseit, şegirtiñ bugün mahsus kiyinip-quşanıp kelgen, yer tayğaq, yıqıla bilir,– dedi.– Eyisi, bey azretleriniñ hanesine kirip, imtianlarnı başlayıq.

– Yeq, taşlama, iç olmadım tizlerini sılat,– dep qızıştırdı onı İbraim bay.– Qana, çaltayaq çek de, avdar onı muslaq çuqurına.

Ustalar çeşit olalar. Üseinni dört yıldan berli şegirtlikte ve qalafalıqta çekiştirgen Benseit aqay olar arasında eñ hınzırı edi. Üsein, elbet de, onıñ belini qurşavlap alğan ellerinden sıptırılıp çıqar edi. Lâkin, hususan bugün, imtian saatinde, oña itaatlı olmaq kerek edi. Açuvı boğazına kelip yetse de, ağızını açmadı, qollarını oynatmadı, yerdeki balçıq pisligine mıhlanğan kibi, ayaqlarını bek tuttı. Baynıñ qızıqtırıcı sözüne qapılğan Benseit usta ise, kevdesiniñ bütün ağırlığını onıñ üstüne taşlap, küçene-küçene onı çuqurnıñ ağızına yaqlaştıra... Lâkin bu esnada beklenilmegen bir al oldı: çuqurğa Üsein degil de, birden bütün boyünen Benseit aqay avdarıldı. Em öyle bir avdarılıp tüşti ki, kevdesiniñ püskürtken kireçli suvları çevre etraftaki adamlarnıñ üst-başlarını ap-aq etip taşladı.

Ustalar şaşıp-şaşmalap qaldılar. Kireçli suvda bir an içinde beyaz ayuvğa çevirilgen Benseit aqay qollarınen çuqurnıñ kenarlarına yapışıp, çıqmağa tırışsa da, omuzlarına, başı üstüne yaldap çıqqan cibitilgen terilerden qurtulamadı.

Daa demi külmekten içekleri üzüleyatqan İbraim baynıñ çırayı da açuvından çuqurdaki Benseit aqaynıñki kibi ap-aq oldı.

– Aram piç, bu merafet seniñ işiñdir,– dedi o ve afaqanından dır-dır qaltırap, Alimniñ üstüne atıldı.– Özüm kördim, ustağa sen çetten uslubnen çaltayaq çekip, onı çuqurğa yıqtıñ...

Üsein ve Seit-Mamut ağa qollarını uzatıp, Benseit aqaynı çuqurdan tartıp çıqardılar. Başından aşağı süt kibi beyaz kireçli suv çıbırmaqta olğan usta bir tınış nefes alır-almaz, qolunı salmaqlap, yumruğını Üseinniñ eñsesine endirdi.

– Al payıñnı, cinasir bala, ustalıqnı qulaqlarıñnı körgende alırsıñ...

– Oña toqunma!– dep bağırdı inceçik sesinen İbraim bay.– Üsein mına bugünden, bu daqqadan başlap, mustaqil ustadır. Seni Benseit, öz dostunı qorçalap, çuqurğa mına bu bala avdarıp yıqtı. Qana, yumruğıñnı oña tüşür!

Benseit aqay oqqalıq yumruğını salmaqlap, Alimniñ başına tüşüreyim degende, turğan yerinde birden telgenip, salpı boy-postunen kene çuqurğa avdarıldı. Alimniñ oña çertken çaltayağını bu keresinde bütün ustalar eslediler...

– Sen... sen...– qıçırdı ustalar başı, lâkin bütün barlığını qaplap alğan afaqanından nefesi tıyılıp, özüday ufaçıq şamarını sallay-sallay Alimge qarşı adımladı.

– "Bey azretleri İbraim efendi",– dedi Alim mezeknen ve faltaş kibi parıldağan közlerini oña tikti.– Yaqın kelmeñiz, yoqsa mına şimdi siz de Benseit aqaynıñ darısına oğrarsıñız...

Alimniñ yapqanı bu etraflardaki tabanalar ayatındaki alel-husus bir vaqia edi. Onıñ işten aydalğanınıñ ekinci künü bu haber bütün şeerni aylanıp çıqtı. Şegirt ve qalafalarnıñ meşeqatlı yaşayışlarından haberdar olğan şeer sakinleri Alimniñ yapqanını çin yüreklerinden begenseler de, olardan esli-başlıları bu hususta söz açıldımı, "arsız ve edepsiz bala, "tabanağa eti seniñ, suyegi menim", dep bereler, usta adamnıñ şegirtini urmağa da, öldürmege de aqqı bar", dey ediler. Yaşlar, hususan tabanalarda işlegen gençler ise: "Biz tilsiz eşek degilmiz, horlanmaq içün yaratılmadıq", "Aferin, maşalla Alimge, zalımnıñ tespisini çekti, bizge örnek kösterdi", dediler. Dediler amma, Alim işsiz-küçsiz qaldı.

O vaqıtları Qarasuvbazarda işsizlerniñ toplanğan yekâne yeri Çilterli maallesinde Seit-Nebi ağanıñ qavehanesi edi. Aqçası olğanlar iş saiplerini beklep, ağır-sabır qave içe, qumar oynay, ceblerine süme tüşkenler ise başlarını salındırıp, azbarda mecnunlar kibi sıqletlenip yüre edider.

Alim de olar arasında edi. Endi ekinci aftadır, qavehanege kelip-ketkenler oña efsaneviy qaraman kibi köz taşlap, yanından selâm-kelâm dep keçseler de, olardan iç biri iş teklif etmedi. Ne yapmalı, belânıñ qaari ondan, qaseveti olardanmı?

Alim er kün qavehane ögündeki qalın meşe tereginiñ tübüne çökip, fani dünya denilgen bu alemniñ uyğunsızlıqları aqqında teren oylarğa dala edi. Aceba Üseinni şu zalım adamnıñ zulumından qorçalap, o yaman bir iş yaptımı, güna işledimi? Horlanğanlarnı qorçalamaqnı Quran az-mişan talap etmeymi? Öyle olğanda onı ne içün işten quvdılar?.. Küçü yetken olsa merum babasını da, yap-yaş aptesini de vaqıtsız ölümden qorçalar edi. Lâkin Memiş Çelebi ondan küçlü olıp çıqtı. Endi köyniñ bütün sakinlerini evlerinden, topraqlarından aydap çıqarmaq istey. Qadı deseñ, onıñ çanağını yalay, halqnı küçlülerniñ hışımına qatlanmağa davet ete. Bu aq işmi?.. Ya o köylüler söz birliknen yumruqlarını bir yerge qoşsalar, biz de yaşamaq isteymiz dep, bu yumruqnı küçlülerniñ başına tüşürseler, olarnı tezek kibi ezip taşlamazlarmı? Resul efendiniñ aytqanına köre, alemde böyle batırlar çoq olğan. Çorabatır, Edige... Orasiyede Razin, Pugaçöv... Ey, yaRabbim, olardaki küçni maña ber, men de qılıçımnı silkip alayım...

Aqşam maali edi. Azbar bayağı tenalaştı. Alim terek tübünden turıp, üst-başınıñ toz-toprağını qaqtı. Anasını ve oña tuvğan olıp qalğan kadâlarını pek sağınsa da, evge qaytmağa yüregi batmay edi. Seit-Mamut ağa onıñ tabanadaki areketini begenmese kerek, darılmasa da, evge qaytıp kelgen soñ, "oğlum, büyüklerniñ közlerine çöp olıp qonma, yañılıp ursalar bile, tiliñi oynatma, qoluñnı köterme, itaat et, sen qul olıp doğdıñ, qatlan", degen edi.

Alim qavehane azbarından çıqayatqanda qonmaqta olğan küneşniñ nurlarında yılım-yılım balqıldağan eki atlı fayton vıznen azbarğa kirip toqtaldı. Azbardaki adamlar: "Babahay! Babahay!" ses-sedalarınen faytonnı sarıp aldılar. Alim de keri buruldı.

Qozladan samur tonlı, qaverenkli, samur qalpaqlı, qızıl çereli, qırcıman bir kişi tüşti. Zengin kiyimli bu adam şeerdeki uryan-puryan çekmenli faytoncılarğa asla oşamay edi.

– Qardaşım, Velican, bugün bütün qaraltım qavesiz qaldı,– dedi o qavehaneden çıqqan qavecige.– Evelleri ahırda çuval-çuval yatqan qaveden bugün bürtügi bile qalmağan. Pahıl kibi tukânlar da qaveden tam-taqırlar. Rica etem saña, qardaşım, parağamı, ödünçkemi, bir oqqaçıq yemen qavesi berip turçı.

Velican yeşil közlerini sıq-sıq oynatıp, Babahayğa taacipnen baqtı:

– Babacan ağa, böyle qorqunçlı vaqıtlar-da... Sarayıñızğa yetip barğance ortalıqnı zift qaranlıq basar. Ya arabacıñız qayda?

– Quvdım onı, pis elli bir erif eken. İnşalla, bir şeyçik olmaz. Olğanı taqdirde...– Babahay tonunıñ etegini köterip, bel quşağına qıstırılğan kümüş saplı balaban tapancanı kösterdi.

– Alla sizge oğurlı yollar qısmet etsin,– dep Velican kene qavehane içine çapıp kirdi.

Alim ögge yılıştı.

– Babacan emce, men at aydamaqnı da, bag-bağça pıtamaqnı da bilem. Şimdilik boşım, belki sizge bir yararlığım tiyer?

Alimniñ "bağ-bağça" dep köçmesinde sebep bar edi. Daa demi "Babahay" sözüni eşitkeninen, bu adamnıñ şu ortalıqlardaki bağçalarnıñ metinli saibi pomeşçik Baboviç olğanını añladı.

Babahay dudaqlarındaki tebessümni biraz daa qoyurtıp, coşqun bir davuşnen Alimge hıtap etip ayttı:

– Qaç yaşındasıñ, yigit?

– Bu yıl çillede on yedini tolduracam.

– Zenaatıñ ne?

– Tabaq esnafı edim, terici...

– Soñ ne oldı?

– İşten quvdılar.

– Ne içün?

– "Arsız" dep quvdılar. Dostumnı qorçaladım.

Alimniñ açıq çeresi ve kesen-kes cevabları Babacannıñ yüregine yattı. Şu arada qave torbasınen peyda olğan Velicandan soradı:

– Bu balanı nasıl bilesiñ?

– Mında yaqınlarda körülip başladı. Bir qaç kün içinde qavehanege bes-bedava bir macar ağaç parçalap berdi. Duruq yigitke oşay... Babacan ağa, bu çantağa bir buçuq oqqa birinci cınıs yemen qavesi sığdı.

– Sağ ol, qardaşım, onıñ cınısını da, çekisini de sarayğa barğan soñ baqarım,– dedi Babacan iylekârlıqnen külümsirep ve kene banaki subetdeşine çevirildi:

– Adıñ ne?

– Alim.

– Qorqaq degilsiñmi?

– Tek Alladan qorqam.

– O-o, sen batırlar sulâlesinden ekensiñ. Ya babañdan qorqmaysıñmı?

– Babam öldi. Oña itaat ete edim. Biz mında Köpürli köyden köçip keldik. Emcemniñ evinde oturamız.

– Evsiz-barqsız bir bıralqı ekensiñ. Aydı, ne de olsa, min qozlağa. Menim sarayım anavı qırnıñ üstündeki beyaz binadır.

Alim faytonnıñ qozlasına sekirip mindi. Babacan arabanıñ perdesini aralıq etip baqqan soñ, o da Alimniñ yanına keçip oturdı ve telbevlerni, qurşun başlı tobulğını onıñ eline tuttırdı.

– Ayda! Araba qapıdan çıqqanımıznen, atlarnı solğa burarsıñ.

Fayton köçti. Azbardakiler apansızdan bahtı yürgen Alimniñ peşinden pahıllıqnen baqıp qaldılar.

Alimniñ böyle ziynetli arabağa mingeni birinci kere edi. Yol endekli-yoquşlı ve balçıq olsa da, fayton qar üstünden tayğanday, yavaştan telgene-telgene ketti.

– Saqt ol, ögümizdeki şaltıravuq bir köpürdir. Telbevlerni bek tut!

Alim faytonnı qıyış-qonğur ağaçlardan quraştırılğan köpürniñ ortasından keçirdi.

– Pek tüşünceli körünesiñ?..

– Babacan emce, şimdi evde yañğız başında qalğan anamdır. Zavallı qaar-qasevetke dalıp, közlerini araba qapıdan almay meni bekleydir. Aytmay çıqtım...

Babacan sustı. Birazdan soñ ise:

– Aydı, bir gecede bir şey olmaz. Yarın mında bir özüñ faytonnen kelirsiñ,– dedi.

Alimniñ yüregine quvanç melemi tökülgen kibi oldı. "Yımşaq göñülli adam eken,– dep oylandı yañı şorbacısı aqqında.– Yarın evimiz ögüne faytonnen kelip toqtasam, anam kimsin nasıl quvanır".

Fayton qır yoluna buruldı. Atlarnıñ adımları ep sakinleşti.

– Nu-o-o!

– Zorlama, yol pek sarp, atlar yavaş-yavaş ketsinler.

Ortalıq tınçlıq ve tenalıq içinde edi. Kâdebir dağ tepelerinden mında esip tüşken hafif yel tereklerniñ yapraq şuvultısını qozğadı der ekeç, çevre-çet kene susıp, diñlenip qala edi.

Babacan qorqtı, faytondan tüşti. Telâşnı terk etmek içün faytonnıñ fenerlerini yaqtı. Yol az buçuq aydınlandı. Alim ormanlıq içinden keteyatqanlarını endi añladı. Babahay ise tüşüncege dalğan edi...

Bu eziyetli tenalıqtan, az buçuq olsa da, onı fener yarığı qurtara. O şamatalı evde ösip büyüdi. Yaz künleri, qaraltıdaki hızmetçiler anda-mında darqalıp ketseler, can sıqısından baş urmağa yer tapamay edi. Böyle vaqıtlarda fortepyano ögüne keçe de, onı bütün küçünen dümbürdetip, bağıra-çağıra: "Ay obana"nı yırlay edi...

– Alim, sen pek susqun bala ekensiñ. İırlamağa sevesiñmi?

– Diñlemekni üstün körem, şorbacım,– dep külümsiredi Alim.

– Olmasa, diñle, men yırlayım:

Fayton yanaşasından ketmekte olğan Babacan yırnı coşqunlıqnen sozğan arada, Alimniñ qulaqlarına quru pıtaqlarnıñ şıtırdısı eşitildi. Şıtırdı der ekeç, sınmaqta olğan quru ağaçlarnıñ şatırdısı daa yaqından keldi.

– Babacan ağa, tez oluñ, faytonğa miniñ. Ormandan ayuv çıqa.

– Bizim taraflarda ayuv yoqtır, olarnı çoqtan atıp bitirdiler.

Şu ande azamatlı qara bir mahlüqnıñ yolda peyda olmasınen, qolundaki çoqmarnıñ Babacannıñ eñsesine tüşmesi bir oldı.

– O-öldim... öldürdiler...– dep bağırdı o eñsesine yapışıp.

– Yoq, daa ölmediñ,– dedi deşet büyüklikteki adam çoqmarını onıñ başına salmaqlap.

Lâkin bu keresinde Babacan yolnıñ yağasına çekilip yetiştirdi.

– Paralarımı al, bir destedir, canıma tiyme...

– Babay! Babayçığım...

Faytonnıñ perdesi açılıp, andan yaş bir qız atılıp çıqtı ve eki elinen babasını quçaqlap, gece yarığında telâşlı közlerinen aydutqa baqtı.

– Bermem, babaçığımnı iç kimsege bermem!– dep bağırdı o inceçik keskin sesinen.– Saña qan kerek olsa, menimkini al, babama toqunma...

– Maña mal degil, sen kereksiñ, güzel qız,– dedi ayuv biçimli adam ve qap-qaç etip, onıñ boyuncaqlarını üzip aldı.– Endi yur, ormanda menim qonağım olursıñ,– dep, onı tartqıçlap başladı.

– Ket, ket fravun başımdan, boyuncaqlarımnı aldıñ, yeter saña, olarnıñ fiyatı biñ kümüş paradır.

Alimniñ böyle dubarağa oğrağanı birinci kere edi. "Baq yezitke, oña tek para degil, başqa şey de kerek eken", dep tüşündi.

Aydutnıñ elinde qama balqıldadı.

– Mennen keteceksiñmi, yoqmı?..

Alim duydurmadan qozladan sekirip tüşti ve "ayuvnıñ" arqasına keçip, qurşun başlı tobulğısını bütün küçünen onıñ başına yandırdı.

– O-o-y...– dep yetiştirdi aydut ve arabadan taşlanğan toban çuvalı kibi, cansız bir alda yol içinde serildi.

Baba ve bala quçaqlaşıp ve qorqularından dır-dır qaltırap ağlaşqan bir vaqıtta, Alim qozladaki sıcımnı alıp, aydamaqnı cansız bir eşya kibi ilmeklep bağladı. Uclu çarığınen onıñ yanbaşlarına da tepip baqtı.

– Babacan ağa, bu canlı ceset endi yarın sabağace qıbırdamadan yatır,– dep "ayuvnıñ" qamasını özüniñ qoynuna soqtı.– Hanım, boyuncaqlarıñıznı alıñız...

Ellerini eñsesinden almağan Babacan ep iñlemekte edi.

– Babayçığım, keteyik bu qarğışlı yerden,– dedi babasını eki qolunen quçaqlap tutqan qız ve elâ közlerini büyük bir minnetdarlıqnen Alimge tikti.– İtimal, bu yerlerde aydutnıñ ayaqtaşları da bardır. Evge tezce qaytıp yetsek, belki ekim Betlingniñ bir yardımı toqunır. Bugün aqşam Simferopolden anamnı baqmaq içün kelecek edi.

– Keteyik qızım,– dedi o ıñrana-ıñrana ve endi qozla üstüne minip, telbevlerni eline alıp yetiştirgen Alimge çevirildi.– Sen, qardaşım, bu dünyada aqiqaten iç bir şeyden qorqmay ekensiñ. Bahtımızğa kene yahşı sen rastkeldiñ. Ondan ğayrı bu aram erif bizni... "Ayuv" adınen bütün yollarda telâş qoparğan aydut mına bu beşaret olsa kerek. Kördiñmi, endi bizni nişanğa alğan... Qardaşım, sen onı yahşı bağladıñmı?

– Tüyüklep bağladım, Babacan emce. Yarın sabağa yaqın özüne kelse de, tek yuvarlana bilir, el-ayağını boşap olamaz.

– Sağ ol, qardaşım. Atlarnı endi dos-doğru ayda, beş-altı daqqadan evde olurmız. Men faytonğa kireyim.

Eki-üç aylanmanı keçken soñ, araba tegizlikke çıqtı. Ögde, ekinci ve üçünci qatlardaki bütün pencereleri lampalarnıñ yarığınen parıldağan büyük bir ev peyda oldı.

– Nu-o!– dedi Alim telbevlerni şadlıqnen çekip. Atlar pertavlap çaptılar.

Boydan-boyğa uzanğan üç qatlı ev gece qaranlığında bile bem-beyaz olıp körünmekte edi. "Cennet sarayında yaşay ekenler,– dep oylandı o.– Bu evge bizim bütün Köpürli köyni sığdırmaq mümkün. Babacan emceniñ qorantası pek büyük olsa kerek, ondan ğayrı böyle balaban ev qurdırır edimi?"

Fayton gür bağçalıq içindeki binağa yaqınlaşqanda, qaydandır bilmem alel-acele peyda olğan saqallı adam, demir çabaqlı qocaman qapınıñ eki qanatını artınace açıp, mulâyim bir davuşnen:

– Selâm aleyküm, Babacan efendi! Buyurıñız!– dedi.

Alim hoşnutlıqnen külümsirep, köterinki bir davuşnen:

– Aleyküm selâm!– dedi ve atlarnı aydaştırıp, saraynıñ ögündeki qapı aldında toqtattı.

Faytondan başta şorbacı ve onıñ elinden tutqan sarışın qız tüşip, saray içine kirip kettiler. Yañğız başında qalğan Alim ne yapacağını bilmeden o yaq-bu yaq qarap turğan arada, banaki qapıcı yetip keldi.

– Gece qaranlığında seni şorbacı belledim. Albu ise sen de bizim dayfalardan ekensiñ,– dedi o ve Alimni baştan-ayaq közlerinen süzdi.–Tuvar atlarnı, aran ana andadır...

Olar tuvarılğan atlarnı ve taqımlarnı azbar kenarındaki aranğa alıp bardılar. Faytonnı ev yağasına çekip qoydılar.

– Yur, saña yatacaq yeriñni köstereyim,– dedi qapıcı.

Onıñ yataq odası aşhane ögündeki alçaçıq ev eken. Qapıcı cebinden sernigini çıqarıp, küçüçik stol üstündeki qandilni yaqtı. İçeride töşelgen bir tapçandan ve kürsüden başqa iç bir şey yoq edi.

– Demek, işten aydalğan faytoncınıñ yerini sen tuttıñ,– dedi o Alimniñ çeresine diqqatnen baqıp.– Hırsız bir erif edi. Tünevin pencere örtüsini abraycaqta tutuldı. Babacan efendi öylelerini begenmey. Sen de anda-mında el uzatma. Közüñe bile baqmaz, şu saat quvıp yiberir. Açıqtıñmı?

– Yeq, açıqmadım.

– Öyle olğanı yahşı. Saba aşarsıñ. Mında qaraltı hızmetçilerinden aş ayamaylar. Aydı, geceler hayır...

Alim tapşanğa oturdı. Andaki töşek-yastıqlar ter-temiz ediler. "Qısmet olsa yarın anamnı körecem,– dep şeñlendi o.– Zavallı qara tüşüncelerge dalıp, şimdi meni dört köznen bekleydir. Bekle, anayçığım, sabağace çoq qalmadı. Yañı şorbacım razı olsa, saña quş olıp uçıp barırım.– Alim anasını tüşündikçe, yüregi may kibi iridi, banaki coşqunlıq, keyf-efkârını tüşkünlik qapladı.– Dünyada birden-bir aptemni, ondan soñ babamnı qara topraqlarğa teslim etken anam, yekâne evlâdından mahrum qaldı. Özüñ ayt, seniñ bu yapqanıñ hainlik degilmi? Ya mına şimdi, bu daqqada saraydan çıqıp, cayav-calpı çapa-çapa yolğa tüşsem, tañ atqance Qarasuvda olmammı? Qısmetim bazirgân evinden olmasa, başqa yerden moysa tapılır. İş qaçmaz, itimal, anamnı yoqatırım...".

Bu qarardan suslengen yüregi onı tapşan üstünden köterdi ve o cartı qalpağını başına soqup, qapığa doğruldı.

Lâkin tamam bu arada qapı özlüginden açılıp, ellerinde yemek tabağını tutqan beyaz çepçikli, santıraç mavı halatlı yaş bir qadın içeri sürip kirdi.

– Vay anayçığım, anavı salpı dudaq arabacı yerine bu hanzade mında şaşmalap tüştimi?– dedi o iri, mavı közlerini şaşqınlıqnen oynatıp ve tabaqnı yavaştan stolnıñ üstüne qoydı.– Olân, anavı qanatlı melâikeler bizni quvandırmaq içün seni kökten zembilnen endirdilermi? Aytçı, asla sen inmisiñ-cınmısıñ, yoqsa anadan doğma bir beynademsiñmi? Sara hanım, sen dülberlik mücizesi körmek isteysiñmi?– dep bağırdı o qapığa aylanıp:–Tez, ol mında kir!

– Men onı endi kördim,– dedi qapı artından mulâyim bir davuş.

Alim içeri kelip kirgen qıznı körgeninen, baştan-ayaq sarsıldı. Elbet, bu qız daa banağı yolda közyaş tökip, ökür-ökür ağlağan civan edi. Onıñ fidan kibi hafif endamını şimdi yeşil anterisi örtken, qılabdan siya saçlarına mor benekli çemberini bağlağan, özü de elâ közlerini Alimge tikip, yürek coşturıcı bir tebessümnen külümsirep tura. Az buçuq monarlı közleri öyle parıldaylar ki, sanarsıñ odanıñ içini apansızdan yüz çıraqlıq lampanen aydınlattılar.

– Sizge bütün qorantamız adından tekrar teşekkür bildirem,– dedi o nazik bir nağmeni yırlar kibi.– Dünya turğance turuñız. Rica etem, babamnıñ bu bahşışını red etmeñiz.

Alim nasıldır bir mücizeviy quvetniñ tesirinen beyutlikke qapılıp, közlerini qıznıñ ay nurlu çeresinden alıp olamadı, derdine derman arağan mecnun kibi, onıñ elâ közlerine baqıp qaldı.

Çepçikli qadın tarsıqqan kibi oldı.

– Edepsiz yigitlerge oşaysıñ, qardaşım. Tap o qadar tikilip baqma, Sara hanımğa nazarıñ tiyer. Zavallı böyle de eki künniñ birinde...

– Niyar, küncüligiñ tuttımı?– dedi Sara qısqıldınen külip. Onıñ külküsi çoqraq suvlarında tığırğan taşçıqlarnıñ nazik aenkini añdırdı.– Añlap yetiştirgenime köre, seniñ adıñ ğaliba Alim eken. Babam faytonnı yarın bütün künge saña berdi. İsteseñ, beraber gezinirmiz.

Böyle dedi de, başını egip, qızara-bozara qapıdan çıqtı.

Sara ketse de, onıñ elâ közleri, ince, aqçil beti, çeresindeki şırın tebessümi Alimniñ közlerine siñip qaldılar.

– Otur, aşa!– dedi santıraç halatlı qadın küskün bir davuşnen.– Kelmezden evel bularnıñ közlerine kirdiñ. Amma, saqt ol, kökteki yıldızğa köz atma, boyuñ yetmez,– dep qapını sertliknen urıp çıqıp ketti.

Alim kürsüge çökti, tabaq üstündeki peşkirni açtı. Onıñ közleri ilk evelâ çiniy meşrebedeki qaverenkli şingenlikke tüşti. Meşrebeni bir kereden tüplep içti. Pek lezetli bir şey eken. Soñ bem-beyaz ötmekke, qoy qaymağı kibi qatmerlenip çanaqqa toldurılğan qayğanaqqa buyurdı. Tabaqta beş-altı türlü yemek daa bar. Olarnıñ episini büyük bir iştianen yalmap-yuttı. "Aşları içün sağ olsunlar,– dedi Alim.– Vallai, padişa yemekleri! Qızları da tıpqı Resul efendiniñ aytqan destanlarındaki qıraliçeler. Olardan da dülber".

Daa demi evlerine qaytmaqnı arzlağan Alimniñ közlerine qaytadan Saranıñ qıyafeti qondı. Bu mücizeviy qız banadan berli onıñ bütün barlığını zabt etse de, şimdi tasavurında yañı bir küçnen canlandı. Özüniñ meftun etici tebessüminen sanarsıñ onı kendine çağıra.

Alim kimgedir red cevabını berir kibi, eşitilecek tarzda:

– Yoq!– dedi oturğan yerinden sekirip turaraq.– Hayalperest olma! Kökteki yıldız seniñ arcıñ degildir. Oña uzanacaq olsañ, seni ahmaq, abdal, mashara bellerler, artıñdan külip yürerler, ahır soñu işten aydarlar. Eyisi tegin tur, emir qulu ol...

Aqıl-idraki böyle dese de, yüregi negedir, acınuvnen tolıp taştı. "Saba ola-hayır ola. Seni mında bağlap qoymadılar. Serbest uçqan bir quşsıñ. Bir kün ola başqa bir qazıqqa barıp bağlanırsıñ", dedi o can ağırısınen. Böyle der ekeç, onıñ közlerine altın tüslü, zerre boyuncaqlarından örülgen kise ilişti. "Bahşış" dep onı ğaliba Sara qaldırğan edi. Nemi eken?.. Kisedeki töz-tögerek kümüş em de altın aqçalar edi. Alim sayıp baqtı. Elli kümüş! Bu qadar paranı o daa ömürinde körmegen edi. Belki yañılğandır, ya da onı deñep baqmaq içün taşlap ketkendir? Böyle ise... Yoqsa oña ırğatlığını peşin paranen kün evelden töledilermi? Ya hastalansa, ya da, anası yanına qaytıp barmaq istese, eki yaqası da bağlı olacaqmı?"

Aqçalar qandil yarığında balqıldamaqta ediler. Alim olarnı kene kisege toldurıp, saba özlerine qaytarmaq meramınen, stol üstüne taşladı. "Deñep baqmasañız da olur, baba-dedem aramlıq yapmadılar. Namus pakligi menim içün de biñ paradır".

Alim tapşanğa uzandı. Sarağa canı ağırğan kibi olsa da, civan qıznıñ qıyafeti töşekte de közleri ögünden çekilmedi. Göñüli şırın sezgilernen sızladı. Lâkin birinci horazlar, endi yuquğa kettim degende, tüşüne kene elâ közlü qız çapıp keldi. O da olarnıñ evinde eken. Ocaqtaki cezveden qave süzip, Alimniñ anasına ve onıñ özüne uzattı. "Saba şerefler hayırlı olsun, Alimçigim! İç bir filcan qave, tezden işke keteceksiñ", dedi.

Alim quvanç efkârında edi. Lâkin tüşünden ayınıp, penceredeki saba yarığını körgeninen, kene bu dünyağa qayttı. "Ahmaq, budala,– dep mırıldandı o memnüniyetsizliknen.– Böyle tüşler körmege utanmaysıñmı, alem masharası".

Alim azbarğa çıqıp, atlarnı faytonğa yekti. Ortalıq çım-çırt edi. Tek yuvası ögündeki köpek avuldap, tenalıqnı bozdı, lâkin aqşamki tanışını eslegeninen, yapqanına peşman olur kibi, ağır-sabır yuvasına qaytıp kirdi.

Bu evde keç tursalar kerek. Qapıcı da körünmey. Alim qozla tübündeki balaban çulnı alıp, faytonnıñ tozlanğan kevdesini ve köpçeklerini sürtti. Daa yañı doğayatqan küneşniñ birinci nurları azbarğa tökülip, qara laklı faytonnı kümüşday balqıldattı.

Babacan ağa daa yoq edi. Qız, "babam faytonnı bütün künge saña berdi", dese de, Alim bu sözlerni şorbacısınıñ ağızından eşitmek istedi.

Ne ise, qapıcı kelip çıqtı.

– Sen, qardaşım, bu yerniñ efendiler azbarı ölganını unuttıñmı?– dep, Alimge öpkenen baqtı.– Tuvar atlarnı! Azbarda bu maallerde körünmek de, yürmek de olmay, çünki efendiler quşlıqqace yuqlaylar. Sen ise faytonnı yekip çıqqansıñ. Araba kerek olsa, seni Babahaynıñ özü qıdırıp tapar... Ana, azbar qapı qaqıldı. Anavı delidon çarıq ağız erif qaytıp kelgendir. Özüni duydurmasa olamı ya?– dedi qapıcı ve deral budkasına doğru çaptı.

Atlarnıñ dizginlerini çezmekte olğan Alim, alâ daa taş ve sopanen yayğara qoparılğan tarafqa çevirildi.

Qapıdan başta alçaq boylu bir oğlan kirdi. Onıñ sırtında eki közlü av tüfegi, yanbaşında balaban qılıçı bar edi. Onıñ artından esli-başlı beş-altı köylü peyda oldı. Olar omuzlarına taşlanğan qazma ve küreklernen silâlı ediler.

– Sırağa tiziliñ!– dep cekirdi qılıçlı oğlan qarıq bir sesnen.– Yeñişli seferimiz aqqında mına şimdi menim babama bildirüv berecekmiz. Ögge doğru, mar-ş-ş!

Olar binanıñ ögüne yaqınlaşayatqanda, saraydan oñ qolu beznen saruvlı, bet sıması solğun Babahaynen qızı çıqtılar.

– Saba şerefler hayırlı olsun, Alim yigit!– dedi o.– Erte turğansıñ. Mına, menim başıbozuq "generalım" da keleyatır. Baq sen oña, yorğun köylülerni de quyruğına taqqan.

"General" babası ögüne kelgeninen, tars toqtalıp, "askerlerine" emir berdi:

– Qana, tim-tikine turıñ!– Soñ, babasına çevirilip, telâşlı davuşınen devam etti:–Eki saatlik qanlı cenkten soñ, yavuz duşmannı esir aldıq, onıñ ağız-burnunı qan etip, qol-ayağını zıncırnen bağladıq ve Qarasuvğa alketip, bastırıqqa taşladıq!

Babacannıñ çırayı sıtıldı.

– Atılğan tavşannı tutmağa pek usta ekensiñ, qopayçora maraz. Cenk etken emiş, kimnen?

– "Ayüvnen"! Bizni körgeninen qanlı qamasını çıqarıp, üstümizge atıldı, qıyır-çıyır etmek istedi...

– Yetti, yetti, kes zırıltıñnı!– dedi Babacan oğluna nefretnen baqıp.– Ya o "Ayuvnı" tünevin gece mına bu, Alim degen yigit yol içinde serip taşlağan edi de? Köresiñmi, onıñ qanlı qaması da yigitniñ belindedir. Sen asla kimnen cenkleştiñ, mashara? Saña eglence kerek olsa, ırğatlarğa toqunma, tal pıtaqlarından "asker" yapıp oyna. Sırtıñdaki tüfekni de taşla, sumükli burun. Birden patlasa, ötüñ çatlap geberirsiñ...

"General", adınen aytqanda, Saranıñ ağası Yusuf, açuvından patlamaq derecesine kelgen edi. Ne demek olsun, dört bir tarafta namı ketken Babahaynıñ yekâne oğlu, yüzlernen desatina bağ-bağçanıñ varisi bu qarabacaq tatarlar arasında it masharası etildi.

Çaresizlikte qalğan Yusuf ufaçıq yumruğını qattırıp, Alimge salladı, lâkin:

– Men seni...– der ekeç, tombul yanağında apansızdan babasınıñ şamarı yañğıradı.

– Ket, ket, közlerim ögünden def ol, beşaret erif! Sen ne, babañnı ölümden qurtarğan adamğa intiqam besleysiñmi? Bar, onıñ elini öp!

– Yeq, yoq, yoq!– dedi Yusuf çılğınlıqnen ve ağlay-ağlay saraynıñ içine kirip ketti...

– Bu ahmaqnıñ lafını diñlemeñiz, sizge yasaq etem!– dedi Babahay köylülerge.– Şimdi aş-suvuñıznı aşağan soñ, pıtavcılarğa barıp yardım etiñiz.

Babahay dağılmaqta olğan ırğatlarnıñ artından baqıp qaldı. Keyfi endi bozulğan edi. Zornen külümsirep, Alimge çevirildi:

– Qardaşım, sen kimni bekleysiñ? Menim qızım bugün fayton saña berilgenini aytmadımı?

– Ayttı, Babacan ağa. Men sizni bekledim. Sara hanım yañılıp, men yatqan odada bir kise altın ve kümüş para qaldırğan. Men olarğa toqunmadım. Kapigi-kapigine stol üstünde turalar.

Babahay ve Sara yengilden cılmayıp küldiler.

– O paralar sañadır, qardaşım. Sen bizni ölümden qurtardıñ. Demek bahşış para. Olarnı kisesinen cebiñe qoy, anaña berirsiñ. Qarasuvdan aqşam maali qaytıp kelseñ de olur...

Babahay kene sarayğa kirdi. Alim şaşqınlıqta edi. "Alayımmı?" der kibi, sual berici közlerini Sarağa köterdi ve kene sarsılğan, apansızdan yüreginden urulğan kibi oldı.

– Alim, meni bekle, men mına şimdi...– dedi Sara ve babasınıñ peşinden o da sarayğa kirdi.

Qırlar artından köterilmekte olğan erte baar küneşi çır-çıplaq meyva terekleriniñ, yaz-qış mas-mavı anterlerine bürüngen tegiz endamlı İstanbul selbileriniñ taclarını altın nurlarınen bonalttı. Qaydandır bilmem, sürü-sürü çoçami torğaylar peyda oldı, yıldırım tezliginen uçuşıp, çivildeşüvlerinen yayğara qopardılar.

Niayet, evden elindeki çantaçıqnı salındırıp, Sara çıqtı. Alim telbevlerni eline alıp, köz qıyığından oña baqtı. Yeşil yipek anteri üstünden omuzlarına muşamba yağmurlığını taşlağan, başına altın töpelikli mor qadife fesini kiygen. Tıpqı acem güzeli!

– Al bunı!– dedi Sara boyuncaqlı kiseni oña uzatıp ve köpçekke basıp sekirgeninen, qozlada, Alimniñ yanında peyda oldı.

– Beraber ketecekmiz! Telbevlerni maña ber. Nu-o-o!

Atlar vıznen alıp çaptılar. Nege oğrağanını añlap yetiştirmegen Alim, saraynıñ qapısına aylanıp baqtı. Carıq ağız Yusuf qılıy közlrini şaşqınlıqnen oynatıp, olarğa baqıp turmaqta edi...

Sara pek şeñ edi. Qırdan aşağı engen aylançıq yolda da atlarnıñ suratını eksiltmedi. Pek tez ketkenlerinden meşelikteki terekler biri-birine qoşulğanday oldılar.

– Sara hanım, aşıqmañız,– dedi bütün vaqıt sukünette bulunğan Alim.

– Qorqasıñmı?

– Ögümizge başqa bir araba çıqar, qazağa qalırmız.

– Bu yolda yalıñız babamnıñ faytonı yüre, mahsus özü içün yaptırdı. Nu-o, alaşalarım! Men tezlikni sevem. Ömürde er zaman aşıqmaq kerek, hususan yaşlıqta, ondan ğayrı ayat kelir-keçer de, duymay qalırsıñ.

Sara qozlada oñğa-solğa sallanıp, ayaqlarını tasırdatıp, sözleri tekrarlana bergen şeñ maqamlı bir ezgini sozdı. Sanarsıñ, atlarnıñ tuyaq tapırdılarına taqlid ete. Beyitni bitirgeninen, Alimden soradı:

– Nasıl, begenesiñmi?

– Maqamı pek yahşı, amma sözlerini añlap olamadım.

– Men "Yel qanatlı alaşa"nı fransızca yırladım. Endi tatarca "Atım tekerlendi"ni diñle:

Saranıñ sesi yüksek olmasa da, maqamı özü kibi mulâyim ve şırın edi. Onıñ qızıl kirezday çerçivelengen ufaçıq ağızından yır sözleri çeşit aenklerge bürünerek, tayıp, özlüginden tığırıp tökülmekte ediler. Cenkke keteyatqan atlı batırnıñ qıyafetine kirip, oyçan közleri ufuqtaki qara bulut parçalarına tiklenip qaldı.

Alim onı can-qulaq olıp diñledi. Qızdan yatsıravı bir tamam keçip, onı eñ samimiy arqadaşıday is etti. Fayton qırdan enip, tegiz yolğa tüşkeninen, özüniñ haberi olmadan, yırnıñ soñki beyitine Alim de qoşuldı:

Alimniñ davuşı yañğıravuq ve qalın edi. O, dünyasını unutıp, bütün küç ve şadlığını qoyıp yırladı. "Ey-ey-ey-ey-y!" nidalarını bitmez-tükenmez sesinen öyle bir sozdı ki, taacmpte qalğan Sara ağızını yumıp, ayretnen oña tikilip baqtı.

– Seniñ davuşıñ açıq qubbede apansızdan yañğırağan kök güdürdisini añdıra. Vallai, imperator teatriniñ baritonını da bastırdıñ. Ezgiñ pek şırnıqlı. Ögümizdeki cuma aqşamı babamnıñ qırq yıllığını bayram etecekmiz. Anda men fortepyanoda özümniñ yüksek olmağan sesimnen saña zil tutarım, sen yırlarsıñ. Sensatsiya! Yahşımı, Alim?

– Qısmet...– Alim coşqunlığına qapılıp, bay qızınıñ yırına qoşulğanından utandı. "Sen ne, onı özüñe eş sandıñmı?– dep muğaysıradı.– Olar erke olalar, a şimdi seni mısqılğa alıp, külip başlar. Külse de aqqı bar. Sen ırğat, o ise... Özüñni elge al, kim olğanıñnı unutma".

Fayton Kinas özeni üzerindeki topraq köpürge mindi.

– Bu bina babamnıñ degirmenidir,– dedi Sara özen yalısında ağaçtan quraştırılğan imaretni kösterip.– Menim adıma yazılğan Batırbay yarma degirmeni ana anda, o bir yalıdadır,– dep, özenniñ yuqarı başına işaret etti ve omuzını Alimge yantayttı.– Qaytqanda Abiy ağağa kirermiz, furun yantığı pişirtirmiz. Pek lezetli pişire.

Kinas özeni köpür astından keçken soñ Qarasuv özenine qoşulıp, keñ-qulan ve qara bir aqıntı olıp taşıp kete. Tünevin aqşam qaranlığında bu yerlerden keçken Alim etraftaki manzaranı yahşı eslemese de, şimdi onıñ közleri ögünde yalınıñ er eki tarafından ufuqlarğace yayılğan tüzemlikteki bağ-bağçalar açıldı. Aceba, bu qadar meyvanı kim aşaydır, dep ayretlendi o. Yoqsa qurutalarmı? Ya qurularını...

– Bu bağçalar da bizimkidir. Babama qartbabamdan asabalıq qaldı.

Fayton qıyış-qonğur ağaçlardan yasalğan soñki köpürni keçken soñ, şeer civarına kelip çıqtı. Faytonnı Alim endi qayda aydasın?

– Sara hanım, faytonnı belki qavehaneniñ kervan sarayında tuvarırım? Siz anda-mında kirip çıqqance, men de anamnen körüşirim. Emir etiñ, Sara hanım, atlarnı qaçanğa yekip azırlayım?

– Faytonnı dos-doğru eviñizge ayda!

Alim hanımnıñ emirine taaciplenip, telbevlerni kendine tarttı.

– Sen anaña ğaliba mennen körünmege utanasıñ. Çirkinimmi yoqsa?–dep Sara şırnıqlı tebessüminen nurlanğan elâ közlerini Alimge süzdi.– Men qaynanamnı öz közlerimnen körmek isteyim. Sen buña qarşı degilsiñmi?

Alim şaşqınlıq delâletinde edi. "Bay qızları pek cilveli ola ekenler,– dep tüşündi o.– Cilvesine qapılıp, anamnıñ canını ağırtmasa eken. Soñu hayır...".

– Ayda atlarnı. Nu-o!

Sara bu emirni ciddiy bir tavurnen berdi. Emir qulu endi ne yapsın?

Fayton campiyip turğan evler ögündeki taraçıq soqaqlardan keçeyatqanda, quşluq maallerinde azbarlarğa çıqqan bütün sakinlerniñ közleri qozladaki Alimge ve onıñ yanaşasındaki keñ şlâpalı hanımğa tikildiler. Endi usta olğan ve şunıñ içün de köküsine altınday parıldağan yalpaq yez tura taqqan Üsein Alimni körgeninen, sim-siya közlerini tezliknen oynatıp, nedir aytacaq olsa da, şaşqınlıq delâletinen ağızı açıq qaldı.

Kerime tatay bosağa ögünde töşelgen terige çökip, oyçan bir alda çorap örmekte edi. Tüşünceleri teren olsa kerek ki, arabaqapı ögüne tasırdısız kelip toqtalğan faytonnı abaylamadı.

– Anay! Anayçığım!– dep bağırdı Alim qozladan sekirip ve anasına doğru çaptı. Onı qanat yengilliginen yerinden köterip, mazallı ellerinen sarıp aldı..

– Anayçığım, afu et, tünevin acele iş çıqqanından, seni haberdar etip olamadım.

– Vay, merdaneçigim...–dep abdırağan qartiy oğluna sarıldı ve yaş balalar asretliginen çal başını onıñ qalqıq köküslerine tayadı. Olar quvanç delâleti ve şadlığı içinde olğanlarından, ses-soluq çıqarmaq mecalında degil ediler. Yanaşadaki evden kiçkene balaçıqlar çapıp çıqtılar. Şaşqın-şaşqın faytonnı ve andaki hanımnı seyir etken arada, Ayşeçik Alimni körip:

– Ağam! Ağaçığım kelgen!– dep oña sarıldı.

Balalarnıñ dörtü de yayğara qoparıp, Alimniñ ellerine ve ayaqlarına yapıştılar.

– Ağaçığım, sen qayda ediñ?– dedi olardan büyügi.– Tünevin gece yatsı maallerinece seni bitamnen yolda bekledik...

Qozlada paynozı qalğan Sara azbardaki asretlik levasını seyir etmekte edi. Niayet, sabırı tükendi ve andan tüşip, azbarğa kirdi.

– Selâm aleyküm!

Erkesniñ nazarı oña çevirildi. Alim ellerini anasından alıp, ufaçıq evniñ qapısını açtı:

– Bağışlañız, Sara hanım... Törümiz sizni bekley!

– Vay, qızım, sen kimlerden olasıñ ya? Bu azbarğa şaşmalap tüşmediñmi? Bu ortalıqta tek faqır-fuqareler yaşay...– dedi Kerime tatay.

– Anay, Sara hanım pamaçik Babahaynıñ qızıdır. Mında özü istep keldi.

– Çoq yahşı yapqansıñ, mor közlüm. Lâyıq körseñ, evge kir. Seni qaymaqlı qavenen sıylarım.

– Sağ oluñız, qartiyim,– dedi Sara özüniñ şırnıqlı davuşınen ve elindeki kâğıt bürümden kümüş külsemli bir avuç konfet çıqarıp, ayretlengen közlerinen baqıp qalğan balaçıqlarğa öleştirdi.– Bu qalğanı da sizge qavelik şekerdir, bitay. Alıñız, elâl olsun.

Kerime tatay yarım oqqalıq şekerbaşnı itiramnen qabul etse de, közleri musafirde qaldı: onıñ aydan aydın dülberligine, parmaqlarındaki yüzüklerge, ap-aq bileklerindeki altın bilezliklerge, boynundaki cevair taşlı ilvanpulga taaciplenip baqtı.

– Maşalla, Subanalla qızım, Alla seni yaban adamlarnıñ nazarından saqlasın!– dedi o bir şeylerden zorluqqan adamnıñ pışıldısınen.– Sen qızım bu dünyağa insan balasınıñ ne qadar dülber ve acayip olğanını köstermek içün yaratılğansıñ. Alla seni lâyığıña qavuştırsın.

Sara mulâyimliknen külümsirep:

– Alim, biz ocaqta qave qaynatqance, sen belki balalarnı faytonda kezdirirsiñ?– dedi.

Balalarnıñ cılp-cılp etip telmirüvnen baqqan közleri Saradan Alimge çevirildiler.

– Emiriñiz baş üstünde!– dedi özüni anası ve Sara yanında qolaysız is etken Alim.– Qana, cüriñ, çoçami torğaylar, sizge Qarasuvnıñ dört köşesini köstereyim.

Balalar ses-şamata köterip, ağalarınıñ peşinden tüşken arada, Kerime tataynen Sara evge kirdiler.

Divarları aq balçıqnen aqlanğan ve tabanına sarı balçıq silingen odanıñ içinde töşelip qoyılğan bir qaç minderden ve divar yastıqlarından başqa iç bir şey yoq edi. Sara qartiyniñ yoqsullığına yürekten acınsa da, bu evge endi çoqtan alışqan adam kibi, işke tutundı.

– Anay, siz minderge oturıñız, qaveni men özüm pişiririm. Qave qaynatmaqnı pek sevem...

– Aves etseñ, qızım, suvım mınavı bardaqta, cezve dolaptadır.

Sara pek lafazan bir qız eken. Ağızını yummadan, cezveni alevlenip yanğan ocaqqa qoydı. Soñ, qoldegirmenini eline alıp, ocaq başındaki minderge çökti.

– Acayip eviñiz bar eken, mında er şey qol astında. Bizde deseñ, aqşamdan qaldırğan bir şeyiñ sabasına kerek olıp qalsa, onı araştırmağa yarım künüñ kete. Ortalıq olmaycaq şeylernen tolu. Sizde deseñ...

Evde bir özü olğanda tegin turmağa bilmegen Kerime tatay bay qızınıñ sözünen özü musafirge çevirilip, kendini mıh üstünde is etti, lâkin kene de olsa, közlerini ondan almayıp, diñlenip turmağa mecbur oldı. Onı hususan Saranıñ eki-üç defa oña, "anay", dep tekrarlaması taaciplendirdi. "Baq sen oña, sanarsıñ bütün ömürini ocaq başında keçirgen, aş pişirgen, suv qaynatqan. Özü de bülbullerday öte,– dep oşlandı o.– Aylanayım mor közçiklerinden".

– Qızım, elleriñ talğandır, ber onı maña, degirmende qalğanını men çekeyim.

– Anay, ayttım da, qaveni men özüm pişirecem. Bilmek isteyim, beceriksizniñ qavesi de damsız ola deyler, öylemi eken.

Birden qapı açılıp, içeri acele adımlarnen Hatice bikeç kirdi. O pek eyecanlı edi.

– Kerime yenge, bütün maalleni dört aylapıp çıqtım bizim balalar iç bir yerde körünmeyler. Sanki yer yarıdğan da, anda batqanlar. Bir vaqıt böyle yapmaydiler. Tüf-tüf, yoqsa olarnı anavı kelmeşek ayuvcı dayfalar çuvallarına qoyıp qaçtılarmı? Daa keçenlerde Seit-Ablanıñ kencetayını falcı çingene qadını balaban etekleri astına alğan da, endi közden çekileyim degende...

Qartiyge baqıp, qayğı-kedernen söylenmekte olğan Hatice bikeçniñ közlerine ocaq başındaki ilvanpullı qız ilişkeninen, bir qaç adım keri çekildi:

– Bağışlañız, bilmedim, mında musafir bar eken...

– Hoş sefağa keldiñiz, buyur oturıñız, birer qave içermiz,– dedi Sara ev bikeçi mulâyimliginen ve ayaq üstünde şaşıp qalğan Haticeni Kerime tataynıñ yanına oturttı.– Balalarnı qasevet etmeñiz, şimdi faytonda kezineler.

– Faytonda?

Özüne keleyatqan Kerime tatay az buçuq cesürlenip, lafqa qoşuldı:

– Alim ağaları olarnı kezmege alıp çıqtı. A, şimdi qaytıp kelirler.

Sara ocaqtaki cezvege qave qoyıp, onı alev üstüne köterip tuttı. Soñ, qavelerni filcanlarğa süzip, tabaqnı minder ögüne çekti.

– Buyurıñız, apteler!

Adeti üzre filcannı dudaqlarına başta özü ketirip, andan bir yutum urtlağan soñ, közlerini qartiyge çevirdi.

– Qaveñ pek lezetli olğan, qızım. Eliñe bereket...

İçine can kirgen Hatice bikeç de seslendi:

– Eliñ dermanlı eken, qardaşım, yüregim bir kereden coşıp ketti. Yemen qavesi olsa kerek...

Yolda ziy-çuv qoptı. Faytondan tüşken balalar Alimniñ peşinden azbarğa toluştılar.

– Qana, şu saat yayğaranı kesip, azbardan çıqıñız!– dedi Alim serteyip.– Evde qonaq bar, ayaqlarıñıznı avuştırıñız...

Alim evge kirdi. Anasınen tizesi arasında qurulıp oturğan Saranı körip, quvançından tolıp-taşqanday oldı.

– Sara hanım, fayton azır, ketecekmizmi?

– Yoq, ketmeycekmiz,– dedi o cilvelenip.– Sen başta men pişirgen qaveden tatıp baq.

Qave içmege alışmağan Alim anasınıñ yanında oturıp, tabaqtaki filcannı eline aldı. "Men kene tüş körem ğaliba. Aqşamki tüşni,– dep oylandı.– Bay qızı ve men, bizim evde... YARabbim, aqıldan çıldırma...".

– Anay, telbevde fal tabirlemekni bilesiñizmi?

– Yoq, qızım, adet etmedim. Falğa özüm de inanmayım. Sen de inanma. Zan etsem, seniñ falıñ çoqtan baqılıp, baş yazıñ da yazılğan: ömür billâ bahtlı olacaqsıñ. Lâyığıña nasib ol, qızçığım.

Sara bu sözlerniñ soñunda apansızdan Alimge köterilip baqtı. Onıñ bu nazarı şu derece keskin edi ki, yigit ister-istemez başını töben aldı, anamnıñ tili de çezilgen dep, sezdirmeden külümsiredi.

Azbarda küneş nurlarında balqıldap, yağmur sepelep başladı. Sara çanaqtaki suvda filcanlarnı çayqap, dolapqa tizip qoyğan soñ, sırtından daa demi taşlağan muşamba yağmurlığını kiyip, Hatice bikeçege aylandı:

– Yenge, azbarıñızda furun barmı?

Evdekiler musafirni ketmege azırlanadır bellep, episi ayaqqa turdılar.

– Erkeste olğanı kibi, bizde de bar. Tünevin hamır basqan edim, ötmegim tap-tazedir. Eger ev ötmegi arzlasañız...

– Yenge, sizge zamet olmasa, biz bazardan et alıp kelgence, furunnı yaqıñız, hamır basıñız, oldı-olacaq, furun yantığını bugün sizde aşarmız.

– Etme-eyleme, qardaşım, evde etimiz de, yağımız da bar.

– Furun yantığına qozu eti, quyruq mayı kerek, yenge. Biz bazarğa faytonnen barıp kelirmiz. Kettik, Alim!

Evdekiler hanımnıñ qarardan ziyade sadeligine şaştılar. Alim ise belgisiz teessuratlar içinde edi. "Cilvelene", dep kestirdi o, lâkin şay dese de, Saranıñ peşinden çıqtı...

Babahay karaim edi. Qrımçaqlar kibi, olar da yeudiy dinine mensüp qabilelerden olıp, cumaertesi künleri sinagogğa qatnay, ravinniñ vaazlarını diñley ve özleriniñ diniy bayramlarını birlikte keçire ediler. Karaimler türkiy-qıpçaq milletlerinden olğanlarından, yerli tatarlarnen qolum-qomşu olıp yaşay, olarnıñ urf-adetlerini küte ve bir tilde laf ete ediler. Tek tilleri degil, adları ve familiyaları da biri-birine teñeş edi. Meselâ, Babacannıñ Qarasuvbazardaki, Simferopoldski, Yevpatornâdaki soy-aqrabaları arasında çoq mıqdarda Qarabaş, Qaraqaş, Qaraköz, Qaliaqçı, Qabaqçı, Qatıqçı, Maqsımacı, Saqızcı, Tañatar, Cumuq, Dumbay, Mayqapar kibi isimler bar edi. Sara dünyağa kelgende qartanası oña Savusqan – Qarılğaç adını taqqan edi. Lâkin Avropa terbiyesi körgen babası – Babacan aqay bu adnı qolaylıqnen başta Rahilge, soñundan Sarağa çevirdi. Onıñ özüni de poloniyalı ve Baltıqboyu karaimleri Boboviç dep çağıra ediler: Mında ise Babacan, Babahay olıp qallı.

Babacan dünyanı kezmege sevgen bir adam edi. Gençliginde, Simferopol gimnaziyasını bitirgen soñ, babasınıñ sermiyasınen Parijde, Romada, İsveçrede bulundı, Quddus şeeriniñ burunğı ibadethanelerini barıp kördi. Babası mecalsızlanğan, qartayğan soñ, mülklerni idare etüv işleri yavaş-yavaş onıñ eline keçti. Endi beş-on yıldır, yüz elli gektarlıq bağ-bağçalarğa, çayırlarğa, otlaqlarğa, degirmenlerge onıñ özü şorbacılıq yapa. Meyvalar pişip başlağanlarınen, olarnı kiralanğan delicanlar ve macarlar vastasınen Ukrainağa, cenübiy Rusiyege, ta Poloniyağa yönete. Arabalar barğan yerlerinden meyva qarşılığına boğday-arpa, tuzlanğan çiy teriler, esnaflar azırlağan çanaq-çölmeklerni, savut-sabalarnı yüklenip qaytalar. Zahire ve ketirilgen diger soy mallar köylülerge satıla, teriler ise işlenmek içün tabanalarğa teslim etile. Olarda sepilengen, ton ve çekmenler tikilgen teriler qış aylarında hoşaflıq alma-armut qurularınen birlikte, kene Ukraina ve Rusiyeniñ cenübiy rayonlarında satıla. Babacan, böylece, em pomeşçiklik ve em bazirgânlıq yapa. Ğayet areketçen bir tuccar olıp yetişti. Em ticaret, em ziyaret degenleri kibi, endi qırcımanlıq yaşlarını atlap keçse de, qol qavuştırıp oturmay, ay sayın yarım adanıñ bir de bir şeerinde ola, tanışlarınen körüşe, alış-veriş uyuşmaları imzalay, daa olmağanda atqa minip, bağ-bağçalarını dolana, ucuz işçi quvetinen olarnı qırtış yerler esabına kenişlete.

Onıñ dünya merdanesi Sara qızı da tegin turmay. Yaz ve qış aylarında de cıyınlarğa aşıqa, de uzaq köylerdeki dervizalarğa, at qoşularına barıp yete. Onıñ ağası – Yusuf, oğlan bala olsa da, pek matüv ve ğayet qopayçora bir erif. Ondan şorbacı degil, asla adam da olmaz ğaliba. Babacannıñ yekâne ümüti qızında. Şimdilik biraz pervasız körünse de, daa durulır, aqılını başına toplar, lâkin...

Endi mayıs ayı kelip yetken edi. Kündüzki sıcaqtan töñülgen Babahay aqşam üstü azbardaki selbilerniñ serinliginde kezinmekte edi. Bu arada onıñ qulaqlarında azbar bağça içindeki meydanlıqtan Saranıñ çılğıncasına devamlı qah-qahası yañğıradı. O, sert adımlarnen, bağçanıñ terenligine daldı. Baqsa ne körsin, anavı qarabacaq oğlan çelegini gölge batırıp-batırıp ala da, Saranıñ üstüne aqtarıp töke. Sara deseñ, sanki uçansuv tübünde tura, arqasını Alimge çevirgen de, külmekten içekleri üzüleyatır.

– Qızım, sen ne yapasıñ şu! Utanmaysıñmı, üstüñ-başıñ şır-suv olğan da!

Alim qopqasını deral yerge taşlap, eline çapasını aldı, göl etrafındaki çeçeklerniñ tüplerini yımşatıp başladı. Sara ise yüzünden ve saçlarından çıbır-çıbır aqqan suv tamçılarını sürtip, babasına aylandı:

– Biz endi eglenemiz, babaçığım. Bütün kün Alimnen beraber işledik. Bu meydan çeçek gülzarı olacaq. Şeerdeki bütün azbarlardan çeçek fideleri topladıq. Abram aqay Simferopolden eñ müteber filislerden ketirecek. Özüñ körersiñ, bir aydan bu meydannı cennet bağçasına çevirirmiz...

Babahay çalarmağa başlağan ince mıyıqlarını oyçan bir alda burıp aldı.

– Çoq yahşı, qızım, göl etrafında qasır skemlelerni tizip qoyarmız, aqşamları çaynı mında içermiz, gramofon çaldırırmız... Sen üşüdiñ ğaliba. Bar, anteriñni deñiştir. Bilseñ kerek, bugün aqşam bizge Yefetniñ oğlu kelecek.

– Anavı panti burun, patlaq köz oğlanmı?

– Öyle deme, qızım, onıñ babası bu ortalıqta eñ metinli bazirgândır.

– Men onıñ babasını aytmayım, özüni deyim, anavı Mayqaparnı.

– Adı oşlu olsa da, özü altın yigit: babası onıñ adına, bankke elli biñ kümüş qoydı.

Sara şeñliknen parıldağan elâ közlerini Alimge tikip, babasına maqamlı çıñnen cevaplandı:

– Sen, qızım, çoqtan başlanğan lafımıznı kene şaqağa çevirme. Yaşları yetken soñ padişa qızları bile özlerine çift araştıralar. Seniñ eşiñ de tapıldı, ayaqlarıña özü tüşti. Tek razılıq bermesi qaldı. Bütün soy-soplarnı, tanış-bilişlerni çağırtıp öyle bir toy yaparmız ki, davulnıñ davuşı ta Çatırdağdaki çobanlarğa eşitilir.

– Aşıqma, babayçığım, men daa on yedi yaşındayım. Künü kelir, toyum da olur. Men bugün aqşam musafirhanemizde kontsert yapmaqnı teklif etem. Şaşma babayçığım, icracılar men ve Alim olacaqmız. Royal başında – kontsertmeyster tuccar Boboviç! Razısıñmı, babayçığım?

– Aytçı, qızım, bu ırğat oğlan yırlaymı, oynaymı, yoqsa başqa bir merafeti barmı?

– Yırlay!– dedi Sara ve babasınıñ şek-şübege qalğanını eslep, acele adımlarnen saraynıñ içine kirip ketti.

Şorbacı Alimniñ baş kötermeden çalışqanını seyir etse de, tüşünceleri kene qızında edi. Aceba bu ırğatnıñ ayaq izlerine basıp yürgen, onda özüniñ ekinci Allasını körgen onıñ Sarası bu qarabacaq tatarda ne taptı? Elbet, Alim dülber, cesür ve sıcaqqanlı bir yigit. Soñ, onıñ daa nesi bar? Çiy teriden tikilgen çarıqları, dedesinden asabalıq qalğan yırtıq qalpağımı?..

– Alim, qardaşım, sen bu yerni gülzarnen yaraştıracaq olasıñmı?– dedi onıñ yanına barıp toqtalğan Babahay.

– Elbet, Babacan ağa, Saranen öyle bir fikirge keldik. Sizge aytqan edik ğaliba. Dülber manzaralı bu meydan öksüz bala kibi tam-taqır olıp yata.

– Men bu meydannıñ kenarını tsementletip, onıñ ortasında balaban bir göl meydanğa ketirmek tedariginde edim. Yaznıñ çillesinde bile çevre-çetni serinletip turar.

– Babacan ağa, gölni biz çeçekzarnıñ ortasında qaldıracaqmız...

Alim "biz" degende tekrar Saranı añğanından, birden ağızını yumdı, çünki daa demiçik şorbacısınıñ qızınen olğan laqırdısını yürek ağrısınen ıncınıp diñlegen edi.

– Olmasa, başta gölden başlayıq, onı nizamğa çekeyik, soñ çeçekzarğa avuşırmız. Yarından keçi yoq, göldeki sazlı suvnı bağçağa aqız.

– Emiriñiz baş üstünde, Babacan ağa! Yarın fayton kerek olmasa, men de gölde işleycekler arasında olurım. Sizge rica etem, mında qırq-elli araba topraq-kübre ketirsinler, bu yerler pek farığan, çeçeklerge boy almaq, dallanmaq qıyın olur...

Çañ taqımlarınıñ janğırdısı eşitildi degen arada, saray qapıları ögüne qara laklı kareta kelip toqtaldı.

"Kiyev bala keldi", dedi Alim ökünçnem ve elindeki çapanı çoçqa tamır obasınıñ üstüne taşladı. Yoq, canım, Saranı o asla da künlemey, şu qız oña eş edimi yoqsa? Lâkin mında şimdi, bu daqqada, qıznıñ yanında başqa birisiniñ olmasını istemey. Yürekten, canı-cigerinden istemey.

Alim Saranı, onıñ etrafında çapqalap yürgen anavı panti burun, patlaq köz oğlannı tasavurından çıqarmağa tırışıp, kene çapasına yapıştı, tınış almadan onı qatıp qalğan topraqqa endirdi.

Mas-mavı kökte yüz biñlernen yıldız balqıldap, yerge nurlarını sepmekte ediler. Qarlı dağlardan esmekte olğan yel etrafqa bayağı serinlik berse de, lâkin çalışmaqnen dünyasını unutmaq istegen Alimniñ yüzünden çıbırğan ter tamçıları daa demi qazılğan lâkin endi qurıp yetiştirgen topraqqa tüşmekte edi. Terlep-pişkenine baqmadan, elâ közlü, qara, iri kirpikli dülber onıñ aqılından ketmedi. Bu da yetmegeni kibi, yatsı maallerinde qulaqlarında onıñ aqiqiy davuşı çıñladı:

– Alim, keçikeyatırmız, musafirler bizni bekley! Babam ayttı, deral kelecek ekensiñ!

Sara bet-çırayına pek yaraşqan bem-beyaz anterisinde, köklerge avalenmege azırlanğan quş kibi, onıñ ögünde edi. Alim beklenilmegen bu davuştan baştan-ayaq titredi ve aynı vaqıtta pek quvandı. Onı ne içün çağırğanlarını bilmese de, şimdi Saranen dünyanıñ soñunace ketmege azır edi.

– Sara hanım, meni afu etiñiz, lâkin böyle üstbaşnen...

– Alim, biz nişanlanmağa degil, nişan toyunı bozmağa ketemiz. Betiñni, elleriñni gölde yuv da, peşimden kel.

Alimniñ tüşkünleşken yüregine bu sözlerden tendiristlik melemi tamğanday oldı. Demek, bu qız onı, körmege közü olmağan duşmanına qarşı küreşmege çağıra. Şunıñ içün gölde abul-qubul çayqanıp, yavaş-yavaş ketmekte olğan Saranıñ peşinden yetti.

– Yur, Alimçigim, Yusufnıñ odasına kireyik, anda er şeyni azırlap qoydım. Bu aqşam özü körülmey...

"Alimçigim" sözünden özüni yedi qat kökniñ töpesinde is etken yigit, dar dünyadaki bütün teñsizliklerni aqılından çıqarıp, ekinci qattaki odağa kirdi.

– Mına, bularnı kiy. Seni ayatta beklerim.

Alim, bir an olsa da, yımşaq skemleler üstüne qoyılğan urbalarğa ayretlenip baqtı. Lâkin yüreginde tolıp-taşqan belgisiz quvançlarğa qapılıp, meseleniñ aqibetini tüşünmeden, şu saat donunı, kölmegini, ayağındaki çarıqlarnı taşlap, kiyinmege başladı. Büklengen nağışlı yipek kölmekni, tartqıçlı donnı, elleri zornen kirgen patrontaşlı çerkez çekmenini, ayaqlarına yımşaq mestlerni kiyip, ilmekteki saçaqlı qalpaqnı başına kiygen soñ, divardaki balaban küzgüge aylanıp baqtı. Vallai, andaki dülber adam onıñ özü degil edi. Abrek! Kavkaz cigiti!

– Begenesiñmi?– dedi Alim onı qapı ögünde sabırsızlıqnen beklemekte olğan Sarağa.

– Sen eñ cıynaqlı hanzadelerni de bastırdıñ! Yur, "kiyev balağa" körüneyik, qaç kapik ekenini belki özü de añlar.

Sara Alimniñ elinden tutıp, şu qattaki zalğa barıp kirdiler. Meydan zalnıñ içi kiyinip-quşanğan barlıqlı musafirlernen tolu edi. Olar Saranıñ yanındaki deliqanlını tanımasalar da, onı beyzadelerden zan etip, elçırpmalarnen, "bravo-bravo!" sedalarınen qarşıladılar.

– Efendiler! Hanım cenapları!– dedi Sara köterinki davuşnen.– Bugünki aqşamımıznı ağırava-qaytarmadan başlaycaqmız. İcracılar: Alim Azamat oğlu ve Sara Boboviç! Maestro, başlañız!

Qonaqbay şaşqınlıqnen yerinden turıp, çım-çırt kesilgen zalnıñ sukünetinde royal ögüne kelip, onıñ klavişlerini sesletip aldı.

Musafirler eyecanlanğan ve ayretlengen ediler: nişan aqşamında aceba bu nasıl bir merafettir? Ya Yefetniñ oğlu daa demi Saranı qoltuqlap yüre edi de!

– Babay, başta: "On sekize keldi yaşım", ondan soñ "Qarasuv" qaytarması,– dedi Sara. Soñra ekinci yırnıñ birinci satırlarını tekrarladı: "Qarasuvnıñ dört köşesi, may bardağı dompılday",– o erkesni meftun etici tebessüminen ve ellerini yaydırıp, zalnıñ ortasında Alimniñ ögüne keçti.

Babacan ağıravanı yavaştan, istemey-istemey çaldı. Lâkin qarşı-qarşığa keçken eki civan royalnıñ zornen eşitilgen davuşlarını yüreklerindeki araretnen aenkleştirip, qızğınlıqnen oynadılar. Hususan Sara tegiz endamlı, dalfidan boyünen dört bir tarafqa qayırılıp, ellerini, avada keyf çatmaqta olğan aqqu qanatları kibi, yavaştan telgetip, közlerini Alimden almadan, yipek qaftanı içinde yaldadı. Alim toylarda oynağan baba yigitlerni hatırlatıp, el-ayaqlarını salmaqnen oynattı, ögüne Sara yaldap kelgende, ellerini kerdi, tiz çökti, oña külümsirep baqtı. Zaldaki musafirler oppadaqtan peyda olğan "kavkazlı" yigitke ayretlenseler de, oyuncılarnıñ dülber areketlerine suqlanıp, özaraları qulaqlaşa ve meraqnen oyunnı seyir ete ediler.

Ket-kete Babacan da canlandı. Elleri royalde, közleri qızında olğan baba, özüniñ haberi olmadan, klavişlerge zevqnen bastı. Zal mulâyim ezgiler içinde ğarq oldı.

Babacannıñ quvançlı közleri birinci sırada küskün, cayılıp oturğan şişman qursaqlı Yefet aqayğa tüşti. Onıñ yanındaki kreslo boş edi. "Ya daa demi babasına sıyıqıp oturğan kiyev bala qayda zuvdı?– dep eleslendi o.– Çıdap olamağandır... Menim Saramnıñ çekisi oña berilecek altınnen bir kele, belki ondan da paalıdır".

Böyle bir teñeştirüv Babacanğa zevq berdi ve Yefet aqaynıñ zıtına basıp, coşqun bir davuşnen özü ilân etti:

– Müteber hanımlar ve efendiler! Qaytarmağa keçemiz! Öz şeerimizniñ qaytarmasına!– dedi de, elini klavişler üstünden yürsetip akkord alğan soñ kene oturğıçına çökti ve parmaqlarını yıldırım tezliginen oynatıp başlağanınen, civanlar yerlerinden köçip, birden çarh kibi aylanıp başladılar.

Areketleri pek yengil ve elastik edi. Sara yipek anterisiniñ keñ eteklerini caydırıp, qanat kibi uçsa, onıñ peşine tüşken Alim, "mına-mına tuttım" der kibi, qıznıñ izlerine basıp, ayaqlarını tezliknen yerge urıp, kimnidir quçaqlamağa azır turğan ellerini qayırıp, şeñ bir tavurnen oynadı.

Oyun mücizesine berilgen musafirler ses-soluq çıqarmadan seyir etseler de, oyuncılarnıñ tılsımlı mearetleri niayet olarnı da areketke ketirdi. Olar çalğı aenkine uyğunlaştırıp, oñğa-solğa telgenmege, ayaqlarınen tahta tabannı, dümbürdetmege başladılar. Orta sırada campiyip oturğan meti biçimli semiz bir qadın, qayda olğanını unutsa kerek ki, yerinden turıp, toqal qollarını caydı da, oynay-oynay ögge ketecek oldı.

– Otur, otur yeriñe, damlanıp pişken yemekniñ dadını qaçırma,– dedi oña yanındaki aqayı.

Erkes şadlıq içinde edi. Oyun bitkeninen:

– Bravo-bravo! Ura-ra! Evalla-maşalla! Aferin yaşlarğa!– ğalâ-ğulâsı qoptı. Yerlerinden atılıp turğan bir sürü qadife ve atlas kiyimli yaş qadınlar Saranı quçaqlap, "Bizim şainimiz! Bizim aqquvımız!" nidalarınen onıñ közlerinden, betinden öptiler.

Alim kenarğa çekilip, alâ daa tınmağan eyecanlanuv şadlığını seyir etti. Bu arada, kimdir, onı çekmeniniñ eteginden tarttı. Aylanıp baqsa, şorbacınıñ oğlu Yusuf eken. O zil-sarhoş edi. Furtunada qalğan dümensiz gemilerday çalqanıp, biysinmemezliknen Alimniñ közlerine köterilip baqtı.

– Menim çerkezkam saña pek yaraşa,– dedi o pelteklenip,– forsa satmaq içün komodımdan hırsızlağandırsıñ, öylemi?

– Yoq, öyle degil. Olarnı maña Sara berdi. Tek bir aqşamğa. A, şimdi alketecek edim.

– Aytçı, Sara seniñ asla kimiñ ola ya? Yeqsa, Mayqapardan kötek aşamaq isteysiñmi... Aydı, qorqma Alimka, Mayqapar üfürseñ bile yıqılacaq bir tentektir.

– Yusuf, bağışla meni, barıp üstümdeki urbalarnı taşlayım. İşim bar, atlarğa cılap bermek kerek.

– Urbalar kerekmey, sende qalsın. Dost hatiri içün canımnı da beririm...

– Sağ ol, Yusuf, lâkin men başqalarınıñ urbalarını kiyip alışmadım. Bular da kerekmey.

Zalda qara kostümli, beyaz yaqalı üç kemaneci peyda olıp, umumiy kadril başlandı. Alim fursattan faydalanıp, bu mis qoqulı tınçıq avadan qurtulmaq içün, qapığa doğruldı.

– Toqta, toqta, acele bir iş bar!– dep, Yusuf tekrar onıñ çekmenine yapıştı.– Emceñ şeerden qara haber ketirdi. Anañ pek yaman hastalanğan...

Alim tars toqtaldı, çatma qaşları tomarlanğan kibi oldılar.

– Emcem qayda?

– Azbarda seni bekley. Daa demi şeerdeya beraber keldik. Yur, özüm köstereyim...

Olar azbarğa tüştiler. Yusuf saray ögündeki fenerlar yarığında balqıldap turğan faytonlar yanındaki karetanıñ qapısını açıp, başını içeri soqtı.

– Dostum, Mayqapar, mında bir özüñ cınlılar kibi ne yapasıñ? Tez ol, yuqarı çıq! Sara seni dört köznen bekley. Kadril oynaycaqsıñız.

– Ya anavı çerkezge ne olğan, oynasın onen. Nişan toyunda men artqaç olıp qaldım.

– Zevzeklenme, Mayqapar. Çerkez degeniñ bizim ırğattır. Menim urbalarımnen forsa satqan. Onıñ cezasını maña qaldır. Özüñ de açıq ağız olma, qafesteki quşqa köz taşlağan avcılar onlarnen. Aydı, adyü!

Yusuf keri burulğanınen, kareta yanına kelip toqtalğan Alimni körip, şaşmalağanday oldı: ya barıp da olarnıñ Mayqaparnen laqırdılarını eşitken olsa!

– Tezcerek keteyim, Alim, emceñ seni bekley-bekley bağça içinde canı çıqqandır. Qaytarma oynamağa vaqıt tapqansıñ. Ölüm-ketim dünyasıdır, vedalaşmaq içün anañ seni dört köznen bekley eken...

Olar azbardan çekilgen arada, arabadan Mayqaparnıñ özü çıqtı. O, babasınıñ aksi olaraq, incemaraz, kevdece ğayet fariğan bir oğlan olsa da, közleri oppa ceviz büyükliginde edi: aqiqaten, "patlaqköz" eken dep oylandı nazarını bir an Mayqaparğa taşlağan Alim.

– Baba yigiti, menden qaçasıñmı?– dedi Mayqapar köz yaşlı qızçıqlarnıñ cılavuq sesinen.– Eger seni bir daa Saranıñ yanında körsem, miysiz başıñnı örkendeki aqqabaqday üzip alırım...

Alimniñ aqıl ve qalbini bu daqqalarda bütünley anası zabt etken edi. Aceba, zavallığa ne oldı eken? O emcesinen mına şimdi yolğa çıqar, aradan bir saat keçmeden anasınıñ yanında olur...

Ögden ketmekte olğan Yusuf çam ve çinar ormanı içinden keçip, çalı qoradan atlağan soñ, meyva bağçasına kirdi.

Bu delidon erif onı asla qayda alıp bara? Azbarda bekley degen edi de! Alimde şek-şübe doğdı.

– Emcem meni qapı ögünde beklese olmaydımı?

– Qapıdan onı bekçi keçirmedi. Yalvarıp baqsam da, bugün aqşam sarayda nişan toyu bar, dep, baş kestirdi. Emceñ seni özen yalısında bekleycek.

– Emcemi tap o qadar uzaqta qaldırmağa ne acet bar edi?

– Babam azbarda yat kişiler olmasını istemey. Emceñ az buçuq keyfli edi...

Canım, bu erif martaval oquy, ğaliba. Seit-Mamut ağa içmek degil, şarap parmağına tamsa bile onı kesip atacaq musulman bir adamdır.

– Sen onı qayerde rastketirdiñ?

– Biz Meraviniñ şarap ahırında ekişer oqqadan şarap içmek içün qavilleşken edik. Endi birer oqqasını içip, içimizge can kirgen bir vaqıtta, baqsam, ahırnıñ bir köşeçiginde emceñ cılamsırap tura...

– Ya sen onı qaydan bilesiñ?

– Saña dep, mında bir qaç kere özü kelip ketken edi. Men acındım. "Emce, yanığıñ bar ğaliba. Söndür onı şarapnen", dedim. Aqqı ne kerek, iştianen içti.

Alimniñ inamı tekmil tükendi. Onıñ emcesi mında kelmek degil, saraynıñ adını daa iç bir kere tiline almağan edi, çünki o Alimniñ şimdiki işini paralı saysa da, arabacılıqnı zenaat saymay, tenbeller, zıpqınlar işi dep bile edi. Mayqaparğa bu erif, "onıñ cezasını maña qaldır", dedi. Yeqsa bir meramı barmı? Bir özü olsa yahşı, amma...

Olar taşlı-tegenekli bayırdan enip, özen yalısına kelip çıqtılar. Dağ irmaqlarından asıl olğan bu özen közyaşıday arınçıq suvlarını yalılarğa caydırıp, şapıra-köpüre öktemnen aqmaqta edi. Onıñ yalılarındaki bağ-bağçalar kibi, bu özenniñ özü de Babacan ağanıñki sayılıp, baar ve yaz aylarında yüzlernen desatine topraq suvnı ondan içe edi.

Dubaranıñ asılını añlağan Alim Yusufnıñ bilegine yapıştı.

– Emcem qayda?

– Parmaqlarıñnı dudaqlarıña ketirip sızğır. Bar küçüñnen sızğır. Biraz mamur edi, yuqlap qalğandır...

Yusuf keri burulıp, bayırğa doğru ketti. "Aldattı... Meni Saradan çetleştirmek içün aldattı. Mayqaparğa yardım etmek istey. Berecek cezası bu olsa kerek". Alim böyle tüşünse de, yüregini biylegen ana telâşı keçmedi. Eki parmağını ağızına ketirip, keskin-keskin sızğırdı. Sızğıruv davuşı aks seda olaraq, özüne qaytıp kelgen esnada, yalı çaqıllarınıñ şıtırdısı eşitildi. Aylanıp baqsa, qaydandır bilmem peyda olğan uslubsız bir qaraltı oña doğru kelmekte. Toñuq ay yarığında olsa da, Alim onıñ kevde biçimine, salpı adımlarına baqıp, emcesi olmağanını añladı. Aceba bu adam kim eken?..

Onıñ ögüne dev boylu, pelvan müçeli, qırcıman bir kişi kelip toqtaldı.

Menim qardaşımnıñ başını yarıp, onı bastırıqqa taşlağan piç bala sen olasıñmı?– dedi o yuqarıdan aşağı egilip, gürültili qarıq bir davuşnen.– Seni çoqtan araştıra edim. Ne ise, buña da fursat tüşti. Azırsıñmı?

Elbet o, "Ayuv" adınen ortalıqta deşet kötergen aydutnıñ tıpqı özü edi. Onıñ ağası olsa kerek.

– Ebet, onıñ başını men yardım!– dedi Alim.– Ömürimde bir kere men de yahşı iş yaptım, köylülerni onıñ pancasından qurtardım.

– Baq oña, qurtarıcı olğan! Ya seni taladımı?

– İş mende degil. Faqır-fuqarelerniñ sığırlarını noğaylıqqa alıp qaça, anda olarnı bedavadan-beş aşağı sata eken. Öyle melunğa kötek degil, ölüm kerek!

– O-o, lafqa usta ekensiñ. Men mında vaaz diñlemege kelmedim, qardaşımnıñ aqqını alacam. Qana, çıq qarşıma!

– Küreşecekmizmi, yoqsa yumruq dögüşimi?

Alimniñ ögünde tors qayaday qatıp turğan adam aynı şu güdürdili davuşınen qaqıldap küldi.

– Qandalay, böcek, ya men seni bir yumruqnen yerge yalpaştırsam, küreşmege mecalıñ qalırmı?– dep, toqmaqday balaban yumruğını Alimniñ başına salmaqladı. Lâkin Alim deral yerge egilip, tomarlanğan elini onıñ qursağına soqtı.

– Oh!..– dep iñledi pelvan biçimli adam qarnına yapışıp, lâkin şu an esini toplap, Alimniñ yaqasından qapışlap tuttı.

Alimniñ közlerinden qığılçımlar sepildi. Yaqasını boşamaq içün tırışqan arada, "pelvannıñ" pancağa oşağan qolları onıñ perçemli başını qap-qaç etip, boynunı qoltuğı astına aldılar.

– Mına saña küreş!– dedi o qoltuğını demir qısqaç kibi sıqıp.

Alimniñ nefesi tutuldı. Qorqunç qıyafetli bu adam onı boğmaq istey. Onıñ qardaşı mallarını bermek istemegen köylülerni böyle çekiştirip tındıra eken. Endi ne çare?

Soñki nefesini alıp-bermekte olğan Alim elini aşağı sozdı.

– Toqta, toqta!.. Seniñ yapqanıñ nedir şu, aram bala... Oy-oy-oy-y...

Fiğan qoparğan "pelvan" birden Alimniñ üstüne avdarılıp, balaban bir terek kibi yerge yüzü-qoyın yıqıldı.

– Böyle küreş olmaz,– dedi o zornen ıñranıp.– Sen küreş qaidesini bozdıñ.

– Onı sen özüñ bozdıñ. Küreşmek isteseñ, quşağımdan tutqay ediñ, sen ise başıma yapıştıñ...

Böyle der ekeç, onıñ başında deşet kök güdürdegen, köz qamaştırıcı yaşın çaqqanday oldı. Dersiñ, ayaqları astındaki topraq eşildi, onı belgisiz bir uçurımğa çekti. Tizleri taqattan kesildi, yerge avdarılıp yıqıldı.

– Sopanı yahşı yandırdıñ,– dedi daa şimdi peyda olğan adamlardan biri,– müsibetni bir kereden tındırdıñ... Selâmet aqay, ya saña ne oldı? Desene, sütlü ağız bu bala... Tur ayaqqa! Doğuracaq qadınlarday kerilip yatma.

"Pelvan" Selâmet aqay toqtamadan ıñranmaqta edi, ahılday-ohulday ayaqqa köterilgeninen belindeki qından balaban qamasını tartıp çıqardı.

– Sen ne yapacaq olasıñ?– dedi abdırağan ayaqtaşlarından biri.

– Soyacam! Ahtımnı alamadım, bare ahretine qavuştırayım...

Ceset kibi serilip yatqan Alimniñ başına egilip, pıçağını onıñ qıqırdağına çekecekte, çoqmarlı adam çarığınıñ ökçesini onıñ eline qaqıştırdı. Pıçak çetke atılıp ketti.

– Qoy degildir o, pıçağıñnı aramlama. "Qanlı iş" içün eki ayağıñnı bir qonuçqa tıqıp, yigirmi yılğa Sibirge sürerler. Oña alğan payı da yeter. Aydı, kettik. Bu yezit bala Babacannıñ sevgen ırğatı eken, körip qalsalar...

Selâmet aqay ayaqtaşına hoşnutsızlıqnen baqtı, lâkin indemedi, çünki vaziyeti pek martaval edi.

– Ketmesi zor olacaq ğaliba. Qoltuqlarımdan tutıñ...

Yaz aylarınıñ çillesi edi. Quşlıq maallerinde kene şu eki atlı fayton Seit-Mamut ağanıñ azbar qapısı ögüne kelip toqtaldı. Faytondan altın fesli, uzun, santıraç yipek anterli, yipek quşaqlı bir qız tüşip, azbarğa kirdi.

Yolnıñ ekinci tarafındaki dam evniñ ayatında şegirdinen teri sepilemekte olğan Üsein usta faytonnı eslegeninen, tanış arabacınen söz alışıp-berişmek içün, yolğa çapıp çıqtı. Lâkin qozladaki Alim degil, sarayda qapıcı olıp işlegen uzun boylu hızmetçi edi.

– Alim qayda qaldı?– dep soradı Üsein şaşqınlıqnen.– Zalım şorbacı onı da üşküttimi?

– Zalım olıp, bizim Babahay seniñ "bey azretleri, İbraim efendiñ" edi yoqsa? Alim bundan eki ay evelsi...– Qapıcı şorbacısınıñ bu aqta ağız açmalarını yasaq etkenini hatırlap, aytacaqlarını tili artında qaldırdı.

– Ya bundan eki ay evelsi ne olğan edi?

– Çoq bilseñ, erte qartayırsıñ, qardaşım. Alim saraydan quvulmadı.

– Ya şimdi kim olıp işley?

– Sen asla kim olasıñ ya!– dep qızdı qapıcı.– Ağasımı, dayısımı, yoqsa onıñ canına qast etken çapqınlardan birisiñmi?

– Tiliñni bilip oynat, ağam, men çapqın degil, Üsein ustayım. Añlaysıñmı, Üsein usta! Dostumnıñ taliyini bilmek istedim.

– Laqırdı bitti, vesselâm!– dedi qapıcı ve telbevlerni qozlağa bağlap, yerge tüşti.– Sen, qardaşım, eyilik yapmaq isteseñ, eviñizden eyisi bir meşrefe salqın suv çıqar.

– Baş üstünde, ağam...

Sara hanım faytondan tüşip evge kirgende, yorğanına bürüngen Kerime qartiy, yaznıñ çillesinde ayaz suvuqta qalğan adamday, bütün vucudınen qaltırap, minder üstünde yatmaqta edi.

– Selâm aleyküm, Kerime tatay... Ya sizge ne oldı?

– Sıtmam tuttı, qızım. Endi bir aftadır, gece-kündüz maña köz yumdurmay. Buzlatıp öldürecek ğaliba... Ya oğlum qayda qaldı? Ayt, evge kirsin, onı pek sağındım...

Qartiy için-için ağladı.

– Oğluñız sağ-selâmettir, anay. Alim, "anamnıñ közçiklerinden, betçiginden öp", dep yalvardı. Razı olsañız...

Sara onıñ ögüne tiz çökip, qartiyniñ yaşlı közlerinden, damarları şişip çıqqan ellerinden öpti.

– Ya özü ne içün kelmedi? Üç aydır, tüsüni bile köstermedi, evelleri böyle yapmay edi...

Sara qartiyniñ berecek bu sualine bütün yol cevap araştırsa da, şimdi onıñ biçareligini öz közlerinen körip, şaşmalap qaldı. Daa o birisi kün, hızmetçileri Niyarnı bir boğça odır-budırnen selâmetlikke yiberip, onıñ sıtma marazından yatqanını añladı. Tünevin ise bir qaç aydan berli sarayda yatıp-turğan ekim Betlingden bir zembil ilâc alıp, bugün mında keldi.

– Anay, başta mına bu apnı qapıñız,– dedi o zembilden çıqarğan sap-sarı yalpaq daireçikni oña uzatıp.– Endi bir yutum da suv içiñiz. Çoq yahşı. Mına bunı da...

Saranıñ mulâyim davuşına qapılğan qartiy, kökten engen melâikeniñ elinden derman qabul eter kibi, iç bir itirazsız, üç-dört türlü ilâc yuttı.

– Sağ ol, qızçığım, suvuğım qaldı ğaliba,– dedi o yorğanını açıp.– Eliñ pek yengil eken. Saña bir qave pişirir edim amma...

– Yoq, kerekmey, özüm pişiririm. Mecalıñız olsa, yolğa cıyşınıñız, anay.

– Yolğa?!

Qartiy taaciplendi. Bundan çoq yıllar evelsi çalğı-çağananen onı Qarasuvbazardan Köpürli köyge ozğarğan ediler. Üç yıl ögüne ise köyden kene mında cayav-calpı kelmege mecbur oldı. Keçken bu yolları oña pek uzun olıp körüne ediler.

– Ya kene nasıl bir yolculıqtır?

– Alimni körmek isteysiñizmi?

– O da nasıl sualdir? Omuzlarımda qanatlarım olmasa da, mına şimdi derya-deñizlerden atlap, onı kene bağrıma basar edim. Kerçegini ayt, qızçığım, babañ onı bağça işine qoyıp, meni ne içün körüşmege zar etti? Faytonda olğanda, aftada, ayda bir kere olsa da...

– Alim başqa işke avuştırılmadı, anay, tezden kene araba aydaycaq.

– Ya şimdi o ne yapa? Yalvaram-yalqaram saña, qızçığım, menden iç bir şey gizleme, Alimge ne oldı?

– Oğluñız alsızlanğan edi, anay. Sizni raatsız etmek istemedim. Endi bir yoruqtır. Maddesi de açıldı. Kene işlep başlaycaq oldı, amma babam razı olmadı: "Yat, raatlan, iş qaçmaz,– dedi.– Sen özüñe kelgence, bağçalarda meyvalar pişer, beraber Ukrainağa, Orasiyege barıp kelirmiz".

– Ya oğlumdaki nasıl bir marazdır? Tekmil keçtimi, yoqsa?

– Keçti anay. Men mahsus sizni almaq içün keldim. Qapıda fayton bekley. Bir qaç kün bizde Alimniñ yanında olursıñız. Anda ekim de bar, oña sizni de kösteririm.

Kerime tataynıñ içine qaytadan can kirgen kibi oldı. Üstüne eski kelinlik qaftanını kiydi, ayaqlarına mestlerini keçirdi, başına çemberini bağladı. Sara hanım oña çetten baqıp suqlandı: tıpqı qoqla qartanayçıq!

– Keteyik, qızım!

– Mına şimdi ketermiz, anayçığım, cezve qaynadı. Yolğa çıqmazdan evel birer filcan qave içeyik, sevaptır.

Olarnıñ dost-muabbet qurulıp oturğanlarını, biri-birini aybetlep ardı-sıra "qızçığım", "anayçığım" degenlerini çetten seyir etken kişi, şübesiz, olarnı ana-bala dep biler edi.

Em, aqiqaten, olar eki içtimaiy tabaqa vekillerine – faqırlarğa ve zenginlerge mensüp olsalar da, şimdi olarnı tuvğanlaştırğan yekâne negiz Alimge beslengen evlât ve şahsiy sevgi edi.

Sara hanım Kerime tataynı qoltuqlap,– yavaş-yavaş azbardan keçeyatqanda, Hatice bikeç dört balasını peşinden sürüştirip, deral evden çıqtı.

– Oğurlar olsun, Kerime tatay! Daa demi töşekte ediñiz, endi ise... Sizge sabalıq yemek azırlağan edim.

– Oğluma ketem, tuvğanım. Qısmet etse, bir qaç kün onıñnen beraber olacağım.

Hatice bikeç eleslengen kibi oldı, çünki çetbucaq qulaqlardan eşitip qalğan emiş-demişlerine köre Alim pek ağır yaralanğan emiş. Onıñ Seit-Mamutı cuma künleri eki kere Saray qapısına barıp, kerçegini bilmek istese de, azbarğa kirsetmediler. Olar qorqu-telâş içinde olsalar da, hayırlı haberler beklep, bu sırnı qartiyden gizli tuttılar.

– Kerime yenge, hastalıq sizni pek yaman iprattı, eyisi menim yün şalımnı alıñız, qır yolunda, sırtıñızğa taşlarsıñız.

– Kerekmey,– dedi Sara hanım.– Yolda yağmur sepelese, anay menim jaketime sarınır.

Üsein alâ daa fayton yanında edi. Sara faytonğa minip, araba köçkende anay silkinmesin dep, onı quçaqlağan arada, Üsein de olarnıñ qarşısına keçip oturdı. Ayretlengen qız sual berici elâ közlerini oña tikip aldı. Qozladaki qapıcı da qamçısınıñ sapınen onı türtip, "tüş andan", der kibi, başınen yolnı kösterdi.

– Men Alimniñ ağası olam,– dedi Üsein hoş bir tebessümnen.– Onıñ selâmetligini bilmek isteyim.

Sara hanım Alimniñ ağası olmağanını bilse de, açuvından köm-kök kesilgen qapıcığa:

– Atlarnı ayda!– dep emir etti.

Üyle maali edi. Baş üstünde qadalıp qalğan küneş bütün küçünen qızdırsa da, fayton zontigi tübündeki yolcular onıñ zıqısını çoq is etmediler.

– Alla Taalâ azretleri maña işiñ oñ kelsin, dep, başımdan aşağı çuval-çuval para yağdırsa, özüme mıtlaqa eki alaşalı mına böyle bir fayton alırım,– dedi beşikday telgenip ketkenine oşlanğan Üsein.– Atlarnıñ boyunlarına eki taqım çañ bağlap, er kün saba janğır-junğur İbraim baynıñ evi ögünden aydaştırıp, şu içmaraznıñ yuqusını bölerim. Pahıl köpek açuvından patlap gebersin...

Kerime tataynıñ bürüşik dudaqlarında tebessüm peyda oldı. Sara hanım da külümsiredi.

– Tabaq İbraim sizge tap o qadar ne yamanlıq yaptı?

– Ne yapsın, ustalıq destüri berse de, terilerniñ episini qalafalarğa işlete, meni işsiz-parasız tuta. Vallai, çaresi tapılsa bütün baylarnı bir macarğa yükler de, olarnı Qarabiy yaylâsı uçurımından dos-doğru quturğan deñizge taşlar edim.

Birden Saranıñ çırayı sıtılıp, başını yol yağasındaki tereklerge burdı. "Aqılına macarğa yüklenecek babası kelgendir,– dep oylandı Üsein.– Kelse ne olğan? Babahay da olardan artta qalmay. Köylülerni moysalı ögüzlerge çevirdi. Zavallılar yazda tek zer-zevatnen, meyvanen keçineler, qışta ise bala-çağalarınen ötmeksiz qalalar. Yaşayışmı bu? Qalmadı bu dar dünyada insaflı kişiler...".

Üsein böyle tüşünse de, hanımnıñ sertleşken çeresini eslep, yüregine eleslenüv tüşti: ya şeytan qılıqlı bu qız saray azbarınıñ qapısına barğan soñ "def ol mından, babamnıñ qan duşmanı ekensiñ", dep onı qapıdan atqarsa, o ne yapar?

– Sara hanım bagışlañız meni, kadâma asla ne oldı ya?

Qız indemedi. Endi serin dağ yoluna çıqqanlarından, jaketini Kerime tataynıñ omuzlarına taşlap, bir qolunen onı quçaqladı. Bu daqqaları o babasını degil de, Alim qazalanğan gecesi olıp keçkenlerni yürek ağrısınen közleri ögünden keçirmekte edi.

... Hatirden çıqmaycaq şu aqşamı Mayqapar kene zalda peyda olıp, qadın-qızlar sarımındaki Saranı kadrilge teklif etkende, o eleslengen közlerinen zalnıñ içini süzdi. Alim yoq edi!

Ellerini cayıp turğan Mayqaparnı ve etrafındaki qadınlarnı şaşqınlıq içinde qaldırıp, deral zaldan fırlanıp çıqtı. Alimni azbardan, evinden, at aranlarından tapmağan soñ, telâş qopardı: yataq evlerindeki bütün ırğatlarnı ve azbar hızmetçilerini uyatıp, bağçalar içinden Alimni qıdırttı.

– Ne oldı, yanğın barmı?

Musafirlerden biriniñ ağızından tesadüfen atılıp çıqqan bu sual yıldırım tezliginen tilden-tilge keçip, zaldakilerine barıp yetti, qadınlar keñ yelinli eteklerini toplap, erkekler bıcaqlarını ellerine alıp, merdivenlerni dümbirdetip, azbarğa töküldiler. Meseleniñ asılını endi añlağan Babacan özüniñ gür davuşınen olarnı yatıştırmağa tırıştı.

– Canım, taşlañız olmaycaq laflarnı, bu saray qurulğandan berli mında yanğın degil, onıñ qoqusı bile çıqmadı. Çıqıñ zalğa, kadril devam etecek!

Geceniñ keç maallerinece ekinci qatta kemanelerniñ ğıyqıldısı kesilmedi. Bağ-bağçalardan, yaqın-uzaq dere töpelerden Alimni qıdırğan adamlar birer-ekişer "yoq" cevabınen qaytıp kelseler de, Sara musafirlerge barıp qoşulmadı, deli-divane olıp, azbarda bir özü serselenip yurdi.

Oynap talğan ve aşap-içken musafirler fayton ve lineykalarına minip, endi qaytqan ediler. Evden eñ soñunda Yefet aqaynen oğlu çıqtılar. Ekisi de pek keyfsiz ediler. Mayqapar Saranı eslep, deral onıñ yanına keldi.

– Sara, bugün aqşam men seni añlap olamadım, pek yaman hucurlaşqansıñ.

– Sen meni ömür billâ añlap olamazsıñ. Coyul başımdan!

Aqşamnıñ soñunda zaten bütün musafirlerniñ keyf-efkârları bozulğan edi: olarnı mında Qarasuv ve Simferopolden Yefet aqaynıñ özü teklif etse de, niyet etilgen arzu çul tutmadı – nişan meselesi tilge bile alınmadı.

Babacan soñki arabanı – köretanı ozğarğan soñ, qızınıñ yanına kelip toqtaldı.

– Savusqanım, men seni alsızlanğandır, yuqlaydır, bellegen edim. Albu ise... Osal şey yaptıñ, qızım. Şeerdeki karaim cemaatı seni endi nişanlı dep bile edi. Bilingen bu şeyni bugün aqşam aşkâr etip, seni Mayqaparnen oynatacaq edik, sen ise... Yetişken bir qız olsañ da, vallai, balalığıñ qalmadı. Aytçı, qarabacaq bu oğlan saña asla kim ola ya? Onı ziyalı bu el-alem ortasına çekip ketirmege utanmadıñmı?

– Bu dar dünyada o menim yekâne sevimlimdir. Başqasını bilmeyim, bilmek de istemeyim!

– Qızım... Qızım...

Eyecanlı Saranıñ çılğınlıqnen yañğıragan kesen-kes davuşından urkken Babacannıñ tili tutuldı, boğazına tirelgen açuvından aytmağa söz tapalmadı. Canım, bu fırıldavuqnıñ degenleri nedir? Bu qız kimligini unuttımı? Yoqsa, serguzeştli ğarp romanlarını oquy-oquy aqılını çıldırdımı?

– Sen martaval oquysıñ, qızım. Yaşlığımda men de bir çingene qızına aşıq olğan edim. Gençlik marazı. Aydı bar, töşegiñe yat, İnşalla, seniñki de keçer.

– Keçmez! Ölgence keçmez!– dedi omuzları silkinip başlağan Sara.– Babaçığım, canıñ-qurbanıñ olayım, maña mına şimdi Alimni taptır, yoqsa...

Bu arada, qaydandır bilmem, Yusuf çıqıp qaldı. Dümensiz gemiler kibi oñğa-solğa yaslanıp, olarnıñ ögüne kelip toqtaldı:

– Menim apteçigim Mecnunını bekleymi? Alim tü-tü...

– Tez ayt, oña ne oldı, bıralqı erif?– dedi Babacan onıñ eñsesinden qapışlap.– Onı körer közüñ olmasa da, bu aqşam Alimni zaldan sen tartıp çıqardıñ.

– Men azbarda Mayqaparnen qaldım.

– Ya o?

– Omı... Aytması ayıp amma, bir qadınnen qoltuqlaşıp, piçen aranına barıp kirdiler. Ğaliba Niyar apte edi.

– Sus, alçaq, Niyar şimdi hasta anañnıñ yanındadır.

– Aysa, başqa biridir. Tul apaqaylar azmı...

– Sus, dedim saña! Alim öyle masharalıq yapmaz. Onıñ şimdi qayda ekenini ayt!

Yusufnıñ uydurmaları Saranıñ alevli yüreginde biñ bir türlü şek-şübeler qozğasa da, olarnıñ iç birine inanacağı kelmedi. Alimniñ sağ-selâmet olmasını, em mına şimdi, bu ande sim-siya közlerinen oña baqıp külümsiremesini arzladı.

Şu gecesi sarayğa babasınen qaytıp kirdi. Lâkin meramı yatmaq-yuqlamaq degil edi. Odasındaki balavuz çıraqnı söndürip, az bir vaqıt ayaq üstünde qatayıp turğan soñ, kene azbarğa çıqtı ve emen teregi tübündeki örme skemlege çökti. Tañnı şu yerde qarşıladı. Doğmaqta olğan küneşniñ ilki şavleleri qarşıdaki dağnıñ tacına qonıp, balqıldap alğan arada, közqapaqları yumuldı. Ğaliba yuquğa ketti. Esindemi-tüşündemi, onıñ qulaqlarına telâşlı davuşlar çalındı. Onıñ abdıravnen kerilip açılğan közlerine özenden kuşlıq aşına alabalıq avlağan balıqçılar ve köylüler ilişti. Lâkin olar balıq degil de ap-aq çarşafqa oralğan ağır bir şeyni dörtevleşip ketirmekte ediler...

Sara, zıncırlanıp ketken fikirleriniñ bu yerine kelgende, özüniñ haberi olmadan, Kerime tataynıñ arqasındaki elinen, onı kendine çekti.

– Raatsızlanma, qızım, men üşümeyim,– dedi qartiy.

Uzun sukünetten soñ birinci kere söz açılğanından, Üsein lafqa qoşulmağa aşıqtı:

– Sara hanım, dır-dır qaltıraysıñız, çırayıñız ap-aq kesildi. Menim çekmenimni omuzlarıñızğa taşlañız.

Sara indemedi. Başını egip, kene ğamlı tüşüncelerine berildi.

... Çarşaftaki cesetniñ kültelengen siya perçemi ağarğan betine aqtarılıp tüşken.

– Alim!!!– dep qıçırdı o. Bundan soñ ne oldı-ne olmadı alâ bugün bilmey. Ekinci künü aqşamı esi başına kelip, krovatı başında muğaysırap oturğan anasınen babasını kördi.

– Alim qayda? O sağmı?!

Yuqusızlıqtan buyuqıp qalğan ana-baba beklenilmegen bu davuştan seskenip, quvançnen ayaqqa atılıp turdılar.

– Tınçlan, qızım, Alim sağdır,– dedi anası közyaşlarını yaşırmadan.– Bugün saba eki kere közlerini açtı. Ekim Betling şimdi kene onıñ yanındadır. Sağ olsun, eli yengil eken, ekiñizni de o bir dünyadan qaytardı. Aqayçığım, tez ol, Vadim Merdiyeviçke quvançımıznı haber et.

Sara üçünci künniñ sabasına töşekten turdı. Alimniñ sağ olğanı aqqındaki haber onıñ yaş bedenine tiriltici melem olıp siñdi. Pek mecalsız olsa da:

– Alimni öz közlerimnen körmek isteyim,– dep baş kestirdi.

Alimni hızmetçilerniñ yataqları ögündeki ayrı bir dam evçikke yerleştirgenler. Başı ucunda Saranıñ davuşı eşitilgeninen, Alim tekrar kirpiklerini köterdi. Bir an olsa da, olarnıñ közleri biri-birine çatıştı. Lâkin ağızı açılmadı.

– Vadim Merdiyeviç, hastanı bu dım odadan lazaretke avuştırıñız!

Öyle de yaptılar. Saranıñ yalvaruvınen ve Babacannıñ razılığınen Betling sarayda qaldı. Şükürler olsun, Vadim Merdiyeviç em anasını tedaviyley, em de künde bir qaç kere lazaretke kirip çıqa. Alim tez tüzele. Ekimniñ qatiyen yasaq etmesine baqmadan, qoltuqlarından tutqan Saranıñ yardımınen, bir afta evelsi Alim birinci kere azbarğa çıqtı. Laqırdı arası, anasını pek arzlağanını ayttı.

Lazaret degenleri stol ve skemlelernen, büyük bir divan ve çeşit biçimdeki komodlarnen donatılğan balaban bir oda edi. Ticaret işlerinen kelgen ekinci dereceli tuccarlar bu odanıñ qonağı ola ediler. Zarur ilâclar ve şifalı otlar mında saqlanıp tutulğanından, kimniñdir aytıp taşlağan yengil tilinen, bu odanıñ adı "lazaret" olıp qaldı.

...Ümüt etmeden kelip çıqqan bu yolculıq qartiyge pek uzun olıp köründi. Yüregindeki havfsırav onı evlâdına aşıqtırsa da, dağ yolundaki sarp aylanmalar tekrarlana berdiler. Oğlunıñ selâmetligine ardını üzmeden dualar oqup, oñğa-solğa üfledi.

– Qızım, eviñiz daa uzaqmı?

– Tezden anda olurmız. Eki aylanma daa qaldı.

Azbar qapını qozladan sekirip tüşken qapıcınıñ özü açtı ve Üseinge:

– Tüş arabadan, bedava yolcı,– dedi sertliknen.– Şorbacı azbarğa yat adamlarnı qoydurmay.

– Yat olğanı ne, o Alimniñ "ağasıdır",– dedi az buçuq şeñlengen Sara.– Ağası olmasa, tanışı, ya da dostudır.

Azbar çım-çırt edi. Yuvasından başını çıqarğan aqbaş köpek bir qaç kere ürese de, kelmekte olğanlar arasında Saranı eslep, hoşnutsızlıqnen ırılday-ırılday, başını keri çekip aldı. Olar dos-doğru birinci qattaki lazaretke barıp kirdiler. Anda Alim yoq edi. Bu alğa episinden ziyade Sara taaciplendi. Canım, töşekteki hastağa ne oldı!

– Anay, divanğa oturıñız. Men mına şimdi qaytıp kelirim.

Ayattaki Niyar Alimniñ çeçek çapalağanıpı ayttı.

– Sen ne deysiñ şu, şaşırdıñmı?!

Em, aqiqaten, Alim ekimnen beraber çeçekzarda ediler.

– Vadim Merdiyeviç, siz hastanıñ miyi sarsılğan, oña bir qaç ay daa areketsizlikte yatmaq kerek degen ediñiz de! Endi nasıl oldı, ekiñiz de terden pişkensiñiz,– dedi Sara quvançnen.

– Lazarette men başta onıñ başını burğalap baqtım. Alimge üçer pudlıq funtluqlarnı köterttim... Bedeni pek mühkem eken, hastalığını tez keçireyatır. Yarından keçi yoq, maña eşyalarımnı yığıştırıp mından ketmek kerek.

– Ya anam?

– Simferopolnen Qarasuv menim içün Şam yolu oldı. Kerek olıp qalsa, kene kelirim.

– Alim, seni qonaqlar bekley. Tap baqayım, olar kimlerdir?

– Emcemmi?

– Anañ... Sevimli anamız bizge musafirlikke keldi!

Alim betindeki terlerini yeñinen sürtip, minnetdarlıq tolu közlerinen Sarağa baqıp qaldı.

– Sara hanım, sizge teşekkürimni bildirmege söz bile tapalmayım.

– Seniñ sağlığıñ menim içün eñ büyük teşekkürdir. Kettik...

Kerime tataynen Üsein alçaçıq qona başında qave içmekte ediler. Qartiy qapıdan aşıqıp kirgen oğlunı körgeninen seskenip aldı ve iç bir söz aytmadan, yavaştan yerinden qalqtı, başını onıñ kökregine tayadı...

Djuma künü sabası fayton yekildi. Babacan Vadim Merdiyeviçni ozğarmazdan evel, onı özüniñ iş odasına çağırıp, onıñnen ayrı başşda subetleşti. Elbet de, başta qadınınıñ sağlıq-selâmetlik istiqbali nasıl olacağınen meraqlandı. Albu ise Firuza hanımnıñ baş belâsı semizliginde eken. "Az aşasın, çoq yursin, üstündeki maynı taşlasın", dedi ekim.

Lâkin Babacannıñ esas niyeti Saranıñ bundan bir qaç ay evelsi apansızdan hastalanmasınıñ asılını añlamaq edi. Ekimden bunıñ sebebini evelden de bir qaç kere sorasa da, onıñ cevabına qanıqmadı.

– Degeniñiz kibi farz etsek, bizim qız çarşafqa bürüngen qanlı adamnı ceset bellep, qorqqan, küçlü teessurattan esini coydı. Öylemi? Ya bu "ceset" yat bir adamnıñki olğanını añlağan soñ, ne içün özüne kelip olamadı? Zan etsem, menim qızım qorqaqlar sulâlesinden degildir. Balalığından berli börü avcılarınıñ quyruqlarına taqılıp yüre, atılğan ayuvlarnıñ terisini özü sıdıra.

– Ebet, onıñ maşallası bar. Bedence yufqalığına baqmadan, pek cesür ve ateşköz bir qız. Geceleyin birden şeytanlarnıñ toyuna barıp tüşse bile, anda qaytarma çaldırıp oynar. Faqat, Babacan efendi, qızıñız çarşaftaki qanlı adamnı körgeninen, onıñ Alim olğanını añladı. Bu esnada onıñ cesürliginden eser bile qalmadı, sevgisinden ebediy marumlıq alevi bütün bedenini qaplap, özüni coydı. Böyle allarda ölgenler de ola... Biz, Babacan efendi, aqay kişilermiz. Keleyatqan belâğa açıq köznen baqmalı. Onı bu hastalıqtan kün evelden qurtarmalı.

– Nasıl bir yolnen? İlâcı barmı?

– Böyle ilâc daa tapılmadı. Zor mesele. Yigit hastalığınıñ birinci aftaları, daa özüne kelip olmağan bir vaqıtta, gece-kündüz Saranıñ adını sandıraqlap keçirdi. Qıznıñ özü de soñundan onıñ başı ucundan çekilmedi. Bunı eslegendirsiñiz. Men sizni buña köndü bellegen edim.

Babacannıñ qaşları çatıldı, çırayı sıtıldı.

– Könmek lafını taşlañız. Eger bile iseñiz, ondan qurtulmaq çaresini aytıñız.

– Men ekimim. Darılfnunda bu çeşit "hastalıqnı" keçmedik. Zan etsem, onıñ yekâne "ilâcı" olarnı yekdigerinden ayırmaqtır. Yañılmasam, yarım adanıñ uzaq köşelerinde topraqlarıñız, qaraltılarıñız bar. Irğatıñıznı olardan birine kaya etip yollañız ve...

Qaqılmadan qapı açıldı.

– Vadim Merdiyeviç, sizni bekleymiz!–dedi deliqanlı çobanlar kibi qalpağını yan basqan, cuzdanlarını omuzlarından sarqıtqan, beline turalı quşağını ve yez qınlı pıçağını bağlağan, donunıñ balaqlarını yolaqlı çoraplarğa soqup, ayaqlarına qatranlı çarıqlar kiygen Sara.– Anay faytondadır. Telbevler bugün menim elimde olacaq. Yarım saatten sizni Qarasuvğa yetkizirim,– dedi elindeki qamçını kösterip.

Babacan onıñ yañı qıyafetine baqıp qaldı. Vallai, çoban balası deseñ de olacaq. Lâkin olarda böyle dülber bala qaydan kelsin. Canım, onıñ Sarası çuval kiyse de, güzelligi kene qalmaz.

– Qızım, fayton Vadim Merdiyeviçni Simferopolge alıp baracaq. Vazgeç bu meramdan, yol pek uzaq. Atlar da pek quypa. Olarnı tek qapıcığa işanam.

– Babay, bugün qozlağa Alim mindi!– dedi Sara tasvir olunmaz bir şadlıqnen.

Babahaynıñ qaşları daa ziyade tuyumçiklenip, betinde ğam-keder ve ğadap çizgileri oynadılar.

– Yollar pek havflı, yañı "ayuvlar" peyda olğanlar. Simferopolden qaytıp kelgence, ortalıqnı zift qaranlıq basar. Qız balasıñ, yollar içinde ne işiñ bar? Evde qal.

– Yoq, qalmam!– dedi Sara keskinliknen.– Eyisi, şöyle kelişeyik, babay: men Qarasuvdan qaytırım. Añlaştıqmı?

– Arabasız nasıl qaytırsıñ?

– Razı olmaycağıñıznı bilip, men qaşqa-başnı egerledim ve faytonğa meçev etip yektim. Oña atlanıp qaytırım. Mına sizge vesselâm!– dedi de, babasınıñ cevabını beklemeden, qapıdan fırlanıp çıqtı.

İçerideki erkekler şaşqınlıqnen biri-birine baqıp qaldılar.

– Tıpqı Leylânen Mecnun,– dedi Betling sezilir-sezilmez yılmayıp.– Bayansuluvnen Qozukurpeç, ya da Şırınnen Farhad! Bundan soñ bar da, evel zaman efsanelerine inanma. Olarda da zengin adamlarnıñ qızları yoqsul yigitlerni seveler, saraylarını terk etip, biri-birine deli-divane olıp yüreler. Hucur şey, gimnaziya bitirgen qızıñız on doquzıncı asırda evel zaman tarihını tekrarlay.

– Vadim Merdiyeviç, menim Saramnı feodal qızlarınen teñeştirmek tübü-tamırından mantıqsız bir şeydir. Yaş olsa da, endi Parijde, Romada, mennen beraber bir ay İsveçrede oldı. Deyecegim, o dünya körgen bir baladır. Özü de pek çoq oquy. Hususan sentimental romanlarnı. Gecesini kündüz etip, olarnıñ rusçasını da, fransızcasını da suv kibi yuta. İtimal, olardaki qaramanlardan birine taqlid etmek istegendir. Yaşlıq avesligi, vazgeçer, bu oyundan başta özü bezer.

– Buña eminsiñizmi?

Babacan indemedi, az buçuq sukünetten soñ, başını töben aldı.

– Sen, Vadim Merdiyeviç, söz kelimi Alimden ağız arap baq, o aqıllı bir yigittir. Gecenen kündüz, qışnen yaz biri-birine iç bir vaqıt qavuşmaycaqlarını belki öz aqılınen tüşünip añlağandır... Aydı çıqayıq, bekleydirler.

Faytonğa yerleşip oturğan Kerime tatay bir aftadan berli toplanğan ayretlenüv teessuratınen, közlerini çevre çetke cılp-cılp oynatıp, kene bu binanıñ eybetligine, dülberligine, manzaralı tereklerniñ kölgesindeki azbarnıñ yaraşıqlığına taaciplenmekte edi. Aqları ne kerek, saraydaki adamlar onı el üstünde tuttılar, aşatmağan, içirmegen yemekleri qalmadı. Kelin deseñ, quvançından tekmil şaşırdı, "aşa, anay", dep, bir afta onıñ etrafında qarılğaç kibi aylandı. Üsein nafile aşıqtı. Bütün gece Alimnen qulaqlaşıp, ekinci künniñ tañında bir özü çıqıp ketti... Doğru aytalar qutu yuvarlana-yuvarlana da, ahır soñu qapağını bula. Mevlâm olarnı hayırlı künde qavuştırsın.

Qartiy Saranı fikren "kelin" dep adlağan edi. Adlasa da, yeri bar, çünki onıñ oğlu kelin baladan bir direm bile artta qalmay. Babası zengin olsa ne olğan? Zenginlik kelip-ketici bir şeydir, tek tabiat bergisi ömürlik qala...

Binanıñ azbar merdivenleri üstüne kelip toqtağan Babahay qozlada Alimniñ yanında qızını körip, qaytadan eti-teni çımırdağan kibi oldı.

– Qızım, iç olmadım çarıqlarıñnı çıqar. Seni kerçekten çoban balasına, ayuvcılar qızına oşatırlar. Tekmil masharalıq!

– Men Alimge oşamaq isteyim. Özüñ ayt, babaçığım, eki qarış tabanları olğan lak pötükli, qumaş qaftanlı qız böyle bir yigitniñ yanında yaraşırmı?

Firuza hanım daa yañı gölden çıqqan papiler kibi oñuna-soluna yantayıp, balaban bir boğçanen faytonnıñ ögüne kelip toqtaldı.

– Kerime tatay, tez davrandıñız, qonğay ediñiz bir qaç kün daa. Boğçadaki tatlı-şırın meyvanı, baqlavalarnı qolum-qomşu balalarına bizden bahşış etip berirsiñiz. Meyvalar pişkende kene buyurıñız, Kerime tatay, sizni faytonnen bağçalarımızğa alıp çıqarım, portaqal kibi sap-sarı şeftalilerden öz eliñiznen üzip aşarsıñız.

Babahay bu esnada "qudağiyler" dep oylandı ve mısqılnen külümsirep, Betlingge hıtap etip ayttı:

– Vadim Merdiyeviç, faytonğa miniñiz, olarnıñ sağlıqlaşuvı bitecekke oşamay. Aydı, oğurlı yollar tileyim. Rica etem, aytqanımnı unutmañız.

– Tırışırım, efendim...

Atlar ögge çaptılar. Demir qapıdan keçip, yol kenarlarındaki çamlıqlar arasına kirgen soñ, közden ğayıp oldılar.

– Yur, aqayçığım, emen teregi tübündeki qonada birer filcan qaymaqlı qave içeyik,– dedi Babahaynıñ ögündeki Firuza hanım.– Kerime tatay pek açıq göñülli bir qartiy eken. Tünevin aqşam cılay-cılay ikâye etti: bir qaç yıl evelsi civan qızı zift qaranlıq gecede özüni quyuğa taşlağan, aqayı deseñ qaar-qasevetten yanıp ölgen. Oğlunen özü ev barqsız, aş-suvsuz qalıp, şeerge köçip kelgenler. Bütün qabaat köy bayı Memiş-ağa degen bir unsurda eken. Şu hınzır erif Qarasuv qadısı Seit-Celil efendinen kelişip...

– "Demokrat",– dedi Babahay qarısına sert-sert baqıp.– Aqılıñ yetmegen şeylerge qarışma. Qaymaqlı qavege de, yağlı yemekke de çoq urunma. Quru ötmeknen, suvda pişken qartop aşasañ da olacaq. Bu salpı kevdeñni eñ azdan eki-üç pud eksiltmek kerek. Ekim ayttı. İsteseñ, at minip corğalat, tütün, raqı iç, isteseñ, eliñe qazma-kürek al da, bayırnı eş, toprağını zembilnen taşı, boş oturma...

Dabla yanaqlı, üç gerdanlı Firuza hanım aqayınıñ apansızdan alıp köçkenine şaşıp, "oy-vay, yüreçegimni oynattıñ", dep bayılacaq olğanda, Babahay sert adımlarnen merdivenlerden enip, bağçalıq içine kirip ketti.

Şimdi onıñ bu yarıq dünyanı körmege bile istegi yoq edi. Ne demek olsun, oğlu doğma tentek ve zır-zıbıldaq bir erif. Onı endi birinci künü mektepten quvğan ediler. Evge şahsiy oca tutacaq oldı, Yusuf onı pıştavnen atacaq olğan soñ, o da taşlap ketti. Babahay onı imtiyazlı adamlarnıñ qusurlı balaları içün Simferopolde açılğan mektepke berdi. Yusuf anda da çul tuttırıp olamadı: baştaqlığı içün elini-ayağını bağlap, onı andan mahsus arabanen mektep bekçisi alıp keldi. Yekâne oğlunıñ "istidadı" başqa merafetlerde beyan oldı. On yaşından tütünge tatındı, on beşke kirgende manyak ve içkici oldı. Bu da yetmegeni kibi, ğarez tabiatlı, mınafıq ve... hırsız olıp yetişti. Babasından çalğanı bir tarafta tursın, onı bir qaç kere cep hırsızlığında tutıp, kimligine baqmadan, köteklep yiberdiler...

Babahay onı baştaları pek acıy edi. Lâkin balanıñ iflâslıqları artqan sayın, yüregini ciyrenüv, nefret, pervasızlıq duyğuları biyledi, onı körer közü bile qalmadı, tuvğan evlâdı yat, duşman bir adam olıp qaldı. "Men asla ne içün tırışam, bu baylıqlar maña nege kerek olacaq,– dep tüşüngen edi o.– Ahretime, o bir dünyama kerek olacaqlarmı?.."

Babahay oğlunı aile cedvelinden fikren silip atqan soñ, göñlünde yalıñız savusqanı – Sarası qalğan edi. Onı aybetledi, oquttı, bütün arzularını tıpqı-tıpqına yerine ketirdi. "Mına menim qızım!" der kibi, imtiyazlı cemiyetlerde yanına alıp kezdirdi. Onıñ maqsadı qızını tek eglendirmek degil, temelli ve mustaqil gençlerden birine onıñ başını bağlap, mal-mülk ve tuccarlıq işiniñ bir payını kiyevniñ omuzlarına yüklemek ve Sarasını varis yapmaq edi. Böyle olacağına Babahay pek emin edi, çünki toymı, bayrammı – qaysı bir merasimge barıp tüşseler, cemi cemaatnıñ diqqatını onıñ Sarası celp ete edi. Gençler deseñ, bal sepetlerinden zuvğan balqurt sürüleri kibi, Saranıñ etrafında gürleşip, közlerini ondan almay ediler. Lâkin qız olardan de birinen, de digerinen oynasa da, iç birine göñül bermey edi. Böyle vaqıtlarda Babahay öz-özüne: maşalla, qızım, deñizge taşlanğan qarmaqqa ansızdan ilişme. Suv boşluqlarında istegeniñ qadar yalda. Künü kelir, saña da qısmet tapılır. Sen menim birdanemsiñ. Alla maña eki evlât berse de, olardan birini öz başından atqarmaq, seni ise çin yüreginiñ parçası dep bergen, dey edi o.

Bundan eki yıl evelsi şabat-cuma ertesi künü Babacan Simferopolde tesadüfen Yefet aqaynen körüşip qaldı. Aqşam maalleri edi. Ertesi künü sabaleyin evine qaytacağından, qarısına ve qızına tansıq şeylerden seçip almaq içün, basma tükânına kirgen edi. Baqsa, beştahta artında tanışı Yefet aqay dolanmaqta. Albu ise bu tükânnı sumelegen aqrabasından daa yaqınlarda bütün turuşınen satın alğan.

– Yuvmağa şey bar eken de!– dep şaqalaştı Babahay.– Alla mağariçinden utandırmasın.

– Mağariç başlandı. Men mında işnen çıqtım. İçeri buyurıñ!

Anda dört divarı ögünde puf minderler töşelgen odanıñ ortasındaki balaban qona başında Yefetniñ esli-başlı dostları qonuşmaqta ediler. "Meclisimizge keçikip keldiñ" manaçığınen, Babahayğa bir meşrebe "ceza" şarabı içirdiler. Soñ, olardan er biri nevbet-nevbet onıñ zenginligini maqtap, qade teklif etti...

Ertesi künü sabası Babahay esini toplap, közlerini açqanda, özüni Yefetniñ evinde kördi.

Qavaltı yemegine olar üçevleşip oturdılar: aralarında Yefetniñ oğlu Mayqapar da bar edi.

– Boboviç cenapları, belki başta bir filcan qara qave içersiñiz?– dedi o.– Mına şimdi, baş üstüne...

Mayqapar şu daqqası üç filcan qara qave ketirdi. Qave içilgen soñ, "afiyetler olsun", dedi ve tabaq üstünde cıyıştırılğan filcanlarnen çıqıp, bir daa içeri kirmedi.

– Aferin oğluñızğa, urf-adet bilgen bir bala eken.

– Bu dar dünyada işançım da, tayançım da tek odır. Maqtanıp aytmayım, ağımdaki bütün işlerimni oña yükledim. Atik bala, aytqanlarımnı menden yahşı becere. Şimdi yekâne istegim, oña lâyığını tapıp, evli-barqlı yapmaqtır. Kerçek, Saranı nişanlamadıñmı?..

Bu tesadüfiy körüşüvden soñ olar arasında keldi-ketti başladı. Yefet aqay er keresinde oğlunen beraber kele edi. Babahay Mayqaparnıñ bet sımasını begenmese de, onıñ becerikligine, almaq-satmaq ustalığına, qımarlığına ayretlene edi. Vallai, qup-quru yerge yıqılsa da, andan bir avuç altın alacaq bala edi. Doğru aytalar, arağan belâsını da, mevlâsını da tapar. Babahay da mevlâmnı taptım belledi. Em tap şu derecege bardı ki, olarnı nişanğa özü çağırdı ve...

Belini gürüç tereginiñ qabıqlı kevdesine tayap, banadan berli oyçan bir alda turğan adamnıñ tiz qapaqlarından taqatı kesilgen, keyf-efkârı daa ziyade bozulğanday oldı. O yavaştan adımlap, bıltırları küçlü ruzgâr avdarğan terekniñ yapalaq kütügi üstüne kelip oturdı. Tirseklerini tizlerine tayap, başını eki qolu arasıpa aldı. "Savusqanım da elimden keteyatır,– dedi o terenden kürsünip.– Yarabbim, ne günâh işledim de, meni evlât bahtından marum ettiñ? Oğlumnıñ fikir-zikirini, namus-vicanını, insaf ve ğarezligini çöpre tortası kibi bir yerge qarıştırıp, onı sabiylik çağlarından menden tutıp aldıñ. Ya qızçığımnı, merdanemni maña qaldırğan olsañ olmaydımı? Onı daa beterine oğrattıñ, qarabacaqnıñ oğluna aşıq-sevda ettiñ. Birini elemden, bu yarıq dünyadan çetleştirdiñ, ekincisini ise qorantamı aqaretlemek, el-alemge mashara etmek içün başıma belâ etip qaldırdıñ. Endi özüñ ayt, pıştavımnı samayıma ketirmekten ğayrı bu dünyada menim içün daa ne qaldı?..

Alim, elbet de, ahmaq bir yigit degildir, kiyevim ola bilmeycegini añlaydır... Añlaydır amma, ümüt dünyası degenler, çul tutmaycaq bu sevgisinden vazgeçe bilirmi? Onı Yevpatoriya ortalıqlarına, Salıq-Sivaş gölü qaraltısına avuştırırım... Lâkin durağı olmağan quşlar içün uzaq mesafeniñ ne emiyeti bar? Dünyanıñ çetine gizlesem de, onı başta Saranıñ özü barıp tapar. Közden iraq yerlerde kelin-kiyev olur da, iş bitken soñ, maña elâllıq sorap kelirler... Aysa, ne yapmalı? Onı bastırıqqa taşlayımmı?.. Elbet, Alim beş-altı yıl anda yatsa, Sara da özüne kelir ve kimlerge mensüp olğanını añlar. Bu qolay iş, gubernatorğa köz etse, onı bir künde Sibirge aydarlar, yer yüzünden tüsüni coyarlar. Ya Sara? Babasınıñ hainligini añlağan qızı oña ömür billâ nefret beslemezmi?.. Alimge de yazıq, pek namuslı ve pek vicdanlı bir oğlan. Babahaynı ve onıñ qızını ölümden, masharalıqtan qurtardı. Eyilikke kemlik köstermek olurmı...".

– Babay, Mayqapar keldi, seni soray, acele işi bar eken.

Babahay başındaki ağır tüşüncelerden seskenip ayındı.

– Nasıl iş?

– Quvançlı habernen kelgen. Biñ pud almağa Simferopolde seniñ adıñdan muqavele imzalağan. Elverişli fiyatnen savuştırdım, dey. Közlerimnen kördim, ötmek öpip aytam, bir çanta sımarış aqçası ketirgen. Babay, mağariç dep, şu paralardan maña on kümüşçik berirsiñmi?

– Def ol başımdan, sasıq erif!– dedi Babahay kütük üstünden açuvnen köterilip.– Men saña aqça degil, Alimge yapqan hiyanetligiñ içün cezañnı berecem. Donuñnı çıqarıp, seni Alimge qamçılatacam. O vaqıt özen yalısına şu aydutlarnı sen çağırıp ketirgensiñ.

Yusuf abdıradı. Babası ne deseñ yapar. Eger şu tilenci erif peyda olğan künniñ ekinci sabasında Alim içün şamar aşağan olsa, şimdi Yusufnı onıñ özüne kötekletmek istey. Almaymı o!

– Yalan aytasıñ, babay, o aydamaqlarnen menim alıp-berecegim yoqtır.

– Öylemi eken! "Ayuvnıñ" ağası Selâmet aqay bastırıqta seniñ adıñnı añğan. Anda saña da yer azırlap qoydılar. "Babasını ölümden qurtarğan adamnıñ canına qast etken menim oğlumnı da mında alıñız",– dep yalvardım. Bugün kelecek oldılar. Bar, azırlan, anañnen sağlıqlaş...

Yusufnıñ tabiatı kelirli-keterli edi. Babasına közaydın quvançını aytmağa kelgen bu erif "bugün kelecekler" sözüni eşitkeninen, buz-buzladı, bütün teninen sarsıldı. Qorqudan balqıldağan közlerini ketmekte olğan babasına tikip qaldı. Onıñ ayaqlarına tüşip, yalvaracaq-yalqaracaq, bir daa böyle şey yapmaycağına ant-yemin etecek oldı. Lâkin şu ande ökesi qozğalıp, ufaçıq yumruqlarını kimgedir sallap, bağıra-çağıra aleket qopardı:

– Özümni atarım, yipke asarım, pıçaqnen soyarım! Derya-deñizlerni yer yüzüne aqızırım, saraynı suvğa kömerim...

Mayqapar sabırsızlıqnen azbarda dolanıp yürmekte edi. Babahaynı körgeninen, oña taraf alıp çaptı.

– Közaydınlar olsun, qaynataçığım. Cenübiy Ukrainada qış ayları bütün meyva tereklerini suvuq urğan. Bazirgân Aronoviçnen añlaşıp...

– Aşıqma, almalar daa pişmedi,– dedi Babahay suvuqnen.– Rica etem, bugünden soñ maña qaynata deme, menim adımdan muqavele de imzalama. Babañnıñ işlerini baq.

Mayqapar bu qorantanen tanışlıq asıl etken soñ "qaynatasını" birinci kere böyle efkârsız körgen edi.

– Babacan efendi, sizni añlap olamayım...

– Pezevenk, elindeki bülbülni qaçırdıñ, añladıñmı? Yemiş satıp yürgence, bar da Qarasuvdan Saranı alıp kel.

– Ya anda o ne yapa?

– Ne yapsın, zevq ala, keyf çata.

– Bir özümi?

– Yoq, bir özü degildir. Bilmiş ol, Sara aqça sandığı başında bir özü zevklanğan ahmaqlardan degildir. Alimnen kettiler... Qana, min karetağa!

Araba azbar qapıdan çıqqan arada, Babahay odasına qaytıp kirdi. Ğayet areketçen bir adam olğanına baqmadan, ğamlı bir alda küpe-kündüz pötüklerini ve galstugını çezip, divanğa uzandı. Onıñ tüşünmege de, başındaki fikirlernen oğraşmağa da istegi yoq edi. Başını yastıqqa qoyıp, köz qapaqlarını yumğanınen, ömürinde birinci kere kün yarığında yuqlap qaldı. Em qıbırdanmadan, çevirilmeden yükladı. Onı üyle ve ekindi yemeklerine çağırmağa kelip-ketken Niyar şorbacısınıñ insiz-tınsız yatqanına ayretlenip, odadan ses-soluqsız çıqıp ketti.

O belki daa uyanmaz da edi. Lâkin gür mıyıqlarındaki qaşıntılar oña aman bermediler. Yarı yuqu arasından olarnı tırnaqlarınen qaşıtıp baqsa da, dudağı sızlağan, ağırğanday köründi. Sanarsıñ oña yüzlernen inceçik bizlerni sançıp-sançıp alalar.

Babahay eki elinen mıyıqlarına yapışıp, közlerini açtı. Baqsa, kimdir, divardaki çoq çıraqlı şemdannı alevlendirgen. Desene, aqşam oldı?!

– Babayçığım, sizge ne oldı, kündüz yuqlap, gecesi qaravullıq yapacaqsıñızmı?

Babacan keri çevirildi. Divan artında külip turğan yaramaz onıñ qızı eken.

– Qayttıñmı, Sara?.. Rica etem, divardaki anavı küzgüni alıp berçi,– dedi o tekrar mıyıqlarını qaşıp.

– Küzgüde körülmez olar.

– Neler?

– O hınzırçıqlarnı şimdi özüm kösteririm. Babay, başıñnı köter. Vay-vay, mıyıq çıtırmanlığına bir sürü aç qırmısqa dalğan,– dep, uzun qıllı mıyıqnıñ bir qanatını tarap aldı.– Mına, eki danesi tuzaqqa tüşti. Köresiñizmi? Qana, bu tarafını da baqayıq. Kene eki danesi tutuldı. Ya beşincisi qaydamı eken?

– Ya sen olarnıñ qaç dane olğanını qaydan bilesiñ?

– Olarnı otlaqqa sayıp yibergen edim,– dedi Sara küle-küle.– Seni uyantacaq olıp, omuzlarıñnı dam beşikday sallap baqsam da, fayda bermedi, yuquñ pek qattı eken. Lâçare...

Babahay böyle şaqa içün başqa biriniñ bel tozunı kökke savurır edi, lâkin qızınıñ günasız oyunını külip keçirdi.

– Yetişken qız olsañ da, şayanlığıñ qalmadı. Seni Qarasuvdan Mayqapar alıp keldimi?

– Men bir özüm qayttım. Simferopolge ketecek oldım amma, Alim meni zornen faytondan tüşürdi. "Şorbacımnıñ emirinden çıqmağa aqqım yoq", dedi.

– Yahşı yapqan. Ya Mayqapar qayda qaldı?

– Onı Qarasuvdan dos-doğru Simferopolge evlerine atqardım...

Aqşam serinliginde guberniya merkezine kelip kirgen fayton kervansarayğa degil de, kestane terekleri gürlügindeki taraçıq soqaqqa buruldı. Anda beş-altı evni keçer-keçmez, faytondan:

– Arabanı solğa bur, qardaşım,– sesi eşitildi.

Alim qozladan tüşip, salmaqlı ağaç qapını açtı ve atlarnıñ yügenlerinden tutıp, olarnı meydan azbarğa tartıp kirsetti.

– Bu menim evimdir. Bugün mende qonarsıñ. Yollar havflı.

Olar azbarğa kirgenlerinen, pıçma taşlardan qalanğan bir qatlı sarı kiramet binanıñ saçaqlarındaki gögercinler qanatlarını şapıldatıp, kökke avelendiler. Gögercin der ekeç, evden orta yaşlarında beş-altı bala çıqıp, babalarını quçaqlap aldılar.

– Vadim, qayttıñmı canım!– dedi olardan soñ bosağada peyda olğan al yanaqlı esmeri qadın.– Musafir, evge buyurıñız!

– Atlarnı tuvarayıq da, buyurırmız, Vasilisa. Ssn aş-suv tedarigini kör, yoldan açıqıp ve yorulıp keldik,– dedi Betling.

Olar atlarnı ekevleşip tuvarğan soñ, azbardaki çeşmede qoqulı sabunnen ellerini-betlerini yuvdılar.

– Vadim Merdiyeviç, mis qoqulı bu sabunnı qaydan taptıñız?– dep taaciplendi Alim.

– Tükândan aldım, qardaşım. Begendiñmi?

– Acayip qoqusı bar. Eger anam içün bir keseçik tapsam...

– Qasevetiñ olmasın, onı taparmız, qardaşım. Evge buyurayıq.

Olar donatılğan sofra başına keçkenlerinen, bütüp qoranta qonaq odasına kirdi. Aralarında qart bir qadın ve on dört-on beş yaşlarında dülber bir kız da bar edi.

– Hoş keldiñ, musafir!– dedi qartiy.– Ayıp etme, yemegimizge buyur...

Bundan soñ iç kimse ağız açmadı. Ses-soluqsız aşadılar.

Alim musafirçen qartiyniñ mulâyim çeresine köz qıyığından nazar taşlap, onı özüniñ tuvğan anasına beñzetti. Qonaqbaynıñ anası, ya da qaynanasıdır, dep farz etti. Onıñ yanındaki şaylı qız ise tıpqı Alimniñ merum aptesi Meryem edi.

Aştan soñ Vadim Merdiyeviç Alimni divarları örnekli acem kilimlerinen örtülgen ufaq bir odağa teklif etti.

– Menim yañğız başımda qara qave içken hanem mına bu odadır,– dedi o.– Qaveni yutum-yutum içip, çeşit oylarğa, mürekkep meseleler aqqındaki felsefege dalam. Kündüzki işten soñ, yorulğan miyimde baar küneşi parıldap yanğanday ola. Men mına şimdi...

Ekim odadan çıqqan arada, Alimniñ közlerine stol üstüne destelenip qoyılğan resimli jurnallar ilişti. Olardan eñ usttekisini eline alıp, ecelep oqup başladı. Albu ise Afrika degen memlekette ufaçıq boylu adamlar yaşay ve qama-sungü taqıp, eki künniñ birinde özaradarı cenkleşe ekenler. Başqa adamlar kibi olar da bala-çağalı olıp...

Alim resimli maqalege şu derece daldı ki, ekimniñ qave tabağınen qaytıp kelgenini sezmey qaldı.

– Soraması ayıp olmasın, qardaşım, rusçanı sen qaçan ögrendiñ? Bilgenime köre, köy mekteplerinde rusça oqutmaylar.

– Vadim Merdiyeviç, rus elifbesini maña Sara hanım ögretti. Qış ayları, hususan hasta yatqan vaqıtlarımda, zametini ayamadı, başta alifbenen, soñundan ayrı kitaplarnen kelip başladı. Olarda yazılğanlarnı özü oqup añlattı, soñundan maña da oqutıp baqtı. Közlerim aldında bam-başqa yañı bir alem açılğan kibi oldı. Resul efendiniñ arab elifbelerinen yazılğan kitaplarında evel zaman efsaneleri söylense, bularda dünyadaki bugünki kün aytıla. Pek meraqlı. Sara maña Stepan Razin ve Yemelyan Pugaçövnıñ ayatı aqqında gizliden basılğan kitaplarnı da tapıp ketirdi. Aferin batırlarğa, Saranıñ aytqanlarına köre, olar qorqu bilmez aqaylar ekenler. Horlanğan-talanğan millionlarnen köylülerni başlarına toplap, padişa tahtına qarşı cenk açqanlar ve...

– Qavege buyur, qardaşım, suvayatır,– dedi çırayı bir kereden apaq kesilgen Betling.– Olar padişa cinayetçileri ediler. Sara saña eyisi fransız romanlarını tapıp ketirsin. Fransızlarda hususan sevgi maceraları aqqında acayip eserler bar.

– Künü kelgende olarnı da oqurmız, Vadim Merdiyeviç. Amma şimdi faqır-fuqarelerni episinden ziyade Pugaçöv kibi adamlar meraqlandıra.

– Men padişağa boysunğan bir zatım, qardaşım, öyle başıbozuqlarnen alıp-berecegim yoq,– dedi Betling ciddiy bir tavurnen.– Kel, eyisi başqa bir mevzuda subetleşeyik. Saña Sara nafile yerde ürmet köstermeydir. Bunıñ sebebi sevgide degilmi eken?

– Özüm de añlap olamayım, Vadim Merdiyeviç. Lâkin mende öyle bir duyğu asıl oldı ki, biz, galiba, ömür billâ yekdigerimizni unutmamız.

– Unutmağanda ne fayda? Kâinat yaratılğandan berli gecenen kündüz qavuşsalar da, biri-biriniñ peşinden yetip olamaylar, çünki tabiat qanunları öyle eken. Carlılar barlılarnıñ artından yetmek olarnen teñeşmek içün boğaz-boğazğa kelseler de, cemiyet inkişafınıñ ilâiy quveti olarğa tegin turuñız, degenimden çıqmañız, dep, mañlaylarına qaqıştıra ve nesil-nesilden millionlarnı carlı, ayrı bir adamlarnı barlı etip yarata. Bundan biñlernen yıl evelsi şay olğanı kibi, yüz biñ yıl soñ da şay qalacaq. Bilseñ kerek, yer kürresiniñ eki qutubı bar. Olardan biri cenüpte, ekincisi şimalde. İnsanlar da vaziyetlerine köre eki qutupta yaşaylar. Sen mektep tasili körmeseñ de, dünyanıñ qaç bucaq ekenini añlağan açıqköz genç bir köylüsiñ. Arabañnı erte yarıq tuvarıp, onı öz mecaña çekip qoysañ, ağırmağan başıña yavlıq bağlamaz ediñ.

– Künü kelgende öyle yaparım.

– Davranmaq kerek, qardaşım, keçike bilesiñ. Sen özüñni gürlep aqqan dağ özenine taşlağansıñ. Bu özen seni uçurımğa alıp baracağını bilesiñmi?

– O aqta tüşünmedim.

– Aysa bilip qal: seniñ sevgi macerañ qıznıñ babasını facialı azaplarda qaldırdı. Başqa biri olsa, yaqañnı boşar da, kelgen yoluñnen ket, dep, belâlı başını senden qurtarır edi. Özüñ bilgeniñ kibi, Babahay pek merametli ve nezaketli bir adamdır. "Alim menim canımnı qurtardı", dep seni alâ bugün sarayda tuta. Eyilikke kemlik köstermek yahşı şey degildir, qardaşım. Qıznıñ tabiatı yengil ise, sen atik ve durğun bir yigitsiñ, suvundır onı bu olmaycaq sevgi derdinden. Özüñ de şaşmalama, kerek olsa, ayt maña, Babahaynen kelişip, seni avlaq qaraltılarından birine kayalıq işine avuştırır.

– Vadim Merdiyeviç, saf sevgi içün avlaq yerler da mania ola bilmez.

– İnatlıq, qardaşım, tek eşekke yaraşır. Dünya qurulğandan berli insanlarnıñ añlarında ve turmuşlarında qatıp qalğan aqiqatqa qarşı ketmek, nafele yerde başıñnı taş divarğa urmaq demektir. Bundan başıñ teşilir.

– Vadim Merdiyeviç, kerçek aqiqat – bizim sevginiñ özüdir. Bu aqta Saranen laf etmesek de, men eminim, canımız sağ oldıqça, yekdigerimizni iç bir vaqıt unutmaycaqmız.

– Belki şaydır, lâkin şunı da bilip qal: tabiatta qışnen yaz biri-birine qoşulmağanı kibi, siz de ömür billâ qavuşıp olmaycaqsıñız. Babahay cenapları seni qızına kiyev etmekni şanına da, namına da, namusına da sığdıramaz.

– Bilem.

– Bilse ediñ, qıznıñ başını aylandırmaz ediñ.

– Vadim Merdiyeviç, meni doğru añlañız, men onıñ başını aylandırmadım.

– Aysa?

– Bizni yüreklerimizdeki çoqraq suvlarıday pak sevgimiz tapıştırdı.

– Sevgi eken! Leylânen Mecnun olğanlar! Sen eski zaman masallarına inanasıñmı yoqsa? Sınfiy zıtlıq aqiqatı o soy uydurma qaramanlarnı yernen yeksan etti. Aceba, bu maniadan sen nasıl keçersiñ?

– Manianı yeñmek yolunen!– dedi Alim köterinki bir davuşnen.– Sara razı olsa, babasınıñ baylıqlarından vazgeçer de, bizim töşeksiz, yastıqsız dam evçikke kelip kirer.

Betling birden skemlesinden turıp, emin-erkin oturmaqta olğan Alimge taacipnen baqtı.

– Añlaştıñızmı?

– Yoq, bu aqta laf etmedik.

– Ya, Sara razı olmasa?

– Olur, mıtlaqa olur. Men onın fikirlerini ezberden bilem ve özümden ziyade oña inanam.

Betling qaytadan yerine çökti, başını töben alıp oylarga daldı. "Bu dünyada ne deseñ olur,– dedi o öz-özüne.– Şayan peri inatlığına barıp, müteşem saraynı dam evge deñiştirir, ayaqlarına papuç kiyer, ırğat oğlu ırğatqa gizliden aqayğa çıqıp, babasını el-alem masharası eter. Bolluq degen şey insanğa ne deseñ yaptırır. Babahayga yazıq, tırışuvları bir an içinde kuf olıp qalacaq. Apansızdan esecek bu deşetli ruzgâr çeçeklengen bu qorantanı, köz açıp yumğance, bedbaht, perişan etecek. Ebet, şiddetli, deşetli, qorqunç ruzgâr... Qadınğa çevirilgen bu civan qıznı nasıl eter de, kene qızlığına qaytarırsıñ? Ekisi de deliqanlı çağlarında, damarlarında qan çağlay, şunıñ içün de burunlarından erekni körmeyler. Ketişat facialı aqibetlenecek. İmdat qayda...".

Alim, "özümden ziyade oña inanam", dese de, qalbi belgisiz ıncınuvlar ateşi içinde edi. Elbet, olar sevgi aqqında tek bir kere ağız açqan ediler. Olar mevcut çiftlikni bölünmez bütünlik zan ete ediler. Buña ekisi de emin edi. Olar pervasız gençlik teessuratlarına qapılıp, öglerindeki afatlı uçurımnı aqıllarına bile ketirmediler. Doğru, Alim sarayğa işke kirgende endi birinci baqışta yüreginden esir alınsa da, bunıñ bir kün ola sevgige barıp çatacağını bilmey edi. Saranıñ ilâiy dülberligine tek köz qıyığından baqıp suqlana edi. Bu qız oña aqiqaten, el yetmeycek yıldız olıp köründi. Lâkin Saranıñ tek tışqı qıyafeti degil de, tabiatı da, şırın sesi de, adamlarğa munasebeti de, zaten bütün barlığı ruhiy cazibelikten ve samimiyetlikten ibaret edi. Alim mına bu insaniy güzelliklerni aftalarnen, aylarnen közettikçe, yavaş-yavaş olarğa berilgenini, qalben Saranıñ esirine çevirilgenini sezmey qaldı. Şimdi onıñ içün yer yüzünde yalıñız bir adam – Sara qaldı, onsız yaşayış yoq edi. Oña nail olmaq mümkünsizligi ise onı çekilmez azaplarda qavratıp, yüregini qatiy bir qararğa kelmege mecbur etti: ölüm bar – ayrılıq yoq, dedi o öz-özüne...

Künlerden birinde yañğız başlarında qalıp, Sara Puşkinniñ şiirlerini kitaptan ve ezberden büyük bir eşqnen oquğanda, Alim doğrudan-doğru onıñ coşqun elâ közlerine baqıp: "Sevgi mına böyle daimiy ve samimiy olması kerek,– dedi.– Kerçekten sevdiñmi, ölüm bar – ayrılıq yoq!". "Elbet, ölüm bar, lâkin ömür billâ ayrılıq yoq!– dedi Sara qızara-bozara ve Alimniñ mañlayından öpti.– Er daim sennen beraber olmaq içün men er soy eziyetlerge de, mahrumlıqlarğa da, ölümge de azırım. Lâkin asretlikke iç bir vaqıt çıdap olamam".

Vadim Merdiyeviç çoqqa sürgen qolaysız sukünetten soñ, suvıp qalğan filcandan bir yutum qave içip, ayaqqa turdı.

– Yorulğandırsıñ, qardaşım, şaqamı ya otuz-qırq verstlik çuqurlı-taşlı yolnı keçip keldik. Endi saba ola – hayır ola, saña yatacaq yeriñni köstereyim.

Alim taraçıq bir odada geceledi. Lâkin pencereniñ açıq, odanıñ avası taze olmasına baqmadan, sabağace yuqlap olamadı. Saranıñ kelecekteki taqdirini oylandı. "Ekim bu laqırdını nafile açmadı,– dep tüşündi o.– Başta şorbacınen laf etkendirler. Meni başqa bir qaraltığa köçürseler de yaman olmaz edi. Anamnı yanıma alır edim. Ya Sara?.. Onı sarayda kilitlep tutmazlarmı?.. Qaçar! Bülbulim mıtlaqa meni kelip tapar. Soñ... Qaravullarınen Babahaynıñ özü kelip yeter, meni, sayıp-sevgen adamını halq ortasında it masharası eter. Ket, qaraltımdan def ol, bir daa közüme körünme, der".

Babahay Alimge, aqiqaten, bütün ırğatlarından yahşı baqa. Anasına dep, bir qaç kere oqqalıq başşekerler, qutu-qutu yemen qavesi, qolum-qomşularına dep, eski elbiseler berip yolladı. "Zarur olıp qalmasa, iş aqqıñnı eslileşken soñ toptan alırsıñ, özüñe ev yaptırıp, cemaatqa koşulırsıñ", degen edi. Ya Alimniñ Sarağa beslegen sevgisi endi ayan-beyan olğan soñ şorbacısı oña ne der? Alimniñ yapqanı eylikke kösterilgen kemlik degilmi?..

Onıñ tüşünceleri örümçek yuvaları kibi qarıştı. Onıñ Saradan vazgeçmesini isteyler. İnsan öz yüreginden vazgeçermi? Ya Rabbim, adamlarnı bir şekilde, bir qıyafette yaratıp, olarnı ne içün biri-birine yat tabaqalarğa böldiñ? Birleri aç qaşqırlar, qalğanları biçare qozular! Küçlüler küçsizlerni aydaştırıp yüreler. Kelecekte de böyle olacaq emiş. Ya aq-adalet qayda?..

Saar küneşiniñ ilk nurları azbardaki yüksek kestane terekleriniñ taclarını altınğa boyadı. Tañ atması Alimniñ yorğunlıq bilmegen bedenine qaytadan tendüristlik aşladı.

Alim tez kiyindi ve erte-yarıq qonaqbaylarnı raatsızlamayım dep, parmaq uclarına basıp, azbarğa çıqtı.

Salğır betten esken serin yel çimenliklerniñ qoqusınen birlikte özen yalılarındaki tabaq esnafhaneleriniñ göñülge hoş olmağan isini ve iş künleri endi başlağan demirci tükânlarında tezyalarğa üzlüksiz urulğan toqmaqlarnıñ sağır tonquldısını ketirmekte edi. Alim alel-acele atlarnı yekip, qozlağa sekirip mindi ve telbevlerni çekip, endi azbardan çıqayım degende, evden Betlingniñ üyken qızı çıqıp qaldı.

– Ağam, siz qayda aşıqasıñız? Qavaltı yemegi azır olayatır. Babam da kiyineyatır. Bare birer filcan qave içer, ediñiz.

– Yelcu yoluna yaraşır, güzel qız,– dedi Alim meftun etici tebessümnen qızğa baqıp.– Ava bulutladı, itimal quşluq maallerinde yağmur sepeler. Vasilisa hanımğa, Vadim Merdiyeviçke ve qartiyge musafirperverlikleri içün teşekkürimni bildir. Bağışla qardaşım, adıñ ne ola ya?

– Liza! Lizavetta Merdiyevna...

Şu arada Betlingniñ özü çıqıp qaldı.

– Tañ horazı, saña ne oldı ya?– dedi qozladaki Alimniñ ögünde toqtalıp.– Sabalıq yemegimizden Bismillâ bile etmediñ. Mına bu qoqulı sabunlarnı al , yol üstü Qarasuvda anaña taşlap ketersiñ. Olarnı maña Peterburgdan ketirgen ediler,– dep kâğıt bürümini Alimge uzattı.– Bulğar gülünden yasağanlar. Saña, qardaşım, soñki ricam şudır: sen yahşı bir qorantağa tüştiñ, özüñe çuqur qazma. Soñki peşman – başqa duşman degenler, aqşam aytqanlarımnı tüşünip baq.

– Tüşünirim, Vadim Merdiyeviç,– dedi Alim göñülsizliknen. – Aydı, sağlıqnen qalıñız!..

Fayton şeer merkezindeki eki – üç qatlı kiramet töpeli evler ögündeki yapalaq taşlı yoldan keçip, bir qaç daqqadan Kefe yoluna barıp çıqtı. Lâkin araba Salğır köpürine burulayım degende, arqa taraftan çoq davuşlı ses-şamata qoptı. Çapmaqtan nefesi tıyılğan yarma saqallı polis afaqanlı davuşınen cekirdi:

– Toqta! Köpürni keçmek yasaq etildi.

– Zabit efendi, ne oldı?

– Ne olsun, endi deliler de qozğaldılar. Gece yarısında baş ekimniñ, qaravullarnıñ qol-ayaqlarını bağlap, nasıldır bir pezevenkniñ ızğıştıruvınen, gubernator azretlerine arzualda bulunmaq içün, köyden tap mında sürüşip kelgenler. Biz olarnı qamaçavğa aldıq, şeerden çıqarıp, zapartalarını berecekmiz. Ana, keleyatırlar. Tez ol, arabañnı yol yağasına çek!

Alim artına aylanıp baqtı. Edep yerlerini ve başlarını çul-çuburnen örtken insan bedenli bir sürü canlı ceset inceçik qollarını açuvnen avağa sallap, nelerdir bağırıp-çağırıp, zor-zoraki adımlamaqta ediler. Olarnıñ peşinden quvıp kelmekte olğan zabitler ise tobulğılarını oñğa-solğa sallap, çızmalarınıñ ökçelerinen delilerni qaqıştırıp, olarnı tez yürmege aşıqtıra ediler. Olar biri-birinden farq etilmeycek derecede azğan-tozğan bir qıyafette ediler.

– Sağırlaştıñmı, ne maraz, saña aytam, arabañnı yol çetine çek!– dedi politsay ve atlarnıñ yügenlerini qap-qaç etip, faytonnı qaldırımlar üstüne çıqardı.– Yebermege bir künleri qalğan bu yezitler padişadan sopa degil de, aş isteyler. Köpürni keçeyik de, anda yağlı-qatmerli sopa aşarsıñız.

Adamlar sürüsi ve zabitler köpürniñ ekinci başına çıqıp, sol tarafqa, ormanlıqqa burulğance, politsay atlarnıñ başlarını boşamadı.– Endi oğurlar olsun, yol açıq!

Lâkin araba köpürni keçip, taş yolğa çıqqanınen, fayton içinden mecalsız, qarılğan bir davuş eşitildi:

– Alla aşqına, qardaşım, tezce ayda! Mevlâm meni bir daa şu hınzırlarnıñ pancasına tüşürmesin, tip-tiri boğıp öldürirler...

Qapı perdeleri örtüli, boş arabada ansızdan peyda olğan belgisiz adam Alimni pek ayretlendirse de, yalvarıcı davuşnıñ tesirine qapılıp, telbevlerni tarttı, qamçısını bir qaç kere atlarnıñ yanbaşlarına tüşürdi. Gecelerini raatlıkta keçirgen atlar faytonnı quş qanatı tezliginen yengilden alıp çaptılar. Şeer civarlarına çıqıp, Terekli köyü etrafındaki ormanlıqqa kirgep soñ, Alimniñ sabırı çıdap olamadı.

– Ey, beynadem oğlu, sen kimlerden olasıñ?

Andan ses-soluq eşitilmedi. Alim onı yuqlaydır, bellep, atlarnı yol yağasına, çam teregi tübündeki suv uluğına yanaştırdı. Özü de qanğance suv içip, faytonnıñ qapı perdesini açıp, içeri baqtı. Anda kirpi kibi tomarlanıp, ipranğan cübbeli, al fesli, yalınayaq bir adam yatmaqta edi. Lâkin perde açılıp, içerige kün yarığı urğanınen, adamnıñ közleri faltaş kibi parıldap, telâşnen baqtılar. Tomarlanğan müçeleri birden yiberilip, ayaq üstüne atılıp turdı.

– Oğlum, meni afu eyle, köpürden keçecekte izinsiz-ruhsetsiz arabağa soquldım. Men cinayetçi degilim, iç bir qabaat işlemedim. Aqıl-idrakim başımda ise de, dört yıldan berli meni...

Alim caqlarındaki ve beden müçelerindeki suyekleri tirelip qalğan ve yaznıñ çillesinde baştan-ayaq dır-dır qaltırağan ihtiyarnıñ aizarlı yalvaruvını soñunace diñlep olamadı.

– Qartım, yol kenarında aşhane bar, tüşiñ arabadan, sizge bir çanaq şorba alıp bereyim.

– Sağ ol, oğlum! Meni bu ortalıqta körseler, kene yaqalarlar. Eyisi ormanğa dalayım, közden çekileyim. Seit-Celilniñ adamları maña mında da tınçlıq bermezler.

– Seit-Celil?.. Kimdir, o polismı?

– Daa beteri, İblisniñ sarıqlı oğlu... Köpürli köy halqınıñ lânetli duşmanı...

Alimniñ çatma qaşları mañlayında tüyümleşip, aceplenüv teessuratından qara közleri biraz daa irileşkenday oldılar. Belgisiz sezgileri ayaq üstündeki qartnı quçaqlamağa davet etseler de, lâkin bu adam Resul efendige iç de oşamay edi. Sesi de qarıqqan, boğazından zornen çıqa.

– Seit-Celil efendi müfti oldı, eki yıldan berli Simferopolde yaşay,– dedi o göñülsizliknen.– Şimdi menim yolum Qarasuvbazardan keçecek, faytondan tüşmeñiz. Bir qaç kün menim anamda Alla musafiri olursıñız.

– Oğlum, sen özüñ kimlerden olasıñ?

– Men Köpürli köylüyim, qartım. Azamatnıñ oğlu.

– Alim?!.. Menim ziyrek, aqıllı, batır Alimim!– dedi qart ve özüni artıq ayaq üstünde tutalmay, Alimniñ omuzlarına avdarıldı.

O ses-soluq ve közyaş çıqarmadan, iç çekip ağlamaqta edi. Alim onı qadife oturğıçqa tayap, uluqtan qopqanen suv ketirdi, titremekte olğan dudaqları arasından oña bir qaç yutum suv içirdi. Saranıñ nağışlı yavlığını salqın suvğa batırıp, onıñ mañlayına qoydı.

– Sağ ol, oğlum, kene körüştik. Bu keresinde imdatçım oldıñ. Dünya turğance bahtiyarlıqta yaşa. Maña ketmek, gizlenmek kerek,– dedi o bel üstüne köterilip.

– Yalvaram sizge, ocam, bir qaç kün bizim evde qonaq oluñız. Anam babamnı ğayrıdan körgenday sevinir.

– Olmaz oğlum. Seit-Celil efendi de, onıñ çanaqyalarları da yarım adanıñ bütün köşelerini ahtar-tönter eterler. Men olarnıñ has duşmanı oldım, çünki mülk senetlerinen, vaquf topraqlarınen yapqan ayın-oyunlarını bilem. Delihaneniñ yarısı deliler degil de, menim kibi adamlardır. Maña bu ortalıqtan deral coyulmaq kerek.

– Ocam, ruhset etseñiz, bilmek ister edim: yoluñız qayda?

– Yol seferinde ölip qalmasam, Kavkaz betlerge, yigitler diyarına baş urmaq isteyim. Böyle yürüşlerge yaşlıq çağımda alışqan edim.

Alimniñ qaşları qaytadan tüyümleşip, çırayı biraz daa kederlendi: aceba dünyasınen vedalaşmaq derecesine kelgen bu küçsiz-mecalsız ihtiyar deliler çılğınlığına qapılmadımı eken?..

– Ocam, yaşlıq çağlarıñızda yapqanlarıñıznı tekrarlamaq sizge pek qıyın olur. Az buçuq raatlanmaq, üst-başıñıznı deñiştirmek kerek. Evimiz tena ve havfsız bir mallededir. İç olmadım yaz aylarını bizde keçiriñ.

– Olmaz, dedim oğlum, kene degenimni tekrarlayım. Delihane adamlarını qozğağan men oldım. Demek, işlegen "cinayetim" bir qat daa arttı. Alla padişanıñ özüni de, onıñ vekillerini de, Seit-Celil efendi kibi müftilerni de yernen yeksan etsin. Olar özleriniñ ğarez menfaatları aşqına avam halqnı yollar içine aç-zelin qaldırmağa da azırlar... Sen, oğlum, tanılmaycaq derecede ösken, büyügen ve mına saña degen baba yigiti olğansıñ. Arabacılıqnı kimge yapasıñ?

– Babahayğa ırğat yurdim. Bilseñiz kerek, oña Boboviç de deyler. Yahşı adam, faqır-fuqare oña işke kirmege tırışa.

– Bilem men onı, köylülerge qaş yaqam dep, közlerini çıqarğan, qan-terlerinen yetiştirilgen mal-mahsulnı beşke alıp, on beşke satqan iylekâr bir yezittir. Bazirgân ve pomeşçik olmaq içün mıtlaqa başqalarınıñ qanını suvurmaq kerek... Oğlum, meni endi izlep başlağandırlar. Yanıñda az buçuq ötmegiñ barmı? Tünevinden berli ağızıma çöp bile almadım.

– Mına şimdi aşhaneden sizge bir çanaq etli şorba alıp kelirim.

– Yoq, yoq, kerek degil, duyarlar. Qısmet olıp aqşamğace çöl köylerinden birine barıp yetsem, nimetimni andan taparım. Seni körip, yañıdan dünyağa kelgen qadar oldım. Anaña selâmımnı bildir, oğlum.

– Ocam, men mına şimdi...

Alim yol kenarındaki dam töpeli alçaçıq aşhanege çapıp kirdi ve aradan bir daqqa keçmeden, andan balaban bir ötmeknen ve yarım oqqalıq qaşqavalnen qaytıp keldi.

– Ocam, ayıp etmeñiz, elde tutulacaq kibi başqa iç bir şey tapılmadı. – Alim olarnı Resul efendiniñ ellerine tuttırıp, don uçqurnıñ arasından bir avuç altın ve kümüş aqça çıqardı. – Bularnı da alıñ, ocam, sizge elâl olsun.

– Oğlum, ötmegiñ ve qaşqavalıñ içün sağ ol, lâkin parañ kerek degil. Onı özüñde qaldır. Sen bunca paranı qaydan aldıñ?

– Olarnı şorbacım eki yıl evelsi ediye olaraq bergen edi. Anamda qaldıracaq oldım. Almadı, qorqtı...

– Şorbacıñ cümert adam emiş, – dedi Resul efendi inamsızlıqnen. – Ya oña ne eyilik işlediñ?

– Onı ve qızını geceleyin bir ayduttan qurtarğan edim. Bu elâl paradır, ocam, yalvaram sizge, red etmeñiz. İnsanlıq alıdır, uzaq yollarda kerek olur.

– Aziz oğlum, balalığıñdaki şefqatlığıñ yanıñda qalğan. Yüregiñ ömüriñniñ soñunace yoqsullarğa, biçarelerge meramet, acınuv nurlarınen süslensin. Meni yolda yaqalaya bilirler, para aramğa keter. Onı öz yanıñda qaldır. Sen daa yaşsıñ, qısmet olsa, toy tedarigiñe, evli-barqlı olmağa kerek olur. Aydı oğlum, baqiy sağlıq...

Resul efendi böyle dedi de, ötmek ve qaşqaval parçasını cübbesi tübüne soqup, qoltuqlarından tutqan Alimniñ yardımınen fayton basamaqlarından tüşti.

– Ölüm-ketim dünyasıdır oğlum, egil maña, soñğulıqqa közleriñden post eyleyim...

Qubbe kökke köterileyatqan küneş baş üstünden ateşli nurlarını yer yüzüne sepip başlağan edi. Resul efendi yol yağasından başlağan qalın emen terekli ormanğa kirgeninen, közden ğayıp oldı. Lâkin Alim daa bayağı vaqıt o ketken taraftan nazarını almadı. "Ömür añlaşılmağan bir şey eken, – dep, teren aizarnen köküs keçirdi. – Menim ocam aq-adalet içün küreşti, Köpürli köylülerni belâdan qurtarmaq içün çekişti, bunıñ içün onı delihanege taşladılar. Menfaatperest Seit-Celil efendi aq-adaletke qarşı çıqtı. Memiş Çelebiniñ fitnesine qoşuldı, köylülerni ev-barqlarından, ata-baba topraqlarımdan marum etti de... müftilikke köterildi. Oğursız taqdir aqiqiy insannı – Resul efendini kiyik ormanlar içine, qaçaqlıqqa üküm etken olsa, yalancı adamnı – Seit-Celil efendini adaletsizlik tahtına minsetti. Bunıñ soñu ne olacaq? Ekimniñ aytqanı kibi, ömür billâ böyle devam etecekmi?..".

İlk baarniñ soñki künleri edi. Qurban bayramınıñ ekinci kününe ilân olunğan derviza laqırdısı bir afta evelsi başlap, etraftaki dört para köyni aylanıp çıqtı. Dervizağa şu etraftaki eñ metinli küreşçiler çağırılğan.

Alim bayramnıñ birinci kününi evlerinde keçirip, saba namazından soñ esli-başlılarnıñ ellerini alıp çıqtı, qurban soyğan emcesiniñ qorantasınen şeñ-şeramet bayram yemegini yedi, yanında yük etip taşığan paralarını emcesinde emanette qaldırıp, aqşam bazarı Qaravullar meydanında pey oldı.

Qaravullar meydanı kündüzleri bom-boş tursa da, aqşamları eglence qıdırğan gençlerniñ toplanğan yeri ola edi. Mında olar Nasredin oca ve Ahmet ahay lâtifelerini aytışa, özaraları çıñlaşa ve yırlaşa ediler.

Bugün aqşam olar er vaqıttakinden çoq ediler. Çarelerine köre kiyinip-quşanğan yaşlardan bir sürüsi keleyatqan Alimniñ ögüne çıqıp, oña ürmetnen bayram hayırladılar, el tutuştılar. Şaqamı ya, bayram künü olarğa Babahaynıñ faytoncısı kelip qoşuldı! Olar Alimniñ tabanada köstergen yigitligini de unutmadılar.

– Alim, yarın dervizada küreşeceqsiñmi? – dep soradı tabana qalafalarından biri. – Yaşlarnen küreşke başta İbraim baynıñ oğlu Qurt-Amet çıqacaq eken. Şimdi saba-aqşam onı qoy şırdanınen beslep, küreşke azırlay ekenler. Onıñ yelkesini yerge tiysetseñ, epimiz ğayet hoşnut olur edik.

– Dervizada men olmaycağım, yarın şorbacımnıñ acele işi bar, sabadan Feodosiyağa ketecekmiz. Onıñnen sen özüñ küreş. Qurt-Amet de babası kibi hınzır bir eriftir.

– Öyle amma, onı yıqsam İbraim bay ertesi künü meni işten aydar. Sen ise şimdi serbest uçqan bir quşsıñ, oğlunı yıqsañ, babasını da muslaq çuqurına tüşürgen qadar olursıñ.

Gençler külüştiler. Olar meydan etrafındaki tal qoralarga arqalarını tayap, ekinci tarafta çiñlaşmaqta ölgan yaşlarnıñ yırına qoşuldılar.

Olar yatsığace çıñlaştı, qonuştı ve biri-birine ikmetli vaqialarnı ikâye eterek, eglendiler. Müezzin minarede peyda oldı, "Allau-ekber" degeninen, özara sağlıqlaşıp, evlerine darqaldılar.

Alim evlerine kirip, er vaqıt yapqanıday anasından elâllıq soradı, onıñ elini post eylep, kene azbarğa çıqtı.

– Saqt ol, balam, yollar havflandı, deyler, – dedi Kerime tatay oğlunı azbar qapığace ozğarıp. – Selâmet aqaynı halq kefillikke alğan, şimdi saña tiş qayrap yüre eken. Barıp da intiqam alacaq olıp...

– Qardaşınıñ dubarasına oğramaq isteydir, – dedi Alim belindeki qamanıñ sapından tutıp. – Raatsızlanma, anaçığım, bayram gecesi saña tatlı yuqular qısmet olsun...

Ortalıq tınç ve tena edi. İbraim baynıñ eki qatlı binasında bile bütün çıraqlar söndürilgen edi. Alim sert adımlarnen ketti. Şaltıravuq köpürden keçip, qır yoluna burulğan soñ da tınış almadan adımladı.

Elbet, yarınki küreş onı pek meraqlandıra edi. Köy araları küreşlerini bir qaç kere körse de, şeer dervizalarındaki metinli pelvanlarnı daa iç bir kere seyir etmegen edi.

Alim sarayğa tañ atmazdan evel kelip yetti. Qapıcı yuquda olğanından, taş isarğa tırmaşıp, azbarğa sekirip tüşti. Mında da er yer sukünet içinde edi. Alim ilk evelâ gülzar meydanına kirdi. Sabanıñ saar dumanında andaki güller, sıra-sıra ekilgen biñ bir türlü çeçekler mücizeviy qıyafetlerge kirip, sarhoşlandırıcı hoş qoqularını çevre etrafqa saçmaqta ediler. Gülzarnıñ ortasındaki gölde qanatlarını kerip turğan balaban taş leylekniñ çöküçinden suv fışqıra. Leylek, uçayım der kibi, qanatlarını yayıp, telgenip turmaqta.

Alim haylı vaqıt gülzarnı zevqnen közetken arada, birinci horazlar çağırdı. Babahay saar vaqıtında köçermiz degen edi. Alim aranğa kirip, atlarnı qaşınğaladı, olarnı yekmege azırladı.

– Alim, sen endi mındasıñmı?

Alim abdırağanday oldı: ne demek olsun, olar eki künden berli bugün birinci kere körüştiler.

– Sara hanım, bugün erte uyandıñız.

– Yuqlap olamayım, Alim. Ne içündir bilmem, bet sımañ sabağace közüm ögünden çekilmedi. Anaynıñ sağlığı nasıl, bayram bahşışımnı oña berdiñmi?

– Allağa şükür, anam bir yoruqtır. Bahşışıñ içün saña uzun ve bahtlı ömürler tiledi.

– Alim, sen ğamlı-kederli körülesiñ, ne oldı ya?

– İç bir kederim yoqtır, Sara hanım. Eşitkendirsiñ, bugün şeerde derviza olacaq. Ta Bağçasaraydan çalğıcılar, etraftan eñ namlı küreşçiler çağırtılğan. Maña ise mına şimdi Babahay efendinen Feodosiyağa ketmek kerek olacaq.

– Böyle merafet olurmı! – dep iddetlendi Sara. – Asla añlap olamayım, soñki vaqıtlarda babam pek yaman hucurlaştı, – ve alel-acele sarayğa qaytıp kirdi.

Alim atlarnı yekip, qozlağa çıqtı. Degenini vaqtı-vaqıtında yapmağa alışqan Babahay bu keresinde quşluqqace azbarda körünmedi. "Saranen davalaşadırlar, – dep oylandı o.– Derviza meselesini oña añmamaq kerek edi. Yolculığı bölüngenini şorbacı menden körer".

Qozlada yuqsırap oturğan Alimniñ qulaqlarında, niayet, coşqun bir davuş çalındı:

– Bravo! Bravo! Dervizağa ketemiz! – dedi kene çoban balası urbasına quşanğan Sara ve faytonğa sekirip, Alimniñ yanına oturdı.

– Babam pek merametli bir adamdır, "yoq-moq" dep inatlansa da, ahır-soñu razı oldı. Mına, özü de çıqtı.

– Ey, çingene totayı, tüş qozladan! – dedi o küskün çıraynen qızına. – Meni iç olmadım el-alem arasında mashara etme. Faytonğa kir!

Fayton köçecek arada, saraynıñ ekinci qatındaki açıq pencereden ses çıqtı:

– Ey, cenaplar, gizli-yaşırın mından qayda zuvacaq olasız ya? Tövbe etip aytam, peşiñizden bir adım bile qalmam. Yetti endi dört divar arasında çekişkenim. Hastalığım çoq oturmaqtan eken. Men de dervizağa ketecegim!

– Bar, qızım, anaña yardım et, merdivenlerden enecek olıp, andan kömeç kibi yuvarlanıp ketmesin.

Niayet, faytonğa Feruza hanım da mindi. Arabanıñ yeñgillik demirleri bir kereden yalpaşqanday oldılar.

– Kettik! – dedi Babahay darğın bir tavurnen.– Biz barğance derviza da biter ğaliba.

Alim bayırdan aşağı engen aylânçıqlı sarp yolda telbevlerni boşap, atlarnı vıznen çaptırdı. Fayton endeklerge tüşip çıqqan sayın, Feruza hanım ahıldap-ohuldap alsa da, uzaqtan kelgen zilli davulnıñ tonquldısı eşitilip başlağan soñ, o da cesaretlendi. Bir qaç kere arabacığa hıtap eterek:

– Davran, Alim, keçikeyatırmız, – dedi. – Soñ aqayına şikâyetlendi: – Bu lânetli saraynı qarılğaç yuvaları kibi Qarağaç qırınıñ dinka töpesinde qurdurmağan olsañ olmaydımı? Bizni qolum-qomşulardan marum ettiñ.

– Babam Allağa yaqın olmaq istedi, – dedi Sara onıñ zıtına basıp. – Şabat künleri evdeki ibadethanesinde bir özü saatlarnen qalıp, kökteki Tañrı eşitsin dep, bağırıp-çağırıp dua ete: "Rabbim, doqsan doquznı berdiñ, oña biñ daa qoş da, yüz biñ olsun. Men minnetdar bir adamım, kapigiñni de red etmem".

– Sus, şefqatsız qız! – dep cekirdi bugünki işi bölüngenine alâ daa elemlengen Babahay. – Seniñ içün tırışam, ümütim sen ediñ. Albu ise...

Faytondakiler sakin bir davuşnen ne aqqındadır davalaşıp başladılar. Ögde, Qarasuv özeni yalılarındaki keñ-qulan çimenlik açıldı. Anda biñlernen adam qaynaşmaqta edi. Gürdeli "küreş avası" daa yaqından eşitildi.

Olarnı küreş meydanı aldında bir orata esli-başlı adamnen, İbraim bay qarşılap aldı. Feruza hanımnı faytondan itiramnen tüşürgen soñ, İbraim bay Babahayğa çevirildi:

– Dervizağa teşrif buyurğanıñız içün ğayet memnünmiz, cenap azretleri. Sizlerni dört köznen bekley edik. Bilgeniñiz kibi, derviza cemiyet hayriye faydasına ötkerile.

– Göñlümden qopqan sadaqamnı alğandırsıñız, ebet.

– Aldıq, Baboviç azretleri. Cemiyet işlerine iştiragiñizden ğayet minnetdarmız. Sizlerge mahsus fahriy yerler saqlap qaldırdıq, cenapları. Buyurıñız!

Küreş meydanı biri-birine sıyıqıp oturğan beş-on qatlam adamnen sarılı edi. İbraim bay Babahaynıñ qorantasını olarğa baqıp-şaşıp qalğan adamlar arasından keçirip, küreş meydanınıñ aldına tizilgen ve üstlerine balaban zont çekilgen yımşaq skemlelerge alıp bardı.

– Buyur, oturıñız, cenap azretleri. Balalar ve gençler başta küreştiler, endi büyük küreş başlandı. Memiş-ağa Çelebi eñ metinli eki pelvannı yerge serdi. Üçüncisini de yıqsa, küreş bayrağı ve buğa oña berilecek.

İbraim bay çalğıcılarğa işaret eterek, elini köterdi. Davulcı çoqmarını başı üstünde aylandırıp, davulnıñ yalpaq betine onı üç kere tüşürdi. Bu, tenefüs bitti, küreş devam ete, demek edi. Atlas, yipek, qadife keseklerinen, çeşit soy poşu, çember, şerbenti ve diger qıymetli mallarnen bezetilgen bayraqnıñ ögünde toban çuvalıday çökkelep oturğan qırq-qırq beş yaşlarındaki Memiş-ağa Çelebi büyük bir yeñgilliknen yerinden turıp, omuzlarını, bağana qalınlığındaki ayaqlarını oynatıp baqtı, Babahayğa itiramnen baş egdi. Onıñ artındaki baylar taqımı qollarını kerip, el şapıldattılar, quvanç ve şadlıqnen bağırıştılar:

– Maşalla saña, pelvanlar pelvanı!

– Soñkisini de yerge şıpırt, dev oğlu!

– Mal-mülkümni ortağa qoyıp, qavil etem, küreş bayrağı Memişiñki olacaq!..

Beş davul, on beş dare, bir qaç dane kemane ve kemançe, tulup-zurna bir kereden küreş avasını alıp köçerek, ortalıqnı ses-şamatağa boğdılar.

Kökregini çeşit halqlarnıñ küreş medalleri yaraştırğan, lâkin şimdi qartlığı sebebinden bu zenaattan vazgeçken dev boylu küreş ağası Abdulğazı aqay meydannıñ ortasına çıqtı.

– Cemaat! Baba-dedelerimizden adet olıp qalğan küreşni devam ettiremiz, – dedi o.– Küreşniñ soñunda bir pelvan qaldı: Memiş Çelebi oğlu! Maşalla oña! Eki küreşçini yerge serdi. Endi üçüncisini bekley. Qana, onıñnen tutuşmağa köz batırğan adam barmı? "Bir" dedim... "Eki" deyim... Soñundan can ağırısı olmasın, "üç" desem, bayraq da, terekke bağlı anavı qaşqa baş buğa da Memişiñki olacaq. – Küreş ağası elindeki balaban zilni bir qaç kere çıñıldatıp alğan soñ, qaytadan tekrarladı: – Bir... eki... Köz kestirgen olmasa kerek, endi "üç" deyecem, – dep, eki elini de yuqarı köterdi.

Memiş-ağa özüni endi ğalip sayıp, iri adımlarnen meydannı dolana ve közlerini kibbarlıqnen cemaatqa kezdire edi.

Küreş cemaatı şaşqınlıq sukünetinde edi. "Desene, Memiş Çelebi yeñer? Yoq, mıtlaqa carlılardan biri yeñmesi kerek".

Aradan saniyeler keçti. Erkesniñ közü Abdulğazı aqaynıñ ellerinde. Bu eller aşağı endirilip, ağızı "üç" dedimi...

Sabırsızlanğan bay-mırzalar sulâlesi ğayrı baştan ellerini şapıldatıp, daa "pelvan" adı berilmegen Memişni alğışladılar. Lâkin elçırpmaları ep quvetleşken bir vaqıtta, Babahaynıñ artından çelik kibi yañğıravuq bir davuş qoptı:

– Şu zalımnen men bel tutuşmağa azırım!

Yüzlernen, biñlernen çift köz Alimge tiklendi.

Bir anlik sukünetten soñ meydannı ardı üzülmegen alğış ğalâ-ğulâsı qapladı. Lâkin Alim Memiş-ağanıñ yanına kelgeninen, elçırpma şamatası birden kesilip, kene şaşqınlıq suküneti üküm sürdi: aceba, deliqanlı bu yaş yigitniñ taqatı bağanalarday qalın qollu, degirmen tiremeleriday bek ayaqlı Memişniñ küçüne yetermi? Bu aznavur adam onıñ bel ve qol suyeklerini şart-şurt sındırıp, cesetini halq ortasına fırlatıp atmazmı? Yazıq yigitke, gençligine barıp, nafele forsalandı...

Qollarını ister-istemez yanbaşlarına alğan Abdulğazı aqay taacipnen Alimge baqıp, halqqa eşitilecek ciddiy bir davuşnen ondan soradı:

– Köz batırasıñmı?

– Batıram! – dedi Alim közlerini nefretnen raqibine tikip.

– Kimlerden olasıñ?

– Köpürli köyden... Merum Azamat aqaynıñ oğlu.

– Qaç yaşındasıñ?

– Altıarıqta on doquznı tolduracam.

– Ya barıp da bir müçen qırılsa, saqatlansañ, seniñ içün kim cevap berecek?

– Özüm!

– Daa yaşsıñ, qardaşım.

– Ertecerek doğğan olsam, Memiş Çelebiniñ başını endi çoqtan ezer edim.

Abdulğazı aqaynıñ çırayı sıtıldı.

– Qızmataban olma, qardaşım. Açuv degen şey insannı küçten kese. Kim kimniñ qabırğasını yerge tiysetecegini küreşniñ ketişatı kösterir. Qana, küreş qaidelerine riayet etecegiñ içün raqibiñnen qol tutuş.

– Abdulğazı ağa, onıñ bılaşıq elini tutıp, özümkini aramlamaq istemeyim. Men onıñnen qol degil, bel tutuşacam. Quşaq bağlañız! Qaidelerge tabiy olacağıma ant-yemin etem.

Alimniñ sabırsızlığını köz qıyığından mısqılnen seyir etken Memiş-ağa biysinmemezliknen mıyıq astından külümsirep, ökeli davuşınen cekirip ayttı:

– Quşaqnı tezce bağla, bu aramzadeniñ eceli keldi, o bir dünyasına aşıqa!

Sara sıtması tutqan adamday qaltıramaqta edi. Memiş-ağanıñ Alimge mısqıllı nefretnen baqması onıñ yüregindeki telâş ateşini alevlendirdi.

– Babayçığım, Alimni qurtar! Irğatımdır, küreşmesine razı degilim, de.

– Sus! Bu yer yigitler meydanıdır. Mında erkes özüniñ küçüne köre aqranını seçip ala. Alim eñ küçlüsinen tutuşacaq oldı. Yapqanı qopayçoralıq olsa, cezasını özü çeksin.

Abdulğazı aqay Alimniñ beline çektirip bağlağan quşaqnıñ qaviyligini tartqıçlap baqqan soñ, Memiş-ağanıñ evelden bağlanğan quşağını da teşkerdi.

– Cemaat, başlaymız! – dedi o.– Küreş meydanında Köpürli köyniñ şorbacısı Memiş-ağa Çelebi oğlu ve bazirgân Babahaynıñ ırğatı Alim Azamat oğlu! Çalğıcılar, "Küreş avası"!

Baş davulcı çoqmarını davulğa endirmekte olğan arada, Memiş-ağa eki elinen Alimniñ belinden qapışlap tuttı, şu ande onı başı üstüne köterip, bir qaç kere aylandırğan soñ, çetke fırlatıp attı...

Beklenilmegen bu areketten delâlette qalğan biñlernen adam özlüginden ahıldap-ohıldap abdırağan arada, imtiyazlılar sırası quturmışçasına el şapıldattılar, "Aferin!", "Maşşalla!" dep bağırıştılar. Lâkin şu endi olarnıñ şadlığı yipday üzülip, kene "qarabacaqlar" alıp köçtiler:

– Eşq olsun, yigitke!

– İnsan degil, arslan, qaplan eken!..

Avağa fırlatılğan Alim pardoş mışıqlar canbazlığınen tim-tikine ayaq üstüne tüşti ve eñqastan çomparlas atqan adamnıñ coşqunlığınen, ellerini kene raqibiniñ quşağına keçirdi. Onıñ esamesini bir kereden kesmek meramınen bayağı küçüni masraf etken Memiş-ağa zornen nefes alıp-bermekte edi. Alimniñ quşağını avuçlarında qatlap, onı bayağı vaqıt meydan ortasında tartqıçlap yurdi. Alim endi talğandır, quvetten kesilgendir degen bir vaqıtta, onı kene omuzları üstüne aldı, yeltirmen qanatıday aylandıra-aylandıra, baş aşağı çevirip taşladı. Alim kene ayaqları üstüne tüşti...

Bu keresinde tek avam halq şadlandı. Memiş-ağanıñ taqatına taaciplenseler de, qollarını Alimge şapıldattılar. İmtiyazlılar indemey qaldılar.

Çalğıcılar ise ellerindeki aletlerini bar quvetlerinen bağırtıp ve dümbürdetip, coşqunlıqnen çalmaqta ediler. Alim adımlarını çalğı aenklerine uydurıp, ağır-sabır küreşçiniñ yanına keldi. Mahkeme vaqiasından soñ onıñ tekleşip qalğan saqalına mezeknen külümsirep baqtı. Memiş-ağa külgüniñ sebebini añlağanından, açuvlı patlaq közleri çuqurlarından çıqacaq derecede qabardılar. Endi onıñ özü sabırsızlıqnen Alimniñ quşağına yapışıp, onı beş-altı kere artqa-ögge qaqıştırdı. "Saqalnı da, yaqılğan evni de, boğday kebenlerini de hatırlayım, – dedi o tek Alimge eşitilecek fışıldınen. – Endi pancama özüñ kelip tüştiñ, babañnıñki kibi eceliñ elimden eken".

Memiş-ağa onıñ qabırğalarını bar küçünen qısıp, bedenini kendine çekti, saqal suyeginen omuzlarını ezgilep, abındırmaq, kolayını ketirip, çaltayaqqa almaq içün meydan boylap çekkeledi. Lâkin qoyğan çaltayaqları buz üstünden tayğanday qurtulıp, açuvını daa ziyade qozğadı. Nefes alıp-bergen sayın köküsi can çekişken canavarnıñ kökregiday körük kibi qabarıp endi.

Alim de boldurdı. Omuzlarındaki ve bel kemiklerindeki ağrı ayaqlarına tüşip, onı taqattan kesti. Lâkin kimnen küreşkenini daima esinde tutıp, intiqam aluv niyeti müçelerine taze küç-quvet aşladı. Şimdi onıñ qulaqlarında çalğı aenkleri degil de, küreşeyatqan adamınıñ qarıq kökrek davuşları çıñlamaqta edi. Qabirden çıqqanday terenden eşitilgen bu gürültiler sıqlaştıqça, Alimniñ keyf-efkârı köterildi. Zan etersiñ, bütün beşeriyetniñ andaki adamlarnıñ selâmetligi bu gürültilerniñ daa ziyade sıqlaşıp, lânet yürekniñ patlap ketmesinde edi.

Çekkeleşüv daa bayağı vaqıt devam etti. Onıñ aqibetini telmirüvnen beklegen halq mezar tınçlığı içinde edi. İç bir kimse qıbırdanmadı, ses-soluq çıqarmadı. Çırayı ap-aq kesilgen Sara, taş putlar kibi, ayaq üstünde qadalıp qaldı.

Birden Alimniñ areketleri canlandı, toqtala berip nefes almağa tırışqan Memiş-ağanı endi özü silkip, peşinden çekkeledi, onı meydan ortasında dolandırdı.

Alimnen beraber seyirciler de canlandılar. Halq arasında laqırdı, ğalâ-ğulâ başladı. Kimdir, bağırıp aldı:

– Davran, Alim, iblis gebereyatır!

Küreşçilerniñ etrafında aylanıp yürgen Abdulğazı aqay ses çıqqan tarafqa çevirilip, qolunı köterdi, ciddiy bir çıraynen işaret parmağını salladı.

Memiş-ağa bütün ağırlığını Alimniñ omuzlarına taşladı. Qolları az buçuq yiberilgenday oldılar. Lâkin yerge tirelgen ayaqları evelkisi kibi bek olıp, mayışmay ve qayırılmay ediler.

Pelvanlarnıñ yorğunlığı yavaş-yavaş çalğıcılarğa keçti. Bel tutuşuvnıñ qızğın devirinde zurnaları, davulları teşilecek derecede yayğara qoparsalar da, endi bezgin-bezgin çaldılar.

– Cemaat! – dep bağırdı küreş ağası. – Küreşçilerge raatlıq bereyik. Teneffüs küreş qaidelerinde közde tutulğan bir şeydir.

– Yoq, kerekmey! – dedi Alim raqibini meydan ortasına iteklep. – Qaçma, daa küreşecekmiz!

– Kerekmey, – dedi zorundan pışnağan ve terge pişken Memiş- ağa.– Küreş devam etecek!

Alim raqibini meydannıñ merkezine tartıp ketirgeninen, sol ayağınen çaltayaq qoyğanday oldı. Memiş-ağa onı zornen keri qaytardı. Yaş küreşçi yıldırım tezliginen sol ayağını yerge pekitip, sağını onıñ baldırına sardı. Memiş-ağa az buçuq arqasına yantaysa da, yıqılmadı, deral pekinmege, doğrulmağa tırıştı. Çalğı sedaları ğayrı baştan gürlendikçe, Alim çaltayağını zıncır kibi pekitip, başını raqibiniñ saqal kemigine tayap, onı arqa betke itedi. Raqib çaltayaqtan qurtulacaq olıp, ğayrıdan belini kötermege tırışsa da, aman bulamadı, daa ziyade arqasına yantaydı.

Kene banaki ses yañğıradı:

– Davran, davran Alim, mına-mına...

Çalğı taqımı aleket qopardı. Bütün cemaat ayaqqa turdı. Olar yel eskende telgengen aşlıqlarday areketke keldiler.

– Davran, tez ol, fursatnı qaçırma!

Bu arada erkesniñ telmirüvnen beklegen adisesi apansızdan olıp çıqtı – Memiş-ağa uslubsız boyünen "domp" etip, tozlu topraqqa avdarılıp tüşti.

– Payıñnı aldıñmı? – dedi Alim leş kibi serilip yatqan Memiş Çelebige nefretnen köz taşlap.

Lâkin bu sözni tek Memiş-ağa eşitti. Quvançından delireyazğan cemaat şadlıq yayğaralarınen özaraları quçaqlaşa, qol tutuşa, bayramlardakiday hayırlaşa, Alimge aferinler, maşallalar ayta ediler.

Quvanç tantanası qalabalığında küreş meydanına başta Qarali çapıp çıqtı, özüniñ upma-uzun boyünen Memişniñ omuzlarına egilip, şorbacısınıñ yerden turmasına yardım etti. Soñ şu yerde Abdulğazı ve siya mıyıqlı Üsein peyda oldılar. Küreş ağası halqqa hıtap etip, bağıra-çağıra ayttı:

– Cemaat! Küreş bayramında küçlüsi yeñdi, onıñ raqibi yerge serildi. Demek, bahşışnı – küreş bayrağını ve buğanı bu yaş yigit qazandı! Çalğıcılar, küreşçiler içün "Qol tutuşuv" avasını çalıñız!

Çalğıcılar yigitlikni, batırlıqnı añdırğan salmaqlı bir maqamnı alıp köçtiler. Ayuv biçim Memiş-ağa yerinden köçip, Alimge doğru ketkende, birden sağ elini salmaqlap, şamarını onıñ yanağına yapıştırdı. Alim seskenip aldı ve şu an taş kibi qattırğan yumruğını raqibiniñ başına oñaytlap köterdi.

– Olmaz, qardaşım! – dedi Abdulğazı aqay Alimniñ bilegine yapışıp. – Bu melun adam halqımıznıñ asırlarnen yaşap kelgen muqaddes adetini bozdı. Oña lânetler olsun! Sen ise, mına bu bayraqnı eliñe al da, kel, beraber oynayıq. Çalğıcılar, "Qarasuvbazar qaytarmasını" çalıñız!

Abdulğazı aqay qollarını cayıp, ayaqlarını tepe-tepe, küreşçiniñ ögüne çıqtı. Alim elindeki küreş bayrağını yelpiretip, oyunğa tüşti. Yorğunlığına baqmadan, bütün müçelerini oynatıp, ayaqlarını quş yengilliginen alıp, meydannı aylanıp başladı. Olarğa Üsein de qoşuldı.

Halq quvanç nidaları qoparıp, toqtamadan elçırpqan bir vaqıtta, baylar taqımı indemeden oturğan yerlerini terk ettiler. Tek İbraim bay qaldı. Babahaynıñ qorantasına mahsus yer azırlatqanda, anda özü içün de qadife örtüli yımşaq bir skemle qoydırğan edi. Şimdi Babahay ketmege azırlanıp, ayaqqa köterileyatqanda, "bey azretleri" göñlündekini aytmay olamadı:

– Sara oynamaq istey ğaliba!

– Evde oynağanları da yeter...

Küreşniñ neticesinden keyfi bozulğan bay ökesini bazirgândan alır kibi, sırıtıp ayttı:

– Qızıñız cemaat ortasında Alimnen oynamaq istey!

– Ya sen bunı qaydan bilesiñ? – dedi Babacan sert bir davuşnen, İbraim bayğa çevirilip.

– Olarnıñ nikâhları mollasız, ravinsiz qıyıldı, deyler. Buña inanmasam da, er alda...

Babahay açuvından baştan-ayaq sarsıldı.

– Yazıq, sennen halq arasında rastkeliştim, – dedi o tişlerini qayrap. – Ondan ğayrı qıqırdağıña yapışar da, nefes aldırmadan, aram canıñnı boğazıñdan tartıp alır edim...

Oyun bitken soñ Alim bayraqnı küreş ağasınıñ eline qaytarıp berdi.

– Bayraqtaki şeyler de, maña adalğan buğa da Qarasuvbazar cemaatına hayırım olsun! – dedi. – Olarnıñ qarşılığına alınacaq paralarğa Çilterli maallesine suv ketirilip, bir çeşme qurulsın. Bu işni sizge işanam. Abdulğazı ağa.

– Sağ ol, oğlum! Suvnı şimdilik qır üstünden qopqalap alamız. Çeşme azır olğan soñ onıñ üstüne "Alimniñ çeşmesi, mından suv içken adam pelvannıñ özü kibi, sağlam olsun!" sözlerini yazdırırmız. Mındaki halq ögünde bağırıp-çağırıp aytam: hayır etip bergen paralarıñ kapigi-kapigine halq selâmetligine masraf olunır!

– Aqaylar! Bugün carlılardan da pelvan peyda oldı! – dep bağırdı Üsein şadlıqnen. – Onı küreş meydanından omuzlarımızğa alıp çıqayıq. Qana, köteriñ! – Alimniñ qarşılıq köstergenine baqmadan, beş-altı mazallı genç ses-şamatanen onı aman qolları üstüne köterdiler. – Doğru maqsıma tükânına!

Olar derviza çimenligi içinde muvaqqat quraştırılğan tükânda başbuza süzer eken, Alim birden abdırap aldı:

– Gençler, meni bağışlañız! Çaresi olsa aq şamğace siznen beraber qonuşır edim amma, şimdi meni şorbacım bekleydir, ketmek kerek...

Atlar tuvarılğan yerde fayton da, İbraim baynıñ talekesi de, başqa arabalar da yoq edi. Qavehane ögünde onı sabırsızlıqnen beklegen Seit-Mamut ağa aman yerinden turıp, onıñ arqasını taptadı.

– Hayırlayım, torunım, yahşı küreştiñ! Paranı cemaatqa ediye etkeniñ de pek şerefli bir iş oldı. Yur, evge barayıq! Babahay qorantasını yanına alıp, qozlağa özü oturıp ketti. Ne içündir bilmem, pek kederli edi.

Olarnıñ ögüne Üsein kelip toqtaldı.

– Ketmesem olmaycaq ğaliba, – dedi Alim oyçan bir tavurnen. – Şorbacım nege açuvlandı eken?.. Emce, anama selâmımnı bildir, kelecek şabat künü, ayaq üstü olsa da, evge mıtlaqa kirip çıqarım.

Üsein onı ozğarıp ketti. Kestirme yollardan aşıqıp, qır eteklerine barıp çıqsalar da, faytonnıñ peşinden yetip olamadılar.

Aceba Babahay ne içün böyle yaptı? Onı işten quvmaq içünmi?..

Alimniñ tüşüncelerini ezberden oquğan Üsein, dostunıñ göñlüni almağa tırıştı:

– Sap-sağlam bir adamsıñ, ortalıq moysa tolu, başqa birini taparsıñ. Pelvanlıq namıñ da çıqtı. Bu haber yaqın-uzaq bütün köylerge darqalır. Beyler ve mırzalar sen kibilerini küpe-kündüz dört köznen araştırıp yüreler.

– Ya men olarğa nege kerekim?

– Irğatlar dervizalarda olarnıñ adından küreşeler, baylarnıñ yüreklerine yatmağan kişilerini barıp kötekleyler. Mına bugün Memiş-Çelebige qarşı Qurt-Nezir baynıñ pelvanı küreşecek edi.

– Ya ne içün küreşmedi?

– Küreşke çıqma, saña yüz kümüş para beririm dep, onı Memiş-ağa yaşırından satın alğan.

– Bergenmi?

– Yoq, bermegen, davalaşıp qaldılar. Küreş köteknen bitecek ğaliba...

Alimniñ yüregi sıqletlendi. Demek, insan olıp yürgen bu eki ayaqlı canavarlar halqnıñ mubarek urf-adetlerini de parağa çevireler... Onda subetleşmege de, laqırdı etip ketmege de istek qalmadı. İtimal, künniñ yarısını eglencede keçirgen Üseinniñ de evde işi bardır.

– Sağ ol, dostum, endi men özüm keterim. Şorbacımnıñ ögünden qara mışıq keçti ğaliba...

Alim sarayğa keç maallerde qaytıp keldi.

– Hoş keldiñ, arabasız arabacı, – dedi qapıcı şeñ bir davuşnen. – Eşittim, Memiş Çelebini yerge mıhlağansıñ. Seni doğuran ana-babağa biñ bir teşekkürler olsun! Amma añlap olamadım, aytçı, şorbacıñnı sen taşladıñmı, yoqsa seni qaldırıp, qozlağa özü mindimi? Qarısı da, qızı da qapıdan selâm-kelâmsız keçtiler. Arañızda asla ne oldı ya?

Alim indemedi. Doğru gülzarğa kirip, örme skemlelerden birine oturdı. Tirseklerini stolğa tayap, ellerini töben alınğan başınıñ caqlarına tiredi.

Qubbe kökte biri-biriniñ artından altın yıldızlar peyda oldılar. Qocaman dağ artından köterilgen qara bulut parçası kettikçe kenişlep, qabarıp, dört bir tarafqa yayılıp, tezden mas-mavı kökni qapladı.

"Qabaatım nede? Az buçuq keçikkenim, tekâran bekleseler olmaydımı? – dedi o öz-özüne. – Meni, artqaç bir şey kibi, yol ortasında taşlap kettiler. Babahay iç bir vaqıt böyle yapmaz edi, ya bugün oña ne oldı?.. Yaqında sarayda Betling körünmedi, yoqsa o aytqan aqibet kelip yettimi?"

Alimniñ beden yorğunlığı, ruhiy azapları daa ziyade keskinleşti. Qararğan ve tınçıqqan rutubetli ava beyutlikke meyil ettirse de, yuqunen es arasındaki bu vaziyetinde añından: "Ne içün?" suali eksik olmadı.

Endi yatsı maalleri edi. Bir qaç kere yaşın yaşnap, kök güdürdedi, niayet yağmur sepeledi. Ğaflet yuqusına dalğan Alimniñ kün devamında kerginlikte bulunğan teni tendüristliknen nefes aldı.

Birazdan yel esti. Şuvuldap küçlü yağmur yağdı.

Kökteki bulutlar özaraları qaynaşıp, yüzlernen metiyni bir kereden yuvarlatır kibi, ardı-sıra kök güdürdedi.

Alim qıbırdanmadan yuqlamaqta edi. Kökte qopqan aleket onıñ qulaqlarına kelip yetmedi. Belki sabağace yuqusı bölünmez edi, lâkin, qaydandır bilmem, yuqusına tanış bir sedalar kelip başladı:

– Alim! Azizim, Alim, sen keldiñmi?

Tabiat şamatasını eşitmegen Alim hafiften yañğırağan bu inceçik mulâyim davuştan abdırap uyandı. Ebet, onıñ ögündeki nazik endamlı Sara edi. Baştan-ayaq şır-suv olıp, bütün müçelerinen qaltırap turmaqta.

Alim şaşqınlıq delâletinen yerinden atılıp turdı, çekisiz sevgi ve quvanç teessuratınen Sarasını quçaqladı ve ömürinde birinci kere dudaqlarını onıñ dudağına ketirdi.

– Alim, men saña keldim! – dedi qız ağlay-ağlay onıñ quçağına sıyıqıp. – Yalvaram saña, meni mından mına şimdi, şu daqqası alıp qaç! Yarın keç olur.

– Saraçığım, özün bilesiñ, ana-baba razılığı olmadan...

– Babam ant-yemin etip ayttı, meni Çufutqale ravinine, seni de zabitlerge teslim etecek. Keteyik, Alimçigim, yarın keç olur. İlk künleri ormanlarda, qobalarda gizlenirmiz. Babam pek inattır. Ant ettimi, degeninden bir vaqıt qaytmaz.

– Ayt, canım, onıñ tap bu qadar canavarlaşmasına neler sebep oldı?

– Bundan bir ay evelsi Betlingden mektüp alğan edi. Babam bütün vaqıt bizni biri-birimizge asret etmekniñ yollarını qıdırdı. Bugün deseñ, İbraim bay kene şu meseleni qozğadı. "Olarnın nikâhları mollasız, ravinsiz gizliden qıyılğan emiş", dedi. Sensiz keleyatqanda, yolda anavı oğursız ravin de rastkeldi. Onıñnen qulaqlaşqan soñ, babam tekmil quturdı. Evge kelgeninen çift közlü tüfegini ağızınaca barotqa toldurıp, başı ucuna asıp qoydı. Alim, canıñ-qurbanıñ olayım, bir daa onıñ közüne körünmeyik, Vallai, atar-öldürir, ekimiz de qan duşmanı oldıq…

Alim qorqunç bu aqibetniñ böyle tez yetip kelecegini beklemegen edi. Şuvuldağan yağmur astında saçlarından ve betinden suv, közlerinden yaş aqıp, suvuqtan ve qorqudan qaltırağan bu qız şimdi oña daa yaqın, daa da dülber bir sözlü olıp köründi. Elbet, Alim onı qorçalamaq, belâdan qurtarmaq kerek!

– Ketermiz, civanım, şimdi belgisiz yollarğa revan olurmız. Sen bir tınış nefes al, özüñe kel...

Alim Saranı skemlege oturtıp, onıñ başı üstüne egildi.

– Men seni quçağıma alıp, qırlardan, ormanlardan, özenlerden keçerim, insan ayağı basmağan, quş qonmağan yerlerge alıp barırım! – dedi o eyecannen. – Qorqma, civanım, qonaq taparım...

Alim qızğınlıqnen böyle der ekeç, arqadan kimniñdir elleri Saranıñ köküsindeki ilvanpullarnı qap-qaçlap üzip taşladı ve qaçmaq içün aman keri buruldı. Lâkin zuvıp olamadı. Alim eki adımda onıñ artından yetip, yelkesinden qapışlap tuttı, onı çamur içine itep yıqtı.

– Urma, babama aytırım! – dep bağırdı yüzü qoyun balçıqqa serilgen adam.

Ebet, bu erif Yusuf edi. Ap-aq urbasınen baştan-ayaq bılanğanına ve peşinden iç kimse quvmağanına baqmadan, yerinden turıp, merdivenlerge yetkeninen: "İmdat! Uralar, dögeler, soyalar!" – yayğarasınen, sarayğa soquldı. Anda qorqusından özüne kelip, kölmegindeki çamurnen betini ayalağan soñ, ekinci qatqa çıqtı ve ökür-ökür ağlap, qapını açtı:

– Babayçığım, qurtar evlâdıñnı, artımdan kele, "Ayuvnıñ" qamasınen meni tip-tiri soyacaq ola! – dep, yuqu sersemliginde yatqan babasınıñ üstüne avdarıldı.

– Kim o? – dedi abdırap uyanğan Babahay ve Yusufnı kenarğa qaqıştırıp, deral başı ucundaki tüfekke yapıştı. – Ayt, saña kim toqundı?

– Alim! Artımdan qamasınen çaptı.

– Yalan aytasıñ, tentek!

– Babayçığım, eki közüm kör olsun, isteseñ ötmek öpeyim, kerçegini aytam.

– Ya saña onıñ ne açuvı bar? Özüñ bir hınzırlıq yapqandırsıñ.

– Yoq, babayçığım, iç bir yamanlıq işlemedim. Bu gece bir özü azbarğa çıqqan qardaşımnı qaravullaycaq oldım. Oldım amma, Sara gülzarğa kirgeninen, apansızdan onıñ boğazına Alim kelip yapıştı. "Sus, ses-soluq çıqarma, yoqsa çipçe canıñnı boğazıñdan çıqarıp alırım", – dep, boynundaki ilvanlarnı üzip başladı.

– Yalan! Kene yalan aytasıñ, yezit!

– Yalan eken! Ya bular nedir? Qardaşım on beş yaşını toldurğanda bahşış bergen elmaz ve inci boyuncaqlarıñ bular degilmi? – dep, Yusuf avuçlarını açtı. – Olarnı Alimden zornen tutıp aldım. Ne, qabaat işledim yoqsa... Babayçığım, şimdi o pek afaqanlıdır, qapını kilitle, mında sürip kelse seni de, meni de...

Oğlunıñ aytqanlarına inana başlağan Babahay açuvından köm-kök kesildi, eli-ayağı qaltıradı. Aqılına, "bu qarabacaq açuvlanğanda ne deseñ yapar", degen fikir keldi.

– Sara şimdi qaydadır?

– Alim alıp qaçmağan olsa, bağçada edi, – dedi o babasını qandırğanına quvanıp ve teessuratnı arttırmaq içün ğayrıdan ökürip ağladı.

Babahay parmağını tüfekniñ tetigine ketirip, yel tezliginen azbarğa çapıp çıqtı. Lâkin azbar da, bağça ortasındaki gülzar da gece tenalığında edi. Tek yağmur şuvuldısı kesilmegen.

Babahay peşinden süyrelip kelgen oğluna emir etti:

– Tez ol, atlarğa atlan da, qapıcınen beraber Qarasuvğa polis idaresine barıp yetiñ! Meseleni oña menim adımdan olğanı kibi añlat. İmayesindeki bütün adamlarnen saraynıñ etrafındaki bağ-bağçalarnı, ormanlarnı, dere-tepölerni aqtar-tentir etip, Saranı tapsınlar. Polislerge zamet aqqı yüz ruble işandıram. Qana, davran, bir ayağıñ anda, ekincisi mında olsun!

Yusuf çetleşip ketken arada, Babahay tüfegini kökke tiklep, onı ardı-sıra eki kere patlattı. Bu atışlar qaraltı hızmetçileri içün telâş haberi edi. Afaqan ve eleslenüv tolu közlerini dört bir tarafqa dolandırıp, dam evçiklerden birer-ekişer çıqmaqta olğan ırğatlarnı sabırsızlıqnen közetir eken, artıq tözep olamadı, naçar endamlı, şeñ tabiatlı qızını közleri ögüne ketirip, için-için ağlap başladı. Yalınayaq, tek bir donlarınen abdıraşıp çıqqan köylüler onıñ etrafında toplanıp eyecannen şorbacılarına baqıp qalsalar da, ağızlarını açmağa cesaret etalmadılar. Niayet, şorbacı ökürip ağladı. Onı böyle bir vaziyette birinci kere körgen köylülerden aqsaqal bir qart oña taba adımlap, qollarını qavuştırdı, başını egip, sakin bir davuşnen soradı:

– Şorbacı cenapları, sizge ne oldı, başıñızğa nasıl bir meşaqat keldi? Emir etiñ, cenapları, siz içün ateşke kirmege de azırmız!

– Alim qızımnı hırsızladı, – dedi o közyaşlı davuşınen. – Merdanemni, dünyada bir danemni tonap, onı yuvasından alıp qaçtı...

Köylüler pek yaman eleslendiler: eşitkenlerine asla inanacaqları kelmedi, çünki şorbacıları kibi, olar da Alimni namusperver, merametli, cesür bir yigit olğanı içün ürmetley ve seve ediler, şimdi ise...

– Yalvaram sizge, tez olıñ, Saramnı tapıñ! Ğarez erif, fursattan faydalanıp, qızımnıñ namusına tacavuz eter de, cesetini özenge taşlar...

Aqsaqal qart köylülerni el işaretinen taraf-taraf yollap, özü de közden ğayıp oldı.

Kene yañğız başında qalğan Babahay, az buçuq oylanğan soñ, özen betke adımladı.

Araştıruvlar sabağace devam etti. Quşluq qararlarında boş-boşına qaytıp kelgen köylüler saray ögünde toplanıp, şorbacınıñ evden çıqmasını ğam ve kedernen beklep turdılar. Lâkin o körünmedi, özen yalılarında telmirüv delâletinen qızını bir qaç saat çalılar arasından qıdırıp, ümütsiz ve tüşkün bir alda odasına qaytıp kelgen soñ, özüni balaban kreslonıñ üstüne taşladı, başını tabanğa sarqıtıp, qara tüşüncelerge daldı. Elbet, tünevin o nafile yerde qızmatabanlıq kösterdi, Alimni taşlap ketti, qızını aqaretledi, onı Çufutqalege, qarabacaqnı bastırıqqa taşlaycağını ayttı. Belki öyle de yapar edi. Sevgi macerası keçken soñ qızını ravinden alır da, onıñ başını Mayqapar olmasa, başqa birine bağlar edi. Ahmaqlıq, delilik yaptı ve... qızsız, varissiz qaldı. "Ses ber, yavruçığım, şimdi sen qayerdesiñ, sağsıñmı? Bile edim, balaçığım, sen Alimni, o da seni seve edi, lâkin... Eyisi, Vadim Merdiyeviç degenlerini kütip, sizni yekdigeriñizden ayırmaq kerek edi. Desene edepli, ırızlı şu qarabacaq deliqanlılıq marazına qapılıp, qızlığını alır, menden ketkence, başqasına barıp yetkence dep, pıçağını onıñ günâhsız aq bedenine sançıp, cesetini... Ey, fravun, qızımnı özüme qaytar, kene allı-güllü qaftanlarını kiysin, ögümde oynap-külip yursin...".

Başındaki teditli fikirler ocaqtaki qazan kibi qaynasa da, areketsiz közleri Saranıñ divardaki balaban resimine baqıp qaldılar. Onıñ tek elleri ve kreslodan salınıp tüşken ayaqları sıtma tutqan hastaday qaltıramaqta ediler.

Küneş ufuqtan bayağı köterilip, saraynıñ pencerelerinden keçken şavleleri onıñ bir kün içinde sararıp-morarğan betine qonsa da, yerinden teprenmedi, közlerini divardan almadı. Başqa çaresi olmağanından, mına-mına der kibi, ansızdan kelip yetecek vaqianı yürek tedidinen bekledi. İtimal, daa çoq vaqıt bu turuşını bozmaz edi. Lâkin azbarda birden uvultı qoptı, kimnidir acınuv ahıldı-ohıldılarnen qarşılap aldılar. Azbardaki davuşlardan ötü patlayyazğan Babahay, merdivenlerni ekişer-üçer atlap, evden çapıp çıqtı.

Talekeden kimnidir saqtlıqnen köterip almaqta olğan polislerni ve köylülerni körgeninen, qızınıñ cesetidir bellep, közlerini yumdı, az qaldı qaldırımlardan yıqılayazdı.

– Qorqma, telâşlanma, şorbacım, qızıñız sağ-selâmettir, – dedi onıñ qoltuğından qapışlap tutqan aqsaqal köylü. – Sağlığıñız yaramay ğaliba. Özüñizni elge alıñız. Ey, adamlar, yardım etiñ, şorbacını evge kirseteyik...

Essizlikteki Saranı ve Babahaynı odalarına çıqarıp divanlarına uzatıp yatqızdılar. Firuza hanımnen Niyar Saranıñ yanında, Yusuf ve uyezd polis idaresiniñ başı Babahaynıñ yanında beklep qaldılar. Qaraltı cemaatı ğamlı-kederli bir alda evlerine ve işlerine darqaldılar.

Babasınıñ yuquğa dalğanını, huruldap başlağanını körgen Yusuf raatsızlanıp başladı.

– Yuqusı qattımı? – dep soradı polis başı.

– Yanında top atsañ da uyanmaz. Tursatayımmı?

– Kerekmey, açuvlanır. Uyanğan soñ aytırsıñ. İşandırğan yüz kümüşini şahsen menim adıma polis idaresine göndersin. Alimniñ işini özüm baqarım, oña qartal qonmağan yerlerni kösteririm...

Bu vaqianıñ ertesi künü guberniya merkezinden Betling çağırıldı. Kene faytoncı olıp işlegen qapıcıdan Vadim Merdiyeviç yolda er şeyni temelinden soraştırıp bildi. Mında kelip tüşkeninen, başta şorbacınen körüşti.

– Al-ehvallar?

– Allağa şükür, ecelim kelmeden, tenim o bir dünyağa keter, dep abdırağan edim. Ne ise, şimdi bir qararım. Tek yüregim sançıla, evelsi böyle şey yoq edi. Qorqum daa içimden çıqmasa kerek. Sen, Vadim Merdiyeviç, Sarağa pek muqayt ol, vaziyeti ketken sayın müşkülleşe. Ne aş aşay, ne suv içe, ne de ağızını aça. Tınış almadan, köküs yarıp öksüre, dersiñ...

Ekimniñ narazılığına baqmadan, Babahay töşeginden turıp, onıñnen beraber Saranıñ odasına barıp kirdiler. Hastanıñ tavanğa tiklenip turğan açıq közleri qapınıñ açılmasına cevaplanmadı, berilgen suallerge ağızı açılmadı.

– Hastanı keregi kibi teşkerip baqmaq kerek, – dep fısıldadı ekim Babahaynıñ qulağına. – Er itimalğa qarşı onıñ elbisesini çıqarmaq kerek olacaq, onıñ içün...

Babahay odadan çıqayatqanda hastanıñ tavanğa tiklengen közleri ekimge çevirilip, sakin davuşı eşitildi:

– Vadim Merdiyeviç, urbamnı çıqarmañız, Alim, siz zan etken hınzırlardan degildir. Men suvuqlandım, pek yaman öksürem, bu dertniñ çaresini körüñiz.

– Sara hanım, sizni aşamay-içmey, ağızını açmay, deyler. Başqa bir zoruñız yoqmı?

– Zorum Alimdir. Babama yazğan mektübiñizni tesadüfen körip, oquğan edim. Men sizni alicenap ve maña dost bir adam belley edim.

– Ya şimdi?

– Bizni yekdigerimizge asret etmek içün Alimni bu ortalıqtan çetleştirmekni tevsiye etkensiñiz.

– Doğru, Sara hanım, öyle dep yazdım. Sevgiñiz soñ derece samimiy olsa da, özüñ bilesiñ, qarabacaqnen aq suyekliniñ çiftleşmesi ğayrı tabiy bir şeydir. Cemiyet öyle qurulğan. Men erte-yarıq bunı añlamañız, özüñizge lâyıqlı eş tapmañız içün yazdım. Lâkin, aksi olıp çıqtı. Alimge yazıq, acayip bir yigit edi.

– Edi?!– dep seskendi Sara. – Ya şimdi o qayerdedir?

– Arabacıdan añlağanıma köre, şu hayırsız geceniñ sabasında polisler ekiñizni de yaqalap, seni mında, Alimni bastırıqqa alketip taşlağanlar.

Töşekteki Saranıñ bütün teni ğadapnen sarsıldı.

– Ne içün? Alim ne qabaat işlegen?

– İşten aydalğanına açuvlanıp, seniñ boyuncaqlarıñnı tonağan ve geceleyin qobağa kirsetip...

– Ya bunı kim körgen? – dedi Sara sabırsızlıqnen bel üstüne köterilip. Onıñ aqçil çeresiniñ çeñgelerine qızıl izler tüşip, elâ közlerini birden ğayrı tabiy nefret biyledi. Kene öksürigi tuttı.

– Asabiylenme, qızım, özüñni elge almağa tırış. Men eşitkenlerimni aytam. Bunı ağañ Yusuf körip, babaña bildirgen o ise…

Sara zornen nefes alıp-bermekte, çarşaf tübündeki müçeleri titremekte ediler. Onıñ eyecanlı vaziyeti ekimni pek yaman telâşlandırdı.

- Yalvaram saña, derdiñe tap o qadar berilme. Hastalığıñnı Alim aşqına tezden savuştırsañ, onıñ peşinden çapıp-çapqalamağa ve qurtarmağa da imkân doğar. Alim bir özüdir. Bu vaqianıñ yekâne şaatı ve onıñ birden-bir qorucısı sen olmaq kereksiñ. Qızım, meni diñle, saña göñüldeşim. İtaatlı ol, kene babañnıñ közüne kir, belki onıñ yardımı toqunır.

– Yoq, iç biriniñ yardımı kerekmey, babama da, ağama da, yalancı bu sarayğa da nefret ettim. Alimniñ başına böten yerde olar yettiler. Bu cemiyetniñ adaletsiz qanunlarından faydalanıp, iç bir günâhsız, baar gülleri kibi temiz-pak adamnı ateşsiz yaqtılar. Şefqatsız bu urf-adetler olarnıñ merametsiz, vicdansız başlarına patlasın! Şefqatsızlıqnıñ şaatı özüm oldım, olarnıñ yüzlerine baqmağa cirenem. Men bugünden ötede ağız açmadan, ses-soluq çıqarmadan, yatqan yerimde açlıqtan ölmek qararına keldim. Başqa şeyge küçüm yetmey...

Civan qız içini-bağırını aqtarır kibi, qaytadan öksürip, için-için ağlap başladı. Naçar ve yufqa vucudlı bu qıznıñ ruhiy çaresizligine yürekten acınğan ekim onıñ qırıq göñlüni almaq çarelerini oylandı ve Sara biraz yatışqan soñ, tek ekisine eşitilir bir davuşnen şöyle dedi:

– Qızım, tesadüfen taqdiriñe tüşken bahtsızlıqnı umumiyleştirip, muqaddes qanun-tertiplerimizge qarşı isyan etme, aksi alda, seniñ içün bütün müessiselerniñ qapıları bekli olur. Bu işte babañnı da özüñden uzaqlaştırma. O nufuzlı ve paralı bir adamdır. Alimni begene ve onıñ insaniy hususiyetlerine yüksek qıymet kese edi. Tekrarlap aytam, qızım, Alim bir özüdir. Böten yerde bastırıqlarda çekişmemesi içün, babañnen beraberleşip tırışıñız. Bunıñ içün ise birincide babañnen tatuv-muabbet qonuşmaq, tez arada hastalığıñnı savuştırmaq kereksiñ, ondan başqa keçike bilirsiñ. Saña bunı göñüldeş dostuñ olıp aytam.

– Yoq, yoq, yoq! – dep ğadaplandı Sara hafif bir sesnen. – Bu hainlikten soñ, babamnı körer közüm yoqtır, çünki o şahsiy menfaatına qapılıp, qabaatsız adamnı cellâtlarnıñ quçağına taşladı. Ağam bu cinayetni alçaqlığına barıp yapqan olsa, babam özüni ecelden qurtarğan adamınıñ yigitligini ve alicenaplığını bile-bile, onı bastırıqqa taşlattı... Günâh Alimde degil, mende edi, onı men özüm sevdim! Yoq, hainlerniñ ayağına iç bir vaqıt tüşmem. Alimniñ peşinden özüm çapqalarım. Maña aqiqiy dost iseñiz, belki siz de yardım etersiñiz.

– Saña can-qurban, qızım, lâkin bu işke babañ qoşulmasa, mesele mürekkepleşe bilir, keçikir, dep qorqam.

– Vadim Merdiyeviç, qorqaqlar qorqudan öle, deyler. Alemde az buçuq aqiqat bar ise, o da Alim tarafındadır. Baracaq yerimde bağıra-çağıra aytırım: Alimni men özüm sevdim, meni alıp qaçması içün özüm yalvardım, derim...

Babahay qapınıñ artında sabırsızlıqnen ekimni bekley edi. Vadim Merdiyeviç hastanı teşkerip, qapını açqanınen, Babahaynıñ sual berici közleri ondan cevap beklep qaldı.

– Saranıñ aq cigerleri suvuqlanğan. Oña tınçlıq ve bütün vaqıt yañğız başında qalması kerek.

– Aytçıñız, Sara essizlik ğafletliginde degilmi eken? Onıñ vaziyeti mende büyük tedit doğura: aş aşamay, ses çıqarmay, kimseniñ yüzüne aylanıp baqmay...

"Tek seniñ yüzüñe baqmay", deycek oldı ekim, lâkin aytacağını tili artında qaldırdı.

– Hastalığı öyle. Qızınıznıñ tez arada savulmasını isteseñiz, bugünden soñ onıñ yanına kirmeñiz. Yusuf da kirmesin.

– Vadim Merdiyeviç, siz ne aytasıñız şu, böyle şey olurmı?

– Meni bağışlañız, lâkin kerçegini aytmağa mecburım: Sara sizni körgen sayın asabiyleşe ve nefreti qozğala.

– Nefret?! Ya o da ne içün eken?

– Yuriñ, qapıdan çekileyik, azbarda er şeyni olğanı kibi aytırım...

Sara ekimnen olğan subetinden soñ da tınçlanmadı. Olıp keçkenlerni tekrar hatırladı. Yağmurlı qaranlıq gecede Alim onı de sırtına urıp, de quçağına alıp, deşet devden qaçırar kibi, sabağace derelerden, qırlardan, özenlerden keçkenleri ve tañ ağarayatqanda zift qaranlıq bir qobağa kelip kirgenleri daa şimdi olıp keçken kibi közlerinde canlandı.

– Saraçığım, birinci gecemiz zillette başladı, – dedi Alim, – İnşAlla kelecegi hayırdır. Aqşamğace mında sığınırmız, qaranlıq tüşken soñ kene yollarğa revan olurmız.

Alim taşlar üstüne töşemege ot-ölen ve aşamağa kiyik yemiş cıymaq içün qobadan çıqqanınen, anda apansızdan it ürüvleri ve çoq adamlıq ğalâ-ğulâ qoptı. Sara bu ne eken dep, qobanıñ ağızına yaqlaşayatqanda mazallı dört-beş adam onı boynundan ve belinden qapqaç etip, ayaqlarını yerden kestiler. O köz qıyığından körip qaldı: qol ve ayaqları qayışlarnen çektirilip baylanğan, yüzü al-revan qan olğan Alim otlar üstünde çapalanıp yatmaqta edi...

Aradan yarım ay vaqıt keçti. Saranıñ devamlı öksürikleri keçip, ekimniñ tevsiyesinen kündüzlerini avada, çoqusı vaqıt ise at üstünde keçirse de, çeresi aqbalçıq tüsünde edi. Şeñ ve şayan tabiatını ğam-qasevet perdesi qaplap aldı. Daa keçenlerde Alimni Qarasuvbazardan guberniya bastırığına almaştırğanlarını añladı. Bu sebepten ekim evine qaytacaq künniñ arfesinde anasına Vadim Merdiyeviçnen Simferopolge ketecegini bildirdi.

Firuzadan bu haberni eşitkeninen, Babahay yañı arabacını özüne çağırttı. Oña yarın saba faytonnı yekip azırlamasını, atlarnıñ boyunlarına çift taqımlı çañlar taqılmasını emir etti. Ekimge Sarağa pek muqayt olmasını, fiyatına baqmadan, zarur olğan bütün ilâclarnı almasını tenbilep, eline bir avuç kâğıt para tuttırdı.

Şimdi o qızınıñ keyf-efkârını yerine ketirmek, kene onıñ közüne kirmek, qaytadan qızınıñ sevgisini qazanmaq içün er şeyni yapmağa azır edi. Ne demek olsun, qıyın ve hucur tabiatlı bu qız bala onıñ yekâne merdanesi, bu dünyada varisi olıp qalacaq bir danesi edi. Şu hayırsız aqşamda oğlunıñ uydurmasına qapılıp, Alimniñ başına çıqqanına, Saranıñ nefretini qazanğanına biñ peşman olsa da, oq endi atılğan, quş yavruları yaralanğan edi. Elbet de, Alimni qurtarmaq, qızınen evelki munasebetlerini tiklemek içün o elinden kelgen er şeyni yapar edi, lâkin Sara bunı yasaq etti. Babasınıñ Alimniñ işine qarışacağını sezse, pek yaman asabiyleşe, onı yañı dubarağa oğratacaq dep, yayğara qopara.

Babahay yazı stolu başına keçti. Gizliden ekimniñ eline tuttırmaq içün, özüniñ dülber ve tegiz üsnihatınen guberniya jandarmeriya idaresiniñ başına turalı balaban kâğıt üstüne mektüp yazıp, Alimniñ itaatlı ve cesür bir yigit olğanını tasvirledi, oña yüklengen bütün qabaatlar böten olğanlarını qayd etip, onıñ tez arada boşatılmasını rica etti. Lâkin mektüpni zarf içine qoyar eken, yüregini kene qara qasevetler biyledi. "Andan qaytıp kelgen soñ kene sevgi macerası başlamazmı? Ali bay, Yefet aqay, sümsük ravin meni qaytadan mısqılğa alırlar. İtimal, bu keresinde sevgi alevini söndürmek de küç olur... Aysa, ne yapmalı? Qızımnıñ sevgiden yanıp-küyip çahotka olıp ölmesini bekleyimmi? Köre-tura buña özüm de qatlanıp olamam... Alim itaatlı bir gençtir, onı belgisiz yerlerge, daa olmağanda Poloniyadaki aqrabalarımdan biriniñ yanına atqarırım. Qızım onı qıdırıp tapqance, belki başqa birine urunır...".

Jandarmeriya başı ekimniñ tedaviylegen zatlarından biri eken. Olar şeerge kelip tüşkenleriniñ ekinci künü Vadim Merdiyeviç kabinetniñ qapısını qaqıp, Saranen beraber içeri kirdiler.

– Biz mında alelhusus bir işnen keldik, cenap azretleri, – dedi ekim. – Qıymetli vaqıtıñıznı almamaq içün qısqadan keseyim. Baboviç cenaplarınıñ ırğatı Alim Azamat oğlı iç bir günâhsız bastırıqqa tüşti. Rica etem, şahsen sizge yazılğan mına bu mektüpni ökuñız.

Uzun aq parikli, bakenbardlı, gür qara mıyıqlı ve çatal saqallı, qalın kevdeli adam mektüpni eline alıp, onı göñülsiz bir tavurnen oqup çıqqan soñ, püskülli qaşları tübündeki ufaçıq yeşil közlerini taacipnen Sarağa tikti.

– Madmuazel, o aydamaq erifke sevda olğan güzel hanım siz olasıñızmı?

– Cenap azretleri, insanlar paşasını aydamaqlar sürüsine qoşmañız. Rica etem, meni diñleñiz. Bu meselede onıñ iç bir qabaatı yoqtır, çünki Alimni men özüm sevdim, evden alıp qaçmasını özüm rica ettim...

– Yoq, seni diñlemek bile istemeyim! – dedi çatal saqallı onıñ eyecanlı nutqını bölip. – Söz devlet cinayetçisi aqqında kete, añlaşıldımı?

– Yalan! Yalan aytasıñız! – dedi Sara ve oturğan yerinden sekirip turğanını duymay qaldı. – Men onı özümden yahşı bilem. Alim devlet işlerine qarışmaq degil, yoldaki mışıqlarnı bile aylanıp keçken merametli ve miskin bir insandır. Siz onı keregi kibi bilse ediñiz...

– Pek terbiyesiz ekensiñ, qızım. Otur yeriñe! Onı bilgenim de yetecek, – dedi o itiraz etilmez keskin ve asabiy bir davuşnen. – Babañ da, sen de soñ derecede safdil kişiler ekensiñiz. Aileñiz pomeşçik ve bazirgân sulâlesine mensüp olmağanı taqdirde, şu aydamaqnen oynaşıp yürgenini şek-şübege alıp, Vallai, seni de zindanlarda çürütir edim. Mına mahkeme ükümindeki şu sözlerni indemeden diñle. Mahkemede Müfti Seit-Celil efendi ve Köpürli köy sakini Memiş oğlu Çelebi cenapları bulundılar.

– Olar Köpürli köylülerniñ has duşmanları ediler.

– İndemeden diñle, dedim saña. Asav atlar kibi kişnep turma, yoqsa kabinetten çıqmañnı teklif eterim.

Ekim Sarağa hıtap etip ayttı:

– Hanım, cenap azretlerini diñleyik.

"Balalıq çağlarından berli babası Qurtseit oğlu Azamat kibi arsız-ayasız ve halq mülküne ğarezlikte terbiyelengen Alim Azamat oğlu ösmürliginde Köpürli köy bayı Çelebi oğlu Memişni bedence saqatlağanı, çöllerindeki aşlıq ve piçen-toban çerenlerini em de eki qatlı evini yaqqanı ve olarnı kül-viran etkeni içün, añlı yaşlıq devirinde ise devlet cinayetçisi Turunbay oğlu Resulni qapavlı yerinden qaçırğanı ve şorbacısı Baboviçniñ qızı Sara hanımnıñ boynundaki ilvanlarnı ve dukatlarnı tonap, onıñ namusına keçmek maqsadınen geceleyin qobağa alıp qaçqanı içün, askerlik çağındaki Alim Azamat oğlu örme qamçı cezasından keçirilgen soñ Bender qalesine üç yılğa arestantlar rotasına sürülsin". Mahkeme ükümi yerine ketirildi, hanım, sevimli aydutıñızğa örme qamçı kötegi çekilgen soñ, jandarmeriya bekçileri onı Bender qalesine süriştirdiler.

Sara bularnıñ episini, adaletli ve zevqlı serguzeştler şekilinde, Alimniñ özünden eşitken edi. Albu ise adalet, üriyet, ırız ve edep aşqına çin yürekten yapılğan bu areketler "cinayetke" çevirilgenler.

– Eşittiñmi, dülber hanım? – dep tekrarladı zabit.

Saranıñ eyecanlanuvdan ap-aq kesilgen çeresindeki elâ közleri gür saqallı padişa Nikolay birniñ divardaki süretine tikildiler. Soñ yavaş-yavaş bu közler çatal saqallı zabitke endiler. Onıñ saqalı ep qabarıp, çıbaldı, betinde tek yeşil közleri qaldılar... Alev püskürici bu canavar közler pek deşetli ve cirenç ediler...

Aradan eki yılğa yaqın vaqıt kelip ketçi. Evlât asretliginden qambırayıp qalğan ve yarı-yarığa köz nurunı ğayıp etken Kerime tatay ortalıqqa aqşam serinligi tüşken soñ eline qol tayağını alıp, kene azbar qapı ögündeki yolğa çıqtı, anda yımşaq otlar üstüne çökip oturdı. Er kün böyle yapa. Ne bermegen Tañrıdır, dep tüşüne o, mından keçken yolculardan biri belki Alimden haber ketirir!

Bu aqşam minarelerde aynı bir vaqıtta peyda olğan mazinlerniñ ezan oquvı kesilgeninen, çingeneler maallesinden qaval ezgileri eşitildi. Kimdir bilmem, "Alimniñ yırını" çala. Kerime tatay campiygen dudaqlarını areketke ketirip, maqamğa uydurıp pışıldadı:

Elbet, Alimniñ cısmı ketti, tek ismi qaldı. Şimdi halq arasında cayrağan türkülerde tek onıñ özü ve sevimlisi yırlana.

Zavallı Sara! Simferopolden qaytıp kelgeninen qartiyniñ evine tüşip, bir kün, bir gece beraber ökür-ökür ağlaştılar. Ondan soñ da, derdine-derman araştırır kibi, eki künniñ birinde mında kelip kete edi. Kerime tatay onı da can-yürekten acıy. Lâkin soñki eki ayda ne oldı bilmem, ayaqları bir tamam bu evden kesildi. Cuma künleri ondan odır-budır alıp kelgen Niyar Saranıñ töşekte yatqanını, vaziyeti kün-künden osallaşqanını ayta. Alla onı yaman hastalıqlar hışımından saqlasın! Onıñ kelini padişağa arzual yazacaq edi, yiberdimi eken...

Qartiyniñ bu yerdeki oylanuvları, adeti üzre, yatsığace devam ete. Soñ, Seit-Mamut ağanıñ kiçkentayı ya da Hatice yenge kele, onı qoltuqlap, odasına ozğaralar. Bu adet tek tünevin bozuldı. Yatsı namazı oqulmazdan evel sürip kelgen onbaşı onı ve Seit-Mamutnı "Acele iş bar" dep, yeteklep alıp ketti. İdarege barğan soñ stol başındaki arbiy kiyimli ve balaban közlükli çalbaş bir adam başta ondan soradı:

– Oğluñ qayda?

– Oğlumnı zornen tutıp aldıñız, melunlar, onı tez arada maña qaytarıp beriñiz. Ondan başqa padişa babayğa arzual yazacaqmız! Böyle masharalıq olurmı! – dedi qartiy curaatnen.

– Arzualnı sizge kim yazacaq?

Kerime tatay indemedi.

– Men sizden oğluñıznıñ, mına şimdi, qayerlerde çarpınıp yürgenini sorayım, añlaysıñızmı?

– Onıñ qayerlerde ekeçini bilsem, furunda köbeteler, burmalar, zerreli piteler pişirir de, nişanlısınen baraber oña silâğa barıp kelir edik.

– Nişanlısı kimdir?

Qartiy kene indemedi. Zabit onı çıldırğan bir adam zan etip, asabiyliknen çal mıyıqlarını burıp aldı ve Seit-Mamut aqayğa hıtap etip soradı:

– Bularnen bir azbarda oturasıñmı?

– Elbet, bir azbarda.

– Alimnen soñki kere qaçan körüştiñ?

– Endi eki yıl olğandır.

– Suallerime doğru cevap berecegiñ içün ant-yemin et!

– Ant-yemin etem, cenap azretleri...

Bundan soñ sualler yağmur kibi yağdı. Seit-Mamut ayttı, zabit yazdı. Alimniñ ta balalığından başlap, qapatılğan kününe kelince, kimlernen dostlaşqanını, qayerlerde çalışqanını, neler yapqanını qaytavlap-qaytavlap soraştırdı. Stolnıñ üstü yazılğan kâğıt tabaqlarınen toldı. Ahır soñu közlükli kene birinci sualini tekrarladı:

– Yaqın aralarda Alimden haber-teber alınmadımı?

– Cenap azretleri, men dibağım, eki-üç saatten kene tabanağa işke ketecem, – dep qızıştı Seit-Mamut. – Mümkün olsa bu ahret suallerini tezce bitiriñ...

Olarnı geceniñ der vaqıtlarında boşadılar. Şeerde endi birinci horazlar çalmaqta edi...

Başını töben alıp, yol kenarında teren oylarğa dalğan Kerime tataynıñ fikirleri kene arbiy kiyimli adamnıñ suallerine qaytqan edi. "Aceba oğlumnıñ başına kene nasıl bir belâ keldi? – dep eleslendi o.– Yoqsa anda kene şayanlıq işlep, zabitlerniñ közünden çıqtımı? Böyle oldığı taqdirde onıñ qayerde olğanını soramaga ne acet bar?.. Ölülerni degil, tek tirilerni soraştıralar, evlâdım, İnşAlla, sağ-selâmettir! Soraştırsınlar. Başqa işleri olmasa, meni kendilerine gece-kündüz çağırıp soraştırsınlar! Ant içip, yemin etip, Quran öpip Alimçigim aqqında bütün aqiqatnı öglerine sürerim. Belki bundan soñ onıñ aydamaq degil, ilâiy bir insan olğanını añlap, onı zindandan boşarlar...".

Elbet, bu soraştıruvlarnıñ sebebi bar edi. Tavrida guberniyasınıñ başı işke kelip, departamenti ögündeki qaldırımda karetasından tüşkeninen, onı sabırsızlıqnen beklemekte olğan acele işler habercisi onıñ eline dört-beş müirli qalın bir zarf tuttırdı ve ilâve etti:

– Bizim cenap azretleri, Yekaterinoslav uyezdiniñ zadekânlar yetekçisi bu mektüpni şahsen cenap aliyleriniñ qoluna taqdim olunmasını avale ettiler. Pek acele eken!

Gubernator saray içindeki merdiven qorqulıqları ögünde baş egip, qol qavuştırıp turğan hızmetçiler arasından rutbesine munasip sert adımlarnen keçerek, ekinci qattaki kabinetine kelip kirdi ve özü kibi büyük ve salmaqlı yazı stolu başına keçip, kümüş başlı qamaçığınen paketni kesip içtı.

Mektüp pek uzun edi. Zadekânlar arasındaki çeşit mal-mülk davaları izaatlanğan bu soy mektüplerni oqumağa zametini ayağanından, adeti üzre olarnı, "teşkermek içün" imzasınen, imayesindeki hadimlerge atqara edi. Lâkin şimdi mektüpniñ başını oquğanınen, bir daa andan közlerini alamadı. Oqudıqça, çırayı sıtıldı, qaşları tüyümleşti, yağıp taşacaq qubbe kokday, beti morardı. Morarır ya!

Zadekânlar yetekçisi Yekaterinoslav ortalıqlarında peyda olğan silâlı bir tatar aqqında yaza. Bender arestantlar rotasına üküm etilgen Alim-Alöşa adlı bu adam, anda ceza müddetini vaqıtından evel bitirgen soñ, Kişinev garnizonınıñ bir batalyonına askerlikke avuştırılğan. Lâkin qalede olğanda şu yerge sürgün etilgen bir qaç revolütsion ofitserniñ tesirine qapılğan bu ğayet cesür ve qorqubilmez adam garnizonda bir qaç soldatnı ızğıştırıp, olarnen beraber batalyondan qaçqan. Alim degen şu baştaq erif cenübiy Ukrainanıñ keñ-qulan çöllerine siñip, üç-dört ay devamında Nikopolden Yekaterinoslavğa barğance pomeşçik qaraltılarında dolanıp yürgen, ukrainlerge ve noğaylarğa mensüp esir köylülerni pomeşçik imaretlerini yaqmağa, mal-mülklerini tutıp almağa qozğağan. Aq padişanıñ adaletli nizam-intizamlarına qarşı bu buntarınıñ mınafıq teşviqatı şu derece küçlü olğan ki, barlılarnıñ binaları, çöllerdeki imaretleri, aşlıq ve piçen-toban sarpanları uyezdniñ bir çoq köylerinde yaz ve qış tütep turğanlar...

"Cenap aliyleri, rica etem, meni areketsizlikte qabaatlamañız, – dep yaza zadekânlar yetekçisi. – İşançlı bütün gençlerni qama-pıçaqnen, av tüfeklerinen silâlandırıp, olarnı pomeşçik ve köylülerniñ cüyrüklerine minsetip, bir qaç ay uyezd ortalıqlarında çaptırdım. Ey-at, episi boşına olıp çıqtı. Aydamaqnen bir fikirde, bir meslekte olğan köylüler onı yaqın tuvğanları kibi mağazlarda, sarpanlarda gizlediler, "körmedik, bilmeymiz", demekten başqa ağız açmadılar.

Ne ise, şimdi ortalıq tınğan-yatışqan kibi oldı. Lâkin añlap bilgenime köre, Alim adlı bu baştaq erif yolunı Qırım yarım adasına burğan. Alışqan quturğandan beterdir degenleri kibi, anda da köylülerni baştan çıqarmaqnı devam eter.

Cenap aliyleri! Melun Razin ve Pugaçövnıñ muqaddes padişalığımıznıñ bedenine açqan ağır yaraları alâ bugün hatirimizdedir. Alim vaqiası köstergeni kibi, köylüler yañı sernik çertilmesini dört köznen bekleyler. Yanğın çıqqanı alda, olar andaki küsevlerni qap-qaç etip, yañı ateş ocaqlarını tutaştırmağa, er yerni alevge ğarq etmege azır turalar, onıñ içün...".

– Qabaqbaş aqıldane! – dep cekirdi gubernator Pestel elindeki mektüpni tomarlap ve ayaqqa atılıp turdı. – Botqanı özü pişirgeni-pişirgen, endi maña onı nasıl aşamaqnı ögretecek ola. Beceriksiz çolaq! Onıñ kimligini bile ögrenip olamağan. Uzurıma kel, menden ögren: o Köpürli köy aydamağı Alim Azamat oğludır! Demek onı arestantlıq cezası da, askerlik hızmeti de adam etip olamağan...

Quturğan adamlar kibi sert adımlarnen sahtiyan çızmalarını patırdatıp yürgen Pestel zadekânlar yetekçisine qızışsa da, yüregine qorqu meşrebesi aqtarılıp tökülgenday oldı, neden başlayım eken dep, aqıl-fikiri yıldırım tezliginen işledi.

O ğayet areketçen ve qızmataban qırcıman bir adam edi. Fikirlerini daa tertipke çekip yetiştirmese de, mahsus işler ofitserine jandarmeriya başını ve polismeysterni deral mında çağırmasını emir etti, koridorda tesadüfen Simferopol garnizonı komandirini körip, onı kabinetine tartıp kirsetti, meseleniñ asılını añlattı.

– Mına şimdi, şu saat, atlı askerlerni Or qapısına çaptır. Yarım ada boğazına, andaki yollarğa ve kestirmelerge bekçiler qoyılsın. Cinayetçi yaqalanmağance, olar turğan yerlerinden çekilmesinler, – dedi. – Qırım beyleri ve mırzalarınıñ mına bu cedvelini yanlarına alsınlar. Bugün aqşamğace anda olmaq kerekler. Olarnen eñ işançlı ve becerikli ofitserlerni yolla. Şunı da emir et: şişman qursaq bey-mırzalar aştan yemlep, serilip yatsalar bile, olarnı töşeklerinden tursatıp, at-arabanen mında yetip kelmelerini közetsinler. Qana, areketke keç!

Pestel ağır bir yükten tınış alğan kibi, frençini emin-erkin ilmekke astı, çırışlı yaqasını çezdi ve qaytadan stol başına keçip, qutudan yazı qanatlarından birini aldı. Şimdi onıñ birinci boyun-borcu guberniyanıñ çeşit yerlerinde olıp keçken qalabalıqlarnı tışqı işler ministrligi vastasınen padişa aliylerine bildirip, bütün qabaatnı zadekân yetekçileriniñ sırtına taşlamaq ve körülgen acele çareler aqqında onı haberdar etmek edi. Böyle ciddiy qozğaluv aqqındaki mektüpniñ mıtlaqa padişanıñ eline tüşecegini bilgeninden, mektüpni yazmağa başlamazdan evel, şu devirniñ yazuv talaplarına uyğun olaraq, başta birinci kelimelerni ve ibarelerni aqlan uydurdı. Buña onıñ aman-aman yarım saat vaqıtı ketti. Soñ, turalı aq kâğıtlar destesini ögüne keçip, merekepke daldırğan qanat qalemini areketke ketirdi. Lâkin özüniñ ifade üslübına ve üsnihat dülberligine suqlanıp, ekinci betni qaralap başlağanda, birden qapı qaqıldı.

Adeti üzre onıñ qapısı iç bir vaqıt özlüginden qaqılmay edi. Zarur olğanda, kâtibi kire de, oña kim davet etkenini bildire edi. Ya bu oñmaz da kim eken?

– Kiriñ! – dedi o sert bir davuşnen.

Qapı yavaştan açılıp, içeri qabarıq yeşil qavuqlı, yeşil cübbeli Seit-Celil efendi kirdi.

– Esselâm aleyküm, gubernator azretleri! – dedi o gür bir davuşnen ve yazı stolu ögündeki qadife örtüli yımşaq oturğıçqa doğruldı.

– Aleyküm selâm! Sabaleyin nasıl bir işnen teşrif buyurdıñız?

Kabinet saibiniñ doğrudan-doğru sualge keçmesi elini endi oturğıçqa uzatıp yetiştirgen Seit-Celil efendini ayaq üstünde qalmağa mecbur etti. Evelleri onı küler çıraynen, hoş-beşnen qarşılağan Pestel bu keresinde yerinden bile turmadı.

– Sizge, cenap aliyleri, minnetdarlığımnı, sadıqlığımnı, teren ürmetimni ve ğayet zevqlı haberni bildirmek içün buyurdım.

Gubernator kâğıtlar üzerindeki oyçan közlerini müftige köterdi.

– Qısqadan kesiñ: "zevqlı" haberniñ maiyeti nededir?

– Sabıq müfti Seit-Murtaza efendi Türkiyege qaçacaqta zabitler tarafından yaqalanıp, alâ bugün qaraltısında yarı qapavlı tutulsa da, kene tiriligini kösterdi, – dedi müfti mezeknen külümsirep. – O vaqıtlardaki kömekçisi Centemir mırzanıñ edepsizligi mahkeme şeriyede baqılmasını rica etti. Albu ise puştlığına aqran olmağan bu pezevenk erif, Seit-Murtazanıñ qaçuv aleketinden faydalanıp, onıñ Cumaziye ve Tenzile adlı qarılarından birini öz evine alıp qaçqan. Vallai, eçki can derdinde, hasap mal derdinde: deyim de şu qadar yıldan soñ qarısı kendine qaytarılğanı taqdirde bile, canı çıqayatqan seksen yaşlarındaki bu keratağa ondan ne fayda?

Gubernator külmedi.

– Mende de pek "zevqlı" eki haber bar, – dedi o ciddiy bir tavurnen. – Lâkin bularnı eşitseñiz qahqahalamaq degil de, ökür-ökür ağlarsıñız belleyim.

Seit-Celil efendi şu saat tikenli kirpiden qaynaq suvda cibitilgen tavuqqa çevirildi.

– Cenap aliyleri, bağışlañız meni, yoqsam aq padişamıznıñ başına kene hayırsız bir belâ keldimi? Alla onı İblis sıfatlı baş keserlerniñ şerinden saqlasın. Amin!

– Yoq, bu keresinde qabaq seniñnen menim başıma patladı. Beş-altı yıl evelsi qafeske tıqqan Resul mollañ ta Kavkazğa barıp çıqqan, "mollalığını" anda yapa eken. Qarasuvbazar sakini Alim aydamaq ise kene serbestlikte eken. Saqt ol, gecelerden birinde eviñe buyurıp, Memiş Çelebiñki kibi saqalıñnı üzip almasın...

– Tövbe, Yarabbim, tövbe estağfurulla! – dedi müfti içinden, lâkin ğayet telâşlı bu haberge teessuratını bildirmek içün ağız açıp yetiştirgence, içerige altın külsemli omuzlarına bir taqım şeritler taşlanğan kâtip kirip, çağırtıltan zabitler nevbetlerini beklegenlerini ayttı.

– Kirsinler! – dedi Pestel közlerini Seit-Celil efendiden almayıp. – Sizge ise aytacağım şudır: camlı sofañızda puf minderlerge serilip, qaymaqlı qave ve başbuza süzip, nargile tütetip, nart oynap, keyf çatmaq yerine, deral ruhaniyler idaresine yetip barıñ, bütün qadılarğa ve cuma camileriniñ imamlarına bu qaçaqlarnıñ halq ve din duşmanları olğanlarını bildiriñ. Şu aydamaqnı yaqalaycaq yigitlerge büyük paralar, bedava vaquf topraqları işandırıñ. Halqqa yazacaq muracaatnameñiz, muqarrar ve muqaddes vasiyet olaraq, bütün camilerde oqulsın. Şimdilik, mına bu qadar. Añlaşıldımı?

Jandarmeriya ve polisler endi kabinette ediler. Deşetli haberden başı-közü aylanğan müfti arbiylerni körip, daa ziyade çaresizlendi ve közlerini gubernatordan almadan, oña itiramnen baş egip, ardın keri qapığa yılıştı.

– Aqşam bazarı kene mında buyur. Aq suyeklernen ciddiy laf olacaq. Şeerdeki hatip-ülemalarnı da peşiñden taqıp kel.

– Baş üstünde, cenap aliyleri, emir qulluğına daima azırım...

Müfti közden çekilgeninen, Pestelniñ iri, deñevci közleri baştan-ayaq kiyinip-quşanğan ve er soy emirge azırlıq tavurında ayaq üstünde qatıp qalğan zabitlerge çevirildi. Lâkin olarğa da oturmaqnı teklif etmeden, doğrudan-doğru işke kirişti:

– Cenaplar! Aq padişamıznıñ nizam ve tertip bekçileri! Eliñizden örme qamçı kötegi aşağan ve lâyıq cezasını çekmek içün arestantlar rotasına sürgün etilgen Alim Azamat oğlu kene aydamaqlıq yoluna çıqqan, Or qapısından keçip, yarım adağa soqulğan. Sizlerden, padişa akimlerinden, bey ve mırzalardan açuvını alacaq eken. Şübesiz, Yekaterinoslav uyezdinde olğanı kibi, mındaki köylülerde de göñüldeşlik tapar. Bu qarabacaqlar topraqsızlıqtan, suvsuzlıqtan çekişeler, – dedi o ve zadekânlar yetekçisiniñ ibaresini hatırlap, ilâve etti: –Olar sernik çertilmesini bekleyler. Bundan soñ, babam seni, ateş ocaqlarındaki alevli kesevlerni qap-qaç etip alır da, ortalıqnı ateşke ğarq eterler. Şunıñ içün bu marazlı aydamaqnı deral yaqalamaq kerek. Yarım adanıñ şimalindeki urâdniklerge, pristavlarğa, nezaretçilerge cenüpteki bütün küçlerni qoşıp, padişa cinayetçisi yer astında olsa bile, öl-qal, onı küneşke çıqarıp, oña dünyanıñ qaç bucaq ekeçini unuttırıñ. Araştıruvlarğa şahsen özüñiz reberlik yapıñ. Aydamaqqa qarşı bu muqaddes küreşte iç bir şeyden ciyrenmeñiz. Sizlerge muvafaqiyet tileyim....

Gubernator şu künniñ soñunace zarur bütün işlerni yapıp, içeriki işler ministrligine yazğan mektübini müirlep ve mumlap, uzaq yollarğa yibergen olsa da, tınçlanıp olamadı. Ne aytır, der kibi, Nikolay 1-niñ divardaki yalpaq betli portretindeki deñevci közlerine tikilip baqtı. Bütün boyünen qadalıp turğan mündirli ve qılıçlı padişa sanarsıñ oña öpke-elemnen baqa, "yurt batırları Yemelyan kibi küçlü baştaqnıñ aqqından endi çoqtan keldiler, sen şu qarabacaq ögünde şaşmalap qaldıñmı? – demek istey. – Davran, tamır atıp, yerge bitişmesin, demirni qızğın olğanda dög…".

Çağırtılğan zatlar aqşamğa taba saray ögündeki bağçaçıqta toplanıp başladılar. Olar yarım adanıñ uzaq-yaqın köşelerinden birer-ekişer kelip, mında bayağı vaqıtlardan soñ özaraları yañıdan körüşkenlerinden, endi ezan maallerinde olar arasında laqırdı, şaqa-qorata ve külkü ğalâ-ğulâsı köterildi. Saraynıñ ekinci qatındaki balaban pencereler şemdanlarnen allanğanınen, renkâver kiyimli bu adamlar uzun skemleler ve ölenler üstünden qalqıp, qaytan mıyıqlarını burdı, saqallarını taradı ve üst-başlarını nizamğa çektiler.

– Cenaplar, gubernator zat aliylerine buyurıñız! – dedi apansızdan olarnıñ ögünde peyda olğan şeritli kâtip.

Olar rutbe derecesine boysunıp, eñ ögden tompuz tayaqlı Atay bey Şirinskiyni ve cübbesi tobuqlarına sarqqan müftini yiberdiler. Olarnıñ peşinden İslâm girey Şirinskiy, titulâr keñeşçi Maqsud mırza Şirinskiy, saray keñeşçisi Arginskiy, Seytabla Qaraşayskiy, Centemir mırza ve başqaları kettiler. Özaraları qızğın laqırdığa qapılğan Celâl mırza Kipçakskiy ve Ümer mırza Qaraman aq suyekler sürüsiniñ artından keldiler.

Olar bu acele davetniñ sebebini bilmey ediler. Bağçada subetleşkende bu hususta fikir alışıp-berişseler de, muayyen bir neticege kelip olamadılar. "Kene alım meselesidir, – dep tüşündi olardan bir çoqları. – Topraqlarğa, aşlıqlarğa, ayvanlarğa kötere alım qoydılar, endi azbarlardaki itler, tavuqlar, ördekler içün de tölev alacaqtırlar", dep küldiler.

Olar ekinci qattaki meclisler ve banketler zalına toluşıp, qadife skemlelerge çökkelep oturdılar. Tönültici sıcaq künniñ araretine daa aqşam serinligi qoşulmağan zalnıñ içi pek tınçıq ve avasız kibi edi. Eñ arttaki skemlege çökken Celâl mırza qalın kevdesini köterip, pencereni açacaq olsa da, torsayıp oturğan Atay bey Şirinskiy şıtırdı eşitilgeninen, topuzlı tayağını köterip, ses-soluq kesilmesini talap etti.

Niayet, zalnıñ artındaki saçaqlı qadife perde qıbırdanıp, onıñ artından gubernator çıqtı. Beyler ve mırzalar şemşek tezliginen yerlerinden qalqıp, itiramnen ayaq üstünde qatıp qaldılar. Kökregini orden ve çeşit medallernen bezetken Pestel gubernatorlıq uniformasında edi. Özüniñ sınavcı közlerinen zaldaki cemaatnı süzip çıqqan soñ, bir qaç adım ögge atlap:

– Cenaplar, oturıñız! – dedi ve özü ayaq üstünde qalıp, ciddiy bir tavurnen devam etti. – Padişamıznıñ tayanğıç bağanaları – beyler, mırzalar, çelebiler! Şeriat bekçileri – tarhanlar, qadılar, hatipler, imamlar ve sohtalar! Siziñ tırışuvıñız, ata-dedeleriñizden qalğan urf-adetlerni qoruvıñız, aq padişağa elâl hızmet etüviñiz sayesinde biz bugünde tınçlıqta, sakinlikte, durğunlıqta yaşaymız. Sizlerge Alla Taalânıñ bahş etip bergen keñ-qulan topraqlarında er yıl yüz biñlernen pud özekli boğday-arpa, kerbar yüzüm, al yanaq almalar pişe, sığır ve qoylarıñıznıñ sütü irmaqlar, özenler olıp aqa. Bolluq dünyası! Daa ne kerek? Merametli, alçaqgöñülli, itaatkâr ve yuvaş halqıñız padişanıñ ürmet ve sevgisini qazandı. Qazandı amma, soñki zamanlarda pek yaman haberler kelip başladı. Qarabacaq köylüler qanunlarnı bozıp, Celâl mırza Kipçakskiyniñ ormanını keskenler, Özenbaş hatibiniñ vaquf topraqlarını tutıp alğanlar, Köpürli köy pomeşçigi Memiş Çelebi oğlunıñ adaletli mahkeme tarafından saipligi tiklengen köyüne barıp soqulğanlar. Cenaplar, bu da yetmegeni kibi, şu köyniñ sabıq sakini Alim aydamaq sürgünden qaçıp, kene yollarğa çıqqan...– Zaldakiler, bu sözni eşitkenlerinen, ğafleten inege oturğan adamlar kibi, birden seskenip aldılar, çünki olardan er biri Alimniñ serguzeştleri aqqında pek yaman emiş-demişler eşitken ediler.– Elbet, soldatlıqtan qaçqan, serbestlikke çıqqan!– dep tekrarladı o,– ve şimdi yarım adanıñ şimal betlerinde quzğunlanıp yüre eken. Cenaplar! Sizge rica etem, oña yañğız başındaki başıbozuq, dep baqmañız. Bu yañı isyancı cenübiy Ukrainada endi bayağı aleket qopardı. Yañğız başındaki bu qotur tay bütün cılqını marazlay bilir. Avam halq arasında öylesini dört köznen beklegenler az degildir. Birge onlar, yüzler, biñler qoşulır, ayaqlarıñız astındaki topraqnıñ eşilip-çökip ketkenini duymay qalırsıñız. – Zaldakiler yañı baştan qıbırdaştı ve qulaqlaştılar. – Böyle qozğaluvlar ümmetiñizniñ loyyalligine şek-şübe doğura, halqıñıznı itibardan tüşüre. Bu haberni padişa zat aliyleri eşitip qalsa, itimal, onıñ közünden de çıqarsıñız...

– Yoq, buña yol bermemiz! – dep cekirdi açuvnen ayaqqa atılıp turğan Atay Şirinskiy ve, ne içündir bilmem, topuzlı tayağını başı üstüne köterdi. – Biz qudretli, bölünmez, yeñilmez ve sevimli padişamıznıñ sadıq evlâtlarımız!

– Cemaat, yavaş oluñız! Bu işniñ ciddiyligini añlağan olsañız – yetti. Endi keliñ, şu aydamaqnı tez arada zindanğa taşlamaq çarelerini köreyik. Yaqalanğan soñ kene mında toplanır da, cemaat birliginen oña quvançlı matem fatiasını oqurmız.

Nutqınıñ hatimesinden ğayet memnün olğan gubernator kün boyu birinci kere külümsirep, kresloğa yaslandı.

– Celâl mırza, küskün balalar kibi yañğız başında eñ arttaki skemlege oturğansıñ. Saña ne oldı ya? Aydutlar anbarlarıñı talap, canıñı ağırttılarmı yoqsa?

– Yoq, cenap aliyleri, – dep cevaplandı o.– Men talanğan ahmaqlardan degilim. Zarur olsa, olarnı özüm talarım.

– Ya, Alim aydamaqqa köz batırasıñmı?

– Cenap aliyleri, bu işni maña buyurıñız, men onı şu gecesi yaqalap, boynuna moysa keçirir de, yarın saba tañ maallerinde uzurıñızğa ögüz etip aydap kelirim.

– Celâl mırza, qopayçoralanıp, baş kütme! – dep cekirdi Atay Şirinskiy tekrar yerinden turıp. – Mında gevezelik keçmez. Mesele pek ciddiy. Söz adiy aydamaq aqqında degil de, devletçün telükeli sotsialist aqqında kete. Bunı añlamaq kerek. Gubernator aliyleri, maña mındaki cemaat adından bir qaç fikir aytmaq mümkünmi?

– Buyurıñ!

– Bizler, ulu ve bölünmez padişalığımıznıñ sadıq qulları olğan beyler, mırzalar ve ruhaniyler azret aliyleriniñ davetine cevaben, bugünden başlap...– dep köçti o.

Ortalıqta qaş qaranlığı cayılıp, gubernator sarayında aqsuyeklerniñ muşaveresi devam etken bir vaqıtta, Sevastopolniñ deñiz yalısı soqaqlarında qara burkli atlı bir yigit peyda oldı. Onıñ başında qara qalpaq, ayaqlarında sahtiyan çızmalar bar edi. Yolcu kelişi güzel qurulğan bir-eki qatlı pıçma taş evler ögünden keter eken, esli-başlı bir balıqçıdan İvan Küzmin adına yerli sakinni soraştırdı. Balıqçı oña yolnıñ eñ soñundaki evni kösterdi. Yolcu işmar etilgen yerge barıp yetkeninen, atnıñ başını qayırıp, ufaq bir azbarğa kirdi.

– E-ey, bu evde kim bar? Sizge Alla musafiri buyurdı, – dep bağırdı o attan sekirip tüşer eken.

Dam evçikten kesmentik, çot saqallı ihtiyar bir adam çıqıp, çılpıq közlerini taacipnen yolcuğa tikti.

– Çin qalbli Alla musafiri iseñ, evge buyur qardaşım.

– Şübelenme, qartım, qardaşıñız Pötrden sizge uzaq diyarlardan selâm ketirdim.

Qartnıñ çiçek hastalığından berçlengen çığırıqlı beti bir kereden tegizlengen ve tazergen kibi oldı. Şekli közlerini yolğa taşlap alğan soñ, musafirge teklif etti:

– Haberiñni soñ aytırsıñ, men er itimalğa qarşı... Evge buyur!

Olar qandilnen aydınlatılğan tar odaçıqnıñ içindeki ağaç stol başına keçip oturdılar.

– Hoş keldiñ, qardaşım! Endi aytçı, qardaşımnen qayerlerde körüştiñ? Sağlığı şimdi nasıldır? Boşaycaq olalarmı?

Qart, apansızdan peyda olğan qonaqnıñ siya közlerine, iç bir illesiz tegiz ve mulâyim çeresine, cılmayıp turğan qabarıq dudaqlarına baqıp qaldı.

– Qararnen bundan bir buçuq yıl evelsi onıñnen Bender qalesinde sağlıqlaşqan edik. O vaqıtları sağlığı bir yoruq edi.

– Adresimni onıñ özü berdimi?

– Elbet, özü berdi. Selâmınen birlikte, sizge kelâmını da aytmaqnı rica etti: onıñ surgünlik müddetine eki yıl daa qoşqanlar...

– Ya o da ne içün?!– dep abdıradı qart.

– "Tilim taydı", dey Pötr. Padişanıñ nizam-tertiplerini inat eşekniñ qılığına oşatqan.

– Onıñ tilçiginden aylanayım, qarağa beyaz degen adam degildir. Şunıñ içün de onı ofitserlikten soldatqa çevirip, Bender qalesine sürdiler, maña ise Peterburgda yaşamaqnı yasaq ettiler. Sen, qardaşım, ne günâh işlediñ?

– Günâh işlegen olsam ıncınmaz edim, qartım, Böten qabaat yüklediler. Olar içün endi kerçekten "günâhkâr" olıp, zaya çekilgen cezalarnıñ intiqamını alıp başladım.

Qartnıñ çeresindeki quvanç çizgileri yazılıp, betindeki çığırıqlar biraz daa qoyurğan kibi oldılar.

– Soraması ayıp olmasın, qardaşım, o yezitlerden nasıl qurtuldıñ? Özleri boşadılarmı?

– Bekle tavuğım, yazda boğday, qışta tarı aşarsıñ, – dedi yolcu kinayenen. – Böyle şey olarnıñ aqıllarına bile kelmedi. Bender qalesinden Kişinöv garnizonına askerlikke avuştırğan soñ, andan qaçtım.

– Meraqlanğanıma qulaq asma, qardaşım, saña bir sualim daa bar. Endi ne yapacaqsın? Özüñ bilesiñ, yaşamaq içün aşamaq kerek.

– Aq keremdir, inşalla aç qalmam. Ant-yemin ettim, qartım, bay adamlarnıñ moysasına iç bir vaqıt yekilmeycegim.

– Aysa, ne yapacaqsıñ?

– Ömürimniñ soñunace barlılardan alıp, yoqsullarğa öleştirecegim.

– Hucur felsefe! Birine, beşine, on beşine üleştirdiñ, ya açlıqta-yoqsullıqta çırpınğan on millionlarnen faqır-fuqare ne yapacaq?

– Olarğa aq keremdir. Noğaylıqta men halqnıñ özüni ayaqlandırmaq istegen edim. Bir qaç köyde baylarnıñ qaraltılarını yaqtılar, topraqlarını, ahırlarındaki aşlıqlarnı tutıp aldılar. Az qaldı dört-beş köy toplanıp, isyan köterecek ediler...

– Soñ? – dep sabırsızlandı qart.

– Soñu suvudılar. Zabitler özleriniñ casuslarını, atlanğan başkeserlerini peşime qoydılar. O yerlerden lâçare zuvmaq kerek oldı, mında, kör-cail, dindar mutasipler diyarına keldim. Şeriatta yazılğanları, ruhaniylerniñ aytqanları olar içün muqarrar qanun olıp qalğan. Kün yarığında qan-ter tökip, aqşamları balaları aç-zelin yatsalar da, ayaqları astındaki topraq olarnıñki olğanını añlamaq istemeyler.

– Yuqlaylar, desene!

– Yoq, yuqlamaylar, yüreklerinde adaletsizliklerge qarşı kin-açuv tolıp-taşsa da, er alda zalımlarnıñ esaretinde çekişip, ahretlerini bekleyler, anda er şey faqır-fuqareniñki olacaq emiş. Bar da, añlat olarğa! Bunı körip, men barlılardan tutıp almaq ve barsızlarğa bermek qararına keldim. İtimal, soñundan belki özleri de böyle yaparlar, Sen, qartım, buña ne deysiñ?

Qart indemedi. Qaşlarını çatıp, çeresini ciddiyleştirip, bayağı vaqıt başını töben alıp oturğan soñ, iç bir şey aytmadan, qapıdan çıqtı.

Qalpaqlı yigit bir qaç kürsüden, balaban komoddan ve ağaç setten ibaret olğan odanı seyir eter eken, közleri köşedeki qandil ögündeki ikonoğa, haç şekilinde mıhlanğan süretke – İsa Peyğamberniñ mazun nazarına kelip toqtaldı. Bu közler, kimdendir, imdat sorağan kibi baqmaqta ediler.

– Hucur şey, ya onıñ da ne suçı bar eken? Yoqsa Peyğamber degil de, başqa bir adammı? – dedi o öz-özüne. – Kim de olsa o da yaşamaq içün yaratılğan! Aceba börülerniñ qozularnı boğması bitermi eken?..

Qart özüniñ qartiyinen qaytıp kirdi. Ellerindeki balıq tavasını, loqmalanğan kömeç tabağını, dört köşe ştofnı stol üstüne qoyğan soñ, İvan qart çılpıq közlerinen qarısına işaret etip:

– Qonaq bikesi Matröna Küzmina degenleri mına bu civan qızdır! – dep külümsiredi o.– İsteseñ, anañ yerine kör. – Qalpaqlı yigit siya közlerini qartiyge köterip, başını itiramnen egip aldı. – Demek, evimizniñ sakinleri İvan ve Matrönadan ibarettir. Ya seniñ adıñ?

– Alim! Köpürli köylü Alim Azamat oğlu!

Qart nelernidir hatırlaycaq olıp çekişti. Soñ:

– Saqal yulqucı! Memiş baynıñ saqalını... dep, gürültili davuşınen qaqıldap küldi. – Eşitken edim. Seniñ yapqanlarıñnı bizim deñizciler serguzeşt etip aytıp yüreler. Cesür ve em de pek quvetli ekensiñ, qardaşım. Balıqçı Osman aqay Memiş baynen küreşkeniñni aytacaq olsa, külmekten içeklerimiz üzüle... Yoldan keldiñ, qardaşım, açıqqandırsıñ, mına bunı tut da, soñ qızartılğan balıqqa buyurırsıñ. Qızılçıq ve accı alma raqısı, "Smirnovskiy"den artta qalmay.– Küzmin kiramet meşrebeçiklerden birini onıñ ögüne sürdi.– Qardaşımdan ketirgen haberiñ içün!

Alim elindeki savutnı olarnen çoquştırsa da, ağızına ketirmedi.

– Ne tövbeñ barmı yoqsa?

– Alışmadım, İvan emce. Aqılımnın er zaman ayınıq olmasını isteyim.

– Olmasa, balıqqa buyur, Qara deñizniñ eñ lezetli stavrida balığı!

Olar indemeden, lâkin büyük bir iştianen aşadılar. Küzmin ağızını-saqalını yağbeznen sürtken soñ, daa demi bölüngen lafnı hatırlap:

– Felsefeñni añlap olamadım, qardaşım, – dedi. – Birinden alıp, ekincisine berecek olasıñ, adıñ-yolıñ aydamaq olıp qalmazmı?

– Olğanda ne? Men özüme degil, faqırlardan tutılıp alınğan ya da olarnıñ emeklerinen yaratılğan mallarnı özlerine qaytaracağım. Zan etsem, ibretli misal tez darqalır. Tama-tama göl olur degenleri kibi, künü kelir, bütün köylüler ellerine qazma-küreklerini alıp, isyan köterirler...

– Tiliñe bal, qardaşım, lâkin öyle olurmı eken? Başta bir bu işniñ zarurlığını olarğa biñ bir kere añlatmaq, añlarına ve yüreklerine siñirmek kerek. Em bir özüñ degil.

– Onı da yapıp baqtım, çul tutmadı...

– Böyle pıtraqlı işte sabır kerek.

– Kene "sabır" eken! – dedi demiden berli indemey oturğan Matröna qartiy. – Tatlı canıñnı maña ber, dep qırtlağıña yapışsalar, sabırnı qaydan alırsıñ? Keçenlerde deljannen Simferopolge bazarğa barğanda ayaq üstü Mitrofanlarğa kirip çıqayım dedim. Baqsam, zavallı Aleksandra kiyiz üstüne serilip yatqan, başındaki çal saçlarnı elinen yulqup, ökür-ökür ağlay.

– Anavı merum Mitrofannıñ qarısımı? Baq oña, aqayınıñ şeit ketkenine o qadar yıl olsa da, zavallı kene ağlay desene?

– Aqayına degil, qızına ağlay, toyları olacaq eken.

– Tiliñ artındaki lafnı ayt, toy degen şeyge ağlağan ahmaq olurmı?

– Sebebi şunda eken: men barğan künniñ sabasında anavı qart zampara Stefanaki kelip, nişannı bozğan, Mitrofannıñ biñ ruble borcu yerine, onıñ Lizasını özüne peylegen. On altı yaşındaki civan qıznı! Yañılmasam, yarın, salı künü onı kilsege alıp baracaq eken...

– Matröna yenge, şu pezevenkniñ evi Simferopolde qayerdedir?

Alim Stefanakiniñ ve Mitrofannıñ yaşağan evlerini soraştırıp bilgen soñ, ayaqqa turdı.

– Lezetli yemegiñiz içün kiseñizge biñ bereket tüşsin, ürmetli qartlarım. Maña ketmek kerek.

Küzminler de köterildiler.

– Sen, qardaşım, bugün aqşam eyisi bizde qal. Yollar pek havflı.

– Talanğan adamnı talamaylar, qartiyim.

– Atıñnı, egeriñni tutıp alırlar. Aşıqma, saba ola-hayır ola.

– Şimdi meni dört közlep araştıralar. Yarıqqa qalıp, başıñızğa şek-şübe tüşürmek istemeyim.

– Oğulçığım, bu gecelernen başçığıñnı qaysı bir taşqa tayap yatırsıñ? Tüf-tüf-tüf...

– Qartiyim, gece quşları kendilerine puf yastıqlı qonaq araştırmaylar, – dedi qartiyniñ acınğanına tesirlengen Alim, – yollarında rastkelgen pıtaqlarğa, saçaqlarğa bacaqlarından asıla da, tatlı yuqularğa dalalar. Maña da bir endek tapılır ebet.

Küzmin Alimniñ esmeri çereli dülber qıyafetini közlerinde siñirmek ister kibi, onıñ tegiz biçimli endamını baştan-ayaq süzip çıqtı.

– Oğlum, yap-yaş canıña muqayt ol! Ömür degenleri insanğa bir kere berile, onı tevekkel ğayıp etme. Men mına şimdi...– Qartnıñ aşhanege çıqmasınen, qızıl peştimalğa sarılı salmaqlı bir eşyanen qaytıp kelmesi bir oldı. – Altıpat! Bunı, er itimalğa qarşı, yanıñda taşı. Belki, kerek olur.

Alim balaban altıpatnı bel bavına qıstırıp, qurşun qutusını cebine soqtı.

– Kene biñ bir teşekkür, qartlarım. Askerlik tüfegimni noğaylıqta qaldırğan edim. Men bunı atmaq içün degil, qorquzmaq içün alam...

– Kerek olsa, atıp da öldürirsiñ...–dedi Küzmin iddetlenip. – İnsanlar arasında hınzırlar da bar.

– Yoq, yoq, qan tökmem! – dedi qapıdan çıqqan Alim.

Qartnen qartiy taraçıq pencereden azbarğa baqıp qaldılar. Atlanğan Alim yügenlerni eline alğanınen, sabırsızlıqtan töñülgen qaşqa ayğır tuyaqlarını tapırdatıp, corğalap çapıp ketti...

Noyabrniñ soñki künleri edi. Aylançıqlı şeer soqaqlarından keçip, taş yolğa çıqtım degen arada, demiden berli yağayım dep turğan sıtıq kök qubbesinden qar yapalaqlap başladı. Yarım saat keçmeden, çevre etraf aq çarşafqa örtündi, ortalıq aydınlaşqanday oldı.

At tınış almadan, pertavlap çapmaqta edi. Yol kenarlarındaki evler, ufaq-tüfek köyler qar örtüsi tübünde qaldılar. At tapırdısına birden orman içinden atılıp çıqqan qara börü, qığılçımday balqıldağan közlerini tikip, atlınıñ peşinden baqıp qaldı.

Alim Simferopolge daa tañ atmağan maallerde kirip, ayğırnıñ başını Kantar soqağına qayırdı ve anda eki qatlı evniñ azbarında toqtaldı. İç bir türlü yaşayış alâmeti sezilmegen bu taş binanıñ tek ekinci qatındaki pencerede yarıq seçilmekte edi.

Alim bürküniñ omuzlarındaki qarnı silkip, merdivenlerden yuqarı köterildi. Yavaştan qapını qaqtı. İçeriden ürkük bir davuş eşitildi:

– Kim anda? Genceleri qabul etmeyim, saba kelirsiñ.

– Konstantin Stefanaki emce! Yarın saba men yolcuyım. Kefede bizni gemi bekley. Bala-çağamnen qarşığa icret etem. Bir daa körüşmeycekmiz. Borcımnı ödemesem, günâhım peşimden izleycek. Yalvaram sizge, menden borc paralarını alıñ.

Qapı açılıp, anda Stefanakiniñ çıbalğan aq saçlı başı peyda olıp:

– Vaqıtsız keldiñ, qardaşım...– dep yetiştirgence, altıpatını onıñ mañlayına tayağan "borclı":

– Men Alimim! Deral keri burul! – dep, onı köküsinden itedi.

Apansız qonaqtan ötü patlayyazğan ev saibiniñ elindeki çırağı yerge tüşip, içerisi zift qaranlıq kesildi.

– Yaq çıraqnı, saña sözüm bar!

Stefanaki qaydandır sernik tapıp, qaltıravuq ellerinen çıraqnı aydınlattı. Onıñ çeñgeleri çıqqan ve bürtükleşken betinde bir telçik qıl bile yoq edi. Canlı olğanını oyuqları içinden qorqu telâşınen Alimge tikilip qalğan nursuz közleri bildire ediler.

– Evlenecek olasıñmı?

– Qısmet olsa, yarın aqşam...

– Eki ayağınen mezar çuqurına atlağan qart adamğa qadın nege kerek oldı?

– Can... Can degen şey ölgence çiftleşmek arzusınen yaşay.

– Canıñ çıqsın, canlı ceset! Ya o Mariya degen qıznıñ özü kibi yap-yaş nişanlısı bar da?

– Olsa ne olğan? – dedi Stefanaki az buçuq özüne kelip. – Cebine süme tüşken nişanlı adammı o? Men o qıznı babasınıñ borcu yerine satın aldım. Mına, qarz vekseli! Qız menimki – veksel olarnıñki. Olardaki toy cöremesini de men çekecem.

Alim Stefanakiniñ elindeki kâğıtnı qap-qaç etip, onı çıraqqa ketirdi.

– Sen ne yapasıñ şu, biñ kümüşlik kâğıtnı...

– Mına, biñ kümüşlik paranıñ külüni al da, maña biñ kümüş peşin para qaytar!

– Ya o da ne içün eken?! Mına şimdi, şu arası polisge...

– Aram canıñdan bezmegen olsañ, yeriñden qıbırdanma! Tez ol, paralarnı say: bir, eki... Maña üç dedirme!

Stefanaki başına doğrultılğan altıpattan közlerini almadan, keri çekildi.

– Davran, deyim saña! Yoqsa, qız istegen canıñ o bir dünyağa uçmasını isteysiñmi? Qana, üç derim de...

Stefanaki divandaki puf yastıqlar tübüne qolunı daldırıp, andan daa çırışları ketmegen bir deste kâğıt aqça çıqardı.

– Mına, biñ kümüş... Yalvaram saña, tek canıma toqunma.

– Bugünden soñ sen de Mitrofannıñ qızına toqunma! Borc tölendi – kvit oldıñız. Busı da toy cöremesi, özüñ işandırğansıñ. Unutma, toyğa bahşış alıp bar. Seni merametli ve şefktatlı bir qart dep bellesinler. – Alim qapığa doğrulayatqanda, tekrar qonaqbayğa çevirildi.– Aqılıñda tut, meni zabitlerge çaqsañ, azrail olıp qaytıp kelir de... Azrailniñ kim olğanını bilesiñmi?

– Bilem...– dedi o köm-kök dudaqlarını zornen oynatıp.

Alim atqa mingeninen, onıñ başını o yaq-bu yaq burğalap, azbardaki qarda corğalattı. Tuyaq izlerini coymaq istegendir. Soñ, qamçısını avada sızğırtıp, biri-birine quraştırılğan dam evçikler arasında közden ğayıp oldı. Aradan eki-üç daqqa keçmeden, at şu Kantar soqağınıñ yuqarı başında peyda olıp, atlı adam Stefanakiniñ dam evçigine kirdi. Lâkin anda çoq eglenmedi, çünki ortalıqnıñ qaranlıq perdesi yavaş-yavaş tartılıg, avlaqlarda ufuq ağarıp başlağan edi. Maallede biri-biriniñ artından demirci tükânlarınıñ bacaları tütedi, tezyalarnıñ tonquldısı eşitildi.

Alim ayğırnı yügenlerinden cetip, soqaqnıñ soñundan başlağan çöl meydanlığına kirdi. Anda yüzlernen baş – cemaat cılqısı otlamaqta edi. Tırşavlanğan atını olarğa qoşıp, özü Qayabaş betke adımladı. Anda onlarnen ucsız-bucaqsız qobalar bar.

Konstantin Stefanaki "azrailniñ" qaytıp kelmesinden qorqıp, oturğan yerinden daa bayağı vaqıt teprenmedi, közlerini qapıdan almadı, ölüm degen şeyniñ tesadüfligi ve ahmaqlığı aqqında oylandı. Elbet, şu aydut erif elindeki demirniñ tapancasını basqan olsa, onıñ yekâne canı endi sırat köpüri üstünde olur edi. Musulmanlar aytqanı şu deşet köpür qıldan ince, qılıçtan keskin emiş. Bar da, keç andan! Şükürler olsun, ölüm sınavından qolay qurtuldım. Eki biñ... Martaval! Em tek qurtulmaq degil, zornen olsa da, sevap da qazandı. İtimal, bir kün ola anavı köpürden keçmege bunıñ faydası olur...

Tınçlığı bozulğan qart böyle tüşüncelerge qapılıp, dubaranıñ qaytavlamaması içün katolik kilsesine odır-budır adaycaq olıp baş yorğan arada, pencerege urğan kündüz yarığı onı bu meramdan vazgeçtirdi. Qapı artından sütçi qadınnıñ sesi eşitilgen soñ, tekmil özüne kelip, yerinden turdı, qapını barıp açtı.

– Konstantin emce, bugünki toy-dügüniñiz hayırlı olsun! – dedi yaş kelinçek ruşen bir davuşnen. – Erte-yarıq qave içmek isterler dep, sabaleyin sizge bir bardaq çiy qaymaq ketirdim, – dedi, lâkin şorbacınıñ betine köterilip baqqanınen, birden abdırap aldı. – Vay, canım-közüm Konstantin emce, sizge ne oldı? Ağarğan-morarğan da, tek kölgeñiz qalğan. Vallai, canlı ceset deseñ de olacaq. Yoqsa yuquñızda basılıp, tüşüñizde ölgeniñizni kördiñizmi? Vay-vay-vay! Özü de toy künü... Yahşı alâmet degil. Irımcı dervişni çağırayımmı?

– Tövbe de, caris qadın, dünyada canlı ceset degen şey olmay. Men tüşümde degil, esimde kerçekten basıldım. Elli kapik qazanmaq isteseñ, şu saat maña polisnı çağırıp kel. Konstantin aqaynıñ evini Alim aydamaq basqan de.

– Alim?!

– Yolda yayğara çıqarma, qayda barıp kelgeniñni iç kimse duymasın. Başqa soqaqlardan aylanıp ket. Qana, cöne!

– Ya savutlarımdaki süt ne olacaq? Kesilir...

– Kesilse, zamet aqqı otuz kapik daa qoşarmız. Tez ol!

Polis idaresinde apansızdan aleket qoptı. İdare nevbetçisi alevlenip kelgen lafazan qadınnıñ aytqanlarına çoq işanmasa da, "Alim aydamaq" sözüni eşitkeninen, azbar qaravulını aman idare başına çaptırdı. O ise Alimniñ Simferopolde peyda olğanını añlap, omuzlarındaki kitelini iliklemeden, idarege çapıp keldi. Lâkin anda bütün odalar bom-boş edi. Daa tünevin gubernatornıñ emirinen bütün politsaylar ve jandarmlar, ellerine silâ tutmağa yarağan gizli hızmet hadimleri Or qapısına aydalğan ve bugün özü de anda ketecek edi.

– İşniñ asılı ögrenilgence, bu apaqaynı ahırda kilitlep tut. Ordaki aydutnıñ birden guberniya paytahtına kelip çıqması mende şübe doğura, – dedi o nevbetçige. – Şimdi onıñ aleyine de, leyine de çoq şeyler aytalar. Şeerdeki bütün adamlarımıznı mında çağırt, er itimalğa qarşı bu haberni gubernatornıñ kâtibine bildir. Men cinayet işlengen yerge ketem.

Şaşmalap qalğan sütçi qadın ağızını açıp itirazını bildirecekte, polismeyster qaldırımlar ögüne kelip toqtalğan talekege minip, cönep ketti.

– Vay, anayçığım, yaqalanmağan aydut yerine meni qapatacaq ekenler, – dedi qadın nevbetçige açuvlanıp. – Almaysıñızmı siz! Evde meni emçek balam bekley. Sabiyçigim vayıldap, közyaş tökip ağlaydır...

Nevbetçi polis minber şekilindeki keniş stol artından çıqıp, onıñ qoltuğından qapışlap tuttı:

– Aşıqma, yımşaçığım, anda canıñ sıqılmaz. Qaranlıq deseñ, qandil yaqarım, daa olmağanda özüm kirip çıqarım... Tavandaki boynuzlı biylerni, divarlardaki böcek rotalarınıñ talimini seyir etersiñ, – dep, binanıñ astındaki ahırğa alıp ketti.

Quşluq maallerinece polis idaresiniñ azbarı adamğa tolıp-taştı. Bu haberni emiş-demiş yolunen eşitip qalğan zengin kiyimli ve ğayet eyecanlı tuccarlar, bazirgânlar, esnafhane ve tükân saipleri ep toplanmaqta ediler. Olar arasında eñ cenkâver körümlisi Celâl mırza Kipçakskiy edi. Sırtına çift ağızlı tüfegini, beline eski zamanlardan qalğan kemer dal qılıçını, kümüş başlı qamasını, elinde balaban tapancasını salındırıp tutqan ve qıyafet tavurınca cüyrük ayğırlarğa beñzegen bu mırza, büyük komandarmlar forsasınen adamlar arasında sert adımlarnen dolanıp yüre ve olarnıñ ağızından "Alim" sözüni eşitken sayın, mısqıl mezeginen külümsirey edi.

Niayet, polismeyster qaytıp keldi. Toplanğan adamlarnı közden keçirgen arada, onıñ aldına Celâl mırza atılıp çıqtı:

– Cenap azretleri, emiriñizni bekleymiz!

– Sen daa sağsıñmı? Alim adını eşitip, ötüñ patlamadımı? Bazirgân Konstantin Stefanaki soñki nefesini alıp bermekte. Eger böyle ketecek olsa...

Onıñ laqırdısını apansızdan peyda olğan acele işler ofitseri böldi:

– Gubernator aliyleriniñ uzurına buyurmañız, emir etildi...

Alim aqqındaki laqırdılar bir qaç kün içinde yarım adanıñ eñ sağır köşelerine bile barıp yetti. Olarda Alim zalımlardan alıp, yoqsullarğa bergen pek merametli ve aynı vaqıtta qorqu bilmez, tegin turmaz baba yigiti olaraq tasvirlene edi... Caferberdi köyünde şu ortalıqtaki beş çift köyniñ başı Murtaza bey yaşay eken. Padişanıñ emirini eşitkeninen, çevre etraftaki bütün baş yollarğa köylülerden yüz elli qaravul qoyıp, padişa kibi özü de yañı bir emir bergen:

– Eger Alimni yaqalap, beş kün içinde elime teslim etmeseñiz, sizlerni padişa duşmanları sayıp, ayaqlarıñıznı zıncırnen tırşavlar da, epiñizni Sibirge aydatırım, degen.

O vaqıtlarda Alim Keriç boylarında eken. Gecelerden birinde Caferberdi köyünde peyda olıp, qapı ögündeki qartiyçikten bir meşrebe suv soray.

– Afiyetler olsun, oğulçığım! – dey qartiy oña. – Daa ketireyimmi?

– Ölüleriñniñ canına tiysin, merametli qartiyçigim. Sizge bir ricam bar: Alla musafirine ruhset etiñ, bu aqşam eviñizde qonayım. Ayaz avada geceleyin yol içinde qaldım.

Qartiy razı ola amma, sabasına turıp, musafirge bir cezve qave pişireyim dese, ne körsin, qonağı ocaq başında bir kümüş altın aqça qaldırıp, özü yoq olıp ketken.

Qartiy bu parağa pek yaman quvanğan. Aman ev-evden dolanıp, altınnı qomşularına köstergen. Köstergen amma, bu haber soñ-soñu basqanğa barıp yetken.

– Qana, olğanı kibi ayt, bu aqçanı sen qaydan aldıñ? Kökten tüşmegendir, ebet, – dep sertiygen basqan.

– Qaydan alayım, aqşam mende atlı bir yigit geceledi, o taşlap ketse kerek...

– Öylemi? – dey ateşteki qor kibi bir kereden qıp-qızıl kesilgen tombul yanaqlı bey altınnı kisesine salıp ve onbaşığa şu saat cemaatnı cami meydanına çağırmasını emir ete.

Basqannıñ özü, köy mollası ve mazin yüksek topraq uyurımına çıqalar, mağazdaki qapavlı qartiyni de anda süyrep ketireler.

– Mına, bu qart obur padişa caniysi Alim aydamaqnı öz evinde gizlep tutqan, – dey basqan. – Aytıñız, mollaqam, aq padişağa hiyanetlik işlegen mahlüqqa şeriat mücibi nasıl bir cezalar vaciptir?

– Mümin musulman ümmetine mensüp zat dinge ve padişağa hainlik işledigi taqdirde belinece topraqqa kömülip, bütün cemaat şu melunnıñ betine tükürip çıqqan soñ, taşnen şıbalanıp, öldürilmesi muqaddes, vacip ve sevap bir şeydir, – dey molla. – Eger bunı yapmasaq, fani dünyada Alla Taalâ azretleriniñ hışımına oğrarmız, ahrette epimiz ceennem ateşlerinde yanarmız.

– Cemaat! Ceennem ateşlerinde yanıp, kebap olmaq isteysiñizmi? – dep qıçıra basqan. – İstemeseñiz, aqılda tutıñ: bugün perşembe künüdir! Bir aftadan soñ, yani ögümizdeki perşembe künü dört bir yaq köylerniñ sakinleri "Batsa-çıqmaz sazlığına toplanıp, anda mına bu cadını cezalaycaqmız. Bu dünyadaki soñki yedi kününi öz evinde azap çekip keçirsin! Oña aş-suv berilmesin, qapısından baqılmasın...

Cemaat indemeden evlerine dağılışa. Qartiy deseñ yedi kün-yedi gecesini, başındaki çal saçlarını yulqup keçire. Niayet, matem künü kelip yete. Şu künniñ sabasında evniñ ögünde qara cabuvlı bir delcan toqtalıp, andan basqan beyniñ başkeserleri tüşeler. Teni ipranıp, tek canı qalğan qartiyni "Batsa-çıqmaz"ğa ketirgen soñ, deljannen kelgen mazallı başkeserler oña sazlıqta çuqur qazalar. Qazalar amma, endi cemaat toplandı, ceza başlaycaq degende, at patlatıp, şu yerde apansızdan Alimniñ özü peyda ola. Albu ise, yaramazlar arasında yahşıları da ola eken. Kimdir, oña bunı haber etken.

– Selâm aleyküm, cemaat! Eyiligiñiz hayırlı olsun! – dey Alim bir şeyden haberi olmağan adamday bağırıp.

– Eyiligimiz yoq, cenazemiz bar, – dey basqan atlınıñ ögüne çıqıp. – Kögetler içinde serilip yatqan anavı mezar qaçağını taşnen şıbalap öldürecekmiz.

– Ya o qartiy sizge ne yamanlıq işledi?

– Aq padişanıñ ve halqnıñ has duşmanı Alim aydamaqnı öz evinde gizlep tuttı, biz ise gece-kündüz qan-terge pişip, şu hainni yol-ızlardan qıdırıp çekişemiz.

– Kimni?

– Ayttım da, Alimni!

– Men Alimim! – dey yigit atını basqan üstüne aydaştırıp. – Tut baqayım! Men de seni qıdırıp keldim. Endi tapıştıq. Qana, qartiyge qazdırğan çuqurıña özüñ tüş!

– Etme-eyleme, qardaşım, bu qartiy seniñ tuvğanıñ olğanını bilmedim, – dey buz-buzlağan basqan. – Bugünden ötede onıñ aşını-suvunı, bütün keçinişini öz boynuma alırım.

– Qartiy menim tuvğanım degildir. Lâkin bilip qal, milletine baqmadan, bütün yoqsullar menim qan-qardaşlarımdır. Qana, tez ol, günâhsız bu çalbaşqa qazılğan çuqurğa deral özüñ tüş! Bir, eki... Maña tapancanı bastırma, aram canıñ quzğun olıp, şu saat köklerge uçar, – dep Alim altıpatını onıñ başına doğrulta.

Basqan ne yapsın, yerge egilip, yavaş-yavaş çuqurğa tüşe.

– Mollaqam, eliñdeki Qurannı oña tuttır. Beyiñiz Quran öpip, ant-yemin etecek. Qana, tekrarla: qartiyge bir kümüş yerine yüz kümüş altın aqça qaytaracañ!

– Qaytaracam...– dey çuqur içinde qaltırap turğan basqan Qurannı öpip.

– Onı ölgence et-yağnen besleyceñ!

– Besleycem...

– Köylülerniñ beş yıllıq borclarını olarğa elâl eteceñ!

– E-e... Elâl olsun...

Alim quvançnen mış-mışlaşmaqta olğan köylülerge aylana:

– Cemaat! Bu çuqur şimdilik açıq qalsın. Eger bu pezevenk meni çaqacaq, sizlerge qılınacaq olsa, kene mında kelip, onı öz ellerimnen tip-tiri şu çuqurğa kömerim, eşittiñmi, cellât mumtaz?

– Eşittim...

Alim düldüliniñ başını qayırıp, elindeki qamçısını sızğırtqanınen, at eki ayağı üstüne tiklenip, kişnep-kişnep ala da, onı uzaq dağlarğa alıp qaça.

...Künlerden bir kün Alim poçta beklegende, yolda apansızdan bir deljan peyda ola.

– Men Alimim! – dep bağıra o ve atınen deljannıñ ögüne atılıp çıqa. – Qalın qursaq efendiler, arabadan tüşiñ, cepleriñizni menim ögümde boşatıñ!

Böyle dey amma, bazirgânlarnıñ yanında Deli Üseinniñ oğlu da bar eken. Babasından çoq aqıllı olmağan bu qaravul erif av tüfegini pat-pat etip patlata da, em atnı öldüre, em de Alimni ayağından yaralay. Attan yuvarlanğan Alim ayt-uyt etip yetiştirgence, delcannı endi tapsañ al!

Bunı men qartababamdan eşittim. O vaqıtları qartbabam Bağça-Elide İsmail mırzanıñ bağça qaravulı edi.

Alim atnıñ egerini sırtına urıp, doğru qartbabamnıñ çalaşına kele.

– Ümer ağa, köyge barıp, tabib Acı-Murat aqayğa aytıñ, menim ayağımdaki saçmalarnı kelip çıqarsın, – dey.

Acı-Murat pek metinli tabibdir. Qarısına şu saat bir sağan tataraşı pişirtip, çalaşqa kelip yetken. Onıñ ayağını temizlep, beznen sarıp, sağandaki aştan birlikte Bismillâ etken soñ, aralarında laf başlağan.

– Bizde seniñ kibi elli-altmış yigit tapılsa, cemaatnı toplar da, bütün bey-mırzalarnı endi çoqtan Qara deñizge taşlar edik, – dey Acı-Murat aqay.

– Öylemi eken! – dep şübelengen qartbabam. – Alim çalaşqa kelmezden aldın mırzanıñ otuzğa yaqın çırıl-çıplaq ırğatı onı mında bekley ediler. İsmail mırza Alimni yaqalamaqnı ve el-ayağını bağlap, uzurına alıp barmalarını olarğa buyurğan.

– Yazıq, olarnen körüşmek qısmet olmadı, – degen Alim. – Aytçıñız qartım, şimdi olar qayerde işleyler?

– Mırzanıñ özen bağçasında alma cıyalar.

Alim İsmail mırzanıñ çalaş ögünde otlağan cüyrügini egerley de, babam seni, ırğatlarnı barıp tapa.

– Siz, arqañızdan yedi teriñizni sıdırğan mırzalarnıñ duşmanını yaqalaycaq ola ekensiiiz. Sizni zametke qoymayım, dep, mına özüm keldim. Men Alimim! – dey o.

Irğatlardan eñ eslisi ayta:

– Oğlum, biz kör-cail adamlarmız. Mırza yaqalañ dep buyursa da, meramımız seni tutmaq degil, bir kere olsa da, seni körmek edi. Sağ ol, özüñ kelip köründiñ. Bütün cemaatnıñ tilinde tespi oldıñ, oğlum. Aferin saña, yoqsullar arslanı!

– Söyle, qartım, ne zoruñız bar?

– Zorumız pek çoq, oğlum. Yaz ayları koy-eçkilerimizni özen yalılarında otlata edik. Mırzanıñ oğlu onı yasaq etti. Ana, toğayda at çaptırıp oynağan delidon erif onıñ oğludır. Qoy kördimi, boğazına pıçaq çekip, etini börüboğarlarına aşata.

– Onı adam etmekni maña qaldırıñ, – dey Alim, – eki ayaqlı börülerni de köteknen elge alıştıralar. Bunı özüñiz de körüñ! – degeninen, atını yorğalatıp, ekinci atlığa barıp yetken, onı qulağından tartıp, avağa kötergen, soñ, toban çuvalı kibi, yerge avdarıp yıqqan. Demir başlı tobulğısınen onı çoçqa kibi vayıldatıp, çobanlarnıñ yanına süyrep ketirgen ve ondan söz alğan:

– İt oğlu it, meni körgeniñni, başıña kelgen bu masharalıqnı iç kimsege aytmaycağıñ içün ırğatlarnıñ ögünde ant-yemin et!

– Ant-yemin etem, Alim ağaçığım, sizni korgenimni babamdan da gizli tutarım, özen yalısındaki otlaqlarnı köydeşlerime bedava berem...

– Aqılıñda tut, sütlü ağız, bir daa ırğatlarğa toqunacaq olsañ, seni şu özenniñ bılançıq suvlarında boğarım...

Em, aqiqaten, şu künden soñ İsmail mırzanıñ oğlu babasına ağızını bile açmağan, sanarsıñ, zalım oğlan degil de, indemez qozuğa çevirilgen. Çevirilgen amma, şu vaqianıñ ekinci künü qartbabamnı da, Acı-Murat aqaynı da bastırıqqa taşladılar. Apshaneden daa tünevin çıqtılar. Bugün saba Ümer qartbabama silâğa barğan edim. Bu aqiqatnı onıñ özünden eşittim.

...Aytqanlarına köre, künlerden birinde Alim Bağçasaray bazarına barıp tüşe ve polisler onı qoqlanıp alğance, andaki tuccarlardan bir çanta para yaqalap, şu aqşamı da Qarasuvbazarğa kelip çıqa. Anda, kün evelden belgilengen tınç bir yerde, dostu Üseinnen körüşe. Anasınıñ, emcesiniñ, kadâlarınıñ selâmetliklerini soraştırıp bilgen soñ:

– Dostum, bu çantanı al da, onıñ içindeki paralarnı bu keresinde eñ faqır şegirdlerge ve qalafalarğa üleştir, – dey. – Anama ayt, qısmet olsa, yaqında körüşirmiz. Menim içün yanıp-küymesin...

Alim tegin turmaz bir adam eken. Şunın ekinci künü közlerinece tüşken saçaqlı qalpağını kiygen Alim Simferopol bazarındaki kebabçılar sırasında peyda olğan.

– Ağam, cebimde bir şa para qalmadı, borcğa eki kebap berip olursıñmı? – dey.

– Tavağa buyur, qardaşım, toyğance aşa, saña can-qurban, – degen onıñ Alim olğanını sezgen kebabçı...

Yarım adada çeşit milletlerniñ tilinde tespi olğan bu serguzeştler aqqındaki laqırdılar bazı bir allarda şeñ ve coşqun, mısqıl ve mezekli rivayetlerge çevirile ediler.

– Aqaylar! Bizim köyde olıp keçken adiseni eşittiñizmi?

– O da nasıl şeydir?

– Bundan eki afta evelsi, cuma namazından soñki maallerde, bizim Bektemir dedeniñ evi ögündeki kultyopede toplanğan edik. Baqsaq, taş yoldan çıqqan eki atlı taleke bizim Merdimşa köyüne doğruldı. Atlardaki çañ davuşları bizge kelip yetti degende, köyümizdeki bütün itler avuldap-vayıldap, arabağa doğru alıp çaptılar.

Meger atlar pek qorqaq ekenler. Qayda baş uracaqlarını bilmegenlerinden, arabanı yol yağasındaki sazlıq içine avdardılar. Albu ise andaki adam uyezd polis idaresiniñ zabiti eken. Açuvından dır-dır qaltıradı. Qorqumızdan biz de buz-buzladıq.

Ne ise, elbirlik olıp, talekeni sazlıqtan çıqarğan arada, onbaşımız Aleksey aqay epoletli zabitniñ omuzlarındaki balçıqnı qaqıştırıp:

– Hoş sefağa keldiñiz, efendim, – dedi. – İtlerimiz tekmil baştan çıqtılar.

– Ya özüñiz? Siz de olardan aruv degilsiñiz. Bugünden keçi yoq, köydeki bütün dört ayaqlı itlerni atıp, asıp, soyıp gebertiñiz!

Aleksey aqay pek şaqiy bir adamdır.

– Emiriñiz baş üstünde, ağam! – dedi o ve elini arbiyler kibi samayına ketirdi:

– Bir topalından başqa, episini atıp öldürirmiz.

– O da nasıl topaldır?

– Özüñ ayttıñ, ağam, dört ayaqlılarnı, dediñ. Menimki üç ayaqlı, topallap yüre.

– Onı da at! Molla qayda?

– Men mındam, efendim!

– Teke saqal tilki, saña bir ay müllet berem: bu yerdeki camini anavı dağnıñ etegine çek. Degenimni yapmasañ, bilmiş ol, seni yıqılacaq bu caminiñ taş obaları astına kömerim. Añladıñmı? – Soñ, kene, Aleksey aqayğa aylandı. – Tez ol, bütün cemaatnı kultyopege topla, mındaki qabaqbaşlarğa gubernator cenaplarınıñ yañı emirini bildirecem!

Onbaşı kultyopeniñ üstüne çıqıp, bar sesinen bağırdı:

– Ey-y, cemaat! Padişa aliyleriniñ vekili köyümizge buyurdılar, siznen körüşmek ve hayırlaşmaq istey. Kultyopege yığılıñız!

– Sen kerçekten de qabaqbaş ekensiñ: men padişa vekili degilim!

– Olmasañız, mıtlaqa olursıñız efendim! Yeberecek bütün itlerimiz duacıñız olsun. Amin!..

Cemaat toplanğan arada, zabit mollanıñ qulağına fısıldadı:

– Caminiñ bu yerde qalmasını isteseñ, köy cemaatı adından pristavnıñ qızına püskülli bir kise ketir. Tezden toyu olacaq.

– Baş üstünde, efendim. Ya onıñ qızı tütün içmey de, kiseni ne yapacaq?

– Kisege sen tütün yerine altın toldurırsıñ. Qoranta başından bir dane nusfiye altını. Demek, yüz elli sekiz altın. Qız bala olsa da, o şartmek altınnı pek seve.

Bu laqırdını Aleksey aqay eşitip qaldı:

– Zabit efendi, aşamağa ötmekleri olmağan adamlarda altın qaydan kelsin?

– Baş kütme, Aleksey. Ev-evden yürip, sandıqlarını aqtarsañız, tek altın degil, başqa şeyler de taparsıñız. Altın yetmese, para qoşsunlar, oña da razım. Bir altın yerine – bir kümüş! Kiseni sen alıp kelirsiñ.

Bizim Merdimşa köyüde tatarlar, ruslar, karaimler evel-ezelden qolum-qomşu olıp yaşaylar. Onbaşınıñ "padişa vekili" degenini eşitkenlerinen, bala-çağalarınen onı seyir etmege toplanıp keldiler.

– Aydamaqlar! – dep qıçırdı vekil cemaatqa hıtap etip. – Alim aydamaqqa qonaq bergeniñiz tap gubernator aliylerine barıp yetti. Bilip qalıñ, Alimniñ başına on biñ kümüş para adaldı. On biñ kümüş! Aydamağına köre – parası! Amma onı evleriñizde gizleycek olsañız, köyüñizniñ külüni kökke savurtırım. Bu laf sizge yetkendir. Aydı, def oluñ başımdan...

Onıñ "nutqı" bunıñnen bitti. Aleksey aqayğa yarın polis idaresine kelmesini tenbilep, kene talekege minip ketti. Ketti amma, köy sakinlerini qaar-qasevet sardı: camileri yıqılsa, ev-barqları ateşke tutulsa, olar ne işlerler?

Şu aqşamı yedi dane nusfiye altını ve yigirmi üç kümüşlik baqır-kümüş kapikler toplandı. Olarnı püskülli atlas kisege toldurıp, ertesi künü Aleksey aqay uyezd polis idaresine alketti.

– Selâm aleyküm, zabit efendi. Berecegimiz olmasa da, borcumıznı ketirdim, – dep, kiseni onıñ eline tutturğan.

Zabit stol üstüne boşatılğan altınlarnı ve paralarnı sayıp çıqqan, soñ çırayını ekşitip:

– Ya menim payım qayda? – dep, ayrette qalğan.

– Efendim siz pristavnıñ qızı içün, dediñiz. Barımız-yoqumız mına budır.

– Ya menim qızlarım ne olacaq? Onıñki can da, menimki patılcanmı? Qana, bir ayağıñ köyde, ekincisi mında olsun: otuz kümüş daa ketir!

Qara qışta taze hıyar, degenleri mına bu eken. Çaresizlikte qalğan Aleksey aqaynıñ aqılına, ne çare, kene Alim kele. Olar pek dost ekenler. Bütün gece yol yürip, Qarabiy yaylasındaki Buzlu Qobadan onı barıp tapa. Köyniñ başına tüşken belânı Alimge soñunace añlata.

– Aleksey aqay, saba açılayatır, sen aman köyge qayt, – dey Alim oña. – Duysalar, seni de qapatırlar. Unutma, o birisi künü aqşamı mında yetip kel.

Qarasuvbazarnıñ dayfalar maallesinde Alimniñ Qaraqulaq degen bir dostu bar eken. Gece yarılarında onıñ evinde falcı urbasına quşanıp, urâdnikniñ evine kelip soqula. Ondan köylülerniñ parasını qaytarıp alğan soñ, bir daa olarğa qılınmaycağı içün oña üç kere haç öptüre.

Aqaylar, sizge tövbe-yemin etip aytam, bu ikâyeniñ devamını men şahsen Aleksey aqaynıñ ağızından eşittim. Bu aqta Lâm-Mim demeycegiñizge siz de tövbege keliñ. Alla köstermesin, poliske barıp yeter de, canım-canım adamlarımız böten yerde qurban keter.

Boğulayatqan – dal qarmalar, deyler. Bir qaç yıl içinde Alimniñ tillerde tespi olıp qalğan serguzeştleri aqqındaki ikâyeler yoqsullarnıñ yüreklerine bu qaranlıq dünya ebediy devam etmeycegine, künü kelip, nasıldır bir ilâiy quvet onıñ titis perdesini sökip atacağına işanç sezgileri aşlay edi. Lâkin istipdatnıñ çoq asırlıq şefqatsız eskencesi olarnıñ turmuşlarında, urf-adetlerinde temelleşip, ömür tarzlarına çevirilgeninden, beklenilgen aydın ve serbest dünyanıñ qaçan ve nasıl kelecegini tasavur etip olamay ediler. Alimniñ cesürlikleri, bazı bir yerlerde olıp keçken köylü isyanları, narazısızlıqlar, şorbacılarğa itaatsızlıqlar avam halqnıñ yüregindeki ümüt çırağını lipildetip alevlendirmese de, onıñ sönmemesini, cılpıldap turmasını qorudı, insaniy tendüristlik duyğularını qozğap turdı.

Alim aqqındaki rivayetlerge ket-kete yañıları qoşuldı: Bağçasaray, Qarasuvbazar ve Yevpatoriya şeerlerinde esnaflar baş köterip, şorbacılarını köteklegenler; köylüler mırzalardan Azamat Arginskiyge, Seytabla Qaraşayskiyge, Celâl Kipçakskiyge ve Centemir mırzağa topraq kirası-onlama ve otlaq aqqı tölemegenler; Taraqtaş ortalıqlarında büyük aleket qopqan: Seyit-El köyüniñ mırzası "birinci gece" aqqından faydalanmaq içün, toy aqşamı kelinni zornen öz evine aldırğan. Aldırğan amma, dört para köyden toplanğan toy cemaatı şu saat qazma-küreknen, qora qazıqlarınen silâlanıp, mırzanıñ evine barıp kirgenler. Kelinni kiyev balanıñ eline tutturğan soñ, mırzanı azbarğa çıqarıp, başından esini alğance köteklegenler.

– Eşq olsun, cemaatqa, pek yahşı yapqanlar!

– Yapqanlar amma, aradan bir saat keçmeden şeerden atlı politsaylar yetip keleler, mırzanı hastahanege, kiyevnen kelinni de bastırıqqa alketip taşlağanlar.

– Sen ne deysiñ şu, "birinci gece" masharalığı padişa qanunlarında da aqlanamı?

– Onı bilmeyim... Polisler: "Bu işte Alim aydamaqnıñ qolu bar. Bir daa toy yapılmasın. Toy olmağan olsa, mırzağa cemaat kötegi çekilmez edi. Toynıñ sebepçileri kelinnen kiyevdir. Toy cezasını olar çekecekler", degenler...

İstipdat hışımına qarşı keskinleşip başlağan ğadap yarım adadaki bütün qara küçlerni ğayrıdan areketke ketirdi. Beyler ve mırzalar işançlı adamlarını atlandırıp, "baştaq" köylülerni cezaladı ve köylerinden quvdılar, Alimni "tiri ya da ölü" yaqalamaq içün, gece-kündüz yol-ızlarda qaravul tuttılar. Yalı boyu ve Bağçasaray ortalıqlarından başlap, Çonğarğa qadar olğan bütün köyler Balıqlava rum batalyonı askerleriniñ ve arnavut başkeserleriniñ nezaretine alındı. Polis ve jandarm quvetleri gecelerini kündüz etip, şeerlerden ve köy-kentlerden Alimni qıdırıp yurdiler. 1848 senesiniñ yaz ayında arnavutlarnen ve rum askerlerinen quvetleştirilgen polis ve jandarm quvetleri Qarasuvbazarğa kirgen bütün yollarnı kesip, şeerdeki maallelerni, bir qaldırmay bütün evlerni tintip çıqtılar. Alimniñ anası Kerime tataynı ve Seit-Mamut ağanı bala-çağasınen sabadan aqşamğace şıbalap yağğan yağmur astında polis idaresi ögündeki meydanda tuttılar. Tutaş tintüv netice bermegen soñ, soldatlarnı beş küngece faqır esnaflarnıñ ve yoqsullarnıñ evlerinde "qonaq" etip, olarnı aşatmağa-içirmege, çamaşırlarını yuvmağa mecbur ettiler. Şu yılnıñ noyabr ayında cezalayıcılar qarlı-boranlı künniñ tañ maalinde Sevastopolniñ deñiz saili maallesini sarıp, milletine baqmadan, episini soqaqlarğa çıqarıp, evlerini, ahırlarını, çardaqlarını aqtar-tentir ettiler, şeklengen bir qaç adamnı, şu cümleden Küzmin qartnı, bastırıqqa taşladılar. Tutaş tintüvler başqa şeerlerde ve köylerde de tekrarlandı. Bu araştıruvlarnıñ yekâne usulu zorbalıq edi. Hususan arnavutlar sürip kirgen köylerde kötekten, qundaqnen uruvdan mıtlaqa bir qaç adamnıñ başları parlana, qabırğaları ya da elleri sındırıla, içekleri üzüle edi.

Daa yaqınlarda silâlı arnavutlarnen Canköyge keteyatqan polis müdiri emiş-demişlerden şu ortalıqlarda bir ay evelsi qara cabuvlı bir atlınıñ körünip alğanını eşitkeninen, Divanköy uyezd idaresiniñ kâtibi Çolaq İsmailni, köpürlerde ve taş yollarda kira aqqı toplağan konduktorlar Küznetsovnı, Batovnı ve Novikovnı köy ortasındaki meydanğa çağırtıp, çır-çıplaq soyundırılğan bu, adamlarğa cemaatnıñ közü ögünde örme qamçı cezasını çektire ve kökreklerine "cinayetçi" tamğasını yaqtıra...

Zadekânlarnıñ közünde sertligi ve qızmatabanlığınen nam qazanğan Celâl mırza Kipçakskiy tekmil quturdı, çünki bu yıl onıñ indemez qulları da sözbirlik olıp, onlama ve otlaq kirası tölemekten baş tarttılar. Olarnı birer-birer qamçılap, "baştaqlarnı" qış-qıyamette köylerden aydaştırğanına baqmadan, bundan bir şey çıqmadı. Köylüler cezalarını ağız açmadan çeke, biraz cesürleri ise bayğa kin-açuvnen baqıp, "aqqından Alim kelsin", dey ediler. Bunıñ üstüne qomşu mırzalar da onı külip başladılar. İlle deseñ Atay Şirinskiy. Küz aylarında gubernatorda ekinci kere körüşkende küle-küle oña mısqılnen, "olân, qopayçora Celâl mırza, Alimni bir gecede yaqalap, soyulacaq ögüzday onı gubernator uzurına ketirmege söz bergen ediñ, – dedi. – Men isal marazına oğradım, geceleri daqqada bir tışqa çıqmaq kerek olsa da, Alimden ötüm patlaycaq yalvaram saña, şunı tezce tutıp ketir", dedi.

Celâl mırza özüne sadıq ırğatlarınen çeşit yerlerni izlep yürgen arada onıñ sürüsine Alimniñ has duşmanları – Saranıñ ağası Yusufnıñ ve "Ayuv"nıñ ağası Selâmet aqaynıñ beşer-altışar adamlıq ayaqtaşları da kelip qoşuldılar. Mırza olarnı evindeki eñ yahşı silâlarnen taqındırdı, cılqılarındaki eñ yahşı cüyreklerge minsetti. Olar polis idaresiniñ aylıqsız casuslarına çevirildiler. Mırzanıñ uzaq qulaqtan eşitip qalğanına köre, gubernator onı tırışqanlığı içün padişa azretlerine "Aziz Aleksandr" ordeninen mukâfatlamağa taqdim etecek eken.

Lâkin Alim tutulmadı. Yarım adada körülgen alelhusus çarelerge ve yapılğan zorbalıqlarğa baqmadan, onıñ izine tüşülmedi, çünki oña doğrudan-doğru yardım etken ve olacaq tintüvlerni kün evelden bildirip turğan cesür meslekdeşleri az olsa da, avam halqnıñ asriy ümüt-arzularınıñ ifadecisi Alim edi, olar barlılarğa, padişa memurları ve zabitlerine qara nefret beslegenleri kibi, özleri içün muqaddes adam olıp qalğan Alimni iç olmadım bir kere öz közlerinen körmek, onı aqqında yañı haberler eşitmek, eşqınen yaşay ve oña qonaq tapmaq tesadüfi tüşkende onı gizlep tutmaq cemaat içün aziz bir iş olğan edi. Alimni izlep çıqqan atlılarnı yoldan şaşmalatmaq, Alimge qonaq bergen ev saiplerini çaqqan unsurlarnı cezalamaq olar içün qaramanlıq sayıla edi.

Böylece, qocaman yarım adanıñ sakinleri – mazlumlar ve zalımlar eki qutubğa bölüngenleri daa ziyade sezildi. Alim carlılarnıñ mına bu göñüldeşlik yardımına bazanıp, barlılarnıñ ötüni patlatıcı areketlerini devam ettire berdi.

...Titis qış gecesiniñ der maallerinde Simferopol soqaqlarında bir macar peyda oldı. Şeer sakinleri teren yuquda olğanlarından, tobuqtan kelgen qarnı yorğalap ketmekte olğan bu ğıcırdavuq arabanıñ davuşı olardan iç biriniñ diqqatını celp etmedi. Bir ögüzli macar mında şeer civarlarından kelip kirgen edi. Onıñ yanaşasındaki uzun cübbeli ve beyaz çalmalı atlı adam arabanı merkez soqaqlardan keçirgen soñ, onı bulvar ögündeki meydanda toqtattı. Tobulğısını macar üstündeki yımşaq bir şeyge şıplap:

– Celâl mırza, üşümediñmi? – dep soradı. – Ne ise, endi keldik. Zamet olmasa, macardan tüşüñiz. – Mırzanen bir vaqıtta atlı da yerge sekirdi. – Zavallı ögüz pek yaman zerikti. Lâçare, seni oña meçev etip yekecem. Yolnıñ çoqu ketti, azı qaldı. Ögümizdeki bina gubernatornıñ sarayıdır. – Atlı adam ayaq üstünde qaltırap turğan mırzanıñ celkesinden qap-qaç etip, onı ögüzge yanaştırdı ve moysanıñ ekinci başını onıñ boynuna keçirdi. Celâl mırza bu aşşalavlarğa indemeden boysundı, çünki elleri qayışnen bağlı, ağızı çul tolu edi. – Oğurlı yollar olsun, mırzam! Sabaleyin körüşkende, unutma, gubernator aliylerine, "Alim aydamaqtan sıcaq selâm", aytırsıñ. Alim menden atik çıqtı, meni mında özü aydap ketirdi, dersiñ. Nu-o, ögüzlerim!..

Macar yañı baştan qayqıldı qoparıp, sarayğa doğru ketti. Niyetine aman-esen qavuşqan çalmalı adam ise, kene atına mindi ve at tuyaqlarınen qar çanğıtıp, kelgen tarafına ketti.

Elbet, Alimniñ yaqalanmasında Celâl mırza Kipçakskiyge büyük ümüt bağlağan Pestel sadıq hadimi ögüz yerine yekilgenini körip, daa ziyade quturır. Eyisi, bu ortalıqtan tezcerek zuvmaq kerek.

Çalmalı adam başını atnıñ yalınlarına egip, köpürdeki bekçilerge qulaq asmadan, büyük bir suratnen Salğırnıñ ekinci yalısına keçti. Oña şu saat şeerden çıqmaq ve atlı zabitler ayt-oyt degence, Zuya ormanlarına soqulmaq kerek edi.

Onıñ keyf-efkârı pek yahşı edi. Tınış almadan yel olıp uçqan cüyrük üstünde çalmasını ve cübbesini çıqardı, başına saçaqlı beyaz qalpağını soqtı, omuzlarına qara cabuvını taşladı. "Aferin alaşam, maña şorbacıñdan yahşı hızmet etecekke oşaysıñ", dedi içinden.

Celâl mırzanıñ gece-kündüz corğalatıp yürgen bu atını o endi çoqtan közge alğan edi. Mırzanıñ qaraltı hızmetçilerinen kün evelden añlaşıp, tünevin yatsı maallerinde apansızdan onıñ azbarına kelip kirdi.

– Alla musafirine yardım etiñ! – dep, onıñ qapısını qaqtı. Lâkin mırza başını köstergeninen, mañlayına altıpat tiklendi:

– Men Alimim! Ağızıñnı açıp, "a", degence, sasıq canıñ o bir dünyada olur. Meni sen degil, özüm tuttım! Endi ne desem, ses-soluq çıqarmadan, onı yapacaqsıñ. Yur, azbarğa çıqayıq!

Azbar tım-tırış edi. Qaraltı hızmetçileriniñ pencerelerinde yarıq bile lipildemey edi. Eñsesine altıpat tiklengen Celâl mırza sıtma hastaları kibi dır-dır qaltırap, onıñ degenlerini yaptı ve niayet, onıñ emirinen, macar üstüne çıqıp yattı...

Alim bu maceranı hatırlap, "dağ qartalınen boylaşmaq istegen qorqaq tavşan, – deyerek, hoşnutlıqnen külümsiredi. – Aceba bundan soñ kene atqa minip, totlu qılıçınen menim peşimden çapqalarmı eken?.."

Birazdan Zuya ormanlıqları seçildi. Taş yoldan çıqqan atlı o tarafqa buruldı. Böyle gür emen, yüke, bike ve qarağaç terekleri arasında Alim özüni er daim telükesizlikte is ete. Onıñ çoq geceleri ormanlarda keçti, töşek ve yastığı yımşaq otlar, qurı yapraqlar oldı. Ormancılar arasında bayağı tanış-bilişleri bar. Mına şimdi de, orman tereklikleri arasına soqulğan soñ, Memedla ağanıñ evçigini qıdırıp taptı, ondan al-ehvalını, bala-çağasınıñ selâmetligini soradı.

– Memedla ağa, qapınmağa bir şey tapılmazmı, pek yaman açıqtım, – dedi.

– Attan tüş, qardaşım. Tünevin qarım köyden bir sağan çiberek ketirgen edi. Onda seniñ qısmetiñ de bar eken. Az olsa da, qızdırıp bereyim.

– Aşıqam, Memedla ağa, bir loqma ötmek olsa da, yeter.

Ormancı evden yarım ötmeknen bir bardaq qatıq çıqardı.

– Ayıp etme, qardaşım, qatıqnı qarım eçki sütünden üyürdi.

– Buña da şükür!

Alim ötmeknen qatıqnı at üstünde yalmap-yutqanday tez arada aşadı.

– Pek aşıqasıñ, qardaşım, yoqsa kene artıñdan quvalarmı?

– Quvalar, Memedla ağa, sizni de telükede qaldıra bilirim. Meni sorap kelseler, ters tarafqa işaret etip, Töbenköyge ketti, deñiz. Yelcu yoluna yaraşır, degenler, aydı, sağlıqnen qalıñ...

Alim şu künü qaş qaranlığı tüşkence çıtırman ormanlar ve dereler içinde, yaylâlar ve dağlar üstünde dolanıp yurdi. Endi o Ağarmış köyü civarında edi. Çet-bucaq evlerniñ birinden özüne qonaq sorap, anda raatlanacaq olsa da, yatmağa yer bergenleri içün bir çoq köylülerniñ qapatılğanlarını hatırlap, bu meramdan vazgeçti. Lâçare kene yaylâğa çıqmaq kerek olacaq. O yerlerde yaz aylarından qalğan qoşlar bar. Belki atqa da bir basım piçen tapılar.

Avası suvıp başlağan edi. Alim atını corttırıp, eslenmeden köy yolundan kestirip keçmek ve o taraftaki dağ özenine enip, dere boyu yaylâğa doğru ketmek istedi. Lâkin at tuyaqları yolnıñ qattı toprağına basqanınen, onıñ qulaqlarına fiğan nidaları çalındı. Kimdir, ökürip-bağırıp ağlamaqta edi. Alim atnı yol ortasında tars toqtatıp, közlerini kerip baqtı. Bir atlı macarnıñ yanındaki ihtiyar adam, kimniñdir peşinden qarğışlarını yağdırıp, qarıq davuşınen tınış almadan közyaş tökip ağlay edi.

– Qartım, sizge ne oldı, başıñızğa nasıl bir belâ keldi?

– Sen sorama da, men aytmayım oğlum, – dedi aqsaqal adam özüni zornen elge alıp.– Anavı Alim degen aydut daa şimdi yolumnı basıp, cebimdeki on beş kümüşni soñki kapiginece tonadı. Alla onıñ belâsını bersin, yatmağa yer tapmasın. Men onı faqır köylülerge tiymey dep eşitken edim, albu ise...

– Bağışlañız, qartım, ya o paralarnı siz qaydan aldıñız?

– Oğlum Rustem beş yıldan berli nişanlı tura. Cemaat kibi toy yapıp, evime kelin tüşürmege çarem olmadı. Ne yapayım, bugün saba Qarasuv bazarında ögüzimni sattım. Ey, Allayım, saña ne eyledim de, başıma şu Alim degen müsibetni qondurdıñ...

İhtiyar adam başını macarnıñ qoltuq ağaçına tayap, terenden yutquna-yutquna, için-için ağladı. Onıñ çuğa çekmeni astındaki bütün bedeni titremekte edi.

– Qartım, meni şu yerde bekleñiz! – dedi Alim ve atını qardaki taze izler üstünden çaptırıp ketti. Aradan beş-on daqqa keçmeden, bu izler onı cinayetçiniñ üstüne alıp keldi. Özüni havfsızlıqta sanğan qara burkli, çal qalpaqlı adam yoldan çıqıp, bağçalıq içine siñmekte edi. Vıznen kelgen ayğır ög ayaqlarınen onı qaqıştırıp, yerge serdi.

– Selâm aleyküm, adaş! – dedi attan sekirgen Alim ve elindeki alqalanğan sıcımnı onıñ boynuna keçirip, ucunı atnıñ quyruğına tüyümlep bağladı. Bu iş şu derece tez olıp keçti ki, ğaflet qalğan adam qarşılıq bile kösteremedi.

– Merafetleriñni eşitken edim, ne ise, özüñ de elime tüştiñ. Meni hatırlaysıñmı?

Cinayetçi bazirgân Babacannıñ yolunı basacaq olğan "Ayuv" edi. Lâkin ümütsizden yaqalanğanı onı şu derece sarsıtıp-şaşmalattı ki, qılıy közlerini Alimge açuvnen patlatıp, nelerdir aytacaq olğan arada, boynundaki ilmek tartılıp, onı qar üstünden ayaqqa tursattı.

– Nu-o! – dedi endi at üstüne minip yetiştirgen Alim.

Quyruğına bağlanğan adamdan urkken ayğır onı çılğınca alıp çaptı. Qılıy kişi onıñ peşinden qalmamaq içün abına-sapına çapsa da, ahırı olduramadı, bütün boyünen qar üstüne avdarılıp, süyrelip ketti.

Qart, közlerini yoldan almadan, hayırlı haberler beklemekte edi. Süyrelip ketirilmekte olğan çal qalpaqlını eslegeninen, atlınıñ ögüne atılıp çıqtı:

– Oğlum, "men Alimim" dep, meni mına bu qılıy beşaret tonadı. Qaytarsın paramnı, evde meni dört köznen bekleyler.

Alim yerge sekirip tüşti ve boğulayatqan "Ayuv"nıñ boynundan ilmekni çıqarıp, onı qartnıñ ögüne itekledi:

– Tez ol, cebiñni boşat!

"Ayuv" ayaq üstünde zornen turıp, uçqurlı donunıñ tap tizlerine tüşken cebini qarmalap, andan bir avuç aqça çıqardı. Qart olarnı can alâmetinen qapqaç etip, aman, qoynuna tıqtı.

"Ayuv" iş bunıñnen bitkendir bellep, deral macardan çetleşti.

– Toqta, aram erif, esabımız daa kesilmedi, – dedi Alim onıñ celkesine yapışıp,– eşitkenime köre, sen endi "Alim aydamaq" adını taşıp, yol-ızlarda mına böyle biçarelerni talay ekensiñ. İnsan qanı tökmek adetim olmasa da, lâçare...

"Ayuv" soyacaqlar bellep özüniñ salpı boyünen qar üstünde yuvarlanıp, can berir alâmetinen qıçırıp çapalandı:

– Etme-eyleme, Alim ağaçığım, bir daa yolğa da çıqmam, adamlarğa da oqtalmam...

Alim yerge egilip, pıçağını onıñ qulağına çekti.

– Vay, öldim de anayçığım...

– Yeq, ölmediñ, daa yaşarsıñ. Bilip qal, endiden soñ seni "qulaqsız Alim", meni – qulaqlı Alim, dep çağırırlar.

"Qulaqsız Alim", al-revan qan olğan qulağına yapışıp, vayılday-vayılday çöl içine çekilip ketti.

– Bağışla, oğlum, göñlüm çekmese de, bu beşaretni Alim bellegen edim. Kerçekten Alim mına nasıl ola eken! Bala-çağam, "biz Alimni kördik", dep, ömür billâ quvanırlar. Evimde eñ müteber qonağım olursıñ. Yalvaram saña, "yoq" deme, oğlum, bugün aqşam musafirim ol.

– Köyüñ uzaqtamı, qartım?

– Naymanda yaşayım, oğlum, Avanes qomşumızdır. Şeyhmamayda özüne balaban saray yaptırdı.

– Avanes? Kimdir o?

– Onı bilmeysiñmi? – dep taaciplendi qart.

– Sen yaşlarında dülber bir yigittir. Sarayda olğanda, kimerde bizge de kelip kete.

– Pamaçikmi?

– Pamaçik degen zatqa asla da oşamay. Pek merametli. Feodosiyada cemaatqa dep, suv ketirtken, çeşme qurdırğan.

Alim tüşüncege daldı.

– Aysa, ana-babaları pamaçiktir. O qadar paranı qaydan aldı?

– Özü qazana, deyler. Sarayğa kelgen sayın, qatlamlı resim tahtasını yanına alıp, çölge çıqa. Etraf yerlerni, qart-qurt adamlarnı qarandaşlarnen, qutuçıqlardaki boyalarnen kâğıtqa köçüre. Em öyle bir köçüre ki, tıpqı-tıpqına özlerine oşaylar. Vallai tılsımı bar ğaliba.

– Adı Vanâ degilmi?

– O qadarlığını bilmeyim, oğlum. Onda ilâiy bir küç olsa kerek, insannıñ betine qarap, qarandaşını eki-üç kere oynattımı, kâğıtta ufaçıq bir süretiñ peyda ola. Daa keçenlerde...

Alim bundan çoq yıl evelsi Feodosiyada rastketirgen ermeni balasını hatırladı. O da elindeki borlarnı, kömür parçalarını divarlarğa, qapı tahtalarına tiysetkeninen, olarda efsaneviy prometeyler, ateş püskürgen ajderalar, furtunada qalğan gemiler peyda ola ediler.

– Kettik, qartım! – dedi telükeni unutıp, ğayrı baştan coşqan Alim. – Dağ-dağnen körüşmey, insan balası sağ-selâmet ekeçte tanış-bilişinen mıtlaqa rastkelişe.

– Öyledir, oğlum, – dedi ihtiyar adam bu sözlerniñ manasını añlamasa da. – Bu yıl kene sarayına qaytıp keldi. Zenaatı resimcilik eken.

Alim atını meçev yerine yekip, özü de qartnıñ yanına arabağa yerleşip oturdı.

Qart lafazan bir adam eken. Qamçısını atnıñ sırtına şıplap, deminki lafını devam etti:

– Kimerde pat ete de, ümüdiñni tekmil cöygan adamıñ bosağadan atlap kire. Bugün satqan ögüzimnen bundan üç yıl evelsi yer sürip turğanda, çöl içindeki kestirme yolda farığan bir ihtiyar adamnen, biri-birinden mazallı qırcıman yigitler peyda oldılar. Nemi eken, dep aylanıp baqsam, anavı zornen adımlağan ihtiyar meni eslep qaldı. Esledi der ekeç, yanındaki yigitler ondan ayırılıp, maña doğru çaptılar. Olardan eñ üykeni menim ögümde qol qavuştırıp, baş egdi de:

– Selâm aleyküm dayı, biz sizge silâğa keldik, – dedi.

Men şaşıp-şaşmalap qaldım, olar ömürimde körmegen-bilmegen adamlarım ediler.

– Biz, ağañız Qurtmollanıñ oğulları olamız, – dedi o.– Anamız vefat etkenden soñ, babamıznıñ zorunen, Orasiyeden tap bu taraflarğa yol tuttıq.

Albu ise öldi, keçindi dep zan etken ve hatiresine yıl sayın mevlüt oqulğan ağam, Napoleon cenkinden soñ Orasiyede qalıp bala-çağalı olğan.

– Soñ, nasıl, ağañız sağ-selâmetmi?

– Alla ramet eylesin, yatqan yeri yengil olsun, bıltır keçindi zavallı... Oña bu yerniñ avası uymadı, deyler.

– Ya oğulları?

– Olar evli-barqlı oldılar. Tek menimki qalğan edi. Sağ ol, oğlum, onı bekârlıq belâsından qurtardıñ.

– Ögüziñ bir dane edimi, qartım?

– Aranda biri daa bar. Lâçare, atımnı oña meçev etip yekerim...

Qartnıñ keyfi yerinde edi. Banağı bütün dünyasını ğayıp etken kişiday fiğan qoparğan adam, endi dudaqlarını yavaştan oynatıp, "Qarasuvnıñ dört köşesi"ni yırlap başladı. Soñ, kene ressamdan alıp köçti:

– Avanes ayvanlarnı pek seve, kerek olmasa da, yaylâda bir sürü qoy tuta. Bundan bir qaç yıl evelsi bizim taraflarda apansızdan tufan qoptı. Ayt-uyt degence, küpe-kündüz ortalıqnı qaranlıq bastı. Avanesniñ sürüsindeki serke qoy, soqurlandımı ne maraz, sırımdan aşağı yuvarlanğan. Serke der ekeç, sürüdeki beş yüz qoy onıñ peşinden özlerini uçurımdan furtunalı deñizge taşlağanlar. Abdureşit çoban köz açıp-yumğance, endi olarnı tapsañ al! Episi balıqlarğa aş olğan. Yaylâda tek çobannen köpegi qalğan.

– Soñ?

– Avanes bu haberni eşitkeninen, çobannı yaylâdan özü barıp tapa. Tapa amma, onı sögecegi, bastırıqqa taşlaycağı yerine, tufannıñ qaysı taraftan sürüşip kelgenini, serkeniñ qayerden sekirgenini, daa bir çoq olmaycaq şeylerni soray. Abdureşit açuvlana: "Efendim, meni cezalaycaq olsañız, eki ayağımnı tez-tez bir çızmağa soq da, Sibirge aydañız. Ne yapayım, gunâım bar eken, Allanıñ qışımına oğradım", degen.

Bundan soñ aradan bir afta vaqıt keçken. Avanes özüniñ hızmetçisi Seropnı yollap, çobannı sarayına çagırtqan. Onı ekinci qatqa alıp çıqqan. Balaban bir perdeni açıp, "bunı köresiñmi?" degen.

Abdureşitniñ özü ayta: "Baqsam ne köreyim, kene şu yaylâ, anda men ve köpegim. Sırımdan uçqan qoylar deseñ, avada asılıp qalğanlar! "Avanes ağa, ya olar ne içün qıbırdanmaylar?". "Buña resim derler", – degen Avanes. – Seniñ tarifiñnen yapqan resimni satıp, parasına beş yüz qoy aldım. Olar şimdi Cemaleddin baynıñ qoşusındalar. Mende qalıp çalışmaq isteseñ, bar, olarnı kene yaylâğa aydap çıq".

Menim, Avanes, degenim mına nasıl bir adamdır!

Biz Serop yardımınen Avaneske başımızğa tüşken belânı bildirdik, bizge arzual yazması içün yalvardıq.

– Nasıl belânı? – dep soradı onı meraqnen diñlemekte olğan Alim.

– Kene topraq belâsı. Özüñ bilesiñ, sabancı adamnıñ yekâne keçiniş çoqrağı topraqtır. Endi çığırından çıqqan pezevenk Centemir mırza topraqçün alğan onlamasınen qanaatlenmedi, ögümizdeki yılğa başımızğa otuzlamasını yükledi...

Yol boyu ğırcıldısı kesilmegen ve tegerçikleri qar ve balçıqnen oralğan macar, niayet, köy çetine yetip, qaranlıqta qutuçıqday tiklenip turğan dam evçikniñ azbarına buruldı.

– Keldik! – dedi arabadan tüşken qart. – Mına bu ev menim "sarayım"dır. Sen evge buyur, musafir!

Andan yigirmi beş-yigirmi altı yaşlarında kelpentli bir yigit çıqtı. "Hoş keldiñiz, Alla musafiri", dep Alimniñ elini öpip, qolunı mañlayına ketirgen soñ, qartqa çevirildi:

– Babay, bazar oğurlı keçtimi?

– Keçti, Rustem. Ögüzimizni on beş kümüşke savuştırdım. Qudalarğa haber et, qısmet olsa, ögümizdeki cuma künü toyumızda oynarmız.

– Sağ ol, baba, biñ yıl daa yaşa! – dedi quvançından yüregi tolıp-taşqan Rustem. – Siz musafirnen zvge buyurıñ, baba, macarnı men özüm tuvarırım.

Alim etrafına baqıp aldı. Er yer tena bir tınçıq içinde edi.

– Qardaşım, çal ayğırnı tırşavlap, onı köy çetindeki cılqığa qoş. Yarın özüm qıdırıp taparım, – dedi Alim ve bu yerlerniñ adetine boysunıp, qonaqbaydan evel bosağadan içeri atladı.

Ev bikesi ocaq üstündeki balaban baqır qazandan sinige kevgirnen tataraş süzmekte edi.

– Aferim totayım, evde hanzadeni beklegen kibi, padişa yemegi pişirgensiñ. Yañılmadıñ, bizim musafir de ondan eksik degildir. Aylanıp baqçı!

Qartiy bütün kevdesinen keri buruldı. Alimni baştan-ayaq süzip, "hoş keldiñiz, musafir, törge buyurıñız", degen soñ, sual berici közlerini aqayına çevirdi.

– Alim aydamaq degenleri mına bu yigittir!

Qartiyniñ elindeki kevgir tarsıldınen sini üstüne tüşti, közleri kene Alimge tikildiler. "Halq tilinde destan olğan batır mına bu dülber yaş eken! – dep, taaciplenip qaldı. – Alla onı qaza-belâlardan saqlasın".

– Cumaziye, sen qorqtıñmı, ne maraz? Mına bu "aydamaq" bugün meni kerçek aydamaqtan – "kesik qulaq Alim"den qurtardı.

– Öylesi de barmı?

– Bugünden soñ öylesi de olacaq. Aydı, sen işiñni baq, onı soñ aytırım. Amma saqt ol, "men Alimim" dep, qapığa başqa birisi keldimi, başta qulağına baq. Qulağı kertik olsa, onı sopalap ayda...

Alim pek yorğun edi. Qonağa qoyılğan tataraşnı aşağan arada, oturğan yerinde divar yastıqta buyuqıp qaldı. Qonaqbaylar onı adınen çağırıp, elini-omuzını qıbırdatıp baqsalar da, musafir teren yuquğa dalğan edi. Özüni emniyette, telükesizlikte sezgendir...

Ertesi künü, saar vaqıtlarında, Alim çatma qaşları tübündeki iri közlerini açqanınen, nazarı töşeklerni cıyıştırmaqta olğan qartiyniñ közlerinen çatıştı. Qartiy yorğan ve minderlerni quçaqlap, köz qıyığından büyük bir meraqnen Alimniñ çeresine baqıp qalgan edi.

– Saba şerifler hayırlı olsun, Cumaziye yenge! – dedi Alim bel üstüne köterilip.

– Sağ ol, oğlum. Aqşam ayıplı oldım, saña yer töşep yetiştirmedim. Zamet çekkendirsiñ, oğlum.

– Buña da şükür. Astımdaki topraq, üstümdeki yapraq degil edi, – dep külümsiredi Alim özüniñ cıllı tebessüminen.

İçeri qonaqbaynen Rustem qaytıp keldiler. Olar qonaqnı raatsızlamayıq dep, daa demi ayatqa çıqqanlar.

– Bugün ava pek acayip olacaq, – dedi qart. – Qışbabay öyle bir aqsırıp öksürgen ki, kökte çullu bulutlardan eser bile qaldırmağan. Ufuq da allanıp parıldadı, yoqsullar ocağı mına-mına doğayım dep tura.

Alim ayaqqa atılıp turdı.

– Musafirperverligiñiz içün sağ oluñ, qonaqbaylar. Maña deral közden coyılmaq kerek.

Lâkin bosağa betke doğrulğan arada, Cumaziye yenge sırtını qapığa tayap, yalvarıp ayttı:

– Qardaşım, sen kibi nadir adamnı evimizde birinci kere kördik. Sabaleyin ötmegimizden Bismillâ eyle, quvandır bizni...

Alim, lâçare, keri döndi. Cumaziye yenge yanaşa odadan tünevinki sofranı alıp çıqtı. Onıñ üstünde kesek-kesek bölüngen bir çanaq solaq balı, daa şimdi tandırdan çıqarılğan kömeç parçaları ve ağaç qaşıqlar bar edi.

– Buyur, qardaşım, öz sepetimizniñ balıdır, – dedi Cumaziye yenge, – qurtlarnı Rustemniñ özü baqa. Olarğa deli-divane oldı. Yapqan eyligi içün olsa kerek, qurtlar avelengende onıñ başı üstünde sürü-sürü vızıldap dolanalar, amma tişlemeyler. Endi dört sepet qurtımız bar. Qısmet olsa, toy musafirlerini balnen sıylaycaqmız.

Olar solaqnı yağlı kömeçnen aşadılar. Alim qaşığını ekinci kere bal savutına uzatacaqta, birden qapı açılıp, bosağadan çal saqallı qırcıman bir adam kirip keldi.

– Selâm aleyküm! –dedi o coşqun bir davuşnen. – Aş tatlı olsun.

– Yamanlap kelmegensiñ, Serop aqay, qısmetiñ bar eken. Özüñ de bizim "tatlı" aşqa buyur, – dedi qart musafirge sofra başından yer açıp.

– Bu qara qışta sofrañızda tek taze hıyar yetmey. Bizim Vanânıñ eñ sevgen yemegi balnı taze hıyarnen aşamaqtır. Balnı men özüm de pek sevem. Lâkin, bağışlañız, sofrañızğa buyurıp olamaycağım, mında acele işnen keldim.

Alim tili ucuna kelip ilingen sualini bermey olamadı:

– Aytçıñız, Serop aqay, Vanâ degeniñiz kim ola ya?

– Bilmeysiñmi? – dep ayretlendi o ve ğururnen ikâye etip başladı.– Bu taraflarğa noğaylıqtan kelseñ kerek. Bizim ortalıqta onı erkes "Avanes ağa" dep çağıra. Mına bu Avanes, şimdikicesine aytqanda, İvan Konstantinoviç Ayvazovskiy, Peterburg nefaset akademiyasınıñ professorı, aziz Vladimir, aziz Stanislav, aziz Anna ordenleriniñ, çetellerde deseñ, Fahriy legion, Mecediye ve bir taqım başqa ordenlerniñ kavaleridir. Bularnıñ episini resimleri içün aldı. Endi bu selâmımdan soñki kelâmımnı diñleñiz, – dep, ayaqqa turğan qonaqbayğa çevirildi.– Ricañıznı olğanı kibi, bizim Vanâğa bildirgen edim. Sizni özü diñleycek ola. Aqsaqallardan beş-on adam şu saat cami ögüne yığılıñız. A, şimdi özü yetip kelir. Bekletmeñiz onı...

Serop çıqtı.

– Qardaşım, sen özüñni sıqma, emin-erkin aşay ber, Serop öz adamımızdır, – dedi qart. – Meni bağışla, fursatnı qaçırmayım, barıp qartlarnı haberdar eteyim.

Alim balalığındaki tanışı şimdi büyük ressamğa çevirilgenine endi emin olğan edi. Bu eminlik onda eski tanışına bir köz taşlamaq istegini doğurdı.

– Rustem, zamet sayma qardaşım, menim çantamnı alıp kel. Cılqıdaki atnı egerlep qoy.

Başına çalmasını sarğan, üstüne santıraç cübbesini kiygen Alim qonaq bikesi ve Rustemnen sağlıqlaşıp, köyniñ taraçıq soqaqlarına siñip ketti. Azbarlarda ve soqaqlarda rastkelgen sakinler onı mecnun dervişlerden biri bellep, qulaq asmadılar. Ap-aq minaresi oq kibi köterilip turğan cami köyniñ ortasında edi. Alim o yerge barıp yetkende köylüler endi toplanğan ediler. Alim meydan ögündeki evniñ qarçığasında toqtalıp, şu yerdeki kultyope üstüne tiz çökti ve dua oqur kibi, ellerini açtı. Ayaq üstünde özaraları obalanıp turğan aqsaqallar, biri-birinen mış-mışlaşıp, laqırdı etmekte ediler.

Niayet, Avanesnen Serop peyda oldılar. Olarnı qol qavuştırıp, itiramnen qarşılap alğan aqsaqallar, ufaq bir daire şekilinde, ressamnı sarıp aldılar.

Avanes gür saçlı, yüksek mañlaylı, siya közlü bir yigit edi. Alim onıñ sımasını eslegeninen, az qaldı, "Vanâ, meni hatırlaysıñmı?" dep, qıçırayazdı.

Toplanğanlar pek yavaş subetleşe ediler. Alimniñ qulaqlarına bir qaç kere yalıñız "Centemir mırza" adı kelip yetti, çünki bu adnı olar bağırıp, açuvnen tilge ala ediler.

Alim defterine nasıldır bir qaydlar yapmaqta olğan Vanâğa baqıp qalğanından, subetniñ bitkenini duymay qaldı. Daire içinden başta Avanes çıqıp, Alim oturğan kultyopege doğru adımladı. "Yoqsa meni esledimi?" dep eleslendi o, çünki subetni köz qıyığından közetse de, olarnıñ nazarları bir defa çatışqanday oldı.

Alim başını töben alıp, eşitilecek bir davuşnen Qurandan nasıldır bir sureni alıp köçti. İvan Konstantinoviç onıñ yanında keçeyatqanda az buçuq toqtalıp, "dervişniñ" qıyafetini körmek istese de, Alimniñ yerge egilgen yüzü püskülli çalma altında edi. Ressam özüniñ toqtaluvınıñ sebebini añlatır kibi, cebinden bir qaç kapik baqır para çıqarıp, onıñ ögge süzilgen avuçına taşladı ve ögge doğru adımladı. Bu rastkeliş Alimni pek quvandırsa da, aynı vaqıtta, yüreginde eleslenüv duyğuları qozğaldı: padişanıñ közünde olğan, onıñ çoqtan-çoq mukâfatlarınen taqdirlengen bu imtiyazlı adam "aydamaq"nı zabitlerniñ qoluna bermezmi, degen fikir aqılından yıldırım tezliginen kelip keçti.

Köylüler darqaşıp ketkenlerinen, Alim oturğan yerinden turıp, acele adımlarnen ekinci tarafqa yönedi. Lâkin soqaqlardan burulıp, endi köyden çıqtım degende, onı delâlette qaldırğan keskin davuşnı eşitti:

– Ey-y, asabam, toqtaçı, saña zarur lafım bar...

Alim bütün kevdesinen keri burulıp, balqıldap alğan közlerini dört bir tarafqa kezdirdi. Onıñ peşinden talağı qatıp çapmakta olğan kişi Serop edi. Aceba Alimniñ kimligini bu adam qaydan bildi? Belki Seropnıñ artından izlep baqqanlar, fursat beklegenler bardır? Mına şimdi Alim eki parmağını dudaqlarına ketirip sızğırdımı, qarşıdaki yamaçta otlap yürgen atı deral mında uçıp kelir. Bundan soñ onı tapsañ al! Lâkin daa demi qonaqbay qart oña, "Serop öz adamımızdır", degen edi. Belki kerçekten de "zarur lafı" bardır...

Alimniñ tüşünceleri böyle eleslenüvler içinde olsa da, yaqın yerlerde iç kimse eslenmegeninden, Seropqa taba adımladı.

– Meraba, Alim aydamaq! – dedi o hafif ve lâkin coşqun bir sesnen.– Bağışla, meni qardaşım, bugün saba birinci kere körüşkende, seniñ kim olğanıñnı añlap olamadım. Şorbacım seni sarayda bekley. Çalmañnı, cübbeñni çıqarmadan, beş-on adımlıq mesafede artımdan kel.

Onıñ aqılına kene "tuzaq" havfı keldi.

– Emce, siz yañıldıñız ğaliba. Men siz bellegen adam degilim. Mında hayır istep kelgen dervişim. Tünevin pek suvuq olğanından…

– Martaval oquma, qardaşım, seni Avanesniñ özü tanığan!

Alim ekilengen kibi oldı.

– Aytçı, emce, menim anda barmamdan Avaneske ziyan kelmezmi?

– Ziyan kelecek olsa seni özü çağırtmaz edi. Qorqma, kebap tavlanıp pişse de, şişke bir zarar kelmez. Avanes icat etken künleri ustahanege şeytan bile soqulıp olamay. Art qapıdan kirecekmiz...

Serop ögden ketti. Qış mevsimi olsa da, avası küneşli, kestirme yol balçıq edi. Yahşı ki, Şeyhmamay sarayı yarım verstlik mesafede eken. Olar binanıñ artına kelip toqtaldılar.

– Mına bu merdivennen ekinci qatqa çıqıp, qapını qaqmadan aç, – dedi Serop tahta basamaqlarnı kösterip. – Menden yaman şey şeksinme, özüm de yoqsullar tabaqasından olam. Başımnı kesseler bile, adıñnı iç bir yerde añmam!

Mında kelgende Seropnen laf alışıp-berişken Alimniñ şek-şübeleri bir tamam yatışsa da, şimdi, yigirmi yıldan soñ, bir vaqıtlardaki yarım saatlik tanışı meşur ressam Ayvazovskiy, özü ise "Alim aydamaq" olıp qalğanda, onıñnen kene közme-köz körüşmek pek qolaysız olıp körüldi.

– Sen kederlenme, qardaşım, Avanes pek sade bir adamdır. Kimerde köylülernen saatlernen oturıp-turıp laf ete... Bar, bekletme onı!

Alim eki-üç adımda yuqarı köterilip, qapını açtı. Burnuna urğan keskin boya qoqusınıñ tesirinen közlerini yumıp-açqan arada, molbert ögündeki mavı halatlı yaş adam furçusını tahta üstüne taşlap:

– Alim! Aziz dostum! – nidarınen onı kelip quçaqladı. – Çalma kiyseñ de, men seni bir baqışta tanıdım. Alla bergisi olsa kerek, körüv afızam pek keskindir. Qana, dostum, törge keç! Yazıq, kemanem Peterburgda qaldı, ondan başqa seni "Hoşkeldi" avasınen qarşılar edim.

Pencerelerinden, cam tavanından küneş nurları sepilip turğan balaban odanıñ içi yap-yarıq edi. Divarlarğa, keñ ve yalpaq tahtalarğa biñ bir renkli süretler asılğan. Alimni hususan "Kün batqanda Qara deñiz" degen eki qulaç keñligindeki resim meraqlandırdı.

– Vanâ, bu yerler Ayuvdağ degilmi?

– Ebet, Ayuvdağ.

– Bunı anda oturıp sızdıñmı?

– Yoq, ustahanemde. Körgen levamnı, seyir etken adisemni hatirimde saqlap, olarnı mında tıpqı-tıpqına resimge çevirmege tırışam.

– Afızañız, aqiqaten, acayip eken! Bu yerlerde olğan edim.

– Men saña bir şey daa kösteriyim, onı tanırsıñmı eken, – dedi o minder üstünde yatqan toğalı qayış quşaqnı eline alıp. – Hatiriñdemi?

Alim quşaqqa baqıp, közlerini taacipnen İvan Konstantinoviçke köterdi.

– Sağ ol, meni unutmağansıñ, – dedi o eyecanlı ve aynı vaqıtta ğamlı bir davuşnen. – Yazıq, o vaqıt sen bergen ateş ilâisi – "Prometey"niñ resimini muqaddes bir şey kibi saqlap tutsam da, Memiş Çelebi evimizni yıqtırğanda, başqa şeylernen o da ğayıp oldı...

– Alim, seniñ başıña kelip keçken maceralarnıñ aman-aman episini bilem, – dedi İvan Konstantinoviç az bir vaqıt sürgen sukünetten soñ. – Bularnı men avam halqtan ve bir çoq ziyalılardan eşitip ögrendim. Resmiy tilde saña "aydamaq" deseler de, sen qara halqnıñ serbestliksevar adamlarnıñ iftiharı oldıñ, qanatlarını caydırıp, semalarda avelengen dağ qartalına çevirildiñ. Ğururlanam saña! Serbestlik, aq-uquq musaviyligi mevzusı meni de pek meraqlandıra.

Ressam onıñ yeñinden çekip, divarğa yaslandırılıp tizilgen yastıqlar ögündeki puf minderlerge çöktiler. İvan Konstantinoviç qona üstündeki yavlıqnı köterdi. Qış maali olsa da, anda bir qaç tabaq armut, alma, yüvez ve qıp-qızıl yanaqlı narlar bar edi.

– Buyur, dostum, şimdi qara qave de berirler.

– Vanâ, sende kemane çalmaq merafeti de barmı? – dedi Alim banaki lafnı hatırlap.

– Elbet, öyle adetim de bar! – dedi o ğayrı baştan canlanıp. – Bu zenaatnı Kefedeki qart qomşumız Haydar aqaydan ögrengen edim. Acayip bir usta edi o adam. Yaz aqşamları azbar bağçasına çıqıp, yaynı kemanesiniñ tellerine çektimi, bütün qolum-qomşular onı diñlemege toplana ve anda özlüginden büyük eglence başlay edi. Birleri kemanege zil tutıp, "Kene aldı ğam meni" türküsini yırlay, diger birleri yol içinde "Kefe qoranı"na oyun töşey ediler. Bedava kontsert! Olar arasında eñ qızğın diñleyici men edim. Bunı Haydar aqay da sezip aldı. Künlerniñ birinde kemanesini qoltuğına qıstırıp, dos-doğru bizim evge keldi.

– Konstantin aqay, razı olsañız, bu kemaneni oğluñızğa bağışlamaq isteyim, – dedi o babama. – Özüm qartaydım, parmaqlarım tellerge yürek arareti tezliginen tüşmeyler, ezgi bozula. Oğluñıznıñ közlerinden seçtim, metinli kemaneci olacaqqa oşay. Ögretirim. Özümden iz qalır.

– Ya bizim Vanâ resimci olmaq istey de! – dedi babam.

– Resimnen beraber kemanecilikni de ögrensin, yigit balağa yetmiş zenaat da azlıq eter...

Sağ olsun, ögretti. Bir qaç kere toy çalmaq sırası da keldi: men yay çektim, Haydar ağa daresinen zil tuttı. Şu künden soñ ekinci yoldaşım kemane oldı. Acayip alet! Zan etersiñ, onı coşqun ve ğayet lirik tatar ezgileri içün mahsus tüşünip çıqarğanlar...

Qapı qaqıldı. İvan Konstantinoviç yerinden qalqıp, yanaşa qapınıñ deliginden baqtı ne eminliknen:

– Buyurıñ, anayçığım! – dedi, soñ, Alimge çevirilip, qave tabağınen içeri kirgen qadınnı kösterip ayttı: –Anam! Rispime hanım! Evge efendiler buyurğanda oña, "Rispime hanım azretleri", deyler, – dep külümsiredi.

– Hoş sefağa keldiñ, qardaşım! – dedi qadife anterili qadın qave tabağını sofrağa yerleştirip. – Bizim Vanâdan ve Kefedeki tanış-bilişlerimden seniñ aqqıñda çoq eyi sözler eşittim. Ne ise, özüñni körmek de qısmet oldı. Vallai, kokardalı zabitlerniñ aytqan "aydamağına" asla da oşamaysıñ... Açıqqandırsıñ, tuvğanım, men mına şimdi, şu daqqası...

İvan Konstantinoviç anası ustahaneden çıqqan arada, kene minderge çökti.

– Alim, men ressam olsam da, kene kemaneden alıp köçmek isteyim. Aqılıma şu aletnen bağlı pek meraqlı bir tesadüf tüşti. Bundan bir qaç yıl evelsi biz peterburglı yazıcı Nestor Kokonıñ evinde toplanğan edik. Puşkinniñ daa yaqınlarda duelde elâk olğan künleri edi. Keyf-efkârımız ğayet tüşkün olğanından, laqırdımız bağlanmadı. Mına şu vaqıt qonaqbayımız yerinden turıp, küskün adamlarday başlarını egip oturğan peterburğlı sanat erbaplarına hıtap etip ayttı: "Cenaplar, bizim qonağımız İvan Konstantinoviç sizge kemanedeki mearetini köstermek istey", dedi ve menim razılığımnı almadan, ekinci odadan özüniñ kemanesini alıp çıqtı.

Men Mihail İvanoviç Glinka yanındaki kilim üstüne tiz çökip, elimdeki yaynı tellerge çektim. Kemaneden acınıqlı, şikâyetli, yürek sızlatıcı ezgiler iñlep aqtılar. Soñ, "Qaleden qaleye" maqamına keçtim. Baqsam, meni yürek telmirüvinen diñleyler. Olardan bir qaçı ardı-sıra yavlıqlarınen közyaşlarını sürteler. Demek, yüreklerine tiydi, dep tüşündim men. Maqamlarnıñ tesirinden özüm de pek alevlengen edim. Olduramadım, ayaqqa atılıp turdım, kemane sesine öz davuşımnı qoştım. Şu arada royal ögüne keçken Glinka maña zil tuttı...

Deycegim, musafirlerniñ efkârları ket-kete yazıldı, yañı-yañı maqamlar yañğıradı.

Biñ sekiz yüz otuz sekiz senesi Qrımğa ketecekte, sağlıqlaşmaq içün, ayaq üstü qart dostum Karl Pavloviç Brüllovnıñ evine kirdim. Anda kompozitor Glinka da bar edi. "Aşıqma, qardaşım, az buçuq sabır et, yoldan qalmazsıñ", dep Mihail İvanoviç pianino ögüne keçti ve şu saat çalıp başladı. Men birinci davuşlarnı eşitkenimnen, seskenip aldım: şundan bir yıl evelsi Nestornıñ evinde çalğan maqam ve oyun avalarımnı, daa da mükemmelleştirilgen ve yañı aenklernen zenginleştirilgen bir şekilde, onıñ icrasında eşittim. "Men endi çoqtan masal süjetinde "Ruslan ve Lüdmila" operasını yazmaqnı hayallanıp yüre edim, – dedi Mihail İvanoviç. – Sağ ol, İvan Konstantinoviç, tatar ezgileri işimni qolayştırdı". Onıñ aytqanlarını Karl Pavloviç biraz daa qabarttı: "Kelecek nesiller seniñ resimleriñ aqqında ne aytacaqları şimdilik belli degil, ve lâkin "Ruslan" eseriniñ yaratıcısına acayip ezgiler bağışlağanıñ içün seniñ adıñnı iç bir vaqıt unutmazlar", dedi.

Men quvançımdan yedi qat kökniñ töpesinde edim. Yürekten sevgen maqamlarım olarnı da eyecanlandırdı, dep sevindim... Alim, sen tatar yırlarını sevesiñmi?

– Pek sevem, Vanâ. Yahşı yırcını ya da çalğıcını diñlemek sırası tüşse, coşqanımdan bütün alemni unutıp, hayallarğa dalam: aceba bu alemniñ özü de ne içün bu yırlarnıñ ezgileri ve mündericeleri kibi temiz-pak, mulâyim, eyi tilekli, adaletperver olıp yaratılmadı, dep tüşünem. Yırlarnı halqnıñ özü yarata, lâkin dünyanı da olarğa oşatayım, adamlar musaviy uquqlı, ağa-qardaş olıp yaşasınlar degende, birleri indemez qozularğa, digerleri ise olarnı yalmap-yutacaq aç qaşqırlarğa çevirile. Vanâ, sen oqumış bir adamsıñ, ayt, iye içün böyle ola? Yer yüzünde yekâne aqıllı mahlüq sayılğan insanlarnıñ aqılı buña yetmeymi?

İvan Konstantinoviçniñ daa demi ruşenliknen balqıldağan çeresi birden ciddiyleşip, siya közleri üstündeki qara qaşları çatıldı.

– Sen siyasetke daldıñ, Alim. Adalet, üriyet meselesi siyaset mütefikirleri içün asriy bir mevzudır. Men ise tek ressamım. Barlıqnı, hususan deñizni tabiatta olğanıday canlı tasvirlemek içün qafa tasım yañı renkler, tüsler, şekiller araştırmaqnen meşğuldir. Elbet, insan olaraq, yoqsullarnıñ ağrısını yengilleştirmek meselesi meni de çekiştire, lâkin bunı özümdeki nufuznen ve cemiyette qazanğan itibarımnen yapam. Alim, meni doğru añla, men aq-adaletli bir adamım, başı bozuq zabitler seni aydaştırıp, meni ise izlep yüreler. Qısqası, yollarımız başqa başqa olsa da, niyetimiz bir – insanlarğa yahşılıq yapmaqtır. Şunıñ içün de sennen közme-köz körüşmek, balalığımıznı hatırlamaq istedim...

"Saqına, – dep oylandı Alim. – Ne yapacaqsıñ, devirler öyle, az buçuq abındıñmı, qaşıña-közüñe baqmazlar, kün yarığından çetke çekerler".

– Vanâ, evlendiñmi? – dep soradı Alim mevzunı deñiştirmek içün.

– Qısmet olsa, bir ingliz totayınıñ başına çember bağlamaq isteyim. Ya sen?

– Durağı olmağan bıralqığa başını kim bağlatır?

– Ya Sara? Sara Baboviç?

Alim abdırağanday oldı. Desene olar arasındaki sevgi macerası tap bu yerlerge kelip yetti.

– Halqtan eşittim, Saranı pek dülber, cesür ve zengin olsa da, adaletperver bir qız dep maqtaylar. Aytqanları doğru olsa, aferin qızğa, tabiatınca saña oşay eken. Şimdi küpe-kündüz fenernen araştırsañ da, böylesini tapamazsıñ. Çoq bahtlı ekensiñ!

Birden qapı açılıp, içeri kene Rispime yenge kelip kirdi. Onıñ aqçil çırayı daa ziyade ağarğan, mazun közleri kerginleşken edi.

– Oğlum, belâ! – dedi o titrek bir davuşnen. – Evimizge adamlarınen beraber gubernator azretleri buyurdılar.

– Gubernator?! Ya mında onıñ ne işi bar? – İvan Konstantinoviç ayaqqa atılıp turdı. – Taz üstüne çıban, – degenleri bu olsa kerek.

– Feodosiyada seniñ cemaat içün açqan sergiñni barıp körgen. "Pek begendim. Oña şahsen özümniñ minnetdarlığımnı bildirmek isteyim", dedi. Tüf-tüf, ne yapayım eken...

– Qorqmañız, yenge, kelgenim kibi, mından kene duydurmadan çıqıp keterim.

– Yeq, yoq, sen aşıqma, – dedi şaşıp-şaşmalap qalğan İvan Konstantinoviç. – Men olarnen tezce sağlıqlaşmağa tırışırım, mında ayaq bastırmam.

– Vanâ, qısmet olsa, endi seniñ toyuñda körüşirmiz. Maña şu saat mından zuvmaq kerek. Yaqın yerde egerlengen atım bar, duyarlar. Aydıñız, baqiy sağlıq!

Alim başına qaytadan çalmasını taşladı.

– Ayıp etme, oğlum, bu çibereklerni mahsus saña dep pişirtken edim, – dedi Rispime yenge yağbezge oralğan yemekni onıñ eline tuttırıp. – Aq Taalâdan tileyim, faqır-fuqare aşqına yoluñ er daim açıq olsun!

Alim de pek eyecanlı edi. Yoq, qorqanından degil, subetleri apansızdan bölüngeni içün qozğalğan edi. Böyle bir adamnen bir daa körüşmek qaçan nasip olur? Ne yapacağını bilmegen ressam da ayaq üstünde qatıp qaldı. Eziyetli saniyeler edi. Alim merdiven qapığa burulayım degende, birden keri çevirilip, uzun qollarınen Vanânı quçaqladı.

– Toy kününece! – dep, onı köterip aldı ve acele adımlarnen qapıdan çıqtı.

Bina artındaki qoşq ögünde onı Serop beklemekte edi. Merdivenlerden eneyatqan Alimni körgeninen, yılğa betke işaret etip, özü ögden ketti.

Avası, aqiqatan, yaz künleri kibi cıllı ve küneşli edi. Semada oynaşqan çoçami torğaylar, özaraları yarışlaşır kibi, oq tezliginen ava terenliklerine atılıp közden ğayıp ola ve aynı şu suratnen ğayrıdan körünip, quvançlı çivildilerinen yayğara qopara ediler. Olardan biri quş sürüsinen terek dallarına qonayatqanda, ğaflet abaysızlığına barıp, Alimniñ çalmasına kelip qondı. Lâkin şu an yañlışını añlap, dalğa avelenip çıqtı.

Alim dört bir tarafqa köz-qulaq olıp, iri adımlarnen Seropnıñ peşinden ketip, "quşlar bile eşsiz olamaylar, – dep, bir anlıq oyğa qapıldı. – Seniñ de eşiñ bar edi. Qayda o? Endi üçünci yıldır, yekdigerimizge asret oldıq. Arzlaydır meni, melâikem, – dedi o köküs keçirip. Ya anam!.."

Serop yılğanıñ kenarına yetken soñ, keri aylanıp baqtı ve sırımdan aşağı tüşip ketti. O yer dere eken. Onıñ ortasından keçken cıllı suvnıñ tesirinen irmaqnıñ er eki tarafı yeşil çimenliknen örtülgen.

Serop Rustemniñ yanında edi.

– Bağışla, qardaşım, bugün seni işten alıp qaldım, – dedi olarğa barıp qoşulğan Alim.

– Bizni iş çarpsın, Alim ağa, üç aftadır köpek suvarıp yüremiz. Arabalarına kübre yüklep ya da ögüzlerine saban taqıp çölge çıqqan köylülerni Centemir mırzanıñ ırğatları börüboğarlarğa sıttıralar. Topraqlar sürülmey qaldı. Qomşumız Seytbattal aqay köpek yarasından alqan olıp, töşekte çekişip yata. "Otuzlamağa razı olmasañız, epiñizni börüboğarlarına parçalatırım", degen mırza. Başladı, işte...

– Köylüler arzual yazdırğanlar, – dedi Alim göñülsiz ve tüşkün bir davuşnen. – Ne bermegen Alladır, belki faydası olur.

– "Belki" degen şey saçılmay, Alim ağa. Gubernatornıñ keyfi kelgence, sürülmey qalğan topraqlarda qoraynıñ boyu belden kelir.

– Rustem, çoq ğadaplanma, bir aftadan evleneceksiñ, dedi Serop külümsirep. – Em çoq laf etme, gubernatornıñ saraydaki atlıları mında sürip kelir de, ömürlik bekâr qalırsıñ.

Alim yerge egilip, yağbezni açtı. Destelenip qoyılğan çiberekler daa sıcaq ediler.

– Dostlar! Halqlarda adet olıp kelgen: uzaq yollarğa revan olacaq adamnı, bir daqqa minderge çökip, sukünetnen ozğaralar. Maña eyilik tileseñiz, yerge çök de, çiberekke buyurıñız!

Olar sılaq otlar üstüne yerleşip oturdılar. Ses-soluq çıqarmadan, üç qol yemekke uzandı. Alim qatmerlep-qatmerlep beş-altı danesini çaynap yutqan soñ, ayaqqa turdı.

– Toyuñ gür keçsin, Rustem! – dep, ayğırğa sekirip mindi.

– Alim ağa, Qarasuvdan çalğı çağırttıq. Eyiligimizge buyurıp, cıyınımıznı yaraştırsañız, Vallai, bu dünyadan başqa iç bir şey istemez edim. Quvandır cemaatnı, Alim ağa!

Onıñ at üstündeki adamğa baqıp qalğan iri mor közleri yalvaruvnen cevap beklemekte ediler.

– Qısmet! – dedi Alim telbevlerni çekip.

At nedendir urkken kibi qaltırap, ögge atıldı ve sırtındaki şorbacısını oq kibi alıp qaçtı. Köz açıp yumğance, dereniñ ekinci capında peyda oldı.

Alim kene yañğız başında qaldı. Yapqan ziyareti vaqıtsız bölünse de, keyfi bozulmadı. Ne demek olsun, padişalıqnıñ eñ müteber adamınen körüşti! Yüz sürip degil de, davet etilip körüşti. Aferin Avaneske, ortalıqtaki kir-kifasnı çöplük obasında qaldırıp, alemniñ güzelligine dülberlik qoşa, onı yañartıp, tazertip köstere. Baqıñız, suqlanıñız bu güzellikke, ondan ibret alıñız, demek istey. Bir vaqıtları Alimniñ özü de böyle tatlı hayallarnen yaşay edi. Resul efendinen eski kitaplardan tılsımlı efsanelerni, qorqubilmez qaramanlar aqqındaki destanlarnı oquğanda, olarğa taqlid etmege, mücizeviy qaraman olmağa, biñ bir serguzeştli eserler yaratmağa aveslengen edi. Balalığında, Vanânıñ divarlarda qolaylıqnen sızğan resimlerini körgen soñ, evelki hayallarına resimcilik avesligi de qoşuldı. Lâkin ayat degen şey pek zalım eken, onıñ hayallarını yernen-yeksan etip, onı bir tilim ötmek peşinden çaptırdı. Ne ise, bu dar dünyada artqaç adam olıp qalmadı, ezilgenlerniñ azabını yengilleştirecek olıp tırışa. "Yellarımız başqa-başqa olsa da, niyetimiz bir – insanlarğa yahşılıq yapmaqtır", dedi Vanâ. Zan etsem, qafa tası tüzgün işlegen, etraftaki deşetni köre bilgen, yüregini az buçuq olsa da meramet biylegen bütün adamlar böyle tüşünedir. Yoq, yoq, insan oğlu insannıñ maña aydamaq demege tili barmaz...

Alanlıqqa çıqqan at, emir bekler kibi, yavaş-yavaş ketmekte edi. Alim telbevni çekse de, oña istiqamet köstermedi. Raatlıqtan bezgen ayğır, birdem adımlarını tezleştirip, közleri qarağan tarafqa pertavlap çaptı...

Bir qaç kün devamında onıñ aqqında iç bir şey eşitilmedi. Lâkin Nayman köyünde, toy olacaq künniñ sabasında, Centemir mırzanıñ ırğatı kelip, quvançlı haber ketirdi: mırza otuzlamadan kene onlamağa qaytqan! Köylerdeki kayalarına köylülerden otlaq, yol, köpür ve suv kirasını tutmaqnı yasaq etken! Faqır adamlarnıñ keçken yıllar zarfında toplanğan borclarını almaycaq eken!

Mırzanıñ ırğatı cemaatnı cami ögüne toplap, mına bularnı dellâl kibi bağırıp-çağırıp ayttı.

Ne olğan eken bu ırğatqa? Yoqsa Centemir mırzanıñ özü aqıldan çıldırdımı? Malnı cannıñ yonğası dep sayğan mırzadan asla böyle meramet beklemek mümkünmi?.. Köylülerniñ yürekleri quvançnen tolıp-taşsa da, tüş olıp körüngen tatlı bu teessuratnı bölmemek içün, olardan iç biri ağız açmadı, uquqları tapılğan adamlarday evlerine dağılıştılar. Aradan yarım saat keçmeden, azbarlardaki ögüzler, ğırcıldavuq macarlar, kübre yüklü arabalar ardı-sıra çöllerge yöneldiler. Anda bütün kün iş qaynadı. Aqtarılğan topraqnıñ lâtif qoqusı tap köyge kelip yetti. Olar şadlıqnen şamatalap boğaz kergen ırğatnıñ ögünde ağız açmasalar da, sabanlarınıñ türenlerini topraqqa tüşürip, köpeklerge sıttırılmağanlarını körgen soñ, bayağı yüreklendi ve ümüt etkenlerinden ziyade olıp çıqqan bu cümertlikniñ sebeplerini añlamağa tırıştılar. Olar Avanes ağanıñ evine gubernatornıñ özü buyurğanını bile ediler. Bunı, hayırlı haber olaraq, Serop şu künü bütün halqqa bildirgen edi. İtimal, Avanes ağa arzualnı şahsen onıñ eline tutturğandır. Şayda-şay amma, ya olar otlaq, köpür, suv kirası aqqında aytmağan ve yazdırmağan ediler de!

Şu künü köylüler aqşamğace Centemir mırzanıñ beklenilmegen ve añlaşılmağan bu cümertligini muzakere ettiler ve bir fikirge kelgenday oldılar: "Avanes ağa sağ olsun, kisesi biñ bereketke tolsun, dünyalar turğance yaşasın!" – dediler.

Lâkin şu künniñ aqşamında bu fikir ekilengenday oldı. Topraq quvançından baş urmağa yer tapmağan Rustemniñ babası toyğa ayaqçılarnen musafir çağırtmaqnen kifayetlenmeyip, bir qaç kere dellâl da bağırttı. Körüşmek quvançlarını paylaşmaq derdinde olğan köylüler aqşamğa taba qorantalarınen toy azbarına toluştılar. Qartlarnıñ ve qartiylerniñ bir qısımı evge buyurdılar, qalğanları öz-araları bağdaş qurıp, top-top azbarda yerleştiler. Bileklerine al yavlıqlar bağlı ayaqçılar ardı üzülmegen musafirlerni sayğı-ürmetnen qarşılap, öglerine birer çanaq baqla şorbası, çekilgen boğday botqası ve ceviz, fındıq, alma-armut qurusı sinilerini tizip qoydılar. Laqırdı kene kündüzki hayırlı haber aqqında edi. Aradan çoq keçmeden dört-beş adamlıq çalğı taqımı evden çıqıp, "Alimniñ yırı"nı çaldı. Aznavur boylu toy ağası daire şekilinde tizilip oturğan halqnıñ ortasına keçip, coşqun bir davuşnen ayttı:

– Aqaylar! Keliñ, batırımız aqqındaki bu yırnı elbirlik olıp yırlayıq! – dedi ve cevap beklemeden, gür davuşnen başta özü alıp köçti:

Onlarnen qalın, ince, hoş aenkli ve qarıq davuşlar oña qoşuldılar:

Açıq avada bu davuş kök qubbesi kibi güdürdedi. Ayrette qalğan tulupzurnacı ve davulcınen dareci aletlerini biraz tındırıp, cemaatqa zil tuttılar.

Alim aqqındaki bir yırdan soñ, ekincisi, üçüncisi yırlandı. Halq şadlıq içinde edi. Ömürlerinde iç bir maqamnı tillerine almağan qartlar ve qartiyler de bağıra berdiler. Toy endi gürlengen edi. Lâkin tamam mına bu vaqıt adamnen rıqma-rıq tolu azbarğa boyunlarındaki zillerni yañğıratıp, bir sürü qoy kelip kirdi. Cemaat ayt-uyt degence, qoylar ayaqlarınen olarnıñ bayramlıq üst-başlarını haraplap, ortalıqtaki çanaq-çölmeklerni ahtar-tentir etip taşladılar.

– Olân, abdal bala, közleriñe tavuq soqurlığı tüştimi ne maraz, bu yerdeki cemaatnı eslemediñmi? – dep alevlendi toy ağası.– Hudaynıñ keñ-qulan çölleri saña taraşlıq ettilermi? Belki cemaat kötegi aşamaq isteydirsiñ?..

Aqşam qaranlığı qoyurıp başlağan edi. Oğrağan dubarasından ötü patlayyazğan çoban bala tutula-tutula söylendi:

– Bağışla meni, ağaçığım, emir öyle edi: qoylarnı toy azbarına aydap kirset, dedi.

– Ya öyle ahmaq emirni saña qaysı bir budala berdi?

– Mırzam... Centemir mırza berdi. Er bir qoynıñ boynunda çañı olsun, dedi. Ne yapayım, ağaçığım, on qoyğa köyden on çañ tapqance, canım çıqayazdı, ağaçığım. Keçiktim işte…

Toy ehli mırzanıñ adını eşitkeninen, çım-çırt kesilip, qulaqlarını balağa tikdiler.

– Añlaşıldı! – dedi açuvından qızarıp-bozarğan toy ağası. – Mırzañ qoylarnı bu azbarğa aselet toynı bozmaq içün aydatqan, öylemi?

– Yeq, yoq, ağam, mırzam olarnı kiyev balağa özünden bahşış, dep yiberdi. Selâmına kelâmı olaraq şunı da ayttı: olarnı şu gecesi soyıp, kebap qızartsınlar, onıñ qoqusı Alimniñ burunına barıp yetsin, dedi. Şay yapılması kerek eken.

Diñlenip turğan cemaat balanıñ bu kelimesini özlerincesine añlap, surekli tarzda qaqıldap küldiler.

– Ağam, ketsem olamı? Mırzam meni beklep qaldı.

– Yoq, olmaz, başta müjdeñni al! – dedi toy ağası şeñ bir davuşnen ve musafirlerge köterilip baqtı. – Cemaat! Busı da hayırlı haber eken. Bizim mırza, ğaliba, cümertlik marazına oğrağan.

– Alla bersin, bu marazdan ömür billâ qurtulmasın. Toyğa kelgen – toyda keter. Mına şimdi azbar etrafındaki meydannıñ dört tarafında ev büyükliginde dört ocaq tutaştırılsın. Eñ semizlerinden dört qoy soyulıp, çoban kebabı pişirilsin. Alim şimdi qayerde olmasın, avan yeller bu mubarek qoqunı oña alıp barsınlar. Toy devam ete, dostlar!

Halq ğayrı baştan canlandı. Qınlarından pıçaqlarını çıqarğan yaşlar qoylarnı ayaqlarından süyrep azbardan çıqardılar, qalğanını ögüz aranına qapadılar. Aradan çoq keçmeden, dört ocaq alevlenip yandı. Ortalıq yap-yarıq oldı.

– Qana, qardaşım, mınavı suvdan içip baq! – dedi ev içinden balaban bir bardaqnen qaytıp çıqqan toy ağası. – Suvsuzlığıñ qalır. Soñ, biznen beraber oturıp, kebabğa buyurırsıñ.

Çoban bala bardaqnı dudaqlarına ketirip, onı bir tınışta tüpledi.

– Ağam, bu suv qımıs degilmi eken?

– Oña başbuza derler, qardaşım. Nasıl, içiñe can tüştimi?

– İçim-bağrım canğa toldı, ağam! – dedi o bir kereden şeñlenip, – çalğıcılar ne içün çalmaylar?

– Oynaycaqsıñmı?

– Oynar edim amma...

– Mırzañdan qorqaydırsıñ.

– Men onı...– dedi bala ve nedendir saqınıp, ağızını yumdı. Az buçuq yanbaşına sallanıp aldı. Lâkin şu saat tili özlüginden çezilip, inceçik davuşınen külip yiberdi. – Mırzam beş künden berli acetini ev içinde bitire. Halqqa körünmege utana.

– Ya oña ne oldı?

Balanı yaş-yavqa sarıp aldı.

– Bilmeysizmi? Vay Allayım, dünyadan bihaber ekensiz de! Qaraltı dayası ayta, beş kün evelsi Alim ağa Centemir mırzanı ev içinde qapatıp köteklegen. Köteklegen amma, bir keresinde yañılıp, tobulğısını beline degil, betine şıplağan. Özüm kördim, mos-mor yanağı puskalaşıp, anda bir baş daa peyda olğan, dudaqları sütlü sığırnıñ yelinleriday qabarğan. Ha-ha-ha! Kamadiya! Bergen emirini zornen añladım...

Alim çoq künler zarfında yaylâlarda-çobanlarda, Qarasuv ortalıqlarınıñ ormanlarında gizlenip yürgen soñ, atını şeer civarında qaldırıp, geceniñ keç maalinde qarasuvlı dostu Üseinniñ qapısını qaqtı. Evelden añlaşqanları kibi, qapını üç kere tısırdattı, hayli vaqıttan soñ kene tekrarladı.

Pencerede mum yarığı peyda olıp, qapı aralıq etildi. Demek, anda yat adam yoq eken. Alim içeri soquldı.

Olar yigitlercesine quçaqlaştılar. Alim ellerini Üsein ustanıñ sırtından almadan, ökünçli bir davuşnen soradı:

– Anayçığım sağ-selâmetmi?

– Allağa şükür, selâmettir, gece-kündüz seniñ asretligiñni çeke.

Olar az buçuq daa subetleştiler. Alim meramını bildirgen soñ, ayaqqa turdı.

– Dostum, Alim, yengepçeñniñ mahsus saña dep azırlağan yemeginden iç olmadım Bismillâ etkey ediñ!

– Vaziyetimni özüñ bilesiñ, Üsein ağa...

Sırtına ufaq bir ebbe urğan, çalmasınıñ saçaqlarını kene yüzüne tüşürgen Alim azbarğa çıqıp, siya közlerini yolnıñ ekinci kenarındaki evge tikti. Anda onıñ anası, emcesi, kiçentay qarındaşları yaşay. Ayaq üstü anda kirip çıqsa, olarnıñ aziz çerelerine bir köz taşlasa... Yoq, canım, bir anlıq hoşnutlıq içün olarnı belâğa qaldırmaq olurmı...

Alim terenden köküs keçirip, ah çekti ve sert adımlarnen ögge doğru ketti.

Yarım saatten o endi at üstünde edi. Onıñ başını Qarağaç qırına burıp, çaptırıp ketti. Tanış yerler. Cuma künleri Saranen beraber faytonnen anasına barıp, qardaşlarını arabağa oturta ve olarnı şeer boylap kezdire edi.

Alim pek açıqqan edi. Ebbeni eline alıp, Üsein bergen balaban qalaqaynı bölip, onıñ bir parçasını ağızına ketirdi. Pek lezetli! Yağlı, qıymalı qalaqay...

Uzaqta Babahaynıñ aq sarayı körüldi. Lâkin, ne içündir bilmem, atnıñ başı sarayğa degil, özen betke qayırıldı. Yalığa kelip çıqqan soñ "Ayuvnıñ ağası Selâmet aqaynen çatışqan yerlerine kelip toqtaldı. Doğayatqan küneşniñ nurları qarlı dağ töpelerini yaldızlap, aşağıdaki bayırlarğa enmekte ediler.

Alim atını yılğa etegindeki keñ ağızlı qobağa zar-zorakiy kirsetip, bir çırım yuqu alayım dep, özü de andaki pilâkiy taş üstüne uzandı.

Onıñ is-duyğuları mıtlaqa Saranen körüşmek hayalına qapılğan edi. Endi bir qaç yıldır, bu şaylı qız onıñ bütün barlığını kendine boysundırıp, eñ telükeli daqqalarda bile yüregini sızlatıp tursa da, körüşmege çare tapıp olamadı, çünki Saranıñ etrafında gece-kündüz gizli polis casusları qaynaşqanını Üseinden eşitip bile edi. Endi bezseler kerek, ortalıq amanlaşqan kibi körüne.

Alim pek yorğun edi, ve lâkin közlerine yuqu tüşmedi. Güzel Sarasını tasavurında canlandırıp, onıñ inceçik qara qaşları tübünde parıldap turğan elâ közlerine, mulâyim aqçil betine, iç bir vaqıt dudaqlarından silinmegen meftun etici tebessümine, fidan kibi hafif endamına suqlandı. "Sara, sen kene böylesiñmi? – dedi o aqlen. – Meni körseñ tanırsıñmı? Aqılıñdan çıqarmadıñmı? Men ise..."

Tatlı oylarğa qapılğan Alim hayalında Sarasınen subetleşken arada, közqapaqları örtülip, yuquğa dalğanını duymay qaldı.

Onda acayip bir sezgi bar edi. Qayerde olmasın, qararlaştırıp yattımı, degen vaqıtında mıtlaqa yuqusından ayınır edi.

Bu keresinde de öyle oldı. Qararnen quşluq qararlarında ayaqqa turıp, üst-başını qaqtı, parmaqlarınen saçlarını tüzetti, qayerdendir qoba içine toluşıp, tışqa aqqan gölçikte betini yuvdı. Añlaşqanlarına köre, bu maallerde Üsein Sarayğa yetip kelecek ve Niyarnıñ yardımınen Saranı haberdar etecek edi. Mına-mına Sara onıñ ögünde olacaq! Alla bersin, evde olsun, iç kimse duymasın, bir an olsa da...

Vaqıt keçken sayın, Alimniñ tınçlığı bozuldı, sabırı tükendi. Başını bir qaç kere qobadan çıqarıp, etrafnı telmirüvnen közetti.

"Kelir, mıtlaqa kelir! – dedi özüne yürek berip. – Kiyine-quşanadır, ya da izlevlerden saqınıp, qolaylı fursat bekleydir".

Küneş ufuqtan bir qaç sırıq köterilip, mecalsız küçünen etraftaki serinlikni cılıttı. Tonqayıp turğan qayanıñ arqasına yaslanğan Alim başını töben alıp, evde olmasa kerek, tuvğanlarına ketkendir, dep ümütsizlikke daldı. Ya Üseinniñ özü qayda qaldı? Yoqsa yaqalandımı?..

Aqlen böyle der ekeç, qoba başından dostunıñ mazun sesi eşitildi:

– İşimiz uymadı, Alim. Sara yarım aydan berli belgisiz bir hastalıqnen çekişe eken, – dedi Üsein qobağa kirip.– Babası onı Betlingnen İsveçrege tedaviylenmege yollamaq istegen. Sara "yoq" demekten vazgeçmegen. Bularnı Niyar ayttı. Azdı-tozdı, çöp kesildi, zavallı, dey. Bugün saba kene sıcağı köterilgen...

Alim başını kötermeden, qayağa mıhlanğan kibi, oturğan yerinde qatıp qaldı. Ne demek olsun, yıllarnen arzlanğan, yekâne quvançı olğan yigitke, baht quşına qavuşmaq kene nasip olmadı!

– Onı körmekniñ iç bir çaresi yoqmı? – dedi o ğamlı bir davuşnen.

– Üçünci qatta yata eken. Ekimden başqa, anda ana-babasını da kirsetmey eken. Saranıñ derdine yekâne derman ekim degil de, Alimdir, dey Niyar. Lâkin, ne çare...

Alim, nasıldır bir fikirlerge qapılıp, oturğan yerinden cesürliknen atılıp turdı.

– Alim, yalvaram saña, böyle meramnı tek telükesizligiñ içün degil, iç olmadım Sara aşqına aqılıña bile ketirme.

– Üsein, sen ne deysiñ, mında qalıp, gece qaranlığında gizli-yaşırın, ımpıs-tımpıs yürip...

– Yoq, olacaq şey degil! Tuzaqqa özüñ barıp soqulma. Niyar seniñ kelip-ketkeniñni añsa da, onıñ içün büyük şifa olur. Ekim Betling sabalarğace onıñ başı ucundan çekilmey, ana-babası deseñ gecelerini hastanıñ qapısı ögünde keçire ekenler. Azbarda geceleri polis casusları da dolanıp yüredirler. Olardan biri Babahaynıñ oğlu Yusuftır. Daa demi bütün vaqıt Niyarnıñ etrafında aylanıp yurdi. Ğaliba meni esledi. Sarayda kündüzleri bile tüfek-pıştav taqıp, forsalanıp yüre. Saqt ol, öyle sasıqlarnıñ burunları köpekniñkinden de keskin ola. Alim, yalvaram saña, bu yerdeki durağıñnı avuştır.

– Mında kelgenimni Niyar Sarağa aytacaqmı?

– Aytacaq! "Bu haber Sarağa Alla Taalâdan kelgen derman melemi olur", dedi.

Üsein qobadan çıqıp, etrafnı közetken soñ, er yer sakinlikte degen manada, qollarını cayıp aldı. Alim egerli atnı yarıqqa çıqarğanınen, onıñ üstüne atlanıp, telbevni çekti:

– Bir daa körüşkence, usta Üsein!

Ayğır ög ayaqlarını tiklep, ayqırıp-ayqırıp aldı ve bütün boyünen sozulıp, özenniñ suvuq suvuna daldı. Suratını eksiltmeden suvnı şapıldatıp, ortasına kelgen soñ, özenni yaldap keçti.

– Maşalla ayvanğa! – dedi yalıdan atnıñ peşinden ayretnen baqıp qalğan Üsein. – Şorbacısına köre, atı da pek çalıq eken. Oğurlı yollar olsun, can dostum, aq işi içün yapqan bu qarsambalı seferleriñde saña eyilikler tileyim...

Atlı ekinci yalınıñ bayırına köterilgen soñ, keri aylanıp baqtı. Körip olmağan Sarasınen sağlıqlaşqandır. Belki de izleylermi, dep, etrafını közetkendir. Lâkin bir anlıq tenefüsten soñ kene ögüne burulıp, töpeler arasında közden ğayıp oldı. Şu ketiş, bir daa tınış almadan, Zuya, Simferopol ve Bağçasaray civarlarındaki ormanlardan keçip, ekindi maallerinde Manğuş köyünde peyda oldı. Uzaq yolda onıñ özü de, atı da pek yaman yoruldı. Alim az buçuq yal alayım, qapınayım dep, koynıñ yuqarı mallesinde yaşağan eski tanışı onbaşınıñ azbarına kirdi. Çot saqallı, mulâyım kıyafetli ve ğayet olaman boylu adam yetişken eki oğlunen beraber azbarda piçen ve toban sarpanlarını avalandırıp, olarnı ekinci bir yerge obalamaqta ediler.

– Alim, sensiñmi asabam! – dep quvandı onı körgen qonaqbay ve elindeki senekni piçen çerenine saplap, atnıñ yügeninden kelip tuttı. – Vallai, dedemniñ o bir dünyadan qaytıp kelecegine inansam da, o qadar aleketten soñ seni körerim dep işanmağan edim. Qısmetiñ bar eken, aşnam, yengeñ bugün baqlava pişirgen edi, daa şimdi bizni sofrağa davet etti. Qana, tüş attan!

"Alim" adını eşitkenlerinen, ses-şamata qoparıp, evden bir sürü kiçkentay çapıp çıqtı:

– Alim!.. Alim ağa!.. Alim aydamaq!..

– Ey, çoçamiy torğaylar, şu saat şamatañıznı kesiñ! O da nasıl laftır, aydamaq eken. Qana, közden coyılıñ!..

Qonaqbay musafirniñ qoltuğına kirip, onı evge çekken arada, yigitlerden biri egerli atnı aranğa taba aydadı.

– Kerekmey, qardaşım, at azbarda qalsın, men yolcuyım, mında ayaq üstü kirip çıqayım, dedim. Egerge de toqunma.

Cıynaqlı balaban odada olarnı ev bikesi beklemekte edi.

– Hoş keldiñiz, sayğılı musafir! – dedi o ve yerdeki yez legenni onıñ ögüne çekip, qumannı qoluna aldı.

Alim ellerini çayqap, qonaqbaynen sofra başına keçti. Baqlavalar, büyükçerek bal tabağı içine obalanğan. Bütün qoranta içün azırlansa kerek. Lâkin olardan iç biri sofrağa kelmedi.

– Buyur, asabam, yol yürip keldiñ, açıqqandırsıñ, – dedi ev saibi tabaqqa uzanıp. – Böyle padişa yemekleri bizim evde ayda-yılda bir kere pişirile. Demek, qısmetli ekensiñ, bizni yamanlamayıp kelgensiñ. İsteseñ, madde açıcı aq suvdan birer filcan tökeyim?

– Yoq, sağ olıñ, adet etmedim, maddem onsız da pek yahşı.

Olar dörtkenar baqlavalarnı balğa bulğalap, iştianen aşadılar. Alim toyğanını bildirip, adeti üzre, sofradaki yağbezge ağızını sürtti.

– Çekinme, buyur asabam, aşhanede bir tabaq daa azır tura...

Birden qapı açılıp, qonaqbaynıñ üyken oğlu aşıqıp içeri kirdi:

– Babay, Badrak özeni betten sungüli askerler körüldiler, – dedi o tınış almadan. – Olar pek çoqlar. Atlarını çaptırıp keleler.

– Qoqumnı alğandırlar, – dep, Alim deral yerinden sekirip turdı. – Yalvaram sizge, Alim köy qınlarından keçip Sevastopol taraflarına ketti, deñiz. Yemegiñiz içün, sağ olıñ! Aydı, bir daa körüşkence...

Alimniñ evden çıqmasınen, azbarda at tapırdıları qopması bir oldı. O, aqiqaten, Sevastopolge barıp, gecesini İvan Küzminniñ evinde keçirecek edi. Lâkin insan degen mahlüq özüniñ yarınki kününe ükümdar degil, şarait kene deñişti...

At Beşuy köyüni keçken soñ, başı cenüpke qayırıldı. Er yer bağ-bağçalar, çimenlikler ve otlaqlar edi. Aqşamnıñ keç maalleri olğanından, ortalıq çım-çırt. Mına, Çatırdağ yamaçları! Yuqarı köterilgen sayın avanıñ sertligi qayttı. Sanarsıñ, töpeden aşağı cıllı ava ese.

– Nu-o! – dedi o atını enişli-yoquşlı kestirmelerden sekirtip ve yırlarda çoq kereler añılğan bu meşur dağğa bu keresinde geceleyin köterilip başladı. Cenüpten baqqanda tim-tikine qocaman bir çadırğa oşağan bu dağ, sırt tarafından tegizcerek bayırlardan ve yamaçlardan ibaret edi. Aytqanlarına köre, boz qayalarnıñ birleşmesinden meydanğa kelgen bu eybetli dağ evel-ezellerde deñiz ortasında yekâne bir adaçıq olıp, uzaq diyarlardan kelgen yelkenli gemiler onıñ qırğaklarında lengerlerini taşlap, yol bekley emişler. Bunı Alimge Aluştada qamaçavğa qalıp, atınen mında qaçıp çıqqanda, çobanlar aytqan ediler. Olar bunı mında kelgen alimlerden eşitkenler...

Avası birden deñişken kibi oldı. Burnuna cenüpten esken cıllı yel urdı. Demek, endi dağ töpesine çıqqan. Mında qar yoq. Başını yerge eggen ayğır ot çöplep başladı.

– Ögge yur, atçığım, bu gece sabağace otlarsıñ, – dedi o artına-ögüne közqulaq olıp. – Özüm de yoruldım. Bizge raatlanmaq kerek.

At köçti. Dağ üstündeki yaylâda daa bayağı vaqıt dolanıp yürgen soñ, yoldaşınen subetleşir kibi:

– Keldik! – dedi Alim coşqun bir davuşnen ve attan tüşip, egerni ve ebbesini qoluna aldı. – Endi, bar otla, amma çoq uzaqlaşma, börülerge aş olursıñ...

Bu yer Biñbaş Qobanıñ ağızı edi. Onı da çobanlar köstergen ve lâkin, ne içündir bilmem, içine kirmesini tevsiye etmegen ediler.

Celâl mırzanıñ ayğırı elge alışqan bir ayvan edi. Yaylâda sürü-sürü olıp dolaşqan cılqılarğa barıp qoşulsa da, şorbacısı olğan yerden iç bir vaqıt çetleşmez. Bunı Alim yahşı ögrenip qaldı. Onıñ özüne ise başını taşqamı, topraq obasınamı tayap, mıtlaqa uzanmaq, sabağace bir çırım yuqu almaq kerek.

Alim başını egip, taraçıq aralıqtan qobağa soquldı. İçerisi zift qaranlıq edi. Dört ayaqlar kibi ögge yılışqan sayın, ayaqları tiygen yerlerden qırılğan, sınğan şeylerniñ sağır tasırdısı eşitildi. Birazdan ter-tegiz ve tomalaq bir şeyge basıp, az qaldı tayıp yıqılayazdı ve ansızdan bütün boyünen yuqarı köterildi. Qoba yükselgen ve keñeygen! Demek, egilmeden ketmek mümkün. O tekrar yerge egildi ve bir tarafı tögerek, ekincisi çıqıntılı ve oyuqlı bir eşyanı eline aldı. O pek yengil ve tayğaq edi. Tasavurında onıñ ne olğanını belgilegen soñ, ciyrenüvnen onı kenarğa köterip attı. Qafa tası! Demek, ayaq astında tasırdağan şeyler insan suyekleri eken. Aqiqaten, Biñbaş Qoba!..

Alim tesadüfiy bpr şeylerge sürünmekten, abınıp yıqılmaqtan saqınıp, qaranlıqta yavaş-yavaş ögge adımladı. Sağır tasırdılar eksilip, çaqıllıq ve qumluq başladı. Endi toqtalmaq, gecesini keçirmek içün qumlı bir yerde uzanmaq mümkün edi. Lâkin onıñ közlerine qoba terenliklerinden zornen eslengen aydınlıq çalındı. Ögge kettikçe, aydınlıq şevqlı bir yarıqqa çevirilip, anda-mında asılıp turğan qorqunç qayalar, ögde ise yıltıravuq bir boşluq seçildi. Aceba bu yer qobanıñ soñu degilmi?

Alim yer tübündeki bu qocaman boşluqnı omuzlarında köterip tutar kibi tim-tikine yuqarı köterilgen çoq kolonnalı bir "sarayğa" kelip çıqtı. Aqiqaten, "Biñ bir gece"deki efsaneviy saraylardan biri! Taş kolonnalar büllür kibi parıldaylar. Olar arasında tonqayıp, qatayıp turğan çeşit biçimdeki qayalar secdege ketken, sungüsini köterip, kiyikler peşinden çapqan adamlarnı, mirabda vaaz oquğan sarıqlı imamlarnı, ateş püskürgen yedi başlı ajderalarnı, evel zamanlarnıñ qorqunç canavarlarını añdıralar. Saray şemdanları kibi yuqarıdan aşağı sarqqan ve taş tayamalar şekilinde tim-tikine töpege ıntılğan çeşit renkli ve burma taşlar bu müteşem saraynı özleriniñ aqlıqları ve tonuq ışıqlarınen bezeteler. Renk ve nur cemi boşluqnıñ ortasındaki arınçıq gölge sepilip, onıñ üstünde balqıldap külüşeler...

"Acayip manzara! – dep ayretlendi o. – Tabiat özüniñ üner mearetini yer astında köstergen".

Alim göl yanındaki qabırçıqlı-qumlı yerge uzandı. Töpeden sarqıp turğan tors qayalarnı seyir etken arada, közleri yumulğanını sezmey qaldı. Köküs qafesi bir tegizlikte qalqıp-enerek, teren yuquğa daldı. Lâkin azmı-çoqmı yuqladı, beyutlik vaziyetinde bir qaç kere aqsırıp aldı. Soñ, öksürip başladı. Boğazından yarılıp çıqqan devamlı öksürik oña aman bermedi. Yüzüqoyun çevirilse de, burnuna toluşqan qurum qoqusı nefesini tıydı, yüregi sıqletlendi.

Niayet, ayaqqa turdı. Ziynetli saray boşluğı tütün dumanı içinde edi. Canım, ne olğan eken! Taşlar, qayalar yanamı?

Alim başı tübündeki egerni ve ebbeni alıp, keri buruldı. Lâkin, onı mında alıp kelgen aralıqnen adımlağan sayın, tıştan budaq-budaq esken boğucı tütün ep qoyurıp keskinleşti.

Ne ise, qobanıñ ağızı köründi. Ateşli ağızı!?

Alim burnunı yeñinen örtip, bir qaç adım daa atladı. Andan onlarnen adamnıñ bir boğazdan qıçırıp aytqan sesleri eşitildi:

– E-yey-y, Alim aydamaq, qapqana düşdiñ, buraya çıqmaz iseñ, biz seni...

"Arnavutlar! Köylerni ahtar-tentir etken arnavut askerleri! – dedi o aqlen. – Boğıp öldürmegence boş qaldırmazlar. Endi ne yapmalı?.."

O artqa qaytacaq oldı, lâkin ayaqları areketsizlikte edi. Birden başı-közü aylandı, ortalıq çarh kibi döndi. Divarğa yapışayım der ekeç, beden küçsizligi onı yerge yıqtı...

Bu haber yıldırım tezliginen ağız-ağızdan uzaq-yaqın köy-kentlerge barıp yetkende, Celâl mırza Kipçakskiy özüniñ baştaqlar sürüsinen birlikte Qara mırzanıñ evinde ziyafet sofrası başında edi. Olar endi bayağı içip tavlanğan ve kene Alim aqqında laf açqan ediler. Lâkin daa şimdi Simferopolden qaytıp kelgen arabacıdan bu haberni eşitkenlerinen, çaynağan aşları ağızlarında qalğan kibi oldı. Közleri şaşqınlıqnen biri-birine tikildi. Zan etersiñ, "bu iş nasıl oldı ya, onı biz yaqalaycaq edik de!" demek istediler.

Sukünetni çıqıq çeñgeli Yusuf böldi:

– Bravo! Bravo-o! – dedi o sallana-sallana ayaqqa turıp. – Malades arnavutlarğa! Padişa aliyleriniñ sağlığı içün qade köteriñiz, ur-ra-a!

– Budala, özenni körmeden papuç çıqarma, yeriñe otur! Onı biz tutacaqmız!

– Celâl emce, tuzaqqa tüşken canavarnı bir daa tutmağa ne acet bar?

– İşiñ olmasın, qarışma! – dedi açuvından qızarıp-bozarğan ve bu haberden eli-ayağı qaltırağan Celâl mırza yerinden köterilip. – Alim degildir o. Onı biz tutacaqmız, qavilim bar! Qana, atlarğa miniñ!

Olar azbarda azır turğan cüyrüklerge atlanıp, yolda dört bir tarafqa balçıq cayratıp, şeerge doğru kettiler. Olarğa bu keresinde Qara mırza da qoşuldı.

Ögden Celâl mırza ketti. Onıñ içkiden dumanlanğan başı tekmil arınıp, bağırını ökünçli ateş yaqtı. Oña Alimni tutması içün aziz Aleksandr ordeni, zadekânlıq derecesi işandırğan ediler de! Aldıñ hıyar! – dedi o öz-özüne açuvnen...

Alimniñ köz açmadan bu dımlı ve sasıq kilerde yatqanına endi üçünci kün olğan edi. Şu künniñ soñunda az buçuq özüne kelip, yekdigerine yapışıp qalğan qanlı kirpiklerini zornen açtı. İçerisi dımma qaranlıq edi. Qayerde olğanını añlap olamadı. Belki kene qobadadır? Aceba yuqlap qalmadımı eken?

Qollarını oynattı. Bilekleri buğavlı edi. "Demek... Tüştim... Tuzaqqa tüştim!" –dedi o qaarnen ve yatqan yerinden sekirip turdı. Kene başı aylandı, ayaqları mayıştı. Çurüklik sasığı yüregini bılandırdı. Artıq çıdap olamağanından, ohşuna-ohşuna, ögde bir közlü canavarday balqıldağan ışıqqa doğru adımladı. Qapıdaki ışıq anahtar deligi eken. Yumurığını qattırıp, qapını qaqtı. Aralıq etilgen qapıdan kün yarığı urğanınen, içeri soqulğan beş-on qol onıñ ayaqlarına ve ellerine yapışıp, azbarğa süyrep çıqardılar.

– O bir dünyadan qayttıñmı aydamaq? Biz seni anda qalır, yapqan cinayetleriñ içün cevap beremezsiñ, dep abdıraşqan edik, – dedi kokardalı zabitlerden biri. – Aydı, buña da şükür, seni ahretke trampete tasırdısınen tantanalı sürette ozğarırmız. Qana, tizlerinde küç-mecal qalğan olsa, ayaqqa özün tur!

Alim sim-siya közlerini sert çereli soldatlardan alıp, masmavı kök qubbesinde parıldap turğan küneşke tikti. Avası temiz ve cıllı edi. Naymanlılar şimdi saban süre, aşlıq ekedirler...

– "Cenap" aydamaq, yeriñden özün turacaqsıñmı, yoqsa seni kene süyrep alketeyikmi? – dedi aynı şu zabit. – Soldatlar, mında keliñ!

– Zamet etmeñiz, yürip keterim.

Alim ayaqqa turdı. Bu yer bastırıq azbarı eken. Anda silâlı askerler qaynaşmaqta edi. Tel qora artında atlılar turalar. Alim olar arasındaki semiz kevdeli, çal qalpaqlı Celâl mırzanı eslep, zornen olsa da, külümsirep aldı ve oña elini salladı.

– Yur, yur! – dedi zabit onı çızmasınıñ ökçesinen qaqıştırıp. – Yolbasar ayaqtaşlarıñdan birini kördiñmi? Adını ayt!

– Ögüzni kördim!

– Adını ayt!

– Celâl mırza Kipçakskiyni kördim.

Sungüli tüfeklerini Alimniñ yanbaşlarına, kökregine tayap tutqan askerler onı üç qatlı titis binanıñ ekinci qatına alıp çıqtılar.

– Bu yer seniñ muvaqqat qabiriñ olacaq, – dedi banaki zabit bir qaç anahtarnen qalın demir qapını açıp ve onı içeri tepip kirsetti.– Tanış ol, asılacaq adamlarnıñ kamerası! Mından çıqqan yol seni dos-doğru o bir dünyağa alıp barır.

Qapı tarsıldınen örtüldi. İçeride töşek-yastıqsız eki demir tapşandan başqa bir şey yoq edi. Divardaki demir çabaqlı ve tonuq camlı ufaçıq pencereden kün yarığı zornen odağa kire edi.

Bu dört divar "muvaqqat" taş qabir edi. Öldürmek içün onı soñundan başqa bir qabirge alıp baracaqlar. Ne bermegen Alladır, belki mahkeme şamatası ketişatında, soñki kere olsa da, anasını, Sarasını körmek qısmet olur. "Yalvaram saña, Rabbim, iç olmadım körüşmekni qısmet et, – dedi o içinden. – Mahkeme şeriyede tek Memiş Çelebini ve Seit-Celil efendini körmeyim, qapalacaq közlerimde olarnıñ izi qalmasın".

Azbarnıñ temiz avası oña tendüristlik aşlasa da, şimdi kene ohşunuvı qaytavladı, ayaqları özlüginden bükülip ve qaltırap başladılar. Omuzlarındaki yırtıq ve balçıqlı çekmen parçaları arasından mos-mor etilgen teni seçildi. Onı öldürecek olıp köteklegenler. Atıp öldürseler olmaydımı, dedi o fikren ve demir tapşanğa uzandı. Yavaş-yavaş onıñ hayalında şu hayırsız geceniñ soñki manzarası canlandı. Elbet, o qobada edi. Tütün dumanı... Ateş... Arnavutlar bağırışalar... Ya soñ? Bundan soñ ne olğanını hatırlap olamay. Albu ise onı basıq bir kilerge ketirip taşlağanlar. Ya anda ne qadar yattı? Bir saatmi, bir künmi, yoqsa aftalarnenmi?... Yazıq, apansızdan yolu bölündi. İvan Küzminnen körüşip olamadı. Qale dostu Pötr aqqında ondan haber-teber soraycaq ve yapqan işleri hususında aqıl tanışacaq edi. Küzmin ülema adamğa oşay, aytqanları doğru olıp çıqtı. Bir gülnen baar kelmey, tabiatnıñ yeşermesi, ortalıqnıñ gül-çeçeklerge ğarq olması kerek eken. Köylüler pek yavaş davranalar, aralarında meni izlep yürgen ırğatlar da tapıldı. Ne yapsın zavallılar, kamçı ayuvnı da oynata, deyler...

Çatma qaşları tübündeki iri kirpikleri örtülip, köküs qafesi ağır-sabır areketke keldi. Qıbırdanmadan, aqşamğace bu vaziyette qaldı. Kameranıñ içi endi qaranlıqlaşqan edi. Ğırçıldınen açılğan qapıdan bekçi kirip, çoyun çanaqnı pencere tahtasına qoydı ve andaki qandilni yaqıp, tapşandaki mabüske egildi:

– Alim ağa, sizge aş ketirdim, qalqıñ endi.

Alim qattı yuquda olsa da, egilip qulağına aytılğan şirin aenkli bu sözler onı beyutlik vaziyetinden ayındırdı.

– Alim ağa, meni meslekdeşiñiz dep biliñ, – dedi bekçi aynı şu sakin davuşnen. – Siz içün canımnı feda etmege azırım. Menden saqınmañız, zaruret çıqıp qalsa... Adım Mihail Petrovdır.

– Körer-baqarmız, qardaşım, – dedi Alim tesadüfiy tanışlıqnıñ quvançını bastırıp ve çanaqnı eline alıp, tarı botqasını parmaqlarınen çomüçlep aşadı.

Bekçi çıqtı. Onıñ mulâyim davuşı Alimniñ bağrına işanç, belgisiz ümüt melemi olıp töküldi. Aytqanları kerçekmi eken?..

Şundan soñ eziyetli, bezgin zindan künleri başlandı. Künde eki kere botqa ketirip içeri kirip çıqqan Petrov endi yanındaki sert çereli ekinci bir adamnen qatnap başladı. Bir özüne işanmasalar kerek. Olardan iç biri ağız açıp, lâm-mim demey. Zan etersiñ, bom-boş odağa kirip çıqalar. Bugün saba oña yolaqlı abshane halatı ketirdiler, elleri buğavlı, ayaqları tırşavlı Alimni ayaqqa tursatıp, çuha halatnı onıñ sırtına soqtılar. Sert çıraylısı ise elindeki pıçaqnı qalın bel quşaqnıñ ucuna bir qaç kere tartqıçlap biylegen soñ, onı saqalınıñ zilfine ketirip, aşağı çekti.

– Oy-y! – dedi Alim çırayını sıtıp. – Bu toqal baltanı az buçuq qayrasañ olmaydımı?

– Qayraq taşımnı almağa unuttım, – dedi o pervasızlıqnen. – Saña busı da artqaç. O bir dünyağa tıraşsızlarnı da qabul eteler.

– Aysa bu tıraş nege kerek oldı?

– Emir öyle...

Üyle qararlarında qapı bir daa açıldı. Yañğızlıq bezginliginden azrailni bile alğışlamağa azır turğan Alim tapşan üstünden köterilip, qapığa buruldı. Bu keresinde qapıdan şerit taqımlı, kitelinde bir çoq nişanlar parıldağan bir ofitser kirip, penceredeki qandilni yaqtı ve keri çevirilip, kimgedir hıtap eterek:

– Buyurıñ, Lelorren hanım! –dedi.

Kamerağa keñ, alan meydanlı qanatlı şlâpa, santıraç qaftan kiygen, aqçil çıraylı, ince, uzun boylu yaş bir qadın kirdi. Alimge bir anlıq nazar taşlağanınen, zabitke aylandı:

– Cenap ofitser, meni mabüsnen yañğız başımda qaldırıñız. Gubernator azretleriniñ bu husustaki kösterişi sizge malüm olsa kerek?

Ofitser sıtılğan çeresindeki açuvlı közlerini Alimge tikip, "hanımnı urayım deme, seni şu yerde atıp gebertirim", degen manada işaret parmağını dudağına ketirip, oña sallap alğan soñ, kameradan çıqtı.

Alim şaşqınlıq vaziyetinde edi: aceba bu hanım kimdir, quş bile qonmağan bu sasıq imaretke ne işnen keldi?

Şlâpalı hanım qoltuğındaki yüksek tuyaqlı molbertni açıp, közlerini Alimden almadan, tahta üstündeki keñ yapraqlı kâğıtqa qalemnen nelerdir sızğalap başladı ve ezgili şırın bir davuşnen söylendi:

– Men Orasiyege Parijden seyyaatqa keldim. Feodosiyada İvan Konstantinoviçniñ halq içün açqan resimler sergisinde bulundım. Seniñ aqqıñda başta ondan eşittim...

– İvan Konstantinoviç?! Avanes ağa! – dedi Alim birden eyecanlanıp.

– Rica etem, qıbırdanmañız, siznen körüşüvime gubernator yalıñız beş daqqa müllet berdi. Qısmet olsa, bet qıyafetiñizni istiqbal nesillerine hatire qaldıracaq olam.

Alim ayaq üstünde boz qayaday qatıp qaldı. Hanım ise közlerini ondan molbertke avuştıra berip, ep çızğaladı.

– Aqqıñızda çoq eyi laflar eşittim, yigit. Sarağa aytacağıñız barmı?

– Onı taparsıñızmı? Oña tek bir söz aytıñız: "Ölüm bar, ayırılıq yoq!" Belki anamnı da körersiñiz? Adı Kerime tatay...

– Tırışırım.

Qapı qaqıldı. Qadın devamlı diqqatnen Alimge baqıp, kene kâğıtqa egildi.

– Endi özüñiz baqıñ, oşaysıñızmı? – Hanım molbertteki kâğıt yaprağını Alimge uzattı. Andan oña gur saçlı, siya közlü, cesür qıyafetli bir yigit baqmaqta edi. Alim daa iç bir kere küzgüde özüniñ bet sımasını körmegen edi. Özüne beñzeymi eken?! Kerçek, bu resim oña çoqraq gölçiklerinden suv içkende anda eslegen yaşnı añdıra.

– Oşayım ğaliba... Sizlerge biñ teşekkür hanım!

– Çoq eyi! Olmasa keliñ, tatar adetince bahşış alışıp-berişeyik: resimiñiz mende qalır, bu ise sizge menim ediyem olsun! – dedi Lelorren hanım ve köküsindeki uzun, ufaq topuz başlı altın ineni çıqarıp, Alimge uzattı.

– Hanım, sizler pek alicenap bir zat ekensiñiz. Lâkin onıñ maña keregi yoq, ep bir bastırıq bekçileri tutıp alırlar, – dedi o ve onı avuçınen qapışlap tutqan bir tomar kökrek etine soqup, ekinci ucundan tartıp çıqardı.

– Oy-oy! – dep abdıradı şlâpalı hanım.

Alimniñ halat tübündeki kökreginde bir tamçı qan peyda oldı. Elindeki qanlı ineni kölmegine sürtip, keri uzattı.

Qapı tekrar ve sürekli qaqıldı.

– Alıñ, hanım, özüñiz taqıñ. Bu ine sizge pek yaraşa. Sizden maña hatire olaraq, qalbimde ve añımda sıcaq bet sımañız ve mabüsnen hoş muameleñiz qalır.

Qapı özlüginden açıldı. Aynı şu ofitser etikleri üstüne tim-tikine turıp, sağ elini samayına ketirdi;

– Lelorren hanım, vaqıt bitti, çıqmaq kerek!..

Alim şu künü aqşamğace yañı tanışlıq teessuratında bulundı. Yüreginiñ teren köşelerine siñip qalğan adamlarnı hatırladı...

Aradan bir qaç kün daa keçti. Aqşamlardan birinde qapı artında apansızdan keskin ğalâ-ğulâ qoptı. Kimniñdir sögülgeni ve pat-küt urulğan sayın fiğan köterip ağlağanı eşitildi. "Aytmam, öldürseñiz de sizge iç bir şey aytmam, cellâtlar! – dep bağıra urulğan adam.– Şu yerde boğazıma pıçaq çekseñiz de, sırımnı babama bile aytmam. Men hiyanet degilim... Oy-oy, öldürdiñiz canavarlar, bir ocaq balamnı öksüz qaldırdıñız yavurlar. Endi olarnı kim baqar? Atıñız, darağaçqa asıñız, ep bir... Oy, kettim-bittim anayçığım..."

Anda, nedir, dümbürdep yıqıldı. Davuş kesildi. Qapı qaytadan açılıp, qalın bir kevdeni kameranıñ taş tabanı üstüne köterip attılar. Onıñ çuha çekmeni al-revan qızıl renkte edi.

– Saña can sıqısı olmaması içün ayaqtaşıñnı tapıp ketirdik, – dedi aynı şu zabit mısqılnen külümsirep.– Soñğulıqta tatlı yuqular qısmet olsun, tüşüñizde darağaçlarda sallanğanıñıznı körüñiz.

Soldatlar çıqtılar. Alim yüzüqoyun serilip yatqan kevdeniñ ögünde toqtalıp, onı tapçan üstüne köterip qoymaq istese de, buğavlı elleri buña imkân bermedi. Oña egilip, diñlenip baqtı: ölmegen, tıyıla-tıyıla nefes ala!

Qandil söndi. İçerisi aynıñ toñuq pencereden soqulğan ışığınıñ üküminde qaldı. Onıñ kim olğanını bilmekniñ çaresi yoq edi. Alim kene tapçanğa çökip, daa bayağı vaqıtlar tabandaki kölgeden közlerini almadı. Dersiñ, toban kebeni. Mazallı bir adam olsa kerek. "Boğazıma pıçaq çekseñiz de, sırımnı açmam", – dedi. Aceba onda nasıl bir sır bar?..

Alim tapçanğa uzandı. Er yer qabir tınçlığı içinde edi. Birazdan tabandaki adamnıñ huruldısı eşitildi. Qalın, qarıq huruldı. Aq cigerindeki ava sanarsıñ nasıldır bir perdelerni sökip-yırtıp çıqqanday ola. Çoq çekiştirgendirler. Yuqlasın. Saba ola – hayır ola, yarın közme-köz körüşir, laf eterler.

Alim közlerini yumsa da, yuquğa ketip olamadı. Zıncır kibi alqalanğan bir tüşünceden qurtıldım degende, ekincisi kelip bağlandı. "Sonğulıqta tatlı yuqular qısmet olsun", – dediler.– Soñki gecesimi?.. O daa olğanı-olacağı otuz beş yaşlarında. Qırcımanlıq yaşına yettim degende, mına, abshanege qapatıldı. Onı mından endi çıqarmazlar. İtimal yarın, ya da o birisi kün... Yeq, yoq, o anası, Sarası, onı telmirüvnen beklegen faqır-fuqareler içün ömür billâ yaşamaq istey! Alla Taalâ azretleri aq-adalet içün küreşken qulunıñ yaş canı qıyılmasına yol bermez. İnşaalla, Mevlâm keremdir... Aceba Resul efendi şimdi qaydalarda eken?.. Seit-Celil efendi mırzalarnı öz sarayına mağariç ziyafetine teşrif etip, başbuza süzedirler... Gubernator da tınçlanğandır..."

Onıñ örümçekday çıbalğan oyları birden kesildiler: şamatalı huruldı toqtadı. Alim yanbaşına çevirilip, telâşlı közlerini tabanğa tikti: yoqsa, keçindimi?!

Aksine, yerdeki oba yavaş-yavaş ayaqqa köterildi. O, aqiqaten, pek büyük ve mazallı bir zat edi. O yaq-bu yaq çevirilip baqqan soñ, Alimniñ tapçanına kelip oturdı.

– Alim, qardaşım, aytması ağır olsa da, seniñ sayılı künleriñ qaldı. Azbarda darağaç tiklendi, – dedi o qarıq ve ğırıltılı bir davuşnen. – Sennen beraber ayaqtaşlarıñnı da yoq etmek isteyler. Hıyar alır olar! Meni al qanğa boyasalar da, iç biriniñ adını tilge almadım. Em almam da! Sen başlağan işni bizler devam etecekmiz! Yoq olsun padişalar ve bütün zalımlar!.. Oy, kene omuzım sançıldı, çil parça ettiler ğaliba...

– Ağam, bağışlañız, ya menim ayaqtaşlarım kimlerdir?

– Qarasuvlı Üsein... Qurtbedin aqay, onıñ oğlu Rustem, Küzmin, Qızıltaşlı...

– Yazıqlar olsun, olardan iç birini bilmeyim.

– Qardaşım, menden saqınma, meni babañ dep bil, işançlı adamlarıñ daa olsa, ayta qoy. Ruslar aytqalı, meydan yerde tek adam – pelvan degildir. Men olarnen bağlanıp...

– Ağam, soraması ayıp olmasın, özün kim olasıñ ya?

– Töpeçoqraq ırğatı. Ramazan baynıñ qulı. Meni tünevin yaqaladılar. Bir ocaq balam aç-zelil evde ağlaşıp qaldılar. Endi olarnıñ alı ne olur?.. Oy-oy, qabırğalarım sançıla. Yavurlar olarnı da parçaladılar...

O şınşıqlap ağladı.

– Ağam, tapçanğa barıp yatıñ.

– Qoşaqlarıñnı aytmaysıñmı? Demek, işiñ devam ettirilmesini istemeysiñ.

– Olarnı özüñ ayttıñ. Lâkin bilip qal, olar menim tanığan adamlarım degiller.

– Pek inat adam ekensiñ, qardaşım, seniñ yoluñdan ketip zindanğa tüşsem de, kene de olsa...

– Ağam, yuqum kele, lafımız yarınğa qalsın.

– Yarın keç olmazmı eken, – dedi o hoşnutsızlıqnen.

Geceniñ endi der vaqıtları edi. Mabüs ekinci setke barıp uzanmasınen, huruldap başlaması bir oldı. Bu subetten soñ Alim sabağace yuqlap olamadı. "Aceba onıñ kamera qomşusı kim eken? Bu yer ölümge maküm etilgenlerniñ odası eken, onı nafile mında taşlamağandırlar, belki aqiqaten alicenap bir adamdır. Aceba ters cevaplarımnen onıñ canını ağırtmadımmı eken?.."

Sabanıñ açılmasını sabırsızlıqnen beklegen Alim, doğayatqan küneşniñ ilk nurları pencerege urğanınen, alâ daa huruldap bel üstünde yatqan adamnıñ yanına barıp, diqqatnen onıñ çeresine tikilip baqtı. Tombul yanaqlı, qara, gür saqallı... Tövbe, yaRabbim, tövbe istağfirulla, bu adam onıñ Qarasuvda dervizada körgen pelvanı degilmi? O vaqıt Üsein mına bu beşaretni kösterip, "Qara mırza Memiş Çelebiden aqça aldı, oña qarşı küreşmeycek", degen edi. Demek, casuslığı da bar eken...

Cirenüvden onıñ eti-teni çımırdadı. Buğavlı ellerini bütün küçünen mırzanıñ qabırğasına qaqıştırıp, onı tapçandan taban üstüne yıqtı.

– Qara mırza, saba açıldı, tur endi, lafımıznı devam eteyik!

Mırzanıñ abdırav telâşınen açılğap oppa közleri başı ucundaki Alimge tikildiler.

– Qardaşım, sen yañılasıñ, men Töbençoqraq köyünden...

Mırza turacaq olıp ıdırındı. Elbet de, elleri ve ayaqları buğavlı Alimge pelvannen çarpışmaq zor olacaq edi.

– Zamet etme, Qara mırza, men ayaqta, sen yerde ol, – dep, onı kene demirli ellerinen urıp yıqtı. – Eşittim, pek zalım bir hınzır ekensiñ. Mına busı, köylülerniñ közyaşları içün!.. Busı, çekmeniñe ayalanğan ayvan qanı içün!.. Mına busı da satqınlığıñ ve casuslığıñ içün...

Alim bütün baylarnıñ zalımlığını Qara mırzağa yüklep, ellerini öyle bir tezliknen işletti ki, mırza yerinden turacaq olıp ıntılğan sayın, yerge avdarıldı.

– İmdat, imdat! Ey-y, qaravullar, meni bu aydamaqtan qurtarıñız tekmil quturdı, – dep, mırza bu keresinde kerçekten telâşnen yayğara qopardı.– Qaravullar, tez oluñız, öldüreyatır. Oy-oy, içeklerim üzüldi, canım qıl ucunda qaldı. Qaravullar, siz qayda marazda qaldıñız!..

Kamerağa bir sürü soldat çapıp kirdiler. Daa yumurıqlarınıñ ardını üzmegen Alimni omuzları ve qollarınen çetke qaqıştırıp, yuvarlanıp yatmaqta olğan mırzanıñ qollarından ve ayaqlarından süyrep, toban çuvalıday ayatqa alıp çıqtılar. Olardan biri, Mihail Petrov, esalet artta qalıp, sıcaq tebessümnen Alimge baqtı ve ilâve etti:

– Evalla, Alim ağa, casusnı yahşı şıpırtqansıñ!..

Bastırıq degenleri tembeller arcı bir yer eken. Keñ-qulan yaylâlarğa, çıtırman ormanlıqlarğa, özüne köre yaraşıq dere-uvalarğa alışqan mabüs küçüçik kameranı boylap, üylegece ayaq üstünde qaldı. Bender qalesinde tap bu qadar can sıqısı degil edi. Anda bütün kün taş yardıra ya da taşıta, daa olmağanda sırağa tizip, boş-boşuna çaptıra, kimerde ise ellerine tüfek yerine uzun sırıqlar tuttırıp, çöl içinde qatayıp turğan toban qorqulıqlarğa qarşı ücümge alıp bara ediler. Mında ise... Delihanelerde yapqanları kibi, iç olmadım qum saydırsınlar...

Alim çet-bucaq şeyler aqqında oylanıp, sabadan qozğalğan açuvını bayağı yatıştırdı. Lâkin Qara mırzağa beslegen ohşutıcı cirenüvi keçmedi. Aceba, bir eli mayda, ekincisi balda olğan bu melunnıñ casuslıq parasına ne itiyacı bar? Müstebid zabitlernen meslekdeş olsa kerek.

Üyle maalinde kene Mihail keldi. Olar kene eki adam ediler. Mişa tarı botqası çanağını pencere ögüne qoyıp, lâm-mim demeden ekincisiniñ artından çıqayatqanda, cebinden bir loqma çavdar ötmegi çıqarıp, mabüsniñ eline tutturdı.

... Künler, yuqusız geceler ardı-sıra kelip keçtiler. Areketsizlik telmirüvi onıñ canına yetti. Lâkin, parçalanmaq derecesine kelse de, bu dört divar arasında ne yapa bilir edi? Mındaki zabitlerge sabırnı Alla çuvalnen bergen. Cezanıñ eñ eziyetlisini araştıradırlar. Toñqa baş erifler, insannı atıp, asıp öldürmekten daa qorqunçlısı olurmı? Yoq, oldı endi, bugünden başlap Alim açlıq ilân eter! Botqalarını özleri aşasınlar...

Alim degenini yaptı. Şu künü bekçiler içeri kelip kirgende o qıbırdanmadı, başını bile kötermedi.

– Saña közaydın bar, mabüs, – dedi Mişa resmiy bir tilnen.– Sara Baboviç hanım, polismeyster cenaplarınıñ ruhsetinen, mabüs Alim Azamat oğluna pasha bahşışı ketirgen. Mına o!

Böyle dedi de, Alim ayaqqa atılıp turğance, yavlıq bavını tapçan üstünde qaldırıp, ekisi de keri çıqtılar.

Alim hayli vaqıt boğçağa baqıp qaldı. Soñ, sıñırsız quvançtan titregen ellerinen onı tapçandan alıp, dudaqlarına ketirdi, mañlayına sıypadı. Sağ olsun, güzelem, unutmağan, zamet etip...

Boğçanı çezdi. Onıñ içindeki sap-sarı büyük bir ötmek edi. Onı eline alıp, ekige böleyatqanda, andaki boşluqtan "tars" etip, tapçanğa demir parçası tüşti. Baqsa, bu şey tomarlanğan inceçik ve upma-uzun pıçqı eken!

Alim pıçqını deral halatınıñ qoltuğı astına qısıp, birden kerilgen közlerini pencerege tikti. Aceba demirni kesermi eken? Kesken soyu olsa kerek, maşalla saña, güzelim! Ya onıñ özü bu taraçıq pencerege sığarmı? Sığmasa bile, divar taşlarını da pıçqısınen keser, kerek olsa tişlerinen kemirir...

Alim pencerege barıp, başını ölçeştirip baqqan arada, kene anahtar tasırdısı eşitildi. Aman keri dönip, eline bir parça izmirli sarı ötmek alıp, onı iştianen aşap başladı.

Bu keresinde Mişa bir özü kirdi. O Alimden de eyecanlı edi.

– Alim ağa, Sara hanım sizge asretlik selâmını bildirdi. Bunı demin aytmağanımnıñ sebebi bar, – dep onıñ elindeki demir buğavnı açtı. – İsmail bu gece eki atnen sizni Kantar soqağındaki tanışıñıznıñ azbarında bekleycek. Bunı Sara ayttı. Pıçqı işletmekni bilesiñizmi?

– Çaresini taparım, – dedi Alim eminliknen.– Ya qaravullar?

– Olarğa, az buçuq olsa da, bayramlıq spirt berildi. Menim şerigim de anahtarlarnı mende qaldırıp, olarğa barıp qoşuldı. Bu gece keyf çatacaqlar. Qısmet olsa, yarın Zuya ormanında körüşirmiz.

– Ne, mından sen de zuvasıñmı?

– Qaçam! Bu geceden keçi yoq, mında meni şübege aldılar.

– Aqılıñda tut, Mişa, qısmet olsa, ormanda Memedla ağanıñ durağında körüşirmiz.

– Men o yerlerni yahşı bilem. Baqıy sağlıq, Alim ağa...

Cuma künü yaqın ve uzaq köylerniñ bay-mırzaları, gubernatornıñ emirinen, sabaleyin köylülerni şeer betke aydadılar. Daa bayram mamurliginden ayınmağan şeer meşçanları da erte-yarıq kiyinip-quşanıp, seyir etmege özlerine yer almaq içün, bastırıq meydanına aşıqtılar. Esnaflar, ufaq-tüfek tükâncılar, ammallar ve azbar sipiriciler özleriniñ evlerinde qaldılar.

Meydannıñ ortasında taze emen ağaçından yonulıp-biçilip tiklengen darağaç özüniñ qurbanını beklemekte edi. Yel estikçe, bağanalar arasında sarqıp turğan ilmekli qalın yip, qurbanını kendine çağırır kibi, o yaq-bu yaq ketip kelmekte.

Bu cemaat mında ibret almaq içün çağırıldı. Mında aq padişanıñ emirine, onıñ nizam ve tertiplerine boysunmayuvnıñ aqibetini kösterecekler. Bugün "Alim aydamaq" asılacaq!

Mına, cellâtnıñ özü de peyda oldı. O qanqusar çereli, qalın bilekli, yıltıravuq taz başlı ve şişman qursaqlı bir adam edi. Darağaçqa asuvlı yip tübündeki yüksek tuyaqlı skemleni iç bir sebepsiz ayağınen qaqıştırıp yıqtı ve toplanğan cemaatqa köterelip baqtı. Bazıları oña el şapıldattılar. Cellât aynı şu skemleni kene öz yerine çekip, onıñ üstünden başını ilmekke keçirdi, ellerini köterip, ayaqlarını skemle üstünde trampetaday dümbürdetip, çalğan avasına çeçötka oynadı.

– Aferin!.. Bravo!.. Malades!– dep bağırıştı baylar ve meşçanlar tabaqası.– Oyna, daa oyna, saña aqça berirmiz.

Olarnı onıñ özü degil de, skemle avdarılğanı taqdirde cellâtnıñ başına kelecek felâket meraqlandıra edi.

– Oyna, oyna! Sekirip oyna!..

Cellât betiniñ ve tazınıñ terini halatınıñ yeñinen sürtip, başını kene ilmekke soqtı ve ayaqlarını qaptadan dümbürtecekte, meydan kenarından toz qoparıp kelmekte olğan atlı körüldi. Yüzlernen adamnıñ başı oña çevirildi. Haberci olsa kerek. Yigirmige yaqın trampetici saf turıp, ellerindeki tayaçıqlarnı azır tuttılar. A, şimdi buğavlı aydamaqnıñ özüni de alıp kelirler.

Meydannıñ ortasına yuvurıp-kelip kirgen at, suratını eksiltmek içün, darağaç etrafında bir qaç kere aylanğan soñ, cellâtnıñ ögüne kelip toqtaldı.

– "Kontsert" bitti, tüş sanadan!– dep cekirdi atlı zabit açuvnen. – Alim qaçqan. Qana, epiñiz mından def oluñız!

Halq kütlesi bir saniye olsa da, gürültiday yañğırağan quvanç ve şadlıq nidalarınen, turğan yerinde qaldı.

– Ahmaqlar, sağırlaştıñızmı ne maraz!– dedi zabit atını adamlar sürüsi içine aydap.– Alim zuvğan, añlaşıldımı? İbret dersi başqa zamanlarğa qaldırıldı. Qana, coyılıñ mından! Trampeticiler, olarğa çapıp ketüv marşını çalıñ!..

... Alim ve Üsein Memedla ağanıñ orman terenligindeki evçiginde tañda peyda oldılar ve birer filcan qara qave içip, Alim Saranı soraştırğan arada, Mihail Petrov da kelip yetti. Albu ise Mişa Alimni araştıruv seferlerinde evelden bir qaç kere iştirak etkeninden, bu evniñ turğan yerini bile eken ve bastırıq aranındaki atnı yügenlep, onı dos-doğru mında aydaştırğan.

– Alim ağa, seniñ yoqluğıñnı añlap, şeer garnizonındaki bütün atlılarnı ayaqqa tursatqandırlar,– dedi o.– Şaqa degil, beş yüz soldat! Başta yaqın ormanlarnı ve birinci nevbette Zuya dağını tarap-tintip çıqarlar. Bu ortalıqtan deral uzaqlaşmaq kerek.

– Aziz qurtarıcım, sen ne yerlerge yol tutasıñ?

– Alim ağa, ömürimniñ soñunace sennen olmaq isteyim. Babamnı sarhoş pomeşçik atıp öldürgen edi. Evde anam yañğız başında qaldı.

– Sen daa yaşsıñ, Mişa. Devlet "cinayetçisine" qoşulıp, canıñnı feda etme. Ya anañ qayda yaşay?

– Orasiyede. Oröl şeeri civarlarında...

– Mişa, qardaşım, eyisi o taraflarda sağır bir köyge barıp yerleş. Anañnı soñundan öz yanıña çağırıp alırsıñ. Arbiy urbañnı da deñiştirmek kerek olur. Aydı, seniñ can saqlarıñ şimdilik men olayım...

Olar alel-acele Memedla ağanen sağlıqlaşıp, orman boylap kettiler. Cıllı baar avasınıñ tesirinen gurç, bike, yüke, emen ve qarağaç tereklerindeki bürler patlap, endi birinci ufaq-tüfek yapraçıqları peyda olğan. Qış aylarını uzaq diyarlarda keçirgen çevik qarılğaçlar, pıtaq-pıtaqtan sekiriklep, böceklerni çöküçleyler, özleriniñ tükenmez çelik nağmelerinen keleyatqan küneşli yaznı şerefleyler.

– Aqbardaq!– dep bağırdı Alim baladay quvanıp.– Çiçeneler de açqanlar! Köresiñizmi, meşe teregi tübünde misğamber qoqulı inci çeçekleri dallanğan...

O atından tüşip, abul-qubul bir deste ilk baar çeçegi topladı ve olarnı inci ösümlikleriniñ yeşil yapraqlarına orap, qınapnen sıqtırıp bağladı.

– Üsein, dostum, yalvaram saña, çaresi olsa bu desteni Sarağa berirsiñ. Ne içündir bilmem, çeçek körgen sayın közlerimde yosmam canlana.

Üç atlı ormannıñ soñunace beraber kettiler.

– Sara şeerde qaldımı?

– Yefetniñ oğlu Mayqapar tünevin onı geceleyin karetasınen Qarasuvğa ozğardı.

– Mayqaparmı?– dedi Alim siya közlerini telâşnen Üseinge tikip.– Yeqsa?..

– Raatsızlanma, dostum, tek Sara degil, Babahaynıñ özü de şu parahordan vazgeçti. Sarağa tünevin mıtlaqa polislerniñ közünden çekilmek kerek edi. Yefetke özü rica etken... Vallai, başıñda bu macera olmağan olsa, qızınıñ sağlığı aşqına, Babahay saña kiyevim demege de razı olur edi.

– Üsein, taşla şaqanı. Tutqan yoluma men şimdi de peşman olmadım. Bu yolnıñ soñu-ahırı körünmese de, ömürimni qaytadan başlamaq kerek olsa, kene bu yolğa miner edim. Anama selâm ayt, oğluñ sağ-selâmettir, gece-kündüz seni tüşüne, de. Çeçeklerni de unutma. Biz Mişanen çöllükke dalarmız. Aydı, bir daa körüşkence, baqiy sağlıq...

Alimnen Mişa yolsuz dere-töpelerden, bağ-bağçalardan keçip, qaş qaranlığı qoyura başlağan vaqıtlarda Feodosiyanıñ şimal betlerindeki Uç-Quyu köyüniñ kenarına kelip yettiler. Atlı yigitlerden biri: "Men Alimim, Alla musafirini bir gecege qabul etesiñizmi?"– degeninen, azbarda macar ögüzlerini tuvarayatqan sabancı çevre etrafına baqıp alğan soñ:

– Hoş sefağa keldiñiz, oğullarım! Atlarıñıznı men özüm gizlerim,– dep, olarnı yaqın tuvğanları kibi, cam sofalı büyük bir odağa alıp kirdi.– Ey, Gülşerfe, qayda qaldıñ, evimizge Alimniñ özü buyurdı.

Olar divar yastıqlı minderlerge çökip oturdılar.

– Biri-birinden mazallı beş oğlum bar!– dedi qart qonaqbay maqtanıp.– Evli-barqlılar, amma qomşu olıp turamız. Olarnıñ tillerinde sen saqız oldıñ, qardaşım. Eger kelip seni öz közlerinen körmelerine razı olsañ, o vaqıt men mına şimdi olarnı...

– Özüñiz ölçep-biçiñ, müterem qonaqbay, sizge zarar kelmeycek olsa, buyursınlar...

Qart qonaqbay qapıdan quvançnen çıqqan arada, yanaşa odadan qave tabağınen uzun boylu bir qartiy kelip kirdi. Atlılarnı o pencereden baqıp körgen edi.

– Hoş keldiñiz, oğullarım!– dedi o mulâyim bir davuşnen ve filcanlarnı musafirlerniñ ögündeki qonağa yerleştirip, tınç, aydın közlerinen olarnı süzip aldı.– Bizim qart aytmağan olsa da, seniñ Alim olğanıñnı bir kereden añladım, oğlum. Yapqan eyilikleriñni eşitken sayın közlerimde sen kibi dalfidan boylu, dülber çereli bir yigit canlana edi. Alla saña uzun ömürler qısmet etsin, qazalardan-belâlardan saqlasın. Oğulçığım, red etme, mına bu Amailni yüregiñ üstüne taşı. Onı cuma-cami imamına mahsus sen içün yazdırğan edim. Ümüt dünyası, belki çaresi olur da, özüne beririm, degen edim.

Amail uzun yipiş yipli tögerek yez qutuçıqnıñ içinde edi.

– Sağ oluñız, qartiyim, evlâtlarıñızğa, torunlarıñızğa bahtiyarlıq qısmet olsun!– dedi Alim Amailni boynuna keçirip.

– Aytıñ oğullarım, canıñız ne istey, sizge ocaqta nasıl bir yemekler pişireyim? Bizim qart daa tünevin qısır qoyımıznı soydı. Şükürler olsun, altı can olıp yşleyler, künü-kününe yete işte... Yanıñdaki olğan ayaqtaşıñ olsa kerek.

– Ayaqtaşımdır, qartiyim. Meni zindandan qurtardı. Onı tuvğan yerlerine ozğaram.

– Yapılğan eyilik yahşılıqnen yaraşır, oğlum. Bir kün ola saña da ana-baba qanatı astında yaşamaq nasip olsun...

Qartiy kene yanaşa odağa çıqtı. Çoqqa barmadan andan qavurulğan et qoqusı kelip başlağan bir vaqıtta, içeri qonaqbay ve onıñ peşinden oğulları sürüşip kirdiler. Olar, aqiqaten, biri-birinden kelpentli ve sıcaq qanlı yigitler ediler. Selâm-kelâmdan soñ, olardan eñ üykeni ayttı:

– Alim ağa, biz özaramız söz birlikke keldik, razı olsañız, beş ağa-qardaş sizge qoşulacaqmız!

– Bala-çağañız barmı?

– Mende dört dane. Qardaşlarımda da birer sürü.

– Balalarğa yazıq... Bilseñiz kerek, menim canım qıl ucunda asuvlı tura. Tutunğan işim pek telükeli, meni darağaç bekley...

Eki dost şu geceni tınçlıqta keçirdiler. Ekinci künniñ saarinde Alim ve Mişa qonaqbaynıñ ustra pıçağınen biri-biriniñ saqalını alıp ve onıñ oğullarından cıyıştırılıp ketirilgen urbalarğa quşanıp, yollarına revan oldılar. Gubernatornıñ telâş qoparıcı emirleri daa bu yaqlarğa kelip yetmese kerek. Olar uvalar ve enişlikler içinden, çöller ortasında köterilip turğan töpe ve qurğanlar artından gizlenip ketkenlerinden, yolda iç bir dubarağa oğramadılar. Qonaqbaynıñ yolluq bergen çantasındaki ötmek ve qaqaç olarga eki künge – Or qapısına barğance yetti. Yalıñız suvdan zamet çektiler. Yollarında rastkelgen gölçiklerdeki suv tuzlu edi.

– Sağlıqlaşmağa vaqıt keldi, dostum, – dedi Alim Sivaş yalısındaki taraçıq yolnıñ endeginde attan tüşip. – Yañı urbañ, hususan qarakul qalpağıñ saña pek yaraşa. Onı ömür billâ sağlıq-selâmetlikte taşı. Yarım adadan çıqıp, Ukraina toprağına ayaq basqanıñnen, andaki şayli qızlar seni çelek-çelek salqın suvnen sıylarlar. Saqt ol, olardan birine urunıp, yoldan qalma, – dep küldi.

Olar ekisi de az bir vaqıt Sivaş yalısında susıp oturdılar.

– Mişa, maña mektüp yazarsıñmı?

– Can-qurban, Alim ağa, lâkin qaydalarğa yazayım?..

Em, aqiqaten, yeri-durağı olmağan adamğa mektüp yazılırmı?

– Qarasuvbazarğa, Baboviçniñ qızı Sarağa, dep yazarsıñ. Amma mektüpte öz adresiñni qoyma, adımnı da añma.

– Ne içün?

– Qoquñnı alırlar, seni izlep taparlar...

Şu künden soñ bayağı vaqıtlar Alimniñ serguzeştleri aqqında yañı haberler eşitilmedi. Evelleri köy-kent ya da şeer sakinleri öz araları rastkelişkende laqırdığa, "eşittiñmi, Alim felânça köyde tügençe baynıñ..." dep başlay iseler, endi bu subetlerniñ mündericesi keçmiş zamanga aylandı: "Haberiñ barmı, Alim yaqalanğan emiş, padişadan ceza emiri kelgence, onı bastırıqta cezalap tutacaq emişler"; "Men emiş-demişlerge inanğan adam degilim! Sen maña baylarnıñ uydurğan martavalını oquma. Alim ilâiy bir adamdır, dünya turğance turacaq!"

Öylemi-degilmi, lâkin evelleri evlerinden çıqmağa qorqqan mırzalar, tuccarlar ve bazirgânlar kene faytonlarını, talekelerini yektirip, yanlarına cansaqlarlarını almadan, şeer-şeerden qatnap, uzaq-yaqın toy-ziyafetlerde gezip başladılar.

Alimniñ qaytadan tutulğanına Celâl mırza da inanmay edi. Onıñ zindandan qaçqanına mırzalar tuhumından yalıñız o quvana edi. Em öyle bir quvandı ki, şu künniñ özünde Simferopol bazarındaki şarap ahırından bütün metilerni meydan bir yerge çıqartıp, bazar cemaatını bedava şarapnen sıylâğan edi. Aqşamında ise "sıy mağarıçı" içün polismeysterden qattı ceza aşasa da, şadlığı eksilmedi. Aksine, özüniñ baştaqlar sürüsine beş-on atlı daa qoştı, Alimni qıdırğandan olıp, şimdi ortalıqnı qıyır-çıyır etip yürmekteler. Kimerde, canları sıqılğanda, uzaq mesafelerden biri-birini nişanğa alıp atalar. Bu "talimler" ketişatında olardan biri közsiz qaldı, ekincisi de aqsap, topallap yüre.

Celâl mırza bundan bir ay evelsi Qara mırzanen Meraviniñ qavehanesinde rastkelişken edi. Endi sümelegen ve merum bazirgân babasınıñ amel defterini qarıştırıp, babasına borclu qalğanlarnıñ peşinden çapqalap yürmege mecbur olğan Qara mırza, büyük meşrebeden başbuza süzip, etrafındaki aydut çereli adamlarğa quraştırğan seferleriniñ elverişligini ağız patlatıp ikâye etmekte edi.

– Olân, batırlar-batırı, Alimge qarşı küreşmek endi sen kibi oñmazğa qaldımı? –dedi Celâl mırza küle-küle.

Qara mırza indemeden qadife kisesini çıqardı, andaki bir kümüşlik kâğıt parağa tütün sarıp, onı çaqmaq taşınen dumanlattı ve bir qaç kere çekken soñ açuvlı oppa közlerini Celâl mırzağa tikti:

– Ebet, onıñ canına men yetecem, buña deyecegiñ barmı?

– Bar! – dedi Celâl mırza ve o da cebinden püskülli kisesini çıqardı, on kümüşlik yeşil kâğıtqa ağır-sabır tütün qoyıp, onı serniknen yaqtı.– Cesür adam ekensiñ Qara mırza, lâkin ne içündir bilmem, bastırıqta Alimge yımşaq yerleriñni yumuruqnen ezdirgensiñ. Yaraştı ğaliba, endi açıq meydanda oña qabırğalarıñnı saydıracaqsıñmı?

– O keresi qolayını ketirip, Alim siliştirdi, bu keresinde nevbet menimki olacaq. Bilmiş ol, macarağa ögüz yerine iç bir vaqıt yekilmem. Onıñ özüni talekeme at yerine yeker de, babam seni, qamçılay-qamçılay polismeysterniñ uzurına alıp kelirim. Añlaşıldımı, qopayçora Kipçakskiy?

Sofra başındakiler qahqaha qoparıp küldiler. "Ögüz" meselesi añılğanınen, qızmataban Kipçakskiyniñ açuvı boğazına kelip nıhtalandı ve, ne yapacağını bilmegeninden, sağ elini salmaqlap, panca kenişligindeki şamarını Qara mırzanıñ yanağına yandırdı.

– Kötekleşmek isteysiñmi, köpek oğlu köpek, – dep, Qara mırza ve onıñ ayaqtaşları bir kereden ayaqqa atılıp turdılar.

– Busı qavil bağlav şamarıdır. Alimni qavilleşip tutacaqmız, – dedi kötekleşmege köz batırmağan Kipçakskiy. – Onı başta sen tutsañ, yanağıma şamar siliştirip, menimkini keri qaytarırsıñ. İsteseñ, beş-on şamar daa qoşarsıñ. Lâkin, ümüt etme, onı men tutacağım! O vaqıt ekiñizni de bir celtirmenge yekip, tobulğımnen anañıznı-ölüñizni aydarım. Böyle cezağa razısıñmı?

– Razım! Amma bilmiş ol, onıñ başına ilmekni mına bu arslanlarnen başta men keçirecegim. Cezañnı çekmege razısıñmı?

– Nasıl ceza?

– Tolıp taşqan kenefimni qopqanen boşatırsıñ...

... Daa keçenlerde gubernator padişanıñ özünden qattı kösteriş aldı: zatı aliyleri onı eñ yaman sözlernen pervasızlıqta, açıqağızlıqta qabaatlap, "yuqu sersemligi beyutliginde olğan" bu yüksek rutbeli hadimine "öl-qal aydamaqnı tiri tutmaqnı ve mahkeme şeriyeniñ ceza ükümi şahsen onıñ tasdıqına berilmesini" emir etti. Etti amma, ortalıqta Alimniñ özü yoq edi. Sanarsıñ yer yarılğan da, onıñ tübüne batıp ketken. Yarım adanıñ bütün köşelerinde tekrar ayaqqa köterilgen polis ve jandarm memurları, olarnıñ maallerdeki közeticileri ve casusları, yalı boyu köylerinden çıqmağan rum rotasınıñ askerleri, çöllükte at oynatqan arnavut askerleri "fevqulade çareler körgenleri" aqqında onı haberdar etip tursalar da, Alimniñ izine tüşip olamadılar. Kerçek, olar arasında şek-şübe doğurıcı raportlar da bar: soñki eki ay içinde yarım adanıñ hususan çöl vilâyetlerinde üç beylikniñ azbar qaraltıları tutaştırılıp, olardaki bey saraylarınıñ, ahır ve kilerlerniñ tütüni avağa savurılğan. Yanğınlarnıñ sebeplerini teşkerüv izzatlarında aytılğanlarına köre, yanğan evlerniñ söndürilmesine, qaraltı hızmetçilerinden başqa, iç bir köylü yardım etmegen. "Bedava temaşanı seyir eter kibi", çet-bucaqtan baqıp turğanlar. Olardan soralğanda ise, episi sözbirlik olıp, "körmedim", "bilmeyim, çölde, işte edim", degenler. "Ya sen qaraltı azbarında ediñ, yanğınnı söndürmege ne içün suv taşımadıñ?" degen suallerge çoqusı, "çölde suv qaydan kelsin, – dep cevaplanğanlar. – Aşımıznı baqa yataqlarındaki tuzlu suvnen pişiremiz".

Belgisizlik iyülniñ ortalarınace devam etti. Soñ, endi tekmil canlanğan ve bereket asıl eteyatqan tabiatnen bir vaqıtta, yoqsullarnıñ oy-fikirleri de ğayrı baştan qozğalğan kibi oldı. Ağız-ağızdan kene emiş-demişler yürip başladı. Alimni Yevpatoriya ortalıqlarında körgenler. Onıñ peşinden izlep yürgen baylardan Zumbilovnıñ tozlatorusını tutıp alğan da, şimdi köy-köyden dolaşıp, "beylerniñ mülkü qan-ter tökip qazanğan malıñızdır, olarnı kendiñizge qaytarıp alıñız", dey eken. Onıñ tozlatorusı pek çalıq bir ayvan eken. Alim "a" degence, onı dağlardan uçurıp, istegen yerine alıp bara eken. Soñki aytımlarğa köre, keçken cuma künü Alim çöl içindeki çadırlarda yaşağan qorantalarnıñ aq-saqallarını yanına alğan da, olarnen küpe-kündüz Köpürli köyniñ camisine barıp kirgen. Memiş Çelebi de anda eken. Alim minberde cuma vaazını oqumaqta olğan mollanıñ ögüne keçe de:

– Bağışlañız meni, köydeşlerim, böyle yapmaz edim amma, sizlerni toplu alda yalıñız camide rastketirmek mümkün, – degen. – Bu köyden quvulğan eski köydeşleriñizni de yanıma alıp keldim. Olar teksaqal mınavı aydutnıñ sebebinden ev-barqlarından marum oldılar, ayaz qışta, yaznıñ çillesinde tam-taqır toğaylarda çekişeler. Bilseñiz kerek, men daa iç bir kimseniñ canına qasd eylemedim. Lâkin bu melunnıñ canına, mubarek cami içinde olsa bile, ne qurşunımnı ve ne de pıçağımnı ayamam, – dep, pıştavını teri qılıftan çıqarğan. – Memiş Çelebi, ayt baqayım, igrenç qanıñnen bu muqaddes camini aramlaycaqsıñmı, yoqsam faqır-fuqarege olarnıñ qanuniy topraqlarını qaytarıp bereceksiñmi? Bilmiş ol, mında "e" dep, camiden çıqqan soñ, satlıq akimlernen iş körecek olsañ, men seni yer astından da qıdırıp taparım. Özüñ bilesiñ, seniñ kölmegiñde Meryem apteçigimniñ, rametli babamnıñ al qanı bar. Gebermek istemeseñ, minberdeki Quran Azmişannı eliñe al ve onı üç kere öpip, aytqanlarımnı yapacağıña yemin et. Tez ol, vaqıtım biteyatır: bir... eki...

Qorqusından ötü patlayyazğan Memiş Çelebi:

– Toqta, toqta, atma! – dep, minberge çapıp çıqqan da, Qurannı öpip, mañlayına ketirgen soñ, şöyle degen:

– Cemaat, bağışlañız meni, nasip olsa o bir dünyağa öz ecelimnen keteyim. Bugünden ötede epiñiz öz evleriñizge qaytıp kiriñ, topraqlarıñıznı saçıp-ekiñ. Ant-yemin etip aytam, bugünden soñ sizge iç bir davam yoqtır...

Alim daa bayağı bir vaqıt tutulmaz oldı. Ondaki, aqiqaten, güya "ilâiy" bir küç edi. Asırlarnen istipdat eskencesi astında iñlegen carlılar Alim şahsında özleriniñ birden-bir azatçılarını körip, onı yürekleriniñ törüne yerleştirgen ve Alimni gizlemekni, ellerinden kelgen yardımnı köstermekni özleriniñ muqaddes boyun-borcları dep saya ediler.

... Bugün o Qaradağnıñ çıtırmanlığından çıqıp, Otuz köyüne yaqınlaşayatqanda, Feodosiyadan Suvdağqa ketken yoldan vıznen kelmekte olğan üç atlı, zontikli faytonnı körip qaldı. Aceba yaznıñ çillesinde terge pişip, toz yutqan bu cenap kim eken? Şu ortalıqlardaki yollarda peyda olmaq pek telükeli olsa da, Alim tozlatorunıñ başını qayırıp, dos-doğru faytonnıñ ögüne kelip çıqtı.

– Toqta! –dep bağırdı o emir davuşınen arabacığa. – Faytondaki cenap kimdir?

Atlar toqtadı. Faytondaki gür, qabarıq saçlı, çot saqallı, altın pensneli adam, başını zontik tübünden uzatıp, açuvlı mavı közlerini Alimge tikti.

– Aytçı, yoldan keçken arabanı toqtatmaga seniñ ne aqqıñ bar? – dedi o qalın ve sert bir davuşnen.

– Men Alimim!

– Adıñnen qart ol, qardaşım. Bu adnı eşitken edim. Çoq şeyler eşittim... Men ise knâz Gölitsinim! Lev Sergeyeviç. Belki biledirsiñ?

Alim şaşıp qaldı. Albu ise, onıñ ögündeki mına bu adam, Suvdağ yalısındaki qocaman dağnı teşkirip, onıñ içinde qocaman şarap ahırı yasatqan, yüzlernen desatine bağ qazdırıp, topraqsız köylülerge iş ve keçiniş bergen bir zat eken! Irğatlarnıñ aytqanlarına köre, yıl on eki ay olarnen beraber bağ qaza, kütük oturta ve pıtay, piç ala ve yüzüm cıya eken. Olarnıñ qazançlarını vaqtı-vaqtında iç bir kâpiklerini tutmadan töley eken.

– Qardaşım, faytonımnı nafele toqtatmağandırsıñ, sıqlet bir arcıñ bardır, – dedi Alimniñ oylarğa dalğanını eslegen Gölitsin.– Utanma, ayt, belki saña para kerek olıp qalğandır?

– Men parasız yaşayım, Gölitsin ağa, – dedi Ali minnetdarlıqnen yañğırağan sakin bir davuşnen. – Köylülerge kösterip kelgen merametli munasebetleriñiz içün sizge men özüm borclım. Kelin, birinci körüşüvimizniñ hatirde qalması içün qalpaq deñiştireyik, – dep, qalpağını oña uzattı ve onıñkini alıp, öz başına kiydi.

– Gölitsin ağa, menim qalpağım sizge pek yaraşa. Vallai, deliqanlı bir yaş oldıñız! Onı parlağance kiyip yürmek qısmet olsun.

– Sağ ol, qardaşım. Körüşkenimizge men de kuvandım. Yoluñ qayda?

– Alla bilsin... Gölitsin ağa, Feodosiya yalısında bunca arbiy gemiler ne içün toplandı?

– Yarın anda toy bar. Ressam İvan Konstantinoviç Ayvazovskiy evlenecek. Gemilerden top atıp, toy merasimini hayırlaycaqlar.

– Kerçekmi?! Yazıq, böyle üst-başnen toyğa barılırmı? – dep, Alim terenden köküs keçirdi.

– Sen ne, toyğa baracaq olasıñmı? – dedi Lev Sergeyeviç şaşqınlıqnen. – Qorqmaysıñmı? Kelin-kiyev faytonını Şeyh-Mamayğa yüzlernen musafirler, atlı ofitserler ozğaracaq. Aydı, olarnıñ arasında barsın bir dane aydamaq da olsun, toy daa ziyade gürdeli keçer, – dedi o güdürdili davuşınen külip. – Halq ağızına "Avanes ağa" adınen tespi olıp qalğan bu meşur zat tanışıñızmı?

Alim indemedi.

– Elbet, İvan Konstantinoviç ğayet alicenap bir adamdır. Deñizci ressam olaraq namı bütün dünyağa ketkenine baqmadan, tuvğan şeerini de unutmadı, onıñ ealisine büyük eyilikler yaptı. Seniñ toyğa barmaq meramıñnı men de begenem, amma pek saqt ol, eyilik yapacaq olıp, dubarağa oğrama. Özüñdeki yigitlikke bazapıp, anda mıtlaqa Avaneske körünip alayım deseñ, bu gece keç maallerde Suvdağqa buyur. Bayramlıq urbañ da, toy bahşışıñ da "Yeñi alem" şarap ahırınıñ qaravulında olur. Er itimalğa qarşı, qaravulğa adıñı aytma. "Gölitsin cenaplarınıñ emirinen, sizge Alla musafiri olıp keldim", dersiñ... Qardaşım, seniñ tutqan yoluñ yüregimizge çoq yatmasa da, alicenap niyetleriñ namuslı bütün adamlarnı quvandıra. Biz, gizli-yaşırın olsa da, saña ğururlanamız. Aydı, sağlıqnen qal, qardaşım...

Ekinci künniñ sabası ufaq vilâyet şeeri Feodosiya uzaq Petrograd ve Moskvadan, Ukraina ve Belorusiyeniñ çeşit yerlerinden, yarım adanıñ deyerlik bütün köşelerinden kelgen tasviriy sanat mühlislerinen tolıp-taştı. Olar arasında gemilerden kiyinip-quşanıp yalığa çıqqan deñizciler de pek çoq edi. Şeerniñ taraçıq soqaqlarında çeşit biçimlerdeki karetalar, faytonlar, cüyrük atlar yekilgen talekeler ve sade arabalar peyda oldılar.

Quşluq maallerinde gemilerden atılğan toplarnıñ gürültisi etraf dağlarğa urunaraq, aks sedaları semada yañğırap turğan bir vaqıtta, bütün areket şeerniñ merkezindeki ermeni kilsesine doğruldı. Anda kiyevnen-kelinniñ nikâh duaları oqulıp başladı. Çevre-çetteki soqaq ve meydanlarnı arabalar, piyadeler ve köy-kentlerden kiyinip kelgen atlı yigitler sarıp aldılar.

Dua tez bitti. Cemaat biri-birini sıqıştırıp, kilseden çıqmaqta olğan qara kostümli, yipek şeritli, bütün köküsi ordenlernen qaplı İvan Konstantinoviçke ve onıñ qoltuğındaki baştan-ayaq ap-aq kiyingen, yüzüni yipek maramanen örtken kelinge yol açtılar.

Kelin-kiyev daa yaqınlarda yasalğan ve şimdi küneş nurlarında balq-balq parıldağan karetağa minip, başta olar köçtiler. Şeer soqaqlarından çıqqance toy cemaatını azbarlarda, çardaqlarda, topraq damlarda toplanğan biñlerken qadın-qızlar, yaş-yavqa, esli-başlılar, bala-çağa ozğardı. Olar ellerindeki gül ve çeçek destelerini, nağışlı yavlıq ve çeşit renkli çemberlerni karetağa közlep attılar. Bir çoqları kelin arabasınıñ ögüne çıqıp, boğday ve arpa septiler.

– İvan, bu nasıl bir adettir? – dep soradı karetanıñ penceresinden baqmaqta olğan kelin.

– Bu pek dülber bir ananedir, canım. Olar bizge oñğanlıq, bahtiyarlıq ve oğurlı ömürler tileyler.

Qalabalıq toy merasimi birazdan çöl yoluna çıqıp, Faytonlar ve atlılar zıncır alqaları kibi uzanıp kettiler. Eñ arttan cayav-calpılar kelmekte edi. Atlılardan biri karetağa yaqınlaşıp, qoynundan qavalını çıqardı ve nazik bir davuşnen "Bey oğlunıñ sarayları" ezgisini sızğırttı. Soñ eşitilecek tarzda öktemli bir sesnen ayttı:

– Hatiriñdemi, Avanes ağa?

Şu an karetanıñ qapısı açılıp, İvan Konstantinoviçniñ tebessümli çırayı köründi. Elbet, olar toy-cıyınlarda rastkelişkende, cemaatnıñ ricasınen, bu avanı kemane ve qavalnen çala ediler. İvan Konstantinoviç tanışınen selâmlaşıp, qapını örtecek arada, közlerine avlaqta peyda olğan toz üyrümi çalındı. Üyrüm canlı bir yolaq kibi sozulıp, toy merasimine doğruldı ve çokqa barmadan, toz qoparıp kelmekte olğan atlı seçildi. Lâkin oña iç kimse qulaq asmadı, çünki Şeyh-Mamayda olacaq at qoşularına dep, köylerden ep kelmekte olğan deliqanlılar toy sürüsine qoşulıp, başlarına renkli yavlıqlar bağlanğan atlarını o yaq-bu yaq çaptırıp yüre ediler.

Qapı qapaldı. Çoqqa barmadan, başında saçaqlı aq qalpaq, sırtında qara burk, patrontaşlı çerkez urbası olğan atlı adam karetanıñ yanaşasına kelip toqtaldı.

– Selâm aleyküm, Avanes ağa! – qapı tekrar açıldı. – Toyuñız hayırlı olsun, Avanes ağa! Kelin hanım mına bu qızçıqmı? – dedi o közlerinen onıñ yanındaki qıznı kösterip.

Kiyev bala Alimni eslegeninen, quvançlı çeresi bir kereden ap-aq kesildi.

– Elbet... elbet, kelin... Mademuazel Grevs Yuliya Yakovlevna...

– Hayırlayım, Avanes ağa, adım atqan toprağıñızğa altın yıldızlar sepilsin, – dep, Alim qoynundaa n topuzlı, bem-beyaz nağışlı bir poşu çıqarıp, kelinniñ tizleri üstüne cayıp qoydı.

Karetanı şu an atlı ofitserler sarıp aldılar. Olar saçaqlı qalpaqlığa şek-şübe tolu közlerini balqıldatsalar da, kiyevnen kelinde telâşlanuv sezmegenlerinden, subetke qarışmaqnı edebsizlik saydılar. Ayvazovskiy başını Alimge sozıp, ep yığılmaqta olğan atlılarnı işaret eterek:

– Sağ ol, dostum, saña ğayet minnetdarım. Sezdiñmi, qoquñnı alıp, börüler aylanıp başladılar? Muqayt ol, parçalarlar...

Demiden berli Alimniñ etrafında dolanıp, onıñ saçaqlı qalpaq tübündeki betini körmege tırışqan arnavutlar yüzbaşı Ahmed bey Suleyman, qalpaqlı adam yerinden köçkeninen, yanındaki askerlerge hıtap etip: "Alim!" dep bağırdı ve atını deral onıñ peşinden çaptırdı. Oña bir qaç soldat ve ofitser daa qoşuldılar. Tezden olar at tuyaqları tozu içinde ğayıp oldılar. O taraftan pıştav patlavları eşitildi.

Çöl boylap uzanıp ketken toy merasimi az bir vaqıt toqtalğan kibi oldı. Erkesniñ közü uzaqlaşmaqta olğan toz üyrümlerine tiklendi. Telâşlı "Alim" sözü şemşek tezliginen bütün kütlege barıp yetti. Yuliya hanım kiyevden soradı:

– Aytçı, Vanâ, bu halq nege abdıradı? Alim degenleri kim ola?

– Alim degenleri, canım, bu yarım adada yigitlerniñ yigitidir. Tizleriñ üstündeki poşu onıñ bahşışıdır. Kördiñmi, maña toy hayırlamaq içün, özüni ateşke taşladı. Aferin, yigitke!..

İvan Konstantinoviç Alimniñ qurtulacağına emin edi. Şunıñ içün de toy ağası vazifesindeki Seropqa emir etti:

– Arabalar köçsinler!..

Yolnıñ yarısı endi keçilgen edi. Avlaqlardaki toz dumanı avağa siñip, atlılar közden ğayıp olğan soñ, areket tezleşti: Şeyh-Mamayda olarnı toy ziyafeti, küreş ve at qoşusı temaşaları, artistlerniñ ve çalğıcılarnıñ çıqışları bekley edi.

Alimniñ peşinden quvıp ketken atlılar keri qaytmadılar. Şeyh-Mamay ve Şeyh-Ali köyleri civarlarından keçeyatqanda izleyicilerniñ artlarından yetip kelgen beş-on atlı daa olarğa qoşuldı. Yüzbaşı Ahmed bey Suleymannıñ yetekçiligindeki izleyiciler ekişer-üçer bölünip, atlarını taraf-taraf çaptırdılar.

Alim yüzbaşınıñ meramını tez añladı, tozlatorunı bar küçünen aydaştırıp, olardan uzaqlaşmağa tırıştı.

Çöl ter-tegiz alanlıq edi. Alimniñ peşinden qalmağan atlılar endi dört bir taraftan sürüşip kelmekte ediler. Lâçare çölden çıqmaq ve oñaytlı yerlerden birinde gizlenmek kerek edi.

Niayet, Qaraquyu, İşun ve Melek köylerini keçken soñ, avlaqta Qarasuv ormanları qarardı.

– Qana, tozlatoruçığım, tezce ol, anda barıp yetsek ekimiz de raatlanırmız, – dedi Alim yügenni çekip.

Onıñ közlerinde kene Yuliya hanım canlandı. Elâ közlü, sarışın betli bu qız tıpqı onıñ Sarasına beñzey. Boyu, tabiatı, davuşı nasıl eken? İtimal, onıñ sevimlisi kibi, Yuliya da sözlerini ezginen aytadır. Avanes ağa, aqiqaten, baht yıldızı tübünde doğğan. Alla olarğa uzun ve muabbet yaşayışlar qısmet etsin...

Birden patlav asıl oldı. Soñ bir daa tekrarlandı. Ekinci keresinde Alimniñ sağ omuzına toqmaq urulğanday oldı. Elini uzatıp baqsa, parmaqları qanlandı. Demek, artından yeteyatırlar.

– Nu-o-nu-o! – dep bağırdı o ayaqlarını atnıñ qursağına qaqıştırıp. – Nu-o, tuvğançığım...

Atnıñ tuyaqları yerge tiymegenday oldılar, dersiñ, uçıp kete. Lâkin izleyciler de ondan üzülmeyler. Olardan bir qaçı qurşun mesafesine yaqınlaştılar, lâkin endi atmaylar. Padişa "aydamaq" tiri tutılsın, degen. Alim tozlatorunı olarğa qarşı burıp, özü ateş açacaq oldı, lâkin bu meramdan şu daqqası vazgeçip, yolunı devam etti. "Közlenmeden atılğan qurşun soqur bir şeytandır, ayağına ya da qoluna degil, yüregine, başına barıp saplanır, – dedi o.– Menim antım bar, canım qıl ucuna asılıp qalsa da, adam öldürmeycem. Olarnıñkini bütün canlı mahlüqatnı yaradan Aq Taalâ azretleri alsın...".

Mına orman etegindeki siyrek-sepelek birinci terekler. Tezden çıtırman emenlik, yükelik, yüvezlik başlar. Onıñ içine kirgen soñ, Alimni tapsa alsınlar!

– Nu-o!..

Zornen nefes alıp-bermekte olğan at töpelikke tırmaşıp başladı. Daa ekindi maalleri olsa da, kündüzleri bile çoq yarıq olmağan ormannıñ içi endi zift qaranlıq edi. Pıtaqlarını yerge sarqıtqan sıq terekler arasından şorbacısını alıp barmaqta olğan atnıñ qoparğan er bir şıtırdısından dallar üstünde gecelemege azırlanğan surü-surü quşlar yayğara qoparıp, dört bir tarafqa uçuşıp ketmekte ediler.

Yol ep sarplaştı. Alim yügenlerni boşap, atnı serbest qaldırdı. Lâkin tozlatoru adımlarını eksiltmedi, ögde, dağlı ormannıñ dinka töpesinde olarnı imdat bekler kibi, zoruqa berip, yerdeki quru pıtaqlarnı, çalılarnı bastırıp keçti.

Alim bayağı tınçlandı. İzleyiciler, ola bilir, onıñ quyruğından üzülgendirler. Olar qaranlıqlaşqan soñ ormanlarğa teren dalmaylar. İtimal, dağnıñ ekinci yamaçına keçip, onı anda bekleycektirler. Ne ise, qurtuldı ğaliba...

Tamam bu arada yanaşadan ardı-sıra eki kere tüfek patladı. Abdırap seskengen at itaattan çıqıp, közleri baqqan tarafqa alıp qaçtı. Alim adım sayıye oñğa-solğa yantayğan, çalılarnı atlap-basıp keçken atınıñ çılğınlıqnen çapuvından ürkip, onı toqtatacaq olıp tırıştı. Lâkin ayvannıñ adımları sakinleştikçe, onıñ aqsağanı daa ziyade sezildi. Alim egerden yerge sekirip tüşmege mecbur oldı. Tozlatoru art ayağından yaralanğan! Tiz qapağından tamçı-tamçı qan aqa. Şu saat pıçağını qınından çıqarıp, yaranı temizledi ve suyekke qadalğan ufaçıq qurşunnı tartıp çıqardı...

Demek, peşinden qalmağanlar. Özleri körülmeseler de, yaqın yerlerde olsalar kerek.

– Qana, atçığım, bir daa davran! Ellerine tüşsek, yarıq dünyanı bizge aram eterler...

At "davrandı". Lâkin yol endi tim-tikine köterilgeninden, adımlarını zornen ala ve daa ziyade aqsay edi. Alim tekrar atından tüşti ve yügenlerni eline alıp, onı öz peşinden yetekledi.

Ne ise, ortalıq yarıqlaşqan kibi oldı. Batmaqta olğan küneş dairesiniñ yarısı qarşıdaki dağnıñ artında edi. Ögden baqması bile qorqunç olğan "Ketken qaytmaz" uçurımı. Oñ qolda yamaçtan enilgen qayalıq bar. Alim onı yahşı bile. Tozlatoru pek saqt bir ayvandır, belki atını andan tüşirir. Lâkin Alim kestirmege doğrulayatqanda, orman içinden qaba bir davuş qoptı:

– Qıbırdanma, atarım! Seni qamaçavğa aldıq, qapqana tüşürdik. Saña diyorım, beyau tegin dur, yoqsa canıñ iblislerge gedip, burada tek leşiñ qalır.

Alim kene atqa sekirip, keri aylanıp baqtı.

Onı çevre-çetten on beşke yaqın silâlı atlı sarıp alğan. Bu yerlerni olar da yahşı bilseler kerek, uçurımğace peşinden kelip, onı tuzaqqa tüşürgenler!

– Ahmed bey, men qorqaqlar sülâlesinden degilim. Qana baqayım, eliñizden kelse, meni tiri tutuñız! – dep, Alim atnı yüzbaşınıñ üstüne çaptırdı.

– Gebertirim! – dedi yüzbaşı pıştavını üç kere avağa patlatıp. – Soñki eki qurşun seniñkidir. Teslim ol!

Atlılar tüfeklerindeki sungülerni azır tutıp, Alimni tar bir daire içine aldılar.

– Yoq, atamazsıñız! Padişanıñ, "aydamaqnı tiri tutuñ", degen emirini közüñiz ögünde bozam! – dedi Alim ve ömürinde birinci kere qamçısını tozlatorunıñ qabırğasına şıpladı.

At, ög ayaqlarını yuqarı köterip, canavarday ayqırıp aldı.

– Nu-o! – dep qıçırdı o açuvnen ve qamçısını avada sızğırtıp, atnı uçurımğa doğru aydadı.– Nu-o!..

Silâlı arnavutlar buz-buzlap qaldılar. Nege oğrağanını bilmegen ayvan çılğın bir suratnen ögge çapıp, Ahmed bey:

– "Beyau, sen ne yapiyorsıñ?" degence, at da, onıñ sırtındaki Alim de uçurımdan aşağı uçtılar...

Atlılar uçurımnıñ ögüne kelip, aşağıda tim-tikine köterilip turğan qorqunç qayalarğa, olar arasındaki oyuqlarğa, yuqarıdan zornen seçilgen taşlı deredeki özenge baqtılar. Yüzbaşı, niayet, özüne kelip, teditli bir davuşnen ayttı:

– Gidelim, uşaqlar, onıñ fatiası endi oqululdı. Ecel ölümi darağaç deyil, burada emiş...

Ertesi künü aqşamı qoylarnı yaylâ sırımından qoşqa taba aydağan Sadriddin aqay avada qaynaşqan ve ğarğıldınen derege enip, deral yuqarığa köterilgen qartal, quzğun ve qarğa surülerini eslep, ayrette qaldı. Aceba olardaki bu "bayramnıñ" sebebi ne eken?

Qoylar qoşqa qaytqanda sırımdan çıqmaylar, yelinlerinde toplanğan sütniñ sağılıp alınmasına aşıqalar. Olarnı sürüniñ ögündeki serke alıp bara.

Sadriddin aqay artından keleyatqan egersiz cüyrükke atlanıp, onı qır üstünden derege çaptırdı. Anda, aqiqaten, "ziyafet bayramı" devam etmekte edi. Ufaq-tüfek leş parçalarını çökçilep, ağızlarına alğan onlarnen kiyik quşlar avağa köterile ve olarnıñ yerine başqaları kelip qona ediler. Nasıldır bir balaban ayvannıñ bem-beyaz suyekleri anda-mında obalanıp yatmaqta. Sığındır, degen fikirge keldi o. Bu ayvan avcılarnıñ tazı köpekleri ya da börüler quvğanda, uçurım başına çapıp kele de, qocaman kevdeleriniñ suratını toqtatıp olamağanlarından, andan aşağı yuvarlanıp keteler.

Böyle fikir eteyatqanda, onıñ közlerine suyek obasındaki eger ilişti. O yap-yañı ve altın külsemli edi. Böylesi tek baylarda ola. Olarnı Bağçasaray qayışçıları ve demircileri yapalar. Demek, bu ayvan sığın degil, egerli at eken. Ya onıñ saibi qayda?

Er yer taşlıq ve qayalıq edi. Hususan baar ve yaz aylarında, yağmurlar kesilip, topraq qurıp başlağan bir vaqıtta, "Ketken qaytmaz"nıñ afı taş-toprağı şuvuldınen derege aqtarılıp tüşe. Onıñ diqqatını uçurımdaki qalın kevdeli yekâne çamnıñ quru pıtağına asuvlı beyaz saçaqlı qalpaq ve qızıl qanğa bonalğan sivri qaya celp etti. Yaqın barıp baqsa, qulaqlarına ağırdan eşitilgen iñlevler çalındı. Kimdir, can berip çekişmekte edi. Sadriddin aqay qaya astındaki canlı cesetni eslep, avuçlarını betine ketirdi, fatia oqup, taş tübünde serilip yatqan adamğa şüfledi. Bundan soñ kene cüyrükke atlanıp, çobanlarğa yetip keldi.

– Aqaylar, tez olıñ, derede bizni keçineyatqan adam bekley...

Ortalıqqa qaranlıq tüşken edi. Hastanı teri yayım üstüne qoyıp, qoşqa alıp keldiler.

Onıñ beti, parça-kesek olğan bürki ve çerkez urbası qan içinde edi. Çal saqallı odaman ocaqtaki ateş yarığında közlerini hastadan almadan, Sadriddinge buyurdı:

– Qardaşım, saña aytacağımnı zamet sayma. Başlağan eyiligiñniñ soñuna çıq. Mına şimdi Bağça-Eli köyüne barıp, tabib Acı-Muratnı mında çağırıp kel. Hastanıñ alı pek müşkül. Namlı bir adam olsa kerek. Canı qurtarılsa, tabib para, sen de sevap qazanırsıñ...

Odaman bardaqtaki cıllı suvnen hastanıñ betini yuvdı, onıñ açıq ağızına bir qaç qaşıq yoğurt tökti. Soñ, çobanlarnıñ yardımınen, onıñ bürkini çıqarıp, özüniñ töşegine yatqızdı.

Hasta ep iñlemekte edi. Onıñ vaziyetine yürekten acıyğan odaman, yaş yigitniñ başı ucundan çekilmedi. Vaqıt-vaqıt onıñ ağızına suv tökti, ufaq keseçiklernen qoy qaymağı qaptırdı. Hasta bir qaç kere yutqunğan kibi oldı.

Sabanıñ ilk horazları çalğan ve çobanlar sürülerni otlaqlarğa aydağan bir vaqıtta, Sadriddin aqaynen tabib yetip keldiler. Acı-Murat aqay hastanıñ ögünde tiz çökip, onıñ yüzüne baqqanınen, telâşlı bir davuşnen qıçırıp aldı:

– Alim!!!– ve egilip, onıñ nabızını diñledi. – Şükürler olsun, sağ eken. Ya siz onı qayerden taptıñız?

– Dereden alıp keldik, biçareni, – dedi odaman. İtimal, uçurımdan yıqılğandır. Tabib efendi, bu yigitniñ Alim ekeni kerçekmi?

– Keçkem başqası olğaydı, yazıq ki, onıñ özüdir... Bir qaç kere közme-köz körüşken ve subetleşken edik. Tüf-tüf, endi ne işleyik eken? Çobanlarğa aytıñ, ağızlarını kilitlep tutsınlar. Bu yer Töbenköy qoşu degilmi?

– Elbet, Celâl mırzanıñ qoşıdır, – dedi Sadriddin aqay.– Amma biz onı uçqan quşlardan da köz bebegimiz kibi saqlap tutarmız,

– Bugünden keçi yoq, hastanı başqa bir qoşqa avuştırayıq, Celâl mırzağa qurban olmasın.

– Tabib efendi, bizni ıncıtmañız, müterem qonağımız öz ayaqlarınen çalaştan çıqmağa yaramağance, onı iç bir kimsege emanet etmemiz, – dedi odaman kesen-kes.– Zamet aqqıñıznı özümiz tölermiz. Alim ayaqqa turğan künü sizge elli qoyum elâl olsun! Böylece, Alimni tedaviylemek sizden, onı qorıp tutmaq bizden olsun. Añlaştıqmı?

– Qana, yardım etiñ, hastanı soyundırıp baqayım, suyeklerinde qırıq-çıqıq yoqmı eken...

Tabib "belgisiz bir yerlerde" qalacağını aynı şu Sadriddin aqaynen qarısına bildirip, yarım aydan ziyade bir vaqıt qoştan çıqmadı. Onıñ er bir ricasını çobanlar işmarından añlay ve şu an yerine ketire ediler. Şükürler olsun, Alimde sınıq-çıqıq tapılmadı, lâkin bedeni pek ezilgen. Tabib onı çantasında ketirgen ilâclarnen, çobanlarğa cıydırğan mahsus otlarnen tedaviyledi. Olardan bazılarını suvda qaynatıp, hastanıñ bedenine oqalap sildi. Geceleri eki kere Simferopolge atnen barıp, eski tanışı Vadim Merdiyeviçnen körüşti, eziklikni tez yahşı etüv hususında onıñnen aqıl tanıştı, ondan çeşit ilâclar aldı, lâkin hastanıñ adını añmadı. "Çoq balalı faqır bir adam bıltır sırıqnen ceviz qaqqanda on beş sajenlik terekten yıqılıp, bir ocaq balasınen aç-zelin qaldılar,– dedi.– Elimden kelse, yardım etecek olam".

Acı-Mamut aqay tecribeli bir tabibdir. Onı askerge çağırğanda arbiy gospitalde hızmetçi olaraq qaldırğan ediler. Tabiatınca miskin, lâkin aynı vaqıtta atik ve zekiy olğan bu gençni, aradan yarım yıl keçmeden, Vadim Merdiyeviç öz yanına yardımcı etip alğan edi. Yigirmi yılğa yaqın bir vaqıt ağa-qardaş olıp, beraber çalıştılar. Betling nufuzlı adamlarnıñ evlerine çağırılğanda, palatalardaki ağır hastalarnı şahsen oña işana edi...

Alimniñ hastalığı ağır keçse de, qoşqa tüşkeniniñ üçünci aqşamı esi başına keldi.

– Men qayda bulunam?– dedi o şaşqın bir davuşnen.

Şu yerdeki tabib daa demi minderge çökip, bir çırımlıq yuquğa ketken edi. Hastanıñ çoqtan beklengen davuşı onıñ yüregine derman melemi olıp töküldi.

– Teditlenme, qardaşım, sen dostlarıñda bulunasıñ.

– Acı-Murat ağa, sizni sesiñizden tanıdım.

– Menim, qardaşım... Seni tedaviylemege, ayaqqa tursatmağa keldim...

Qoş içinde perde çekip, Alimni onıñ artına yerleştirgen ediler. Perdeniñ ögüne ise qart odamannıñ özü yattı, güya "hasta" eken, tabib mında onıñ içün kelgen. Kündüzleri yaylânıñ çeşit köşelerinde olğan çobanlar özleriniñ aile azalarını bile qoşqa qoymadılar, ketirilgen yemeklerni yolda qabul etip, olarnı keri qaytardılar. Aqşamları ise bu yemeklernen Alimni sıyladılar, onıñ yanında toplanıp, qaval çaldı, çıñ-mane aytıp, özlerine köre onı eglendirdiler. Alimni yat közlerden qorumaq, ayaqqa tursatmaq ve atlandırmaq olarnıñ yekâne meramı ve maqsadı olğan edi. Mına bu samimiy qayğıruv ve yaylânıñ temiz-pak, sağlam avası, tabibniñ gece-kündüz demey içirip ve silip turğan ilâcları Alimge kün-künden tendüristlik aşladı, müçelerini ğayrıdan areketke ketirdi. Onıñ mañlayındaki ve omuzlarındaki eziklik yaraları da soñki keresinde bezlerni deñiştirgende tegizlengen ve morluqlarını coyğan ediler.

– Qatıqnı maddeñ alğance aşa, qardaşım,– dedi tabib.– Qoy yoğurtı eñ yahşı melemdir. Ekide-bir qaymaq da qap. Onı daa şimdi süt üstünden alıp keldiler. İrimçik, köbük, penirbaş da pek faydalıdır. Böyle yemeklerni İsveç saraylarında şifalanğan zenginler de körmeydirler.

Aradan qararnen eki afta keçti degende, şu künniñ sabasında Alim töşekten turıp, balaban qoşnıñ içinde adımlap başladı.

– Başıñ aylanamı?

– Yoq!

– Çapıp baqçı!

Çaptı. Qoş töründeki bir qaç campi metini atlap keçti.

– Aferin, saña! Tamiriñ bitti ğaliba,– dedi tabib coşqunlıqnen.

– Bitken olsa, maña mından deral zuvmaq kerek.

– Qonaqbay odaman razı olurmı?

– Mında meni çoban etip qaldırmaq isteymi?– dedi Alim şaqanen.

– Yoq, çoban degil, sürüsindeki öz qoylarını saña asabalıq qaldırmaq istey. Onıñ da özüne köre derdi bar: evlât quvançı körmegen – bütün ömür balası olmağan. Elbet, insan içün bu da çekilmez bir faciadır. "Oğlum doğıp degil de, qoşqa özü keldi. Qayıl olsa, oña toy-dügün yapıp, kiyevge kelinni öz evime tüşürir edim",– dep hayallana.

Alimniñ hatirinden Sara kelip keçti.

– Odaman pek alicenap bir qart eken. Lâkin, ne yapayım, meni dağlar, yaylâlar, ormanlar, mırzalarnıñ tobulğısı astında iñlegen qara halq bekley. Tınç ömürge qaytmağa yolum bir tamam kesildi. Kene tutqan yolumnen keterim. Bugünden keçi yoq, maña Celâl mırzanıñ qaşqır yuvasından – Töbenköy toprağından çıqmaq kerek.

Şu künü aqşamğa taba köyden odaman qaytıp keldi. Alimge dep, bir tulup qımıs ketirgen. Qonaqnıñ ketecegini eşitip, keyfi pek yaman bozulsa da, onı tetik ve tendürist, kiyingen-quşanğan bir alda ayaq üstünde körip, çoqtan evlâdını beklegen babalarday quvandı. Demek, Alim kene atqa minecek, kene zenginlerniñ ötlerini patlatıp, yoqsullarnıñ közyaşlarını silecek!

Yatsı maallerinde odaman musafirlerge ve çobanlarğa birer meşrebe qımıs üleştirip, erte-yarıq yatmalarını, sabağa yaqın Alimni ozğarmalarını teklif etti. Özü ise cılqıdan ketirilgen cüyrikni egerlep azırlamaq içün, qoştan çıqtı. Mas-mavı kök qubbesi altın yıldızlarnen bezengen edi. Ortalıq çım-çırt. Kimerde bir çırçırmazinler çırıldap alalar. Lâkin at egerlengen arada, qartnıñ mergin közlerine dere betten keleyatqan qaraltı çalındı. Meger, Abdurazaq eken. Celâl mırza olarğa bir çanta furun yantığı yollağan.

– Abdurazaq, yaylâğa böyle keç maallerde kelmey ediñ de?

– Mırzam zorladı,– dedi bala ve qoşqa taba adımladı.

– Toqta! Anda seniñ işiñ yoq, çobanlar yuqlaylar.

– Tabib Acı-Murat ağa mındamı? Mırzamnıñ başı pek yaman ağıra eken, onı çağırttı.

– Tabibniñ mında ne işi bar? Allağa şükür, epimiz sağ-selâmetmiz.

– Yol tedarigiñiz bar, ğaliba?

– Börüler çoqlaştı, Abdurazaq. Sürü-sürü olıp, qoşqa "musafirlikke" kelip keteler. Atlanıp, bu gece olarnı avlaycaq olam.

– Ya mırzam bergen tüfegiñiz qayda? Qaşqırlarnı sopanen avlaycaqsıñızmı?

Odaman serteygen kibi oldı:

– Sen bala, yaş olsañ da, çoq şey bilmek isteysiñ. Aşıqma, dünyanıñ qaç bucaq olğanını daa ögrenirsiñ. Qana, eliñdeki çantanı ber de, coyıl mından!

Abdurazaq ketti. Çobanlar onı, pek oğursız ve öşekçi bir bala, dep bileler.

Qart havfsırağan bir alda qoşqa qaytıp kirdi. Anda-mında serilip yatqan çobanlar qattı yuquda ediler. Perde artındaki Alim qollarını caydırıp, aqırından nefes alıp-bermekte. Odaman elindeki çıraqnı onıñ betine ketirip, musafirniñ çeresine suqlanuvnen baqtı. Daa eki afta evelsi onıñ qan yolaqlarınen, mor beneklernen, yara tamğalarınen ayalanğan esmeri yüzündeki çatma qaşları, oq kibi qatayıp turğan kirpikleri, ortasından az buçuq qambırayğan tegiz burnu ve inceçik, moysa kibi yuqarı köterilgen siya mıyıqları onıñ sımasına cesaret, sebat, qattılıq ve aynı zamanda dülberlik çizgileri aşlamaqta ediler. Qartnıñ bütün añlı ömüri mına böyle bir evlâtnı arzlamaqnen keçti. Onı birinci kere körgende, Alim qan içinde olğanına baqmadan, ne ise oğlum özü sürip keldi, serserilikten bezgendir, belki mende qalır dep tüşüngen edi. Lâkin hayaliy arzusı kene boşuna çıqtı. Ne yapacaqsıñ, baş yazısı evlâtsızlıq eken. Bu yigit degeninden qaytmağan bir zat eken...

Odaman çıraqnı qona üstünde qaldırıp, kene azbarğa çıqtı ve çerenden bir senek piçen alıp, atnıñ ögüne qoydı. Bu ayvannı tay ekeçte eki yıl evelsi onı qomşusından beş qoyğa alıp, cemaat cılqısına qoşqan edi. Demek, Alimge qısmet eken. Elâl olsun!

Keñ-qulan çölde biri-birine suykenip yatqan qoylar qabir tınçlığı içinde ediler. Olarnı börüboğarlar qaravullaylar. Börü qoqusını sezdilermi, şu an yayğara qoparıp, çobanlarnı uyantalar, özleri de yabaniylerniñ artından quvıp keteler.

Saargece daa bayağı vaqıt bar. Qart yeşil otlarğa çökip, bir çırım yuqu alacaq olsa da, "yerniñ de qulağı bar, bu piç bala mında nafele kelmegendir",– eleslenüvinen başını ırğağına egip, ayaq üstünde oylarğa daldı. Pek inat adam eken bu tabib, dep, külümsiredi. Hızmeti içün adalğan bir qaç qoynı bugün onıñ evine aydaycaq olsa da, Acı-Murat "yoq" demekten vazgeçmedi. "Alim halq oğludır. Hızmetim oña elâl olsun", dedi. Öyle amma, atılğan oq, berilgen söz keri qaytırmı? "Saba ola – hayır ola, qoylarnı evine özüm aydap barırım...".

Birden köpekler avuldap başladılar. Odaman ne eken dep, beyutlik abaysızlığından ayınğan arada, kimlerniñdir küçlü qolları onıñ başına qasır çuval soqup, yerge avdardılar. Şu an qoşta şamata qoptı. Yatqan yerlerinden sekirip turğan çobanlar gece qaranlığında qoşqa soqulğan silâlı adamlarnen pat-kut dögüşip başladılar. Olar çoq olsalar kerek. Köpekler çalaş etrafındakilerini talamaqta ediler. Vayıltılar, tüfek ve pıştav patlavları eşitildi.

Çuvaldan çıqqan odaman atnıñ başından cetip, çalaşqa aşıqtı ve bütün küçünen qıçırdı:

– Oğlum, egerli at seni bekley!

– Oğluñ kimdir? Alim aydamaq degilmi? Emir etem, quturğan itlerni tiy?

Olarnıñ közleri çatıştı. Qaba sesli adam Celâl mırza Kipçakskiy edi!

– Yoq, tıymam! Olar qoşnı börülerden qoruylar. Ey, köpeklerim, parçalañız bu yezitlerni!

Celâl mırzanıñ qurşun başlı tobulğısı salmaqnen qartnıñ başına tüşkeninen. biçare ihtiyarnıñ ayaqları bükülip, kevdesi yerge serildi.

– İtke it ölümi!– dedi mırza açuvnen.

Çalaştan, kimniñdir elinden qurtulıp, Alim çapıp çıqtı. Yerde yatqan qartnı körgeninen, qamçısını beş-altı kere açuvnen Celâl mırzanıñ eñsesine şıplap, atqa sekirip mindi.

– Bu peyidir. Qalğanını bir daa körüşkende alırsıñ. Nu-o!..

Lâkin Alimge degenini yapmaq nasip olmadı. Mırzanıñ aydutları, olar peşinden yetip kelgen yüzbaşı Ahmed baynıñ başkeserleri atnı qurşunlap, ondan avdarılıp tüşken Alimni qamaçavğa aldılar. El-ayaqlarınen afaqanlı qarşılıq köstermesine baqmadan, bir sürü mazallı adam onı qayışlarnen ormalap, yekilgen arabanıñ üstüne taşladılar.

Tañ endi ağarmaqta edi. Ortalıq kene tınçlıq içinde qaldı, çünki köpekler atılğan, çobanlar ise bağlanıp taşlanğan ediler.

Arabanıñ yanaşasına Saranıñ ağası Yusuf ve Celâl mırza kelip toqtaldılar.

– Tutuldıñmı, gaydamaq?– dedi Yusuf quvançnen pelteklenip.– Sar-ra erge çıqaqacaq, onıñ qoca-casına senden selâm aytayımmı?

– Peyiñni aldım!– dedi quvançını tıyıp olamağan Celâl mırza qanlı közlerini Alimge tikip.– O bir düñyağa keteceksiñ, saña borclu qalmayım, günâhtır, mına bunı da menden al!– dep, Alimniñ yanağına şamarını çertti.

Bel üstünde yatqan Alimniñ bütün kevdesi sarsılıp, çeresi köm-kök kesildi.

– Bağlı adamnı urmağa utanmaysıñmı, qorqaq mırza?– dedi o tişlerini ğıçırdatıp.– Qurtuldıq dep, quvanma. Menim yerime yüzlernen, biñlernen Alimler atlanıp, anañıznı-ölüñizni aydarlar.

Araba köçti. Onı sungülerini azır tutqan yüzlernen arnavut göñüllileri ve Celâl mırzanıñ baştaqları ozğardılar...

Şu künniñ sabasında Celâl mırza altıpatını kök yüzüne patlata patlata, gubernatornıñ sarayına yetip keldi. Atından sekirip tüşkeninen, azbar bekçilerine:

– Gubernator azretlerine alelhusus işnen keldim!– dep, qapığa doğruldı.

Bekçiler onı tanıy ediler. Lâkin saray kamerdineri yaş ofitser onıñ yolunı kesti:

– Olmaz! Cenap azretleri kiyineler!

– Men yaşırın keñeşçiyim,– dedi o coşqun bir davuşnen ve içeri soquldı.

Gubernator don asqılarını omuzlarına keçirmekte edi. Qapı tarsıldasından abdırap, artına aylanğanınen, tombul yanaqlı mırzanı kördi.

– Ne oldı? Kene macarğa yekildiñmi?

– Alim aydamaqnı öz qollarımnen yaqaladım, cenap azretleri!

– Qayda o?

– Bastırıqta.

– Tirimi?

– Şimdilik tiridir. Emir öyle edi.

– Yahşı, çoq yahşı!– dedi sevinçinden delireyazğan Pestel ve çelik tumbadan bir deste aqça çıqarıp, mırzağa uzattı:

– Mağarıç!

Celâl mırza paranı almadı.

– Cenap azretleri, yararlığım içün maña dvorânlıq unvanı ve aziz Aleksandr ordenini işandırğan ediñiz.

– O da olur. Padişa aliyleriniñ fermanını bekle. Özün de nizamlı ol, şarap ahırlarındaki metilerni yolğa çıqartıp, kene baştaqlıq yapma. Aydı, oğurlar ola...

Zat azretleriniñ odasına sıñırsız şadlıqnen soqulıp kirgen mırza, andan qaynaq suvda cibitilip tintilgen tavuqday çıqtı. Gubernator ise kiyinip-quşanğan soñ qavaltı yemegine çıqmadan, doğru departamentine ketti. Anda polis ve jandarmeriya idareleri başlarını deral kendine çağırmalarını emir etti. Onıñ fikirince, aydamaqnı bastırıqta degil de, er itimalğa qarşı, şeer civarındaki demir qoşuqqa qapap, aynı şu polis ve jandarm başlıqlarınıñ şahsiy közetüvlerinde tutmaq kerek edi. Eger aydamaqnı bir daa qoldan qaçırsa, onı tek gubernatorlıqtan degil, bütün unvanlardan mahrum etecekleri şübesiz edi. Yoq, dedi o, Ahmed beyniñ başkeserleri Alimniñ canına kefil olmasalar da, caniyniñ tenine quş bile qondurmazlar.

Gubernator böyle bir hulâsanen özüni tınçlandırıp, yazı stolu başındaki kresloğa kelip oturdı. Ögüne bir tabaq turalı aq kâğıt çekip, qanat qalemge uzandı.

Onıñ mına şimdi doğrudan-doğru padişa aliyleri Nikolay Pavloviçke yazacaq raportı qup-quru emillerni tasvirlev degil de, uruş meydanında qazanılğan büyük zaferniñ közaydın bayramıday yañğıraması kerek edi.

Gubernator padişanıñ ululığını ve qolu astındaki qullarınıñ oña sadıqlığını eñ küçlü sözlernen tariflep yarım saifeni qaralap çıqqan soñ, Alim meselesine keçti. "Cenap aliylerine malüm olğanı kibi, çoq vakıtlardan berli yarım adada qarabacaqlarnı qozğağan, barlılarğa gece-kündüz aman bermegen Alim Azamat oğlu, zor-belânen olsa da, niayet yaqalandı. Onıñ yekâne tayanğıçı avam halq edi. Mına şu halqqa baştaqlıknıñ aqibetini ve hulâsasını köstermek içün, makeme şeriyeniñ o sağ ekeçte çıqarğan qararı mücibi, cemi cemaatnıñ közü ögünde, aydamaqnıñ boynunı darağaç ilmegine keçirmek qararına kelindi. Padişalıq büyük bir rezaletten daa qurtuldı...".

Mektübiniñ soñunda o eki satır daa qoşıp, bu işte alelhusus hızmetleri içün, Celâl mırza Kipçakskiyge ve yüzbaşı Ahmed bey Suleymanğa zadekânlıq unvanları berilmesi ve olarnıñ ordenlerden mukâfatlanmasını rica etti.

Bundan soñ stol üstündeki altın kümsemli küçüçik zilni eline alıp, onı surekli tarzda çıñıldattı.

– Cenap azretleri, emiriñizge azırım!– dedi içeri kirgen kâtip tim-tikine qatıp.

– Bunı deral temizge çektir.

– Baş üstünde! Bağışlañız, cenap azretleri, sizni deminden berli polis ve jandarm başlıqları bekleyler.

– Kirsinler...

Kyene darağaç tiklendi. Simferopolde yaşağan bey ve mırzalar, zadekân ve bazirgânlar aqşamları bala-çağalarını faytonlarğa, ressorlı arabalarğa ve yengil talekelerge yüklep, darağaçnı seyir etmege ketire ve olarğa aydamaqnıñ serguzeştleri aqqında çeşit qorqunç masallar ayta ediler. Başqa temaşaları olmağan şeer içün bu da bir eglence edi.

Babasından gizli mında bir qaç kere Sara da kelip ketti, lâkin bekçiler onı bastırıqqa yaqın bile qoymadılar. Alim bu bastırıqta olmasa da, polis hadimleri Saranı arbiy arabanen evlerine ozğarıp, bir daa itaatsızlıq kösterse, zindanğa taşlanacağını aytaraq, babasını tenbilediler.

Alimniñ kene yaqalanması ve bastırıq meydanında ğayrıdan darağaç tiklengeni haberi yarım adanıñ eñ çet-bucaq köşelerine, carlı ve barlılarnıñ er biriniñ evine barıp yetti. Olar qocaman dünyanıñ küçük bir keseginde, bir toprağında yaşasalar da, andaki mazlumlarnıñ başları kene töben alındı, ağızlarını yumıp, taliylerine lânet oqudılar, zalımlar ise, sanarsıñ cennetke yollanma alğanlar, kene şerametliklerine berilip, ziyafet sofralarını donattılar, dervizalar, at qoşuları yaptılar, barıp-kelüvleri, qonuşuvları çoqlaştı. Yarım adanıñ eki qutubğa bölüngeni, halq kütleleri arasındaki barışılmaz ziddiyet daa keskin sezildi...

Biñ sekiz yüz qırq doquz senesiniñ qarlı-boranlı noyabr künü. Bastırıq meydanında cellâtnen beraber üç soldat peyda olıp, ellerindeki küreklernen darağaçnıñ tübüni qazğaladı ve onı yerge avdarıp yıqtılar, bağanalarnı parça-parça bıçıp, arabağa yüklediler.

Aceba ne oldı? Yeqsa...

Alimniñ qapalmasına bayağı vaqıt olğan edi. Şu künniñ sabasında cenap azretleri rezidentsiyasına kelip, kabinetine kirgeninen, kâtip onıñ eline mum mogürdeklernen tamğalanğan balaban bir paket tuttırdı. Padişa aliyleri Nikolay Pavloviçniñ bu mektübi şahsen onıñ adına edi. "Ne ise, cevap keldi!" dep, yengilden nefes aldı o ve başını kâtipke köterdi:

– Müfti Seit-Celil cenaplarına haber etiñ, aydamaqqa özlerince fatia oqup, onı o bir dünya yolculığına azırlasınlar.

Pestelniñ quvançı pek büyük edi. Ne demek olsun, bu cevapnı yarım aydan ziyade bekledi. Demir qoşuqta tutulğan mabüsni yüzlernen bekçiler qaravullasalar da, aydamaq içün sıçan teşigi bile biñ altın olğan bir vaqıtta, bu işke şeytan qarışır, dep, gecelerini yuqlamay keçirdi. Niayet, mabüsniñ aqibeti keldi, tek amini qaldı.

Zat azretleri stoldaki örnekli pıçaçıqnı alıp, paketni ağır-sabır açtı, çünki mahkeme şeriyeniñ qararı taqdirlengenine emin edi. Lâkin mektüpniñ endi birinci satırı onı şemşek urğanday sarsıttı. Anda: "Alim qatil degildir, ömürinde iç bir adamnıñ canına qasd eylemedi", denilgen. Aceba asmaqnı-kesmekni çibin yerine körgen padişa aliylerine ne oldı, dep kederlendi o. Soñ, özüne kelip, oquvını devam etti: "Emir etem, başqalarına ibret olması içün, aydamaq Alim Azamat oğlu beş yüz soldat arasından, altı kere keçirilip, oña üç biñ çubuq urulsın ve bundan soñ Baltıq deñizindeki Aland adalarına ebediy katorga işlerine aydalsın".

Mektüpni açqanda çırayına qar yağğan gubernator, birden qahqaha qoparıp küldi. "Doğru! Pek doğru, padişayım! Darağaç qolay şey, canı bir kereden çıqar, onı köteklep öldürmeli. Katorgasını ceennemde keçirir".

Padişanıñ emirinde Celâl mırza ve yüzbaşı aqqında söz yoq edi...

Darağaçnıñ yıqılması efkâr umumiyege yaznıñ çillesinde quraqşıp qalğan aşlıq zanına çertilgen sernikday tesir etti. Aqşamğace bu haber bütün şeerni aylanıp, uzaq civarlarğa tutaşıp ketti. Onıñ sebebini erkes özünce tarifledi:

– Padişa ölüm cezasını imzalaycaq künü sağ tarafından turğandır, – dedi birleri. – Solaqay olğanından er kün sol tarafından tura ve yalıñız "ölüm" degen emir çıqara eken. Şu künü ise...

– Martaval oquma, Seydamet. O pezevenk başqa söz bilmey. O bir dünyağa yol pek keniştir, asmasalar, atarlar, keserlar, qoy kibi yuvarlatıp soyarlar, episi bir degilmi?..

Bastırıq meydanından darağaçnıñ alınğanını aqşam bazarı eşitken Celâl mırza, deral atlanıp, yatsı maallerinde köyden şeerge – müftiniñ evine kelip yetti. Balçıqlı etiklerinen qonaq odasına soqulıp, kilim üstünde nargile tütetmekte olğan Seit-Celil efendige selâmdan evel açuvlı sualini berdi:

– Aytçı efendim, padişalıqta cemi cemaatımıznı, musulman ümmetini rezaletke çevirgen bu masharalıqnıñ soñu-ahırı olacaqmı? – dep alıp köçti. – Yoqsa, onıñ kene qaçmasını bekleysiñizmi? Mahkeme şeriyeniñ qararına ne oldı? Sizden sorayım, darağaç qayda?

Seit-Celil efendi bu asabiylikniñ sebebini yahşı añlay edi, çünki Alim erkesten ziyade Celâl mırzağa qılındı. Resul efendi kibi has duşmannı da delihaneden şu aydamaq qaçırdı.

– Tınçlan, Celâl mırza, er şey yolunda! – dedi müfti sakin bir davuşnen.– Cuma künü fatiası oqulacaq. Sen çamurlı etikleriñni çıqar da, eyisi divar yastıqlarğa yaslanıp otur. Qaymaqlı yemen qavesinden soñ, birer meşrebe közaydın baş-buzası süzermiz. Gubernator azretleri bugün saba padişadan emir alğan, anda denile ki...

Anda denilgenler resmiy memurlarnıñ ve yarım adanıñ çeşit civarlarına yollanılğan mahsus elçilerniñ tırışuvınen, bütün cemaatqa belli oldı. Şeerdeki ustahanelerniñ ve yaqın yerlerdeki toprak saiplerine cuma künü ealini "temaşağa" aydap kelmeleri emir etildi. Mına şu künlerde avam halq arasında özlüginden acayip bir areket qozğaldı: er şey parağa satılıp alınğan bu dünyada meger çubuqlar da parağa alınadır, dep tüşüngen merametli adamlar tapıldı. Eyi tilekli bu emiş-demişler deral qanat kerip, tez arada uzaq-yaqın şeerlerge, köy-kentlerge barıp yetti. Er yerde aqça cıyuv başlandı. Göñüllerden qopqan beş-on kapikler: "Alimge elâl olsun!" sözlerinen cemaatçı adamlarğa berile, olar ise bu paralarnı aman şeer ve vilâyetlerdeki polis-jandarm idarelerine teslim ete ediler. Aytqanlarına köre, eñ çoq paranı sevastopolli Küzmin andaki rus deñizcileri ve balıqçılarından toplağan.

Cumağace üç kün daa bar edi. Şu künü Üsein usta Qarasuvbazarda bütün maallelerni dolanıp, köz batırğan adamlarından yigirmi kümüşlik bir çanta baqır ve kümüş aqça cıyğan soñ, şu künniñ aqşamında Babahaynıñ sarayına ketti.

Sara kene töşekte eken. İş pek acele olğanından, yatsı maallerinde, Niyarnıñ yardımınen, gizli-yaşırın Saranıñ odasına kirdi. Sararıp, daa ziyade incerip-arıqlap qalğan civan qız Üseinniñ davuşını eşitkeninen, abdırap uyandı. Çubuq urulacağı haberini oña ağası – Yusuf ketirgen.

– Öldürecekler! Canını yoqsullar içün feda etken alicenap batırnı böten yerde yoq etecekler. Ayt Üsein, buña men nasıl tözerim. Ya anası Kerime tatay...– dep yürek sızlatıp ağladı Sara.

Niyar qapını örtip, onıñ yanına kelip oturdı.

– Qıçırıp ağlama, cançığım, duyarlar, erkes evdedir.

– Sara hanım, men sizge işnen keldim, – dedi Üsein.– Alimge urulacaq çubuqlarnı satın almaq içün er yerde para toplaylar. Men de Qarasuvdan yigirmi kümüş cıydım. Belki...

Sara bel üstüne köterilip, elâ közlerini Üseinge kerdi.

– Çubuqlar da satılamı? Fiyatı qaç kapikten?

– İigirmi kapikten, deyler.

– Öyle ise...

İçeri alel-acele Babahay sürip kirdi.

– Qızım, sen kene sıqletlendiñmi? Ağlay ekensiñ...– degen arada, skemledeki Üseinni körip, şaşıp qaldı. Lâkin bu hususta indemedi, şimdi o qıznıñ sağlığı aşqına oña bütün şayanlıqlarını bağışlay. Yalıñız Niyarğa ters bir nazar taşlap, esalet öksürip aldı. – Sara, Vadim Merdiyeviç qonaq odasındadır, onı çağırayımmı?

– Maña ekim degil, sen özüñ kereksiñ, babaçığım, – dedi o yorğan astından anterisini ayaqlarına çekip.

Babacan birden canlanğan ve şeñlengen kibi oldı, çünki Alimnen Sara qaçqan şu hayırsız yağmurlı geceden soñ qızınıñ ağızından lâtifetli "babaçığım" sözüni birinci kere eşitti.

– Ayt, qızçığım, menden istegiñ nedir? Özüñ bilesiñ, barım-yoqum seniñ emiriñdedir.

– Alimge urulacaq üç biñ çubuqnı parağa satın almaq isteyim. Mına şimdi, bu daqqada maña altı yüz kümüş para kerek.

– O-oy!..– dedi Babahay birden kederlengen çeresini töben alıp. – Padişa cinayetçisi sayılğan adamnı qurtarmaq içün altı yüz kümüş! Qızım, bunıñ ne demek olğanını añlaysıñmı?

– Añlayım! Onıñ birinci kere qabaatlanmasında seniñ qoluñ olğanını da bilem!– dedi Sara iddetnen ve şu saat krovattan babasınıñ ayaqlarına tüşip, ökür-ökür ağlap söylendi.– Yüregiñde az buçuq iman olsa, babaçığım, şu paranı yarın saba polis idaresine alketip ber... Alimni kefillikke al... Onı ömür billâ öz yanıñda arabacı tutacağıña ant-yemin etip söz ber... Meni ölümden saqlaycaq olsañ, başta onı qurtar...

Sara ağlay-ağlay babasınıñ ayaqlarında bayılıp qaldı. Niyarnen Babacan onı yatqan yerinden köterip, krovatqa yerleştirgende, babası onıñ mañlayından öpip:

– Tınçlan, qızım, özüñe kel, – dedi.– Qasevetlenme, er şey degeniñ kibi olur...

Cuma künü Simferopol adamğa tolıp-taştı. Bitaq, Borçoqraq, Bulğanaq, Badraq, Mihaylovka, Qaraqiyat ve başqa köylerden şeer soqaqlarına taşqın olıp toluşqan adamlar aqşamdan berli yağğan ve tizden kelgen qarnı çarıqlarınen, qadınlar ise galoş ve nalınlarınen yoğurıp, bastırıq meydanına aqtılar. Olarnı mında tek şorbacılarınıñ degil, göñülden arz etken adamlarını – Alimni soñğulıqta öz közlerinen körmek istegi alıp keldi.

Meydan pek büyük edi. Soldatlar tüfek qundaqlarınen iş körip, halq kütlesini meydan ortasından iteklep çıqardılar ve merkezdeki qocaman daireni el-elge berip, zıncırlap aldılar.

Meydanda ine taşlamağa bile yer qalmadı. Arttakiler, köz qıyığından olsa da baqıp körmek içün, bayırlar, töpeler, qalqıq yerler üstüne çıqtılar.

Qar endi yapalaqlap yağdı. Daa demi ayaq izlerinen çanaqlaşqan yerler kene qarğa tolıp, tegizlenip qaldılar. Ortalıq çım-çırt. Hayırlı haber göñüldeş adamlarnı tez tapa eken. Toplanğanlardan bir çoqları Alimge urulacaq çubuqlarnıñ aqçağa alınğanını bilgenlerinden, onıñ soldatlar arasından boş-boşuna keçirilecegini beklediler.

Niayet, trampeteler telâş köterip tasırdadılar. Halqnıñ başı sol tarafqa buruldı. Eñ ögden boynuna qayış keçirilgen, beli bükülgen, quşağınace çıplaq Alim kelmekte. Bedeni tek beyaz donunen örtülgen. Onıñ peşinden trampeteciler ve çoqtan-çoq soldatlar körüldi.

Daire içine kelip kirgenlerinen Alimni qayışından yeteklep kelgen yüzbaşı Ahmed bey toqtaldı, çubuqlı soldatlar ise olarnı ortada qaldırıp, eki saf olıp tizildiler.

– Uşaqlar! Alimi birinci vurmaq şerefi size nasip oldı! – dedi yüzbaşı saf başında toqtalğan arnavutlarğa. – Başlayurız! Bismillâ...

Şu an Alimniñ sırtına oñlu-sollu çum çubuqları tüşip başladı.

– Vuruñ, vuruñ, küçlü vuruñ! – dep bağırdı Ahmed bey qayışnı ögge çekip.– Acımañız, vuruñ melunnı...

Sıranıñ soñuna yeteyatqanda Alimniñ kögerip qararğan arqası al qanğa ayalandı. Onı qaytadan soldatlar arasına çevirgen yüzbaşı tınış almadan qarıq davuşınen cekirmekte edi:

– Küçlü vuruñ, bedeninde eti qalmasın, suyekleri toz olsun! Vuruñ...

Boynundan tartılğan Alim ekinci kere safnıñ ortasına keleyatqanda, az buçuq başını köterip, ağrılardan qıyşağan çeresini halq kütlesine çevirdi. Anda, ög sırada, bir an olsa da, Saranı ve onıñ yanaşasındaki anasını körip qaldı. Zavallı qartiy qurıp qalğan inceçik qollarını köterip, nedir bağırmaqta edi.

Başı kene töben tüşti. Bedeninden yağmur olıp qarğa tamçılağan qan bürtükleri ap-aq yerni qızıl renkke boyamaqta edi.

Onıñ qulaqlarında halq gürültisi içinden ayrılıp çıqqan afaqanlı ve öktemli bir davuş çalındı:

– Oldı, oldı endi, fraunlar, sizde meramet degen şey barmı? Öldürdiñiz de...

Oña başqaları da qoşuldılar:

– Yezitler, toqtatıñız bu masharalıqnı! Çubuqlarnı parağa satıp alğan edik, qalğanı padişanıñ özüne urulsın!

– Cemaat, evleriñizge qaytıñ, temaşanıñ soñunı padişa özü kelip seyir etsin...

Ağlav fiğanları, sögüşli ve qarğışlı davuşlar ep keskinleşip, surekli ve qudretli umumiy gürülttige çevirildi. Bu qorqunç ve deşetli gürülti edi. Alim vucudındaki soñki küçni toplap, sallanmadan, tentiremeden adımladı.

Onı dörtünci kere askerler safına burdılar. Ne ise, onıñ da yarısını keçti. Eger bu ceza safını üç kere daa keçse... Gürülti tınğan kibi oldı. Avada sızğırğan çubuqlar arasından tek ağlav ökürigi eşitile. Anası degilmi eken?.. O zorlana berip, tekrar başını köterecek oldı. Başı köterilmedi, itaattan çıqtı. Ayaqları da taş kesildiler. Közleri ögünde biñ bir renkte tamğalar çapıştı. Kene yüzbaşınıñ titis davuşı eşitildi:

– Vuruñ!..

Bastırıq meydanında soldatlardan başqa adam qalmağan edi. Mında toplanğan yüzlernen, biñlernen tatarlar, ruslar, rumlar ve karaimler bu canazarlıkqa çıdalmayıp, közyaşlı, qarğışlı ve sögüşli davuşlarını etrafqa yayratıp, taraf-taraf olıp ketken ediler. Kerime tataynen Sara qanlı qar üstünde serilip yatqan Alimniñ yanına kelmege çapqılsalar da, olarnı yaqın qoymadılar, zornen polis idaresiniñ talekesine taşlap, daa demi konvoynen Qarasuvğa atqardılar.

– Dik duruñ! – dep bağırdı yüzbaşı özüniñ cellâtlarına. – Sola dön! Sert adımlarla, ileri!

Soldatlar meydandan çıqqan arada, eki atlı yapıq qupa arabası kelip, Alimni onıñ içine taşladılar...

Qar alâ daa yağmaqta edi. Daa demi Alimniñ qanınen allanğan qıp-qızıl yolaq da bem-beyaz olıp qaldı...

Şeerniñ çetinde bıçma taşten qurulğan üç qatlı balaban gospital binası qocaman bayırnı qaplağan emen ormanlığı içinde edi. Memleket cenk vaziyetinde olmağanından, şimdi bu bina da yarı-yarığa boş ve tınçlıq-amanlıq içinde edi. Anda arbiy bölüklerden patta-satta ketirilgen hasta ofitser ve soldatlarnı tedaviyleyler.

Hastahane azbarında ayrı başında turğan eki közlü ufaq bir evçik de bar. Oña izolâtor deyler. Anda yuqunçlı hastalarnı tutalar. Bu evge tek ekimler ve şefqat emşireleri kirip çıqalar.

Facialı cezadan soñ qararnen bir buçuq ay keçti degende, cuma künlerinden birinde mında bir atlı arabaçığınen Betling kelip, doğru izolâtorğa kirecek oldı. Lâkin onıñ yolunı baştan-ayaq silâlı arnavut soldatları kesip, ondan ruhsetnamesini talap ettiler.

– Men ekimim! – dedi Vadim Merdiyeviç polismeyster bergen sarı cıltlı kâğıtnı kösterip.– Hastanı maña işandılar, bugünden ötede onı men tedaviyleycegim.

– Qutuñda ne bar?

– Ekimde ne ola bilir: çeşit melemler, qurutıcı tozlar, içilecek ve tenine yaqılacaq ilâclar...

– İçeri buyurıñ!

Birinci odada onı al yanaqlı şefqat emşiresi quvançnen qarşılap, betinden öpti.

– Selâm aleyküm, qızçığım!

– Hoş keldiñiz, baba. Hayırlı işmi?

– Hastanıñ mından tez arada tedaviylenip çıqmasını isteyler.

– Ya soñ?

– O qadarını bilmeyim. İtimal, cezasını devam ettirecektirler. O vaqıt oña biñ yedi yüz otuz bir çubuq urılğan edi.

Emşire birden alevlenip ketti:

– Canavarlar, teninde sağlam yeri qalmağan bu alicenap adamnı tekmil...

– Yavaş ol, Liza. Hastanen tanışlığımıznı iç kimse bilmesin. Onıñ vaziyeti şimdi nasıldır?

– Baştalarına köre, şimdi bir yoruq. Endi sırtı üstüne yata. Maddesi de açıldı. Onıñ ğayet insaniyetli ve alicenap bir adam ekenini keregi kibi mında añladım. Daa keçenlerde...

– Alimni ballandırıp maqtamasañ da olur, onı özüm bilem. Er alda, tiliñni tıyıp tut, resmiy şahslar onı "devlet cinayetçisi" sayalar. Şek-şübege tüşseñ, seni gospitalge yaqın bile qoymazlar. Padişa ordusınıñ ofitseri olğan aqayıña da ziyan kelir. Kerçek, Sergeyniñ alı ne vaziyette?

– Tekmil tüzeldi. Zaten mında o hastalıq sıqletliginden sebep degil, er kün meni köre bilmek içün tüşken... Qaç künden berli tüfegini yanına alıp, sabadan aqşamğace emenlikte avlanıp yüre. Tünevin kiyik bir çoçqa urıp, onı mında süyrep ketirdi. Yarın aqşam sizge sağlıqlaşmağa baracaq olamız.

– Sağlıqlaşmağa? Suvuqlatqan cigerleri Sergeyni raatsızlamaymı?

– Ayttım da, hastalığı uydurma şey. Onı Or qapısında qale başı etip tainlegenler. O birisi kün yolcumız.

– Mıtlaqa keliñ, qızım. Anañ ve bitañ seni pek sağındılar. Bilmeyim, asretligiñe çıdarlarmı eken. Aydı, men hastağa kireyim, daa körüşir ve laf etermiz...

Dört-beş koykalıq oda içinde Alim bir özü edi. Kireyatqan ekimni körgeninen, bel üstüne turacaq olıp ıdırındı, lâkin buña mecalı yetmedi.

– Vadim Merdiyeviç, sizsiñizmi?

– Tanıdıñmı, qardaşım? Seni şifalamağa keldim. Polismeysterniñ özü yiberdi. "Bar, şu aydamaqnı tezce adam et", dedi. Qana, arqañnı çevir, – qan qusqan yolaqlarnıñ et parçaları biri-birine bitişseler de, sırtı qorqunç ve deşet bir vaziyette edi. – Oldı, oldı qardaşım, endi keri burul,– dedi ekim çeresinde peyda olğan tedit alâmetlerini zornen gizlep.– Er şey yolunda...

– Bağışlañız, Vadim Merdiyeviç, belki biledirsiñiz, bu alicenaplıqnıñ sebebi nede ya? Yeqsa, "borc" ödettirmege, qalğan çubuqlarnı urmağa aşıqalarmı?

– Bilmeyim... – dedi ekim başını töben alıp.

Betling tünevin olarğa musafirlikke kelgen Saranıñ yalvaruvınen, bugün polismeysterniñ uzurına bardı ve eger cenap azretleri razı olsa, teri hastalıqları mütehassısı olaraq, Alim aydamaqnıñ çekken azaplarını yengilleştirmek ve onı tezcerek ayaqqa tursatmaq meramında olğanını ayttı.

"Soqurnıñ beklegeni eki köz eken", der kibi, zabit birden canlandı.

– Tamam vaqıtında keldiñiz. İçeriki işler ministri soraştıra-soraştıra tekmil başımı aşaycaq. Rica etem, şu aram aydamaqnı tezcerek adam et de, bizni bu belâdan qurtar. Çoqu degil, azı qaldı. Andan soñ katorğa, ya da doğrudan-doğru ceennem yolu. Böylece, bu işke noqta qoyılır, vesselâm!

Betlingniñ maqsadı bir çareler tapıp, Alimni körip çıqmaq ve bunı Sarağa bildirmek olsa da, zat azretleriniñ açıqtan-açıq ifadelengen meramını eşitip, tutunğan işine biñ-bir peşman oldı. Demek, onıñ vazifesi Alimniñ "çekken azaplarını yengilleştirmek" degil de, onı yañı cezalarğa azırlamaq eken!..

Alim ekimniñ kelgenine pek quvandı, çünki mında tüşkenden berli körgen birinci tanışları Liza ve Betling ediler.

– Vadim Merdiyeviç, kene Sarağa barıp kelesiñizmi? Yusuftan Saranı evlenecek dep eşitken edim, toyları oldımı?

– Sara mendedir, – dedi Betling laqırdı mevzusınıñ deñişkenine quvanıp ve onıñ oyuqlarına batıp qalğan siya közlerine tikilip baqtı.– Saña çoq-çoq selâmı ve mına bu kelâmı bar,– dep el qutusından poşuğa bağlanğan ufaq bir üyrümni çıqardı.– "Göbeteni özüm pişirdim, onı mıtlaqa közleriñiz ögünde aşasın", dedi. Mına, bu mis qoqulı mendil de sañadır. Özü nağışlağan.

Alim dört büklengen yeşil yipek yavlıçıqnı asretliknen dudaqlarına ketirip, soñ onı açıp baqtı. Sap-sarı ve mavı yiplernen nağışlanğan yazılarnı oqudı: "Ölüm bar – ayrılıq yoq".

– Demek...– dedi Alim közlerini örtip, dudaqlarında şırın tebessüm peyda oldı.

Ekim fursattan faydalanıp, diqqatnen onıñ çeresine baqtı. Anda evelki yigitten eser bile qalmağan. Oyuq yanaqlar, çıqıq çeñgeler, kökregine sarqqan qara saqal...

– Sen, qardaşım, Yusuf adlı o pezevenkniñ lafına qulaq asma. Eger ölüm keder etmese, sevgiñiz kerçekten de ebediy eken. Eski zaman rivayetlerindeki aşuq-maşuqlarğa men de inanıp başladım.

– Vadim Merdiyeviç, siz bir şeyge daa emin olsañız kerek: tek Saranıñ degil, halqnıñ sevgisini de aqiqatperverligimnen qazandım, öylemi?

– Çubuqlarnı da olar içün qazandıñ, – dedi Betling mulâyimliknen külümsirep.

– Men, insan olaraq, ortalıqlardaki bu hınzırlıqlarğa çıdap olamadım. Fursat kelse, kene, ayaqqa turar ve attan tüşmez edim!

– Kene yaqalanır ve kene... Aytqan edim, qardaşım, cemiyet qanunı öyle, başıñnı taşqa urmaqtan iç bir fayda çıqmaz.

– Vadim Merdiyeviç, şuvuldap esken avan yeller, quyıp yağğan qar ve yağmurlar taş divarlarnı da omrap, tozğa çevireler. Men eminim, öyle bir kün kelir ki, biri-birinden körip, yüzlernen, biñlernen yigitler atlanır, "qanun" dep uydurğan divarıñızdan taş üstünde taş bile qaldırmazlar...

Ekim qızışıp ketken Alimniñ davuşını bastırmaq içün, aselet öksürip-öksürip aldı ve ayaqqa turıp, bir camlı pencereniñ örtüsı arasından azbarğa baqıp aldı.

– Men siyasetçi degilim, adiy bir ekimim, – dedi o keri burulıp.– Elimden kelgen yekâne iş adamlarnıñ ağrısını yengilleştirmektir. Qana, işke kirişeyik. Saña öyle bir ilâclar ketirdim ki, olarnı eki-üç kere silsem, kene anadan doğma beñsiz-tamğasız bir sabiy kibi olursıñ.

– Vadim Merdiyeviç, sizge bir sualim daa bar.

– Söyle qardaşım, – dedi ekim qutusındaki ilâc şişeçiklerini tumba üstüne boşatıp, – qulağım sendedir.

– Belki Sara aytqandır, anamnıñ sağlığı nasıl eken?

Betling abdırağan kibi oldı. Elbet, Sara ceza künü evlerine qaytqanda, Kerime tataynıñ polis arabasında keçingenini ağlay-ağlay ayttı. Alimniñ ayaqtaşları sevastopolli Küzmin, Qarasuv tabanaları Seit-Murat aqay, Üsein ve çoq mıqdarda başqalarınıñ kene qapatılğanlarını da söyledi. Lâkin töşek hastasınıñ onsız da azaplı yüregeni şimdi qaytadan acıtsınmı?

– Yoq, qardaşım, iç bir şey aytmadı. Sağ-selâmet olsa kerek. Qana, sırtıñnı çevir, qıbırdanmay yat. İlâcnıñ keskinligine emiyet berme, dayan, tez tüzelirsiñ...

Biñ sekiz yüz elli senesiniñ mart ayı başlağan edi. "Mart qapıdan baqtırır – qazma-kürek yaqtırır", degenleri kibi, hışımlı aynıñ endi birinci künlerinden yarım adanı buzlu yeller, gece-kündüz uvuldap esken qarlı boranlar qaplap aldı. Çöl rayonlarınıñ qar kürtüklerinen örtülgen ter-tegiz ve iç bir tereksiz tam-taqır yollarında insan oğlu insan qalmadı. Künniñ yarılarında Sivaş betten ulıp aqqan qarlı boran tap şu derece küçleşti ki, ortalıqtan kün yarığı çekilip, qap-qaranlıq köknen ap-aq yer yüzü bir yerge qoşulğan kibi oldı. Mına böyle deşet bir vaqıtta, üyrülip, quyıp yağğan buzlu qar şuvultısı arasından köçerleri maylanmağan arabanıñ titis ğırçıldısı eşitildi der ekeç, qarnen kömülgen yolda tonlarına bürüngen dört-beş atlınen, yüksek tegerçikleri üstünde demir çabaqlı qafesi olğan hucur bir mögedek peyda oldı. Atlılar pek yaman üşügenlerinden, mögedekniñ de ögüne keçip, de artına qalıp, qaydadır aşıqa ediler.

Qafesteki canavar degil de, canlı adam edi. Sarsılıp qaltırağanından ayaq üstünde zornen turğan çuha cübbeli bu adam açıq mögedekte özüne cıllı yer araştırır kibi, qollarınen de bir, de diger çabaqqa yapışıp, ardını üzmeden oñğa-solğa burulıp turmaqta edi.

Aradan yarım saat keçmeden, ögde qar obası körüldi. Onıñ töpesindeki qara bacadan budaq-budaq tütün çıqmaqta edi. Atlılar öz araları az buçuq subetleşken soñ, olardan çal atlısı tüfegini omuzlarından alıp, üç kere avağa közlep patlattı.

Mögedek endi tütünge yaqınlaşayatqanda, qar obası orta yerinden eşilip, qapı açıldı ve andan beyaz yün şalına örtüngen qadın çıqtı.

– Ağalarım, siz tekmil buzlağansıñız da! – dedi o acınuvnen – Yüküñiz altın degil, anavı yolbasarlardan biri eken. Allanıñ bu qulan çölünde oña bir şey olmaz, kimsege tansıq degil. Siz eyisi evge buyurıñ, biraz qızınırsıñız. Soba üstünde borşçım bar. Aşar-içer, soñ kene yoluñızğa ketersiñiz...

Bekçiler hoşnutlıqnen razı oldılar. Mögedek tegerçiklerine bağlağan atlarını arabacığa işanıp, qadınnıñ peşinden alel-acele evge soquldılar. Lâkin arabacı da zeer suvuqqa çoq çıdap olamadı, qozladan tüşip, evge doğruldı.

Aradan bayağı vaqıt keçti. Toqtalıp turmaq Alimge daa zor olıp köründi. Araba yürgende tegerçiklerniñ ğırçıldısı, kimerde bir atlarnıñ kişnevleri, bekçilerniñ sigar yaquvları onıñ diqqatını celp etse de, şimdi ise tabiatnıñ bu baştaq hışımınen yañğız başında qaldı.

Yazıq, onı ekinci ve üçünci kere bastırıq meydanında soldatlar arasından keçirip, soñki çubuqlarnı urğanda, tanış-bilişlerinden iç kimse yoq edi. Yoqsa, cemaatqa haber etmedilermi? İtimal, böyle bir manzaranı halqnıñ özü de tekrar körmek istemegendir. Onı soñki keresinde gospitalde tedaviylep, tünevin gece mına bu "qafeske" soqtılar...

Birden qapı açılıp, andan aynı şu şallı qadın çıqtı.

– Bağışlañız, Alim ağa, – dedi o qabaat işlegen adamnıñ kederli davuşınen, – olarnı içirip toyurğance, başımdan esim ketti. Ne ise, yatıp qaldılar. Bekçiler başınıñ cebinden mına bu anahtarlarnı çekip aldım, – dep, qafesniñ yekâne qapısındaki balaban kilitlerni açtı. Siz meni tanımadıñız, ğaliba, – dedi o betine tüşken şalını yuqarı köterip. –Lizavetta Betling. Aqılıñızdamı, gospital... Alim ağa, sizge daqqası bile paalı, a, şimdi ayınırlar. Mınavı egerli atlardan birine min de...

– Sağ ol, qardaşım, eyiligiñni ömür billâ unutmam. Körüşmekler qısmet olsun!..

Alim ayaz suvuqta ayaqlarını oynatıp turğan alaşağa sekirip mindi.

– Merametli Lizavetta, qısmet olsa, bir daa körüşkence!..

Onıñ şadlıqlı ve öktemli davuşı kelinçekke kelip yetmedi. Qarlı boran tınış almadan ulumaqta ve açuvnen ökürmekte edi.

Şallı qadınnıñ al yanaqlarında cıllı tebessüm peyda oldı. Lâkin dudaqlarını açqance, at da, atlı da qar tufanına dalıp közden ğayıp oldılar...