ИШТИРАК ЭТКЕНЛЕР
Абий къарт – 50-55 яшларында факъыр бир койлю.
Рейан апте – Онынъ къарысы.
Арзы – Оларнынъ къызы.
Асан – Арзыны севген ыргъат йигит.
Ариф – Кой яшы. Асаннынъ досту.
Айше, Зоре, Зейнеп, Лейля – Арзынынъ достлары.
Аджиаметбай – Кой байы.
Бектемир – Онынъ огълу.
Къара Амет – Аджиаметбайнынъ азбар хызметчиси.
Алибаба – Денъиз айдуты.
Чобан Умер.
Къады.
Ашыкъ.
Къуддус – 10-12 яшларында бир бала.
Къаведжи.
Ыргъат.
Койлюлер – яшлар, къайыкъчылар ве къудагъийлер.
Сана: кой мейданы. Авлакъта эвлер корюне.
Вакъыт – баарь; байрам. Кийинип-къушангъан къызлар асма салынджакъта саллана, шакъалаша ве йырлайлар.
1-нджи къыз.
Гуль багъчада яптырдым
Асма да салынджакъ.
Хор.
Яр келип, яр кечип,
Яр салланаджакъ.
1-нджи къыз.
Пуф ястыкълар къоюлды,
Памукътан йымшакъ.
Хор.
Яр келип, яр кечип,
Яр салланаджакъ.
1-нджи къыз.
Салынджакъкъа багъладым
Мас-мавы боюнджакъ.
Хор.
Яр келип, яр кечип,
Яр салланаджакъ.
1-нджи къыз.
Азырланды салынджакъ,
Ким салланаджакъ?
Хор.
Яр келип, яр кечип,
Яр салланаджакъ.
Айше салынджакътан тюшюп, 2-нджи къызгъа айланыр.
Айше.
Шай салламакъ олурмы?
Отюм патлап олеяздым!
2-нджи къыз.
Бираз даа саллар эдим амма…
Оледжегинъ бильмей къалдым!
Айше.
Бакъчы онъа,
Даа макътана.
Кулькю. Къызларнынъ джыйыны башлар.
Къызлар.
Ай варирач, варирач,
Ал явлугъынъ сантырач;
Аладжакъ олсанъ ал да къач,
Аладжакълар, козюнъ ач.
Эрзурумда багъ олмаз,
Сия юзюм акъ олмаз;
Арзы къызны севгеннинъ
Юрегинде ягъ олмаз.
Арзы кетер ишине,
Бир яш тюшер пешине;
Кери къайт яш, кери къайт,
Арзы бакъмаз юзюнъе.
1-нджи къыз!
Къызлар, яшлар келе!
2-нджи къыз.
Ана. Умер агъам да келе!
Зоре.
О, яйлядан келедир,
Байы изин бергендир.
Зейнеп.
Вай, заваллы,
Тек байрамдан байрамгъа
Койге келип халкъ коре.
Къызлар фырлантыларынен юзлерини ортюп, дам тёпелерине чыкъарлар.
Элинде ыргъагъы, омузында джузданлары чобан Умер ве кой яшлары келип кирерлер.
Умер.
Мына селям алейкум,
Къыз-келинчек, асабам!
Байрамынъыз гурь олсун, аманым-аман,
Ляле-чечек асабам.
Хор.
Байрамынъыз гурь олсун, аманым-аман,
Ляле-чечек асабам.
Лейля.
Чобан деген хиянетнинъ
Джузданы тунч, асабам;
Илишмеси зор дегиль, аманым-аман,
Къуртулмакъ кучь, асабам.
Хор.
Илишмез зор дегиль, аманым-аман,
Къуртулмакъ кучь, асабам.
Умер.
Чобан деген йигитлер
Эрлик сатар, асабам;
Асла сенинъ башынъа, аманым-аман,
Биздайлар етер, асабам.
Хор.
Асла сенинъ башынъа, аманым-аман,
Биздайлар етер, асабам.
Лейля.
Аягъынъда чарыгъынъ,
Аркъанъда тон, асабам;
Мен чынъ айтсам шашмалар, аманым-аман,
Секизи-оны, асабам.
Хор.
Мен чынъ айтсам шашмалар, аманым-аман,
Секизи-оны, асабам.
Умер.
Тонум къыскъа олса да,
Джыллы тутар, асабам;
Секиз дегиль, бир менден, аманым-аман,
Озюнъни къуртар, асабам.
Хор.
Секиз дегиль, бир менден, аманым-аман,
Озюнъни къуртар, асабам… (Кулькю).
Али.
Не токътадынъ, тилинъе назар тийдими?
Шашмаладынъ,
Ёкъса, сёзюнъ биттими? (Кулькю).
Умер.
Сёзю биткен-енъильгендир.
Енъильгенге «урьмет».
Юр барайыкъ салынджакъкъа.
Саллатайым, сефа эт! (Кулькю).
Яшлар къоран тепелер.
Бираздан сана ардындан Къуддуснынъ давушы эшитилир.
Къуддус.
Балдан татлы,
Ой да дадлы,–
Шербет, шербет, шербет!
Элинде буюк бир йыбрыкъ, кучюк мешребе, Къуддус багъырып-йырлап, ичери кирип келир.
Ичкен безмез,
Мени сёгмез,
Тыпкъы бекмез, –
Шербет, шербет, шербет!
Али.
Эй, Къуддус,
Шербет салкъынмы?
Къуддус.
Ой да салкъын,
Ичип бакъынъ, –
Шербет, шербет, шербет!
Байрамлар хайырлы олсун!
Буюрынъ агъалар,
Сувсагъанлар ичип тойсун.
Къуддус о ердеки яшларнынъ эллерини опип, мешребеге шербет тёкип берир. Пара алгъанда.
Пара алгъанда,
Эй, агъалар, пара аз да!
Али.
Неси аз, я?
Беш мешребе – беш ша,
Сайып бакъ да.
Къуддус.
Ойле амма,
Эль де опьтик,
Бермейсизми байрамлыкъ
Беш – он ша?
Яшлар кулюшип, онъа пара узатырлар.
Къуддус.
Ичкен тоймаз,
Пешман олмаз, –
Шербет, шербет, шербет! (Чыкъар).
1-нджи къыз.
Вай,
Яшларнен меним бабам корьсе,
Манъа не дер?
II-нджи къыз.
Бугуньки байрам
Гъалиба
Башкъа етер.
Зоре.
Къоркъма, джаным,
Шимди яшлар, кечип кетер…
Ичери Асан келип кирер. Оны яшлар къаршылап алыр.
Ариф.
Байрам-сейран демейсинъ,
Бир кунь къалмай келесинъ,
Юрегинъе дерт тюштими?..
Къуванып ичери Къуддус къайтып келир.
Къуддус.
Арзы аптем келе!
Арзы аптем келе!
Къызлар.
Арзы келе!
Арзы келе!
Али.
Арзы келе,
Бакъынъыз яшлар!
Умер.
Ана байрам
Энди башлар!
Арзы йырлап, ичери келип кирер.
Арзы.
Селямым бар къабул этинъ
Мени сайып-севгенлер.
Хайырлайым мен де сизге
Бугунь байрам шерефлер.
Хор.
Хошкельдилер коюмизнинъ
Энъ къокъулы гулюне.
Джыйынларнынъ ярашыгъы,
Багъчалар бульбулине.
Арзы.
Кельди баарь, ачты гуллер,
Мор мелевше, сумбюллер;
Ах, не гузель, гузель йырлай
О, хош сесли бульбуллер.
Хор.
Кель, эй гузель, къошул бизге,
Байрамымыз ярашсын.
Кель эль-эльден тутушайыкъ,
Джыйынымыз башласын.
Къызлар Арзыны сарып алырлар. Асан Арзыдан козюни алмаз.
Ариф.
Къальбинъ эсир тюшти, ёкъса,
Бакъып къалдынъ къарарсыз?
Асан.
Эбет,
Коктен учкъан бир къуш эдим,
Шимди къалдым къанатсыз…
Ариф.
Арзымы?..
Узакътан чубукълы давул сеси эшитилир.
Бираздан, давул чалдырып, ичери Бектемирнен Алибаба келип кирерлер.
Бектемир.
Э-эй,
Къызлар да мында!
Мен де кельдим,
Мына!
Кулер. Арзыны косьтерип, Алибабанынъ къулагъына бир шейлер айтыр.
Алибаба.
Ой-ой-ой…
Танъры бебеги,
Чекиси алтын!
Бектемир.
Кою топрагъымыз,
Халкъы ыргъатымыз,
Къызы эгленджемиз.
Арзыгъа тараф юрип.
Арзы къызы,
Факъыр къызы.
Кель сарайым,
Мисхор къызы.
Бектемир къызларгъа догъру адымлагъанда къаршысына Асан чыкъар.
Онынъ якъасына япышып, итеп йиберир. Буны корьген къызлар багъырышып, къачып кетерлер.
Бектемир Асангъа ачувланып.
Бектемир.
А-а,
Сен де мындасынъмы,
Гаспаралы ыргъат огълу?
Асан.
Эбет,
Мен де мындам,
Бай огълу.
Алибаба.
Копек явру,
Бектемире токъунма!
Ёкъса джанынъ алырым.
Умер.
Эй, денъиз айдуты,
Асангъа токъунма.
Ёкъса, бир даа
Тюркиени коралмазсынъ.
Яшларнынъ эписи Асаннынъ янына топланырлар.
Ариф.
Биз мында бир дегильмиз,
Дава чокъкъа бармасын,
Башынъызгъа етермиз.
Алибаба.
Этрафына бакъынып, къоркъуп, Бектемирге.
Айди, йигит,
Гиделим…
Бектемир.
Асангъа.
Мен сени…
Ери дегиль,
Таныр эдинъ сен мени!
Алибабанен берабер къоркъа-пыса чыкъып кетелер.
Умер.
Языкъ,
Сен манъа
Яйля сырымында
Расткельмединъ,
Езит огълу, езит!
Асаннынъ омузуны таптап.
Макътавгъа ляйыкъсынъ,
Яш йигит!
Айды, яшлар.
Кеттик!
Ичеридекилер чыкъарлар. Тек Асаннен Ариф къалыр.
Ариф.
Асан,
Бакъчы мында!
Ишлер ёлунда.
Сувгъа келеджеклер
Кунь къонгъанда.
Асан.
Эеджанланып.
Догърумы?
Ильк корюшюв!..
Аджеп Таир
Шай, къуванчнен
Беклегенми Зоресини?
Ай, йылларнен умют беслеп
Сонъ, тапкъанмы севгисини?
Чокъ вакъытлар оны корьмек,
Сёйлешмек,
Козюне бакъып
Къуванч сезмек
Хаял олуп корюнди.
Бу хаялнынъ бир кунь ола
Акъикъаткъа чевирильмеси
Бош тюшюндже,
Татлы тюш,
Адеттен тыш корюнди.
Йырлап
Серт еллер уфюрип
Орманлар янгъанда,
Озен, голь сувлары
Онъа кяр этерми?
Яш юрек тарсыкъып
Сание сайгъанда,
Акъшамны беклевге
Сабырлар етерми?
Перде энер
ЭКИНДЖИ ЛЕВА
Сана: чешме башы. Вакъыт – акъшам кунеш къонгъан мааллери.
Къолтукъларына гугюмлерини къыстыргъан къызлар, чобан Умерни озгъарып, пейда олурлар.
Зоре.
Тез кетесинъ Умер агъа,
Къалгъай эдин бир кунь даа.
Умер.
«Ятсыгъадже къошта ол»,
Деди шорбаджы манъа.
Не япмалы…
Сагълыкънен къалынъ,
Корюширмиз биз даа…
Лейля.
Сагълыкънен бар,
Яйлялар йырджысы!
Зейнеп.
Огъурлар олсун,
Къобалар сырджысы!
Зоре.
Агъама селям айт,
Геджелер ёлджусы!
Умер.
Сув алып чыкъкъан къызларнынъ пешинден бакъып.
Яшсынъ севмек, севильмек
Истейсинъ.
Чобансынъ, ыргъатсынъ
Шорбаджы сёзюни
Тутмагъа меджбурсынъ…
Йырлап.
Шу кеткен учь къызгъа гонъюль тюшюрдим,
Сагълыкълашып кеттилер, мен окюндим.
Артларындан севги къушу учурдым,
Мен де бильмем ангиси яр идейим…
Бири узун бойлю, индже беллидир,
Бири орта бойлю, татлы тиллидир.
Бири алма янакъ, чебер эллидир,
Мен де бильмем ангиси яр идейим…
Гъамлы бир алда чешме башындан узакълашыр. Бираздан Асан пейда олур.
Асан.
Келирми экен?..
Я кельмесе…
Йырлап.
Серт еллер уфюрип
Орманлар янгъанда,
Озен, голь сувлары
Онъа кяр этерми?
Яш юрек тарсыкъып
Сание сайгъанда,
Акъшамны беклевге
Сабырлар етерми?..
Келирми экен?..
Бошалгъан сув йыбрыгъыны тасырдап Къуддус ёлдан йырлап кечер. Асан гизленир.
Къуддус.
Къурсакъ онда балабан,
Аякълары тюз табан.
Башы исе акъ къабакъ,
Акъыллыдыр тавукътан.
Айтайыммы о кимдир?
Аджы огълу Бектемир!
Элиндеки параларны сайып.
Учь, эки даа – беш.
Бешке он – он беш.
Акъылда да йигирми беш…
Оппа манъа,
Эписи этти элли беш!
Къуддус чыкъар. Сув савутларыны салындырып, ичери Арзынен Айше кирерлер.
Айше терек артындаки Асанны эслеп, кулюмсиреп алыр.
Айше.
Вай,
Кумесимиз ачыкъ къалды
Арзычыгъым!
Арзы.
Айше, кетме,
Токътасана достчугъым.
Айше кетер. Арзы чешмеге догъру адымлар. Онынъ огюне Асан чыкъар.
Асан.
Гузеллер гузели,
Мени багъышланъыз.
Гузеллик эсирине
Бир козь ташланъыз.
Арзы.
Динълейим, сёйле яш,
Мерамынъ билейим.
Асан.
Йырлап.
Сабаларнынъ эскен серин шенъ ели
Манъа сенинъ татлы сесинъ кетирди.
Кедайларнынъ гонъюль охшар йырлары
Манъа сенинъ дюльберлигинъ бильдирди.
Атеш яна кокюсимде, чаре ёкъ,
Инанмасанъ бакъ, гузелим, козюме.
Сенсиз манъа бу дюньяда къуванч ёкъ,
Севсенъ сёйле, инан ашыкъ сёзюме.
Арзы.
Сербест учкъан бир къуш эдим,
Къафес недир бильмедим.
Чокълар юрек бильдирсе де,
Севги недир сезмедим.
Чокъ кечмеди, сербест къушнынъ
Къанатлары къырылды.
Ильк корьгенде атеш юрек
Барып санъа урулды.
Асан.
Догърумы?
Юректенми сёзлеринъ?
Эбет,
Севгимизни айтып тура козьлеринъ.
Бу не бахт!
Бу не къуванч!
Юрегимде гурделенди
Татлы севги ташкъыны
Кель дживаным,
Кель джигерим,
Ал къальбимнинъ
Атешленген ашкъыны.
Арзы!
Севгимизнинъ шаады бу ай,
Исбаты да къальбимиз олсун!
Арзы.
Мен кечиктим,
Кеч къалмайым.
Айды, мен кеттим…
Ичери Айше къайтып кирер. Этрафкъа бакъыныр.
Айше.
Арзы! Арзы!
Ариф.
Ичери кирип.
Айше, токътачы!
Айше.
Сонъ не бар,
Айтчы!
Ариф.
Йырлап.
Башынъ асып юресинъ.
Куньлеринъ тармы, Айшечик?
Айырайым Арифтен
Дегенлер бармы, Айшечик?
Айше.
Тамшангъанлар онларнен,
Чыкъмайлар эвден, Айшечик.
Козюнъни ач, йигитим,
Кетерим эльден, Арифчик.
Ариф.
Къуда ёллап бабанъдан
Истейим бугунь, Айшечик.
Айше деген къызчыкъкъа
Чалынсын дюгюн, Айшечик.
Айше.
Бабам санъа къыз бермез,
Анам да севмез, Арифчик.
Меним киби гузель къыз
Санъа да тиймез, Арифчик.
Ариф.
Чаталлашса меселе
Иш кормем сёзнен, Айшечик.
Бунъа дерлер йигитлик,
Аларым зорнен, Айшечик.
Ариф Айшеге якъынлашыр.
Айше.
Вай, я Арзы?
Бир озю къоркъмазмы?
Арзы! Арзы!..
Арзы кеткен тарафкъа чапып чыкъар.
Ариф.
Ой, къызлар-къызлар,
Тиллери «севмем» дер,
Озьлери северлер.
Тыштан сеслер эшитилир.
Ана, келелер.
Арзы ве Айше сув савутларынен къайтып кирерлер. Оларнынъ артындан Асан пейда олур.
Ариф.
Сонъ, къызлар?
Айше.
Сонъ, не бар?
Ариф.
Ярын сувгъа келирсизми?
Айше.
Сонъ?..
Ариф.
Биз де чыкъсакъ сёгмезсизми?
Арзы ве Айше кулюширлер.
Шай, демек сёзлештик?
Айше.
Кеч олды,
Айды, биз кеттик.
Арзы ве Айше кетерлер.
Асан.
Дост!
Ондай дюльбер,
Ондай гузель
Бармы экен дюньяда?
Ариф.
Лякин давран,
Оны излер
Къузгъунлар бар къаяда.
Бектемир чешме артындан гизленип кирер. Оларнынъ пешинден бакъып, бираз тюшюнген сонъ.
Бектемир.
Я бу да не экен?..
А-а,
Давранмакъ,
Давранмакъ керек!
Перде энер
УЧЮНДЖИ ЛЕВА
Сана: Абий къартнынъ эви. Миндер ве диван ястыкъларынен донатылгъан бир ода.
Оданынъ бир къапысы янаша одагъа, экинджиси азбаргъа ачыла. Пенджереде эв алдындаки акъ чечекке бурюнген вишнелик корюне.
Вакъыт саба. Багъчада къушларнынъ, кой ичинде хоразларнынъ сеслери эшитильмекте.
Музыка «Баарь сабасы»ны чала. Элине чырыкълары Абий къарт ода ичинден нелериндир къыдыра.
Абий.
Къайда къалды бильмем…
Акъыз, Рейан!
Бир элинде фильджанлы табакъ, экинджисинде джезвеси олгъан Рейан азбар къапыдан келип кирер. Тыныкъ бир давушнен.
Рейан.
Эв, багъырмаса!
Арзы юкълай,
Яваш олса.
Абий.
Рейан,
Чулгъавларым къайдалар я?
Рейан.
Къайда олсун,
Бири текмиль ипранды,
Экинджиси дель-делик,
Сагълам ери къалмады.
Айды, отур,
Ич къавенъни,
Ич олмадым
Джумалары раат отур.
Абий къарт миндерге чёкюп къаве ичер, Рейан апте чувал парчаларыны онынъ огюне ташлар.
Ма, буларны сарып тур.
Абий.
Не япмалы,
Факъыргъа раатлыкъ мезарда. –
Ярын
Аджиамет байгъа
Ер къазмагъа.
Бу –
Кечкен йылки бордж ичюн.
Келеджек базар ве салы –
Имамгъа пичен чалмагъа.
Бу – беш-он табан вакъуф ичюн.
Афтанынъ сонъки куню –
Байгъа бостан сачмагъа.
Бу –
Алла берген сув ичюн.
Ана бизге джума къала,
Акъ бергенинъ къул ала.
Бу мубарек куньде де
Бель котермей
Чалышмакъ керек ола.
Не япмалы,
Язымыз къара чекильген.
Бу дюньянынъ бар белясы
Биз факъыргъа юкленген.
Турып.
Айды, Рейан,
Сен урлукъны ал да чыкъ,
Баре бугунь
Бакъла, согъан сачайыкъ.
Рейан апте рафтаки бардакънынъ ичинден бир къач тююмчик алып, азбаргъа чикъарлар. Ода бош къалыр.
Музыка текрар «Баарь сабасы»ны чалар.
Бираздан, сачлары омузлары устюне джайрагъан янъы юкъудан тургъан Арзы янаша одадан келип кирер.
Пенджереге якъынлашыр. Чечек ачкъан тереклерге бакъып йырлар.
Арзы.
Ах, не гузель къокъусы бар,
Гонъюль охшар, рух ачар,
Вишнеликтен эскен еллер
Яздан селям кетирер.
Бульбуллернинъ татлы сеси
Та юректен алдыра,
Шырын сесли эзгилери
Назлы сазны анъдыра.
Къокъу сачынъ, эй чечеклер
Йырланъыз сиз бульбуллер,
Лятиф къокъу, татлы йырлар
Манъа къуванч берелер.
Пенджеремиз багъчалыкътан,
Акъ чечеклер ортюси.
Эссе эгер серин еллер
Келир ярем къокъусы.
Ах, не ичюн шимди, кене
Ярем кельди эсиме,
Нечюн бильмем анъылгъанда
Атеш тюшер ичиме…
Кузьгю къаршысына кечип, сачларыны орер. Пенджере алдында Къуддус пейда олур.
Къуддус.
Арзы апте!
Гаспралы Асан агъам
Менден сени сорады.
Арзы.
Сонъ, Къуддус?
Къуддус.
Эм де санъа
Мына мектюп ёллады.
Ич кимсеге косьтерме, деп,
Тенбий этип чокъ айтты.
Манъа исе Асан агъам
Къамыштан бир къавал япты.
Чала-чала кетер. Арзы мектюпни ачар.
Арзы.
«Асандан!
Арзыгъа мектюп.
Селямым бар, къабул эйле
Юрегимнинъ кошеси,
Эр кунь манъа сени айта
Бульбуллернинъ хош сеси.
Ильк корюштен бугуньгедже
Ашым-сувум эп сенсинъ,
Агъыр куньлер ярасыны
Савулткъан бир мельэмсинъ.
Узун куньлер янъгъызлыкънен
Яш юрегим тёнъюле,
Къавушмамыз, Арзычыгъым,
Хаял олуп корюне.
Юрекке ял кимерде бир
Токътап сени тюшюнмек,
Манъа бир бахт, къозучыгъым
Сенинъ иле корюшмек».
Ах, джанчыгъым!..
Козюмнинъ нуры,
Къальбимнинъ сыры…
Дюнь акъшам акъчиль ай
Пенджереден къарагъанда
Кокке бакътым.
Ай янында бир йылыз
Козюни къымып-къымып алды.
Мен онъа бакътым.
О йылдызда Асаннынъ
Козь нурун корьдим.
Козьлерими кокке тиктим,
Къанатланмагъа,
О йылдызгъа учмагъа,
Бахтымны сорамагъа истедим.
Къанатсыз эдим,
Учалмадым,
Сусуп къалдым…
Йылдызымнен мен
Ерден сёйлендим.
«Сёйле, Асан, сёйле», дедим,
«Кок юзюнинъ бошлукълары
Недай сырлар бизден сакълай?
Кимге къуванч,
Кимге къайгъы
О азырлай?
Кель дживаным,
Сёйле, дедим,
Къальбим раат юкъласын.
Джан тарсыкъкъан
Бу янъгъызлыкъ геджелерде
Кель,
Бизлерни севги ашкъы охшасын».
Йылдыз индемеди,
Бакъты да, сёйленмеди.
Санки мени охшар киби,
Сырытты да,
Тынч геджелер янъгъызына
Сессиз селям бильдирди.
Мектюпни котерип.
Бу да сессиз селям,
Лякин о ярдан кельди,
Къуванч кетирди,
Севинч кетирди.
Тыштан тасырдылар эшитилир.
Келелер,
Кимлер экен?..
Арзы янаша одагъа чыкъар. Ичери Абий къарт, Рейан апте ве эки къудагъий кирерлер.
Къудагъийлер
Селям алейкум
Рейан апте!
Рейан.
Алейкум селям,
Хош кельдинъиз.
Къудагъийлер.
Селям алекум,
Абий эмдже!
Абий.
Алейкум селям,
Хош кельдинъиз.
1-нджи къудагъий.
Сонъра насыл,
Недай ишлер?
Абий.
Недай олсун:
Баарь къургъакъ,
Къатты топракъ,
Янар бостан
Сувсузлыкътан.
Рейан.
Буюр, отур,
Тёрге кечинъ.
Абий.
Не бар сонъ шу,
Тез сёйлечинъ.
1-нджи къудагъий.
Абий къарткъа
Аджиамет байнынъ селямы бар.
Селямнен эм де сизге
Келямы бар.
2-нджи къудагъий
Огъулчыгъы Бектемирчюн
Арзы къызгъа къудасы бар.
1-нджи къудагъий
Къана бизге Абий къарт не айтыр?
Абий.
Эвленеджек къызымдыр!
2-нджи къудагъий.
Къызчюн сёзни къыз дегиль,
Баба айтыр.
1-нджи къудагъий.
Мал сенинъ – къыз сенинъ.
Абий.
Къыз меним, сёз онынъ.
1-нджи къудагъий.
Янаша оданынъ къапысына барып.
Арзы къана, чыкъчы,
Бизге сырынъ айтчы!
Арзы чыкъар. Къудагъийлер йырлап.
Къудагъийлер.
Эй гузель къыз, динъле бизни,
Бугунь коктен бахтынъ энди.
Алтын киби бир йигиттен
Санъа къызым селям кельди.
1-нджи къудагъий.
Айтувлы эр!
2-нджи къудагъий.
Къадын север.
1-нджи къудагъий.
Къара къашлы,
2-нджи къудагъий.
Балабан башлы.
1-нджи къудагъий.
Мыйыгъы бурма.
2-нджи къудагъий.
Ашы хурма.
1-нджи къудагъий.
Орта бойлу,
2-нджи къудагъий.
Намлы сойлу.
1-нджи къудагъий.
Зенгенликте къарары ёкъ…
2-нджи къудагъий.
Бираз делилигин зарары ёкъ…
1-нджи къудагъий.
Санъа берген бахшышларын
Пара иле къыймети ёкъ:
2-нджи къудагъий.
Къыркъ нусфие, юз дирекли санъа мелек,
Бабанъа да къудасындан бир кок эшек.
1-нджи къудагъий.
Зумрут ташлы билезлик, алтын юзюк,
Бабанъа да къыр багъындан докъсан кутюк.
2-нджи къудагъий.
Эки сыгъыр, бир багъча, эм де бостан,
Бабанъ да шай къуртулыр байгъа бордждан.
1-нджи къудагъий.
Бир къуланлы, бир де йипиш эм сом къушакъ,
Ана, бала, бабасы… ой да япшакъ.
2-нджи къудагъий.
О дев киби пек мазаллы,
Демир сыкъса йымшата.
1-нджи къудагъий.
Бир яшында къозуны
Нефес алмай шай юта.
2-нджи къудагъий.
Дагъгъа чыкъса авланмагъа
Ич бир вакъыт бош къайтмаз.
1-нджи къудагъий.
Э, ойле я, паранъ олса
Авны сана ким сатмаз?..
2-нджи къудагъий.
Онынъ, джаным, къусуры ёкъ.
1-нджи къудагъий.
Акълы дегиль, малы чокъ.
2-нджи къудагъий.
Сонъ къызчыгъым, сен не дейсинъ?
Арзы.
Онынъ ичюн севгим ёкъ.
1-нджи къудагъий.
О къызчыгъым алса сени
Беслер алтын къафесте.
Арзы.
Къафес дегиль, истейим мен
Учмагъа кенъ коклерде.
2-нджи къудагъий.
Йымшакъ тёшек, татлы ашлар,
Омюр анда сефадыр!
Арзы.
Бабам берген къатты миндер
Бай эвинден яхшыдыр.
Къудагъийлер
Теляшнен.
Бабанъ берген къатты миндер
Бай эвинден яхшымы?..
Абий – Рейан.
Эбет, баба берген къатты миндер
Бай эвинден чокъ яхшыдыр!
Перде энер
ДЁРДЮНДЖИ ЛЕВА
Сана: кой къавеси. Вакъыт – ятсы мааллери.
Перде ачылгъанда стол башында Алибаба, Бектемир ве бир къач къайыкъчы тюрк багъырышып шамата котерип, къавиль этелер.
Къавенинъ экинджи столы башында отургъан койлюлер озь аралары лаф этелер.
Бектемир.
Ким ичмез?
Ичерим!
1-нджи тюрк.
Ёкъ,
Бектемир бей ичемез!
2-нджи тюрк.
Ичер о, беяу, ичер,
Фекъат къурсагъы шишер.
1-нджи тюрк.
Беяу,
Къурсагъы патласа не эйлер?
Кулькю.
Бектемир.
Ичерим, дедим, ичерим,
Баш къойып къавиль этерим!
1-нджи тюрк.
Башынъ бизе махпул дейиль,
Баш ерине ракъы къой.
Бектемир.
Айды, барсын шай олсун!
Эй, къаведжи,
Кубны кетирчи!
Къаведжи кубны зорнен котерип стол устюне къояр.
Тюрклер ве койлюлерден бир къачы Бектемирнинъ этрафында топланырлар.
Тюрклерден бири кубнынъ къапагъыны ачып бакъар.
1-нджи тюрк.
Куб яры.
Эй, къаведжи.
Бир челек сув!
Бектемир мешребени кубгъа далдыра-далдыра сув ичмеге башлар.
1-нджи койлю.
Бу анъкъавнынъ яныгъы да
Не экен?
2-нджи койлю.
Не оладжакъ,
Абий къарт онъа
Къызыны бермеген.
3-нджи койлю.
Не де яхшы япкъан я!
Амма гъариб къартайды,
Къартайгъанда эм белягъа огърады.
1-нджи койлю.
О да не я?
3-нджи койлю.
Къан-тер тёкюп асрагъан
Джан устюнде багъына
Сенети ёкъ экен.
Аджиамет бай:
«О менимдир», дей экен
Ишлери къадыгъа тюшкен.
«Бер Арзыны огълума,
Акълашайыкъ», дей экен.
Агъыр куньлер…
2-нджи койлю.
О джаиль къарт къадыгъа барса
Не ишлер?
1-нджи тюрк.
Бектемир бей,
Учкъурны чез.
2-нджи тюрк.
О артыкъ ичемез.
1-нджи тюрк.
Коресизми, ушаклар.
Ичмеден къурсагъы
Даблая чевирильмиш.
2-нджи тюрк.
Онынъ эджели сувдан эмиш.
Бектемир бир къач мешребе даа ичер.
Сонъкисини яры къалдырып, стол устюне ташлар. Экинджи тюрк онынъ къурсагъыны тутып бакъар.
2-нджи тюрк.
Олды ушаклар,
Фучи толмуш,
Вазгечелим.
1-нджи тюрк.
Ракъыйы ал, Бектемир бей,
Энди бизлер ичелим.
Бектемир.
Ичер эдим амма,
Сувсамадым…
Эй, къаведжи,
Бир ракъы кетирчи.
Олар ракъы ичип, озь аралары лакъырды этерлер.
2-нджи койлю.
Арзы къызны нишанлайджакъ экенлер.
1-нджи койлю.
Кимге дейлер?
2-нджи койлю.
Гаспралы бир яш экен,
Ыргъат дейлер.
3-нджи койлю.
Зенгинден къачты да,
Ыргъаткъа тюштими?
2-нджи койлю.
Ыргъат отьмеги къаргъышсыз олур.
Арамнен кечинген Аджиамет байгъа
Бизлердай факъырнен не достлукъ олур?
1-нджи тюрк.
Алибаба!
Сагълыгъынъчюн ичиёрым.
Къаве, йипек, лимонлардан.
Зейтюн, фыстыкъ, хурмалардан
Сизге бен кяр дилиёрым.
Алибаба.
Хайыр, хайыр, ушаклар,
Бен Бектемир бейнинъ яныгъы ичюн
Ичиёрым.
Бектемир.
Юрегим алев,
Ракъы сёндюремез.
Алибаба.
Сёйле, Бектемир бей,
Оны сёндюреджек недир?
Бектемир.
. Оны сёндюреджек
Акъ герданлы,
Ал янакълы Арзыдыр.
Алибаба
А-а…
Бектемир бей
Яныкъ нее лязим?
Вер элини,
Айды,
Ярын акъшам ал Арзыны!
1-нджи койлю.
Кой байы етмеди,
Аркъамызгъа бу да минди. Бешке ала, онгъа сата,
О да бизни алдата.
Тыштан саз ве йыр сеси эшитилир. Койлюлер дикъкъатнен динълерлер.
Мен ашыкъым, дердим чокътур, тюкенмез,
Мен гъарибим, мухтаджлыгъым ич битмез.
Саз чалгъан Ашыкъ ичери келип кирер.
Ашыкъ.
Келем ачлыкъ, ёкъсузлыкъ эм хорлукътан,
Кечмишим бу, келеджегим билинмез.
1-нджи койлю.
Алла мусафири, ким оласыз?
2-нджи койлю.
Къайдан келесиз, ёлунъыз къайда?
Ашыкъ.
Сёйлеп.
Куньдогъуштан башлады меним ёлум,
Дагъ-денъиз, таш-къая сагъым ве солум.
Ёлум узакъ корюнмез онынъ сонъу,
Куньдюз урба, гедже ёргъан гъарибнинъ тону.
Чалып йырлар.
Мен ашыкъым, дердим чокътур, тюкенмез,
Мен гъарибим, мухтаджлыгъым ич битмез.
Келем ачлыкъ, ёкъсузлыкъ эм хорлукътан,
Кечмишим бу, келеджегим билинмез.
Сёйлеп.
Та яшлыкътан севда олдум мен бир гульге,
Он докъузда ашыкъ олдыкъ бир-биримизге,
Лякин…
Зенгин къызы факъыр ичюн дегиль экен,
Факъыр зенгин арасында
Кечильмез дагъ,
Дерья-денъиз бар экен.
Чалып йырлар.
Эр кес киби ашыкъ олдым бир гульге,
Гуль ачмаздан къопарылды теректен.
Мегер гульнинъ сербестлиги аз экен,
Бу дюньяда бизчюн севги ёкъ экен.
Сёйлеп.
О кунь, бу кунь мен доланып юрем,
Чаларды сакъалым, башымда сачым.
Энди арзум бир къапым отьмек.
Энъ эйиси менчюн къабирге кирмек.
Чалып йырлар.
Ёкъ менимчюн бу дюньяда бахтлы кунь,
Талийи къара чекильгендир гъарибнинъ.
Ольсем да ёкъ менимчюн агълайджакъ,
Бир чалыдыр мезар ташы гъарибнинъ…
Бектемир.
Хор экен,
Гъариб экен!
Ёргъанынъа коре
Аягъынъны узаткъай эдинъ
Эм де асла
Факъыргъа севги не керек экен?
Ашыкъ.
Севгисиз аят бош ола.
Бектемир.
Бош ола экен…
Севмек ичюн
Токълукъ керек,
Мал керек, мульк керек.
Ашыкъ.
Факъырнынъ севгиси юректен ола,
Яры онынъ малыны дегиль, озюни севе.
Зенгиннинъ севгиси япма ола,
Яры онынъ озюни дегиль, малыны севе.
Бектемир.
Къызышып Ашыкънынъ устюне атылыр, курсюни онынъ башы устюне котерир.
Не!..
Не дединъ?
Бир даа айтчы!
Асаннен Ариф ичери келип кирерлер.
Асан Бектемирнинъ элиндеки курсюни чекип алыр.
Асан.
Эй, копек огълу копек,
Кучюнъ бу къарткъа еттими?
Чекиль четке,
Я да чыкъ ортагъа,
Косьтер кучюнъ бакъайым
Бенъзейсинъми акъайгъа?
Алибаба.
Бу ушак ене кельди…
Калкын,
Бурадан зувалым.
Бектемир.
Тюрклернинъ чыкъмагъа тедирикленгенлерини корип.
Мен сени…
Ери дегиль,
Таныр эдинъ сен мени…
Къапыдан чыкъаяткъанда.
Эй, арслан,
Бир кунь даа токъта,
Сонъра хоразланып дегиль де,
Агълап,
Шу Ашыкъ киби серсерийленип юрерсинъ.
Догърумы Алибаба?
Алибаба.
Догъру,
Догъру сёйлеёрсынъ, Бектемир бей.
Тез ол,
Бурадан гиделим.
Бектемир ве тюрклер кулюшип чыкъарлар.
Асан оларнынъ не демек истегенлерини анъламайып, артларындан бакъып-шашып къалыр.
Перде энер
БЕШИНДЖИ ЛЕВА
Сана: Аджиамет байнынъ азбары.
Эв алдында чильтер орьнеклернен безетильген, юзюм асмаларынен сарылгъан софа. Софанынъ асты магъаз.
Онынъ тарачыкъ пенджерелеринден анда кетен токъумакъта олгъан ыргъат къызларнынъ юзьлери ве арекетлери сечилир.
Олар чалыша ве агъырдан йырламакъталар.
Тюшмей эльден сайтамыз,
Баарь ве кузь, ах-ах…
Бизлер кетен токъуймыз,
Гедже куньдюз, ах-ах…
Пенджеремиз тарачыкъ,
Кунеш кирмей, ах-ах…
Эм чалардыкъ, эм солдыкъ,
Къыркъкъа кельмей, ах-ах…
Софада Аджиамет байнен Алибаба пейда олурлар.
Йыр тынып, байнен Алибабанынъ лакъырдылары юкселир.
Алибаба.
Байны кулип йырлар.
Кунеш гулип гизленмиш
Къыр артына эй-ей-ей,
Бай баласы ирмемиш
Мурадына эй-ей-ей…
Бай.
Алибаба,
Ичмек сизге ярашмай,
Мыскъыл десенъ
Ич де сизге якъышмай.
Сёз къуш дегиль,
Учар, къайтарамазсынъ.
Эгер буны халкъ эшитсе,
Башынъны къуртарамазсынъ.
Алибаба.
Хайыр, хайыр Аджиамет бай,
Бу къурунтыйы
Менден гъайры кимсе бильмез.
Озь башына.
Бу иштен
Огъул, баба
Ич биринъиз хайыр корьмез.
Бай.
Нечюн бильмем,
Шу тиленджи Абий къарт
Инатлана,
Бай огълунынъ къудасыны къайтара.
Бу корюльген шеймидир?
Алтмышыны яшады,
Лякин кене мен байнынъ
Ким экенин анъламады.
Бала ёллап чагъырттым,
Бакъайыкъ не айтаджакъ.
Эгер бу да олмаса,
Ишлер санъа къаладжакъ.
Алибаба.
Эмин ол ки сен байым,
Бу иште бен устайым.
Бай.
Бакъ,
Эр шей гизли тутулсын.
Бизим огълан дуймасын.
Келинни огъул сонъ корер,
Бир къач куньден сонъ къавушыр.
Алибаба.
О вакъыткъадже
Байнынъ озю сефа сюрер,
Ха-ха-ха!..
Бай.
Сус, келелер!
Ичери Аджиамет байнынъ ыргъаты келип кирер.
Кене кельдинъми?
Сёйле дердинъни!
Ыргъат.
Кельдим байым,
Не япайым. Риджа этем,
Эсабымны кесинъиз.
Бала-чагъам бир афтадыр
Отьмек-шорба корьмейлер.
Риджа этем
Къазанчымны беринъиз.
Бай.
Эй юзсюз,
Безмединъми, «къазанчым», деп юрмектен?
Не битмеген къазанчтыр,
Эр кунь шуны
Вазгечмейсинъ тилемектен.
Ыргъат.
Нечюн байым вазгечейим,
Сизге ишлеп кимден тилейим?
Бай.
Алла-алла, не анъкъавсынъ,
Санки яш бир баласынъ.
Эсап этип бакъайыкъ,
Тийгенини алырсынъ.
Элли беш кунь джума эди,
Йылда учь кунь байрам.
Урбанъ, ашынъ эм де сувынъ
Менден эди,
Азмы этер эсапласанъ?
Ыргъат.
Этме байым,
Бошлукъ недир мен бильмедим.
Джумалары агъач кестим, сув кетирдим,
Байрамлары
Мен балаларым корьмедим.
Ашым энди къаткъан локъма,
Урбам энди эски сокъма.
Бутюн йылчюн
Чарыкъ ичюн дегди манъа
Ольген атнынъ эки парча териси.
Ичмек ичюн берген сувынъ,
Эй байым,
Одыр Алла бергиси.
Сонъ, байым, сёйле,
Аладжагъым не эте?
Бай.
Аш-сувуны эсап этмей,
Эки чувал чавдар берсем оламы?
Ыргъат.
Шакъамы бу не байым?
Бай.
Чокъ биле.
Ыргъат.
Мен бир шей анъламайым…
Бай.
Айды бар ал, боша мени!
Ыргъат.
Байым, аджы мени,
Бала-чагъам бунъа бакъа.
Гедже-куньдюз ич токътамай
Бир сенедир чалыштым,
Дегиль шакъа.
Бай.
Эм аш бер,
Эм сёз эшит.
Деф ол сасыкъ тиленджи!
Ыргъат.
Сабыры тюкенип.
Акъкъымы бер
Къан ичиджи!
Бай.
Бу да не?..
Сёз къайтарасынъмы?
Эй, Къарали,
Сен мындасынъмы?
Къарали келип кирер.
Къарали.
Буюр байым,
Не япайым?
Бай.
Бу тиленджи копекке
Пайыны бер.
Къарали.
Элли къамчы етерми?
Бай.
Етер…
Бектемир келип кирер.
Бектемир.
А-а,
Мында кене байрам бармы?
Эллер бошкъа къашынмагъан.
Къарали,
Чум чубугъы бармы?
Эллерини тиреп, Къаралинен ыргъатнынъ пешинден чыкъар.
Бай.
Иддетленип.
Бакъ сен онъа,
Сёз къайтара!
Айды, алырсынъ акъкъынъны,
Къарали урса тери сыдыра.
Буларны баштан чыкъаргъан,
Биз мусульманларны,
Ачлар-токълар, деп айыргъан,
Байгъа къаршы айкъыргъан,
Эбет, эбет,
Ыргъат Асан.
Чареси ёкъмы Алибаба
Сен оны да
Орталыкътан джыйыштырсанъ?
Алибаба
Бейнинъ сёзю –
Эмирдир.
Бу иш беним ичюн
Зор дийильдир.
Азбарда къады пейда олур. Аджиамет байнен Алибаба софадан чыкъып, оны къаршылап алырлар.
Къады.
Селяму алейкум,
Мусульманлар!
Алибаба.
Алейкум селям!
Бай.
Хош кельдинъиз,
Сагъ-селяметсизми?
Къады.
Сагъ олунъыз.
Озюнъиз амансызмы?
Бай.
Алланынъ ирадесинен,
Сизнинъ дуанъызнен
Сагъ-селямет яшаймыз.
Бизге байлыкъ берген Танърыгъа
Саба-акъшам дуаджымыз.
Къады.
Дуа этмек мусульманнынъ борджудыр,
Фаний дюнья омюри
Онъа хызмет этмектир.
Бай.
Мен де севап къазанмакъчюн
Ята-къалкъа дуа этем.
Магъазны косьтерип.
Иште, он беш оксюз къызны
Севип-сайып осьтюрем.
Софагъа догърулыр.
Буюр, буюр, къады эфенди,
Эвим сизге мухтадждыр.
Къаве ичип, ашым ашап,
Бугунь мени къувандыр.
Алибаба чыкъып кетер. Аджиамет байнен къады софада ерлешип, озь башларына лафэтерлер.
Бу арада магъазнынъ къапысы ачылып, ондан акъ чырайлы, солгъун юзьлю бир къыз чыкъар.
О къуюгъа барып, сув чеке ве тельмирип ичер. Элинде къамчысы Бектемир онынъ янында пейда олур.
Бектемир.
Дакъкъа сайын
Не маразнынъ сувудыр?
Ёкъса ичинъ къурудымы?
Тенбелликке урундынъмы?
Хатиринъ къалмасын,
Ма, санъа да бир къамчы!
Урар итеп магъазгъа кирсетир.
Къады.
Йигит яш,
Бабасы ерине
Олур о да бир баш.
Бай.
Демек оламы, эльбет де олур.
Алтынгъа бермем огълумны.
Сонъ, къады эфенди,
Сенет азырмы?
Къады
Азырдыр, азырдыр.
Мен беллесем Аджиамет бай
Эйлик тёлевде
Джумерттир.
Бай.
Эйилигинъиз ичюн
Тёлевиме эмин олунъ.
Къады.
Айтынъ, сенети джойылгъаны
Беллими?
Бай.
Эбет джойылгъан,
Абий къарт оны
Къазаннен якъкъан
Къады.
Бойле олгъаны даа яхшы.
Бай.
Ана келе къарт тиленджи.
Абий къарт кирер. Эллерини къавуштырып, софа алдында токъталыр.
Абий.
Селям алейкум!
Сизлер мени чагъырткъансыз.
Бай.
Эбет, чагъырттым.
Санъа хабер айтайым:
Ярын багъдан чыкъ!
Абий.
Нечюн байым?
Бай.
Нечюн экен!
Бу да насыл суаль?
Къанунсыз багъ – мульк сайылмаз.
Сенети олмагъан
Эбет де онъа
Саиб олмаз.
Абий.
Этме байым, ялварам,
Бу акъ иши дегильдир.
Шу багъчыкънынъ
Таш-тамырлы къыртышы
Бу къолларнен ишлегендир.
Этме байым, эйлеме,
Онынъ эр бир кутюгини
Козьяшымнен остюрдим,
Тырнакъларнен къазып-асрап
Махсулыны энди корьдим
Къады.
Япма сенетни косьтерип.
Иште, ресмий шеадет,
Этмелимиз онъа урьмет.
Ярын къартым багъдан чыкъ,
Чюнки о багъ акъ ёлунен
Олды байгъа эманет.
Абий.
Тааджип ве теляшта къалгъан бир алда тиз чёкюп.
Эй, Танърым, сёйле,
Бу не хорлукътыр?
Сёйле,
Бу не зулумдыр?
Сёйле,
Бунъа сабырлар етерми?
Сёйле,
Бу акъсызлыкъ,
Бу яманлыкъ
Даа чокъ девам этерми?..
Бай.
Эй, къарт тиленджи.
Аджиамет байгъа
Къаршы чыкътынъмы?
Къуда къайтардынъмы?
Айды, бар чекиш.
Чыкъсын джанынъ.
Абий.
Бу къолларнен къазылгъан
О топракълар
Козюнъе толсун!
Эр бутюги устюнъе
Савулмаз къотур олуп тёкюльсин…
Ерге йыкъылып окюрип агълар. Магъаздаки ыргъат къызларнынъ йырлары эп юкселир.
Кетенимиз агъарыр
Ювгъан сайын, ах-ах…
Бель агъыра отурып-
Тургъан сайын ах-ах…
Кетенимиз узана
Бойдан-бойгъа, ах-ах…
Шенъленмедик бир куньчик
Барып тойгъа, ах-ах…
Перде энер
АЛТЫНДЖЫ ЛЕВА
Сана: чешме башы. Вакъыт - акъшам кунеш къонгъан сонъ.
Этрафны къаравлап, ичери Алибаба кирер.
Алибаба.
Мал сатылды,
Пул алынды,
Энди бир иш къалды.
Не де иш я!
Бу иштен сонъ
Къайыкъ бурулыр Къаршуя.
Сызгъырыр. Къыйыкъчы тюрклер чапып кирерлер.
Куреклер чивлере гечтими?
Къайыкъ денъизе азирми?
1-нджи тюрк.
Азирдир, азир, Алибаба,
Тез олунъ дёнелим Къаршуя!
Алибаба.
Елькени рузгяра чевиринъ,
Ленгери къайыгъа чекинъ!
2-нджи тюрк.
Чекериз, чекер, Алибаба,
Тез олунъ дёнелим Къаршуя!
Алибаба.
Ушаклар,
Тюркнеде шу къызнынъ
Чекиси алтын!
Бакъ, эльден къачмасын,
Сизе эдие ададым.
Айды, азир турынъ,
Ич кимсе дуймасын.
Тюрклер.
Джан къурбан санъа,
Алибаба!
Тюрклер чыкъарлар. Чокъ кечмеден Бектемир келип кирер.
Алибаба.
Гельдинъми, Бектемир бей…
Черенъ сарармыш,
Къашларынъ тююльмиш,
Козьлеринъ агъармыш,
Санъа не олды?
Бектемир.
Алибаба, кечкен кунь
Сен манъа гонъюль берген эдинъ,
Арзы къызны
Сенинъ ичюн хырсызларым, деген эдинъ.
Беклей-беклей джаным чыкъты.
Сонъра насыл, умют бармы?
Алибаба.
Сёйле ушак,
Джепте пулынъ вармы?
Бектемир.
Арзыны кетирген параны алыр.
Алибаба.
Хайыр, ушак,
Пешин верен
Дюдюги чалыр.
Бектемир.
Озь башына.
Парадан не сыкълет?
Сагъ олсун бабам.
Бабам койнинъ байы экен.
Ич битмез парам.
Алибабагъа.
Иште, бир кисе алтын,
Ишимизге огъурлыкъ истейим.
Бугунь гедже Арзыны
Мен тёшекте беклейим.
Алибаба.
Кисени алып.
Кет, ушак, беклеп тур,
Къыз сенинъкидир.
Бектемир чыкъар.
Ха-ха-ха!..
Сен бебейи беклеп тур…
Ха-ха-ха!..
Денъизден сонъ Тюркиедир.
Омузларында чапа ве куреклери иштен къайтаяткъан дёрт – беш яш чешме башында пейда олурлар.
Али.
Коюмизнинъ шербет киби сувлары бар!
Вели.
Коюмизде макъталаджакъ тек бир сувмы?
Али.
Эбет, коюмизнинъ макъталаджакъ
Сурет киби къызлары бар.
Кулелер.
Вели.
Билесизми, йигитлер,
Аджиамет бай Абий къартны
Къадыгъа чеккен.
Яшлар.
Сонъ, сонъ…
Вели.
Къабар берип,
Къадыны ишке еккен.
«Арзы къызны
Огълума бермединъ», деп,
Абий къартныынъ къыр багъыны
Кендисине мал эткен…
Тыштан къызларнынъ йыр сеслери эшитилир.
Али.
Къызлар келе йигитлер!
Келинъ,
Шакъа этип гизленейик,
Корьмесинлер
Гизленирлер. Эллеринде сув савутлары учь къыз йырлап ичери кирерлер.
Къызлар.
Эки дюльбер сувгъа кетер,
Сувны ташлап сейран этер,
Экиси бир къавиль этер,
Менми гузель, сенми гузель.
Лейля.
Огден кеткен къызларгъа ишарет этип.
Ёлджу агъам, ёлунъ айыр,
Атынъ башын бизге къайыр.
Экимизден бирин айыр:
Къызмы гузель, келинми гузель?
Зейнеп.
Мен ёлджуйым, ёлдан дёнмем,
Ашыкъым, къоркъмам олюмден,
Экинъизни сарайым бирден,
Къыз да гузель, келин де гузель.
Йыр битер-битмез яшлар гизленген ерлеринедн чыкъарлар. Къызлар деръаль юзьлерини ортерлер.
Али.
Ай, къызлар,
Йырынъыз гузель,
Озюнъиз даа да гузельсинъиз!
Вели.
Акъикъатен.
«Къыз да гузель, келин де гузель».
Али.
Ёкъ,
Келинчекнинъ ёсмасыны
Бермем къызгъа.
Лейля.
Ой да берир эдинъ амма,
Бакъкъан ёкъ да санъа…
Вели.
Бакъ оларгъа,
Агъыз биле ачырмайлар,
Ине киби санчыйлар.
Асаннен Ариф пейда олурлар.
Ариф.
А, къызлар,
Достларынъыз къайдалар?
Лейля.
Келелер.
Кулип.
Айшенъ де келе.
Арзы да келе…
Ариф.
Гуллер гузель ола амма,
Тикени бар.
Сен де гузельсинъ амма,
Зеэрли тильчигинъ бар.
Умумий кулькю.
Арзы, Айше ве бир къач къыз даа келип кирерлер.
Ичеридеки къызларгъа къошулып, озь аралары пышылдашырлар.
Али.
Къызлар!
Зейнеп.
Сонъ, не бар?
Али.
Бу дюньяда биз де бармыз.
Зейнеп.
Сонъ, не олгъан?
Али.
Сёзюнъиз недир,
Бизге де айтынъыз.
Зейнеп.
Бельки сырдыр,
О айтылмаз.
Али.
Ах, сени ярамаз.
Айше.
Етер энди,
Шакъанъызны ташланъыз.
Ариф.
Айды къызлар,
Бир йырчыкъ багъышланъыз.
Риджамыз бар, анъланъыз.
Эписи.
Айдынъыз, башладыкъ!
Бир корюльсе къалыр изи,
Сувдан келир Арзы къызы.
Ой-ой-ой, Мисхор къызы,
Янакълары къып-къырмызы.
Сув ичинде бир ялдызы,
Сандым оны танъ йылдызы.
Ой-ой-ой, Мисхор къызы,
Янакълары къып-къырмызы.
Багъчаларда нар будагъы,
Арзы къызнынъ бал дудагъы.
Ой-ой-ой, Мисхор къызы,
Янакълары къып-къырмызы.
Авасы эп сиярыр. Узакълардан кок гурюльтилери эшитилир, яшын яшнар.
Арзы.
Кок гудюрдей,
Ягъмур ягъаджакъ.
Айдынъыз, къызлар,
Кечикмейик.
Зейнеп.
Догъру, къызлар,
Кетейик!
Ариф.
Бизим Арзы
Кунь къондумы эвге кирер.
Кулькю. Бирден яшын яшнап, башлары устюнде шатырдынен кок гудюрдер. Ягъмур сепелемеге башлар.
Айше.
Кетмек керек,
Сыланырмыз.
Зейнеп.
Дере тюшсе
Кечалмамыз.
Къызлар ве яшлар чыкъарлар. Энъ сонъунда Арзы къалыр. Гугюмини толдурмакъ ичюн чешмеге эгилир.
Асан.
Арзы!
Чокъ вакъытлар
Арзум олуп яшасанъ да,
«Севем» сёзюн айталмадым.
Сени джаным, мелек сайып,
Къавушмакъны
Акъылгъа да алмадым.
Лякин, джаным,
Козьлеринъде
Корьдим умют нурлары,
Онынъ ичюн догъду менде
Севги, къуванч
Эм де ишанч дуйгъулары.
Арзы!
Янъылсам, багъышла,
Ишанч олса ал гонълюми:
Сёйле, ярын къуда ёлласам
Бош чыкъмазмы умютим?
Арзы.
Утана-утана.
Ёлла, Асан…
Асан.
Арзынынъ пармагъына юзюк кечирип.
Юзюк алдым, ал гузелим,
Элинъе ярашыкъ.
Узеринде яздырдым
«Мен санъа ашыкъ».
Мен янынъда олмагъанда
Олсун санъа эглендже.
Арзы.
Кет, дживаным, корьмесинлер
Бизге нишан бергендже.
Асан.
Арзу гулюм, савлыкънен къал,
Сени янъгъыз къалдырам,
Бизге бакъып сейир эткен
Булутларгъа ишанам.
Асан Арзыгъа бакъа-бакъа чыкъып кетер. Арзы гугюмни толдурмакъ ичюн текрар эгилир.
Бу вакъыт чешме устюндеки къаялар арасындан Алибаба башыны котерип, ашагъы бакъар. Сонъ сызгъырыр.
Дёрт – беш къайыкъчы Арзыны къапышлап алыр да агъызыны къапатып, денъиз бетке алып кетерлер.
Яшын, кок гудюрдиси эп артар. Рузгярнен бирге кучьлю ягъмур ягъмагъа башлар.
Къуддус.
Теляшнен багъырып, чешме янында пейда олур.
Арзы аптемни чалдылар!
Арзы аптемни чалдылар!..
Асан.
Къайтып келир.
Не бар? Не олду?
Къыяметми къопту?..
Къуддус.
Арзы аптемни чалдылар…
Асан.
Кимлер?
Къуддус.
Алибаба… къайыкъчылар…
Асан.
Ах, айдутлар, джанаварлар!..
Къуддус.
Тез койге чап,
Ярдымгъа кельсинлер.
Асан денъиз бетке чапып кетер. Къуддус къычырып-багъырып кой тарафкъа бурулыр.
Къуддус.
Къуртарынъыз, Арзы аптемни чалдылар!..
Имдат, имдат, Арзы аптемни чалдылар!..
Эки тарафтан эки яш чапып кирер ве къаршылашырлар.
1-нджи яш.
Эшиттинъми,
Арзы чалынгъан?..
2-нджи яш.
Арзы?
Эй, мында келинъиз!
Ялыгъа,
Ярдымгъа етип келинъиз!..
Чыкъарлар. Бираздан Абий къарт ве Рейан апте чешме огюнден кечерлер.
Абий.
Къызым, къызчыгъым…
Арзым, балачыгъым…
Рейан.
Къызым, къызчыгъым,
Бир данем, эвлятчыгъым…
Перде энер
ЕДИНДЖИ ЛЕВА
Сана: биринджи левада олгъаны киби. Вакъыт – танъ мааллери.
Кок козю ачылгъан. Догъаяткъан кунешнинъ ильк нурлары денъиз устюнде узанмакъта.
Шашкъын ве кедерли бир алда ичери Бектемир келип кирер.
Бектемир.
Пара да кетти; къыз да кетти.
Кулюмсиреп.
Паранъ олсун,
Бу дюньяда къызмы аз?
Келеяткъан койлюлерни корюп.
Чалт къачмалы.
Мында къалсам ярамаз…
Чыкъар. Эллеринде къазыкъ ве сопалары, чапа ве лескерлери олгъан койлюлер
озь аралары ачувлы-ачувлы лаф этерек ве кяде-бир денъизге айланып бакъаракъ, ичери келип кирерлер.
Мейданлыкъта токъталырлар.
Бираздан, юзю ве урбалары къангъа быланъан Асан, эссиз Арзыны къучагъына алгъан алда, мейдангъа келип кирер.
Онынъ артындан Абий къарт, Рейан апте ве яшлар пейда олурлар.
Рейан апте.
Такъмакълап.
Ах, къызым, къызчыгъым,
Арзычыгъым, джанчыгъым…
Сенинъ кольгенъ – меним рухум,
Сенинъ озюнъ – меним омрюм…
Сен тенимнинъ бир парчасы,
Бар дюньяда бир къуванчым.
Сенсиз манъа кунеш кульмей,
Сенсиз дюнья къаранлыкъ.
Сенсиз бир ан яшав биле
Меним ичюн мезарлыкъ…
Абий
Ах, къызым, къызчыгъым,
Арзычыгъым, къуванчым…
Санъа токъунгъан душман къолу
Къуруп таш олып тюшсин…
Сагъсынъмы, къызым?
Ач козюнъни,
Биз къартларнынъ ал гонълюни.
Арзы.
Яваштан къыбырданып, козьлерини ачар.
Асан сагъмы?..
О мындамы?..
Асан Арзыны манълайындан опер. Абий къарт Рейан аптеге бир къызыл явлукъ узатыр.
Рейан апте Асаннынъ дагъылгъан сачларыны топлап, онынъ къанлы башына явлукъ багълар.
1-нджи къадын.
Бу не джеза,
Бу не зулум…
2-нджи къадын.
Факъыр ичюн омюр дегиль
Къара олюм…
1-нджи койлю.
Кой байы,
Молласы
Хорлай бизни.
2-нджи койлю.
Бу дюньяда къайгъыргъан ёкъ
Фыкъыр-фукъарени.
3-нджи койлю.
Сонъки къапым отьмегинъни
Агъызындан алалар,
Козьбебеги эвлядынъны
Эвинъден чалалар.
Асан.
Топракъ чокъ –
Халкъ, «топракъ!» деп джан бере,
Сув чокъ, –
Халкъ, «сув, сув!» деп чекише,
Отьмеги ёкъ,
Баласы, «отьмек», деп яш тёке,
Ёкълукъ, ёкъсузлыкъ саргъан,
Факъыр-ыргъат
Къан-теринен джан чекише.
Лякин, достлар,
Келир куню
Акъикъат енъер.
Келир куню
Факъыргъа да кунеш кулер!
Хор.
Тёпемизде ал кунеш,
Нуру бизни иситмей.
Биз чалыша-асраймыз,
Сефа сюре мырза-бей.
Келир куню
Ер титретип гурьлер атеш,
Келир куню
Факъыргъа да кулер кунеш.
Озен толу сув келе,
Суву бизден алынгъан,
«Топракъ», деп халкъ джан бере,
Топракъ байнынъ танылгъан.
Келир куню
Ер титретип гурьлер атеш,
Келир куню
Факъыргъа да кулер кунеш.
Перде энер
1938 с.