İŞTİRAK ETKENLER
Abiy qart – 50-55 yaşlarında faqır bir köylü.
Reyan apte – Onıñ qarısı.
Arzı – Olarnıñ qızı.
Asan – Arzını sevgen ırğat yigit.
Arif – Köy yaşı. Asannıñ dostu.
Ayşe, Zore, Zeynep, Leylâ – Arzınıñ dostları.
Aciametbay – Köy bayı.
Bektemir – Onıñ oğlu.
Qara Amet – Aciametbaynıñ azbar hızmetçisi.
Alibaba – Deñiz aydutı.
Çoban Ümer.
Qadı.
Aşıq.
Quddus – 10-12 yaşlarında bir bala.
Qaveci.
Irğat.
Köylüler – yaşlar, qayıqçılar ve qudağiyler.
Sana: köy meydanı. Avlaqta evler körüne.
Vaqıt – baar; bayram. Kiyinip-quşanğan qızlar asma salıncaqta sallana, şaqalaşa ve yırlaylar.
1-nci qız.
Gül bağçada yaptırdım
Asma da salıncaq.
Hor.
Yar kelip, yar keçip,
Yar sallanacaq.
1-nci qız.
Puf yastıqlar qoyuldı,
Pamuqtan yımşaq.
Hor.
Yar kelip, yar keçip,
Yar sallanacaq.
1-nci qız.
Salıncaqqa bağladım
Mas-mavı boyuncaq.
Hor.
Yar kelip, yar keçip,
Yar sallanacaq.
1-nci qız.
Azırlandı salıncaq,
Kim sallanacaq?
Hor.
Yar kelip, yar keçip,
Yar sallanacaq.
Ayşe salıncaqtan tüşüp, 2-nci qızğa aylanır.
Ayşe.
Şay sallamaq olurmı?
Ötüm patlap öleyazdım!
2-nci qız.
Biraz daa sallar edim amma…
Ölecegiñ bilmey qaldım!
Ayşe.
Baqçı oña,
Daa maqtana.
Külkü. Qızlarnıñ cıyını başlar.
Qızlar.
Ay variraç, variraç,
Al yavluğıñ santıraç;
Alacaq olsañ al da qaç,
Alacaqlar, közüñ aç.
Erzurumda bağ olmaz,
Siya yüzüm aq olmaz;
Arzı qıznı sevgenniñ
Yüreginde yağ olmaz.
Arzı keter işine,
Bir yaş tüşer peşine;
Keri qayt yaş, keri qayt,
Arzı baqmaz yüzüñe.
1-nci qız!
Qızlar, yaşlar kele!
2-nci qız.
Ana. Ümer ağam da kele!
Zore.
O, yaylâdan keledir,
Bayı izin bergendir.
Zeynep.
Vay, zavallı,
Tek bayramdan bayramğa
Köyge kelip halq köre.
Qızlar fırlantılarınen yüzlerini örtüp, dam töpelerine çıqarlar.
Elinde ırğağı, omuzında cuzdanları çoban Ümer ve köy yaşları kelip kirerler.
Ümer.
Mına selâm aleyküm,
Qız-kelinçek, asabam!
Bayramıñız gür olsun, amanım-aman,
Lâle-çeçek asabam.
Hor.
Bayramıñız gür olsun, amanım-aman,
Lâle-çeçek asabam.
Leylâ.
Çoban degen hiyanetniñ
Cuzdanı tunç, asabam;
İlişmesi zor degil, amanım-aman,
Qurtulmaq küç, asabam.
Hor.
İlişmez zor degil, amanım-aman,
Qurtulmaq küç, asabam.
Ümer.
Çoban degen yigitler
Erlik satar, asabam;
Asla seniñ başıña, amanım-aman,
Bizdaylar yeter, asabam.
Hor.
Asla seniñ başıña, amanım-aman,
Bizdaylar yeter, asabam.
Leylâ.
Ayağıñda çarığıñ,
Arqañda ton, asabam;
Men çıñ aytsam şaşmalar, amanım-aman,
Sekizi-onı, asabam.
Hor.
Men çıñ aytsam şaşmalar, amanım-aman,
Sekizi-onı, asabam.
Ümer.
Tonum qısqa olsa da,
Cıllı tutar, asabam;
Sekiz degil, bir menden, amanım-aman,
Özüñni qurtar, asabam.
Hor.
Sekiz degil, bir menden, amanım-aman,
Özüñni qurtar, asabam… (Külkü).
Ali.
Ne toqtadıñ, tiliñe nazar tiydimi?
Şaşmaladıñ,
Yoqsa, sözüñ bittimi? (Külkü).
Ümer.
Sözü bitken-yeñilgendir.
Yeñilgenge "ürmet".
Yur barayıq salıncaqqa.
Sallatayım, sefa et! (Külkü).
Yaşlar qoran tepeler.
Birazdan sana ardından Quddusnıñ davuşı eşitilir.
Quddus.
Baldan tatlı,
Oy da dadlı,–
Şerbet, şerbet, şerbet!
Elinde büyük bir yıbrıq, küçük meşrebe, Quddus bağırıp-yırlap, içeri kirip kelir.
İçken bezmez,
Meni sögmez,
Tıpqı bekmez, –
Şerbet, şerbet, şerbet!
Ali.
Ey, Quddus,
Şerbet salqınmı?
Quddus.
Oy da salqın,
İçip baqıñ, –
Şerbet, şerbet, şerbet!
Bayramlar hayırlı olsun!
Buyurıñ ağalar,
Suvsağanlar içip toysun.
Quddus o yerdeki yaşlarnıñ ellerini öpip, meşrebege şerbet tökip berir. Para alğanda.
Para alğanda,
Ey, ağalar, para az da!
Ali.
Nesi az, ya?
Beş meşrebe – beş şa,
Sayıp baq da.
Quddus.
Öyle amma,
El de öptik,
Bermeysizmi bayramlıq
Beş – on şa?
Yaşlar külüşip, oña para uzatırlar.
Quddus.
İçken toymaz,
Peşman olmaz, –
Şerbet, şerbet, şerbet! (Çıqar).
1-nci qız.
Vay,
Yaşlarnen menim babam körse,
Maña ne der?
II-nci qız.
Bugünki bayram
Ğaliba
Başqa yeter.
Zore.
Qorqma, canım,
Şimdi yaşlar, keçip keter…
İçeri Asan kelip kirer. Onı yaşlar qarşılap alır.
Arif.
Bayram-seyran demeysiñ,
Bir kün qalmay kelesiñ,
Yüregiñe dert tüştimi?..
Quvanıp içeri Quddus qaytıp kelir.
Quddus.
Arzı aptem kele!
Arzı aptem kele!
Qızlar.
Arzı kele!
Arzı kele!
Ali.
Arzı kele,
Baqıñız yaşlar!
Ümer.
Ana bayram
Endi başlar!
Arzı yırlap, içeri kelip kirer.
Arzı.
Selâmım bar qabul etiñ
Meni sayıp-sevgenler.
Hayırlayım men de sizge
Bugün bayram şerefler.
Hor.
Hoşkeldiler köyümizniñ
Eñ qoqulı gülüne.
Cıyınlarnıñ yaraşığı,
Bağçalar bülbuline.
Arzı.
Keldi baar, açtı güller,
Mor melevşe, sumbüller;
Ah, ne güzel, güzel yırlay
O, hoş sesli bülbuller.
Hor.
Kel, ey güzel, qoşul bizge,
Bayramımız yaraşsın.
Kel el-elden tutuşayıq,
Cıyınımız başlasın.
Qızlar Arzını sarıp alırlar. Asan Arzıdan közüni almaz.
Arif.
Qalbiñ esir tüşti, yoqsa,
Baqıp qaldıñ qararsız?
Asan.
Ebet,
Kökten uçqan bir quş edim,
Şimdi qaldım qanatsız…
Arif.
Arzımı?..
Uzaqtan çubuqlı davul sesi eşitilir.
Birazdan, davul çaldırıp, içeri Bektemirnen Alibaba kelip kirerler.
Bektemir.
E-ey,
Qızlar da mında!
Men de keldim,
Mına!
Küler. Arzını kösterip, Alibabanıñ qulağına bir şeyler aytır.
Alibaba.
Oy-oy-oy…
Tañrı bebegi,
Çekisi altın!
Bektemir.
Köyü toprağımız,
Halqı ırğatımız,
Qızı eglencemiz.
Arzığa taraf yürip.
Arzı qızı,
Faqır qızı.
Kel sarayım,
Mishor qızı.
Bektemir qızlarğa doğru adımlağanda qarşısına Asan çıqar.
Onıñ yaqasına yapışıp, itep yiberir. Bunı körgen qızlar bağırışıp, qaçıp keterler.
Bektemir Asanğa açuvlanıp.
Bektemir.
A-a,
Sen de mındasıñmı,
Gasparalı ırğat oğlu?
Asan.
Ebet,
Men de mındam,
Bay oğlu.
Alibaba.
Köpek yavru,
Bektemire toqunma!
Yoqsa canıñ alırım.
Ümer.
Ey, deñiz aydutı,
Asanğa toqunma.
Yoqsa, bir daa
Türkiyeni köralmazsıñ.
Yaşlarnıñ episi Asannıñ yanına toplanırlar.
Arif.
Biz mında bir degilmiz,
Dava çoqqa barmasın,
Başıñızğa yetermiz.
Alibaba.
Etrafına baqınıp, qorqup, Bektemirge.
Aydi, yigit,
Gidelim…
Bektemir.
Asanğa.
Men seni…
Yeri degil,
Tanır ediñ sen meni!
Alibabanen beraber qorqa-pısa çıqıp keteler.
Ümer.
Yazıq,
Sen maña
Yaylâ sırımında
Rastkelmediñ,
Yezit oğlu, yezit!
Asannıñ omuzunı taptap.
Maqtavğa lâyıqsıñ,
Yaş yigit!
Aydı, yaşlar.
Kettik!
İçeridekiler çıqarlar. Tek Asannen Arif qalır.
Arif.
Asan,
Baqçı mında!
İşler yolunda.
Suvğa kelecekler
Kün qonğanda.
Asan.
Eyecanlanıp.
Doğrumı?
İlk körüşüv!..
Acep Tair
Şay, quvançnen
Beklegenmi Zoresini?
Ay, yıllarnen ümüt beslep
Soñ, tapqanmı sevgisini?
Çoq vaqıtlar onı körmek,
Söyleşmek,
Közüne baqıp
Quvanç sezmek
Hayal olup köründi.
Bu hayalnıñ bir kün ola
Aqiqatqa çevirilmesi
Boş tüşünce,
Tatlı tüş,
Adetten tış köründi.
Yırlap
Sert yeller üfürip
Ormanlar yanğanda,
Özen, göl suvları
Oña kâr etermi?
Yaş yürek tarsıqıp
Saniye sayğanda,
Aqşamnı beklevge
Sabırlar yetermi?
Perde ener
EKİNCİ LEVA
Sana: çeşme başı. Vaqıt – aqşam küneş qonğan maalleri.
Qoltuqlarına gügümlerini qıstırğan qızlar, çoban Ümerni ozğarıp, peyda olurlar.
Zore.
Tez ketesiñ Ümer ağa,
Qalğay edin bir kün daa.
Ümer.
"Yatsığace qoşta ol",
Dedi şorbacı maña.
Ne yapmalı…
Sağlıqnen qalıñ,
Körüşirmiz biz daa…
Leylâ.
Sağlıqnen bar,
Yaylâlar yırcısı!
Zeynep.
Oğurlar olsun,
Qobalar sırcısı!
Zore.
Ağama selâm ayt,
Geceler yolcusı!
Ümer.
Suv alıp çıqqan qızlarnıñ peşinden baqıp.
Yaşsıñ sevmek, sevilmek
İsteysiñ.
Çobansıñ, ırğatsıñ
Şorbacı sözüni
Tutmağa mecbursıñ…
Yırlap.
Şu ketken üç qızğa göñül tüşürdim,
Sağlıqlaşıp kettiler, men ökündim.
Artlarından sevgi quşu uçurdım,
Men de bilmem angisi yar ideyim…
Biri uzun böylü, ince bellidir,
Biri orta böylü, tatlı tillidir.
Biri alma yanaq, çeber ellidir,
Men de bilmem angisi yar ideyim…
Ğamlı bir alda çeşme başından uzaqlaşır. Birazdan Asan peyda olur.
Asan.
Kelirmi eken?..
Ya kelmese…
Yırlap.
Sert yeller üfürip
Ormanlar yanğanda,
Özen, göl suvları
Oña kâr etermi?
Yaş yürek tarsıqıp
Saniye sayğanda,
Aqşamnı beklevge
Sabırlar yetermi?..
Kelirmi eken?..
Boşalğan suv yıbrığını tasırdap Quddus yoldan yırlap keçer. Asan gizlenir.
Quddus.
Qursaq onda balaban,
Ayaqları tüz taban.
Başı ise aq qabaq,
Aqıllıdır tavuqtan.
Aytayımmı o kimdir?
Acı oğlu Bektemir!
Elindeki paralarnı sayıp.
Üç, eki daa – beş.
Beşke on – on beş.
Aqılda da yigirmi beş…
Oppa maña,
Episi etti elli beş!
Quddus çıqar. Suv savutlarını salındırıp, içeri Arzınen Ayşe kirerler.
Ayşe terek artındaki Asannı eslep, külümsirep alır.
Ayşe.
Vay,
Kümesimiz açıq qaldı
Arzıçığım!
Arzı.
Ayşe, ketme,
Toqtasana dostçuğım.
Ayşe keter. Arzı çeşmege doğru adımlar. Onıñ ögüne Asan çıqar.
Asan.
Güzeller güzeli,
Meni bağışlañız.
Güzellik esirine
Bir köz taşlañız.
Arzı.
Diñleyim, söyle yaş,
Meramıñ bileyim.
Asan.
Yırlap.
Sabalarnıñ esken serin şeñ yeli
Maña seniñ tatlı sesiñ ketirdi.
Kedaylarnıñ göñül ohşar yırları
Maña seniñ dülberligiñ bildirdi.
Ateş yana köküsimde, çare yoq,
İnanmasañ baq, güzelim, közüme.
Sensiz maña bu dünyada quvanç yoq,
Sevseñ söyle, inan aşıq sözüme.
Arzı.
Serbest uçqan bir quş edim,
Qafes nedir bilmedim.
Çoqlar yürek bildirse de,
Sevgi nedir sezmedim.
Çoq keçmedi, serbest quşnıñ
Qanatları qırıldı.
İlk körgende ateş yürek
Barıp saña uruldı.
Asan.
Doğrumı?
Yürektenmi sözleriñ?
Ebet,
Sevgimizni aytıp tura közleriñ.
Bu ne baht!
Bu ne quvanç!
Yüregimde gürdelendi
Tatlı sevgi taşqını
Kel civanım,
Kel cigerim,
Al qalbimniñ
Ateşlengen aşqını.
Arzı!
Sevgimizniñ şaadı bu ay,
İsbatı da qalbimiz olsun!
Arzı.
Men keçiktim,
Keç qalmayım.
Aydı, men kettim…
İçeri Ayşe qaytıp kirer. Etrafqa baqınır.
Ayşe.
Arzı! Arzı!
Arif.
İçeri kirip.
Ayşe, toqtaçı!
Ayşe.
Soñ ne bar,
Aytçı!
Arif.
Yırlap.
Başıñ asıp yüresiñ.
Künleriñ tarmı, Ayşeçik?
Ayırayım Ariften
Degenler barmı, Ayşeçik?
Ayşe.
Tamşanğanlar onlarnen,
Çıqmaylar evden, Ayşeçik.
Közüñni aç, yigitim,
Keterim elden, Arifçik.
Arif.
Quda yollap babañdan
İsteyim bugün, Ayşeçik.
Ayşe degen qızçıqqa
Çalınsın dügün, Ayşeçik.
Ayşe.
Babam saña qız bermez,
Anam da sevmez, Arifçik.
Menim kibi güzel qız
Saña da tiymez, Arifçik.
Arif.
Çatallaşsa mesele
İş körmem söznen, Ayşeçik.
Buña derler yigitlik,
Alarım zornen, Ayşeçik.
Arif Ayşege yaqınlaşır.
Ayşe.
Vay, ya Arzı?
Bir özü qorqmazmı?
Arzı! Arzı!..
Arzı ketken tarafqa çapıp çıqar.
Arif.
Oy, qızlar-qızlar,
Tilleri "sevmem" der,
Özleri severler.
Tıştan sesler eşitilir.
Ana, keleler.
Arzı ve Ayşe suv savutlarınen qaytıp kirerler. Olarnıñ artından Asan peyda olur.
Arif.
Soñ, qızlar?
Ayşe.
Soñ, ne bar?
Arif.
Yarın suvğa kelirsizmi?
Ayşe.
Soñ?..
Arif.
Biz de çıqsaq sögmezsizmi?
Arzı ve Ayşe külüşirler.
Şay, demek sözleştik?
Ayşe.
Keç oldı,
Aydı, biz kettik.
Arzı ve Ayşe keterler.
Asan.
Dost!
Onday dülber,
Onday güzel
Barmı eken dünyada?
Arif.
Lâkin davran,
Onı izler
Quzğunlar bar qayada.
Bektemir çeşme artından gizlenip kirer. Olarnıñ peşinden baqıp, biraz tüşüngen soñ.
Bektemir.
Ya bu da ne eken?..
A-a,
Davranmaq,
Davranmaq kerek!
Perde ener
ÜÇÜNCİ LEVA
Sana: Abiy qartnıñ evi. Minder ve divan yastıqlarınen donatılğan bir oda.
Odanıñ bir qapısı yanaşa odağa, ekincisi azbarğa açıla. Pencerede ev aldındaki aq çeçekke bürüngen vişnelik körüne.
Vaqıt saba. Bağçada quşlarnıñ, köy içinde horazlarnıñ sesleri eşitilmekte.
Muzıka "Baar sabası"nı çala. Eline çırıqları Abiy qart oda içinden nelerindir qıdıra.
Abiy.
Qayda qaldı bilmem…
Aqız, Reyan!
Bir elinde filcanlı tabaq, ekincisinde cezvesi olğan Reyan azbar qapıdan kelip kirer. Tınıq bir davuşnen.
Reyan.
Ev, bağırmasa!
Arzı yuqlay,
Yavaş olsa.
Abiy.
Reyan,
Çulğavlarım qaydalar ya?
Reyan.
Qayda olsun,
Biri tekmil iprandı,
Ekincisi del-delik,
Sağlam yeri qalmadı.
Aydı, otur,
İç qaveñni,
İç olmadım
Cumaları raat otur.
Abiy qart minderge çöküp qave içer, Reyan apte çuval parçalarını onıñ ögüne taşlar.
Ma, bularnı sarıp tur.
Abiy.
Ne yapmalı,
Faqırğa raatlıq mezarda. –
Yarın
Aciamet bayğa
Yer qazmağa.
Bu –
Keçken yılki borc içün.
Kelecek bazar ve salı –
İmamğa piçen çalmağa.
Bu – beş-on taban vaquf içün.
Aftanıñ soñki künü –
Bayğa bostan saçmağa.
Bu –
Alla bergen suv içün.
Ana bizge cuma qala,
Aq bergeniñ qul ala.
Bu mubarek künde de
Bel kötermey
Çalışmaq kerek ola.
Ne yapmalı,
Yazımız qara çekilgen.
Bu dünyanıñ bar belâsı
Biz faqırğa yüklengen.
Turıp.
Aydı, Reyan,
Sen urluqnı al da çıq,
Bare bugün
Baqla, soğan saçayıq.
Reyan apte raftaki bardaqnıñ içinden bir qaç tüyümçik alıp, azbarğa çiqarlar. Oda boş qalır.
Muzıka tekrar "Baar sabası"nı çalar.
Birazdan, saçları omuzları üstüne cayrağan yañı yuqudan turğan Arzı yanaşa odadan kelip kirer.
Pencerege yaqınlaşır. Çeçek açqan tereklerge baqıp yırlar.
Arzı.
Ah, ne güzel qoqusı bar,
Göñül ohşar, ruh açar,
Vişnelikten esken yeller
Yazdan selâm ketirer.
Bülbullerniñ tatlı sesi
Ta yürekten aldıra,
Şırın sesli ezgileri
Nazlı saznı añdıra.
Qoqu saçıñ, ey çeçekler
Yırlañız siz bülbuller,
Lâtif qoqu, tatlı yırlar
Maña quvanç bereler.
Penceremiz bağçalıqtan,
Aq çeçekler örtüsi.
Esse eger serin yeller
Kelir yarem qoqusı.
Ah, ne içün şimdi, kene
Yarem keldi esime,
Neçün bilmem añılğanda
Ateş tüşer içime…
Küzgü qarşısına keçip, saçlarını örer. Pencere aldında Quddus peyda olur.
Quddus.
Arzı apte!
Gaspralı Asan ağam
Menden seni soradı.
Arzı.
Soñ, Quddus?
Quddus.
Em de saña
Mına mektüp yolladı.
İç kimsege kösterme, dep,
Tenbiy etip çoq ayttı.
Maña ise Asan ağam
Qamıştan bir qaval yaptı.
Çala-çala keter. Arzı mektüpni açar.
Arzı.
"Asandan!
Arzığa mektüp.
Selâmım bar, qabul eyle
Yüregimniñ köşesi,
Er kün maña seni ayta
Bülbullerniñ hoş sesi.
İlk körüşten bugüngece
Aşım-suvum ep sensiñ,
Ağır künler yarasını
Savultqan bir melemsiñ.
Uzun künler yañğızlıqnen
Yaş yüregim töñüle,
Qavuşmamız, Arzıçığım,
Hayal olup körüne.
Yürekke yal kimerde bir
Toqtap seni tüşünmek,
Maña bir baht, qozuçığım
Seniñ ile körüşmek".
Ah, cançığım!..
Közümniñ nurı,
Qalbimniñ sırı…
Dün aqşam aqçil ay
Pencereden qarağanda
Kökke baqtım.
Ay yanında bir yılız
Közüni qımıp-qımıp aldı.
Men oña baqtım.
O yıldızda Asannıñ
Köz nurun kördim.
Közlerimi kökke tiktim,
Qanatlanmağa,
O yıldızğa uçmağa,
Bahtımnı soramağa istedim.
Qanatsız edim,
Uçalmadım,
Susup qaldım…
Yıldızımnen men
Yerden söylendim.
"Söyle, Asan, söyle", dedim,
"Kök yüzüniñ boşluqları
Neday sırlar bizden saqlay?
Kimge quvanç,
Kimge qayğı
O azırlay?
Kel civanım,
Söyle, dedim,
Qalbim raat yuqlasın.
Can tarsıqqan
Bu yañğızlıq gecelerde
Kel,
Bizlerni sevgi aşqı ohşasın".
Yıldız indemedi,
Baqtı da, söylenmedi.
Sanki meni ohşar kibi,
Sırıttı da,
Tınç geceler yañğızına
Sessiz selâm bildirdi.
Mektüpni köterip.
Bu da sessiz selâm,
Lâkin o yardan keldi,
Quvanç ketirdi,
Sevinç ketirdi.
Tıştan tasırdılar eşitilir.
Keleler,
Kimler eken?..
Arzı yanaşa odağa çıqar. İçeri Abiy qart, Reyan apte ve eki qudağiy kirerler.
Qudağiyler
Selâm aleyküm
Reyan apte!
Reyan.
Aleyküm selâm,
Hoş keldiñiz.
Qudağiyler.
Selâm alekum,
Abiy emce!
Abiy.
Aleyküm selâm,
Hoş keldiñiz.
1-nci qudağiy.
Soñra nasıl,
Neday işler?
Abiy.
Neday olsun:
Baar qurğaq,
Qattı topraq,
Yanar bostan
Suvsuzlıqtan.
Reyan.
Buyur, otur,
Törge keçiñ.
Abiy.
Ne bar soñ şu,
Tez söyleçiñ.
1-nci qudağiy.
Abiy qartqa
Aciamet baynıñ selâmı bar.
Selâmnen em de sizge
Kelâmı bar.
2-nci qudağiy
Oğulçığı Bektemirçün
Arzı qızğa qudası bar.
1-nci qudağiy
Qana bizge Abiy qart ne aytır?
Abiy.
Evlenecek qızımdır!
2-nci qudağiy.
Qızçün sözni qız degil,
Baba aytır.
1-nci qudağiy.
Mal seniñ – qız seniñ.
Abiy.
Qız menim, söz onıñ.
1-nci qudağiy.
Yanaşa odanıñ qapısına barıp.
Arzı qana, çıqçı,
Bizge sırıñ aytçı!
Arzı çıqar. Qudağiyler yırlap.
Qudağiyler.
Ey güzel qız, diñle bizni,
Bugün kökten bahtıñ endi.
Altın kibi bir yigitten
Saña qızım selâm keldi.
1-nci qudağiy.
Aytuvlı er!
2-nci qudağiy.
Qadın sever.
1-nci qudağiy.
Qara qaşlı,
2-nci qudağiy.
Balaban başlı.
1-nci qudağiy.
Mıyığı burma.
2-nci qudağiy.
Aşı hurma.
1-nci qudağiy.
Orta boylu,
2-nci qudağiy.
Namlı soylu.
1-nci qudağiy.
Zengenlikte qararı yoq…
2-nci qudağiy.
Biraz deliligin zararı yoq…
1-nci qudağiy.
Saña bergen bahşışların
Para ile qıymeti yoq:
2-nci qudağiy.
Qırq nusfiye, yüz direkli saña melek,
Babaña da qudasından bir kök eşek.
1-nci qudağiy.
Zumrut taşlı bilezlik, altın yüzük,
Babaña da qır bağından doqsan kütük.
2-nci qudağiy.
Eki sığır, bir bağça, em de bostan,
Babañ da şay qurtulır bayğa borcdan.
1-nci qudağiy.
Bir qulanlı, bir de yipiş em som quşaq,
Ana, bala, babası… oy da yapşaq.
2-nci qudağiy.
O dev kibi pek mazallı,
Demir sıqsa yımşata.
1-nci qudağiy.
Bir yaşında qozunı
Nefes almay şay yuta.
2-nci qudağiy.
Dağğa çıqsa avlanmağa
İç bir vaqıt boş qaytmaz.
1-nci qudağiy.
E, öyle ya, parañ olsa
Avnı sana kim satmaz?..
2-nci qudağiy.
Onıñ, canım, qusurı yoq.
1-nci qudağiy.
Aqlı degil, malı çoq.
2-nci qudağiy.
Soñ qızçığım, sen ne deysiñ?
Arzı.
Onıñ içün sevgim yoq.
1-nci qudağiy.
O qızçığım alsa seni
Besler altın qafeste.
Arzı.
Qafes degil, isteyim men
Uçmağa keñ köklerde.
2-nci qudağiy.
Yımşaq töşek, tatlı aşlar,
Ömür anda sefadır!
Arzı.
Babam bergen qattı minder
Bay evinden yahşıdır.
Qudağiyler
Telâşnen.
Babañ bergen qattı minder
Bay evinden yahşımı?..
Abiy – Reyan.
Ebet, baba bergen qattı minder
Bay evinden çoq yahşıdır!
Perde ener
DÖRDÜNCİ LEVA
Sana: köy qavesi. Vaqıt – yatsı maalleri.
Perde açılğanda stol başında Alibaba, Bektemir ve bir qaç qayıqçı türk bağırışıp şamata köterip, qavil eteler.
Qaveniñ ekinci stolı başında oturğan köylüler öz araları laf eteler.
Bektemir.
Kim içmez?
İçerim!
1-nci türk.
Yoq,
Bektemir bey içemez!
2-nci türk.
İçer o, beyau, içer,
Feqat qursağı şişer.
1-nci türk.
Beyau,
Qursağı patlasa ne eyler?
Külkü.
Bektemir.
İçerim, dedim, içerim,
Baş qoyıp qavil eterim!
1-nci türk.
Başıñ bize mahpul deyil,
Baş yerine raqı qoy.
Bektemir.
Aydı, barsın şay olsun!
Ey, qaveci,
Kubnı ketirçi!
Qaveci kubnı zornen köterip stol üstüne qoyar.
Türkler ve köylülerden bir qaçı Bektemirniñ etrafında toplanırlar.
Türklerden biri kubnıñ qapağını açıp baqar.
1-nci türk.
Kub yarı.
Ey, qaveci.
Bir çelek suv!
Bektemir meşrebeni kubğa daldıra-daldıra suv içmege başlar.
1-nci köylü.
Bu añqavnıñ yanığı da
Ne eken?
2-nci köylü.
Ne olacaq,
Abiy qart oña
Qızını bermegen.
3-nci köylü.
Ne de yahşı yapqan ya!
Amma ğarib qartaydı,
Qartayğanda em belâğa oğradı.
1-nci köylü.
O da ne ya?
3-nci köylü.
Qan-ter töküp asrağan
Can üstünde bağına
Seneti yoq eken.
Aciamet bay:
"O menimdir", dey eken
İşleri qadığa tüşken.
"Ber Arzını oğluma,
Aqlaşayıq", dey eken.
Ağır künler…
2-nci köylü.
O cail qart qadığa barsa
Ne işler?
1-nci türk.
Bektemir bey,
Uçqurnı çez.
2-nci türk.
O artıq içemez.
1-nci türk.
Köresizmi, uşaklar.
İçmeden qursağı
Dablaya çevirilmiş.
2-nci türk.
Onıñ eceli suvdan emiş.
Bektemir bir qaç meşrebe daa içer.
Soñkisini yarı qaldırıp, stol üstüne taşlar. Ekinci türk onıñ qursağını tutıp baqar.
2-nci türk.
Oldı uşaklar,
Fuçi tolmuş,
Vazgeçelim.
1-nci türk.
Raqıyı al, Bektemir bey,
Endi bizler içelim.
Bektemir.
İçer edim amma,
Suvsamadım…
Ey, qaveci,
Bir raqı ketirçi.
Olar raqı içip, öz araları laqırdı eterler.
2-nci köylü.
Arzı qıznı nişanlaycaq ekenler.
1-nci köylü.
Kimge deyler?
2-nci köylü.
Gaspralı bir yaş eken,
Irğat deyler.
3-nci köylü.
Zenginden qaçtı da,
Irğatqa tüştimi?
2-nci köylü.
Irğat ötmegi qarğışsız olur.
Aramnen keçingen Aciamet bayğa
Bizlerday faqırnen ne dostluq olur?
1-nci türk.
Alibaba!
Sağlığıñçün içiyorım.
Qave, yipek, limonlardan.
Zeytün, fıstıq, hurmalardan
Sizge ben kâr diliyorım.
Alibaba.
Hayır, hayır, uşaklar,
Ben Bektemir beyniñ yanığı içün
İçiyorım.
Bektemir.
Yüregim alev,
Raqı söndüremez.
Alibaba.
Söyle, Bektemir bey,
Onı söndürecek nedir?
Bektemir.
. Onı söndürecek
Aq gerdanlı,
Al yanaqlı Arzıdır.
Alibaba
A-a…
Bektemir bey
Yanıq neye lâzim?
Ver elini,
Aydı,
Yarın aqşam al Arzını!
1-nci köylü.
Köy bayı yetmedi,
Arqamızğa bu da mindi. Beşke ala, onğa sata,
O da bizni aldata.
Tıştan saz ve yır sesi eşitilir. Köylüler diqqatnen diñlerler.
Men aşıqım, derdim çoqtur, tükenmez,
Men ğaribim, muhtaclığım iç bitmez.
Saz çalğan Aşıq içeri kelip kirer.
Aşıq.
Kelem açlıq, yoqsuzlıq em horluqtan,
Keçmişim bu, kelecegim bilinmez.
1-nci köylü.
Alla musafiri, kim olasız?
2-nci köylü.
Qaydan kelesiz, yoluñız qayda?
Aşıq.
Söylep.
Kündoğuştan başladı menim yolum,
Dağ-deñiz, taş-qaya sağım ve solum.
Yolum uzaq körünmez onıñ soñu,
Kündüz urba, gece yorğan ğaribniñ tonu.
Çalıp yırlar.
Men aşıqım, derdim çoqtur, tükenmez,
Men ğaribim, muhtaclığım iç bitmez.
Kelem açlıq, yoqsuzlıq em horluqtan,
Keçmişim bu, kelecegim bilinmez.
Söylep.
Ta yaşlıqtan sevda oldum men bir gülge,
On doquzda aşıq oldıq bir-birimizge,
Lâkin…
Zengin qızı faqır içün degil eken,
Faqır zengin arasında
Keçilmez dağ,
Derya-deñiz bar eken.
Çalıp yırlar.
Er kes kibi aşıq oldım bir gülge,
Gül açmazdan qoparıldı terekten.
Meger gülniñ serbestligi az eken,
Bu dünyada bizçün sevgi yoq eken.
Söylep.
O kün, bu kün men dolanıp yürem,
Çalardı saqalım, başımda saçım.
Endi arzum bir qapım ötmek.
Eñ eyisi mençün qabirge kirmek.
Çalıp yırlar.
Yoq menimçün bu dünyada bahtlı kün,
Taliyi qara çekilgendir ğaribniñ.
Ölsem da yoq menimçün ağlaycaq,
Bir çalıdır mezar taşı ğaribniñ…
Bektemir.
Hor eken,
Ğarib eken!
Yorğanıña köre
Ayağıñnı uzatqay ediñ
Em de asla
Faqırğa sevgi ne kerek eken?
Aşıq.
Sevgisiz ayat boş ola.
Bektemir.
Boş ola eken…
Sevmek içün
Toqluq kerek,
Mal kerek, mülk kerek.
Aşıq.
Faqırnıñ sevgisi yürekten ola,
Yarı onıñ malını degil, özüni seve.
Zenginniñ sevgisi yapma ola,
Yarı onıñ özüni degil, malını seve.
Bektemir.
Qızışıp Aşıqnıñ üstüne atılır, kürsüni onıñ başı üstüne köterir.
Ne!..
Ne dediñ?
Bir daa aytçı!
Asannen Arif içeri kelip kirerler.
Asan Bektemirniñ elindeki kürsüni çekip alır.
Asan.
Ey, köpek oğlu köpek,
Küçüñ bu qartqa yettimi?
Çekil çetke,
Ya da çıq ortağa,
Köster küçüñ baqayım
Beñzeysiñmi aqayğa?
Alibaba.
Bu uşak yene keldi…
Kalkın,
Buradan zuvalım.
Bektemir.
Türklerniñ çıqmağa tediriklengenlerini körip.
Men seni…
Yeri degil,
Tanır ediñ sen meni…
Qapıdan çıqayatqanda.
Ey, arslan,
Bir kün daa toqta,
Soñra horazlanıp degil de,
Ağlap,
Şu Aşıq kibi serseriylenip yürersiñ.
Doğrumı Alibaba?
Alibaba.
Doğru,
Doğru söyleyorsıñ, Bektemir bey.
Tez ol,
Buradan gidelim.
Bektemir ve türkler külüşip çıqarlar.
Asan olarnıñ ne demek istegenlerini añlamayıp, artlarından baqıp-şaşıp qalır.
Perde ener
BEŞİNCİ LEVA
Sana: Aciamet baynıñ azbarı.
Ev aldında çilter örneklernen bezetilgen, yüzüm asmalarınen sarılğan sofa. Sofanıñ astı mağaz.
Onıñ taraçıq pencerelerinden anda keten toqumaqta olğan ırğat qızlarnıñ yüzleri ve areketleri seçilir.
Olar çalışa ve ağırdan yırlamaqtalar.
Tüşmey elden saytamız,
Baar ve küz, ah-ah…
Bizler keten toquymız,
Gece kündüz, ah-ah…
Penceremiz taraçıq,
Küneş kirmey, ah-ah…
Em çalardıq, em soldıq,
Qırqqa kelmey, ah-ah…
Sofada Aciamet baynen Alibaba peyda olurlar.
Yır tınıp, baynen Alibabanıñ laqırdıları yükselir.
Alibaba.
Baynı külip yırlar.
Küneş gülip gizlenmiş
Qır artına ey-yey-yey,
Bay balası irmemiş
Muradına ey-yey-yey…
Bay.
Alibaba,
İçmek sizge yaraşmay,
Mısqıl deseñ
İç de sizge yaqışmay.
Söz quş degil,
Uçar, qaytaramazsıñ.
Eger bunı halq eşitse,
Başıñnı qurtaramazsıñ.
Alibaba.
Hayır, hayır Aciamet bay,
Bu quruntıyı
Menden ğayrı kimse bilmez.
Öz başına.
Bu işten
Oğul, baba
İç biriñiz hayır körmez.
Bay.
Neçün bilmem,
Şu tilenci Abiy qart
İnatlana,
Bay oğlunıñ qudasını qaytara.
Bu körülgen şeymidir?
Altmışını yaşadı,
Lâkin kene men baynıñ
Kim ekenin añlamadı.
Bala yollap çağırttım,
Baqayıq ne aytacaq.
Eger bu da olmasa,
İşler saña qalacaq.
Alibaba.
Emin ol ki sen bayım,
Bu işte ben ustayım.
Bay.
Baq,
Er şey gizli tutulsın.
Bizim oğlan duymasın.
Kelinni oğul soñ körer,
Bir qaç künden soñ qavuşır.
Alibaba.
O vaqıtqace
Baynıñ özü sefa sürer,
Ha-ha-ha!..
Bay.
Sus, keleler!
İçeri Aciamet baynıñ ırğatı kelip kirer.
Kene keldiñmi?
Söyle derdiñni!
Irğat.
Keldim bayım,
Ne yapayım. Rica etem,
Esabımnı kesiñiz.
Bala-çağam bir aftadır
Ötmek-şorba körmeyler.
Rica etem
Qazançımnı beriñiz.
Bay.
Ey yüzsüz,
Bezmediñmi, "qazançım", dep yürmekten?
Ne bitmegen qazançtır,
Er kün şunı
Vazgeçmeysiñ tilemekten.
Irğat.
Neçün bayım vazgeçeyim,
Sizge işlep kimden tileyim?
Bay.
Alla-alla, ne añqavsıñ,
Sanki yaş bir balasıñ.
Esap etip baqayıq,
Tiygenini alırsıñ.
Elli beş kün cuma edi,
Yılda üç kün bayram.
Urbañ, aşıñ em de suvıñ
Menden edi,
Azmı eter esaplasañ?
Irğat.
Etme bayım,
Boşluq nedir men bilmedim.
Cumaları ağaç kestim, suv ketirdim,
Bayramları
Men balalarım körmedim.
Aşım endi qatqan loqma,
Urbam endi eski soqma.
Bütün yılçün
Çarıq içün degdi maña
Ölgen atnıñ eki parça terisi.
İçmek içün bergen suvıñ,
Ey bayım,
Odır Alla bergisi.
Soñ, bayım, söyle,
Alacağım ne ete?
Bay.
Aş-suvunı esap etmey,
Eki çuval çavdar bersem olamı?
Irğat.
Şaqamı bu ne bayım?
Bay.
Çoq bile.
Irğat.
Men bir şey añlamayım…
Bay.
Aydı bar al, boşa meni!
Irğat.
Bayım, acı meni,
Bala-çağam buña baqa.
Gece-kündüz iç toqtamay
Bir senedir çalıştım,
Degil şaqa.
Bay.
Em aş ber,
Em söz eşit.
Def ol sasıq tilenci!
Irğat.
Sabırı tükenip.
Aqqımı ber
Qan içici!
Bay.
Bu da ne?..
Söz qaytarasıñmı?
Ey, Qarali,
Sen mındasıñmı?
Qarali kelip kirer.
Qarali.
Buyur bayım,
Ne yapayım?
Bay.
Bu tilenci köpekke
Payını ber.
Qarali.
Elli qamçı yetermi?
Bay.
Yeter…
Bektemir kelip kirer.
Bektemir.
A-a,
Mında kene bayram barmı?
Eller boşqa qaşınmağan.
Qarali,
Çum çubuğı barmı?
Ellerini tirep, Qaralinen ırğatnıñ peşinden çıqar.
Bay.
İddetlenip.
Baq sen oña,
Söz qaytara!
Aydı, alırsıñ aqqıñnı,
Qarali ursa teri sıdıra.
Bularnı baştan çıqarğan,
Biz musulmanlarnı,
Açlar-toqlar, dep ayırğan,
Bayğa qarşı ayqırğan,
Ebet, ebet,
Irğat Asan.
Çaresi yoqmı Alibaba
Sen onı da
Ortalıqtan cıyıştırsañ?
Alibaba
Beyniñ sözü –
Emirdir.
Bu iş benim içün
Zor diyildir.
Azbarda qadı peyda olur. Aciamet baynen Alibaba sofadan çıqıp, onı qarşılap alırlar.
Qadı.
Selâmu aleyküm,
Musulmanlar!
Alibaba.
Aleyküm selâm!
Bay.
Hoş keldiñiz,
Sağ-selâmetsizmi?
Qadı.
Sağ oluñız.
Özüñiz amansızmı?
Bay.
Allanıñ iradesinen,
Sizniñ duañıznen
Sağ-selâmet yaşaymız.
Bizge baylıq bergen Tañrığa
Saba-aqşam duacımız.
Qadı.
Dua etmek musulmannıñ borcudır,
Faniy dünya ömüri
Oña hızmet etmektir.
Bay.
Men de sevap qazanmaqçün
Yata-qalqa dua etem.
Mağaznı kösterip.
İşte, on beş öksüz qıznı
Sevip-sayıp östürem.
Sofağa doğrulır.
Buyur, buyur, qadı efendi,
Evim sizge muhtacdır.
Qave içip, aşım aşap,
Bugün meni quvandır.
Alibaba çıqıp keter. Aciamet baynen qadı sofada yerleşip, öz başlarına lafeterler.
Bu arada mağaznıñ qapısı açılıp, ondan aq çıraylı, solğun yüzlü bir qız çıqar.
O quyuğa barıp, suv çeke ve telmirip içer. Elinde qamçısı Bektemir onıñ yanında peyda olur.
Bektemir.
Daqqa sayın
Ne maraznıñ suvudır?
Yoqsa içiñ qurudımı?
Tenbellikke urundıñmı?
Hatiriñ qalmasın,
Ma, saña da bir qamçı!
Urar itep mağazğa kirsetir.
Qadı.
Yigit yaş,
Babası yerine
Olur o da bir baş.
Bay.
Demek olamı, elbet de olur.
Altınğa bermem oğlumnı.
Soñ, qadı efendi,
Senet azırmı?
Qadı
Azırdır, azırdır.
Men bellesem Aciamet bay
Eylik tölevde
Cümerttir.
Bay.
Eyiligiñiz içün
Tölevime emin oluñ.
Qadı.
Aytıñ, seneti coyılğanı
Bellimi?
Bay.
Ebet coyılğan,
Abiy qart onı
Qazannen yaqqan
Qadı.
Böyle olğanı daa yahşı.
Bay.
Ana kele qart tilenci.
Abiy qart kirer. Ellerini qavuştırıp, sofa aldında toqtalır.
Abiy.
Selâm aleyküm!
Sizler meni çağırtqansız.
Bay.
Ebet, çağırttım.
Saña haber aytayım:
Yarın bağdan çıq!
Abiy.
Neçün bayım?
Bay.
Neçün eken!
Bu da nasıl sual?
Qanunsız bağ – mülk sayılmaz.
Seneti olmağan
Ebet de oña
Saib olmaz.
Abiy.
Etme bayım, yalvaram,
Bu aq işi degildir.
Şu bağçıqnıñ
Taş-tamırlı qırtışı
Bu qollarnen işlegendir.
Etme bayım, eyleme,
Onıñ er bir kütügini
Közyaşımnen östürdim,
Tırnaqlarnen qazıp-asrap
Mahsulını endi kördim
Qadı.
Yapma senetni kösterip.
İşte, resmiy şeadet,
Etmelimiz oña ürmet.
Yarın qartım bağdan çıq,
Çünki o bağ aq yolunen
Oldı bayğa emanet.
Abiy.
Taacip ve telâşta qalğan bir alda tiz çöküp.
Ey, Tañrım, söyle,
Bu ne horluqtır?
Söyle,
Bu ne zulumdır?
Söyle,
Buña sabırlar yetermi?
Söyle,
Bu aqsızlıq,
Bu yamanlıq
Daa çoq devam etermi?..
Bay.
Ey, qart tilenci.
Aciamet bayğa
Qarşı çıqtıñmı?
Quda qaytardıñmı?
Aydı, bar çekiş.
Çıqsın canıñ.
Abiy.
Bu qollarnen qazılğan
O topraqlar
Közüñe tolsun!
Er bütügi üstüñe
Savulmaz qotur olup tökülsin…
Yerge yıqılıp ökürip ağlar. Mağazdaki ırğat qızlarnıñ yırları ep yükselir.
Ketenimiz ağarır
Yuvğan sayın, ah-ah…
Bel ağıra oturıp-
Turğan sayın ah-ah…
Ketenimiz uzana
Boydan-boyğa, ah-ah…
Şeñlenmedik bir künçik
Barıp toyğa, ah-ah…
Perde ener
ALTINCI LEVA
Sana: çeşme başı. Vaqıt - aqşam küneş qonğan soñ.
Etrafnı qaravlap, içeri Alibaba kirer.
Alibaba.
Mal satıldı,
Pul alındı,
Endi bir iş qaldı.
Ne de iş ya!
Bu işten soñ
Qayıq burulır Qarşuya.
Sızğırır. Qıyıqçı türkler çapıp kirerler.
Kürekler çivlere geçtimi?
Qayıq deñize azirmi?
1-nci türk.
Azirdir, azir, Alibaba,
Tez oluñ dönelim Qarşuya!
Alibaba.
Yelkeni ruzgâra çeviriñ,
Lengeri qayığa çekiñ!
2-nci türk.
Çekeriz, çeker, Alibaba,
Tez oluñ dönelim Qarşuya!
Alibaba.
Uşaklar,
Türknede şu qıznıñ
Çekisi altın!
Baq, elden qaçmasın,
Size ediye adadım.
Aydı, azir turıñ,
İç kimse duymasın.
Türkler.
Can qurban saña,
Alibaba!
Türkler çıqarlar. Çoq keçmeden Bektemir kelip kirer.
Alibaba.
Geldiñmi, Bektemir bey…
Çereñ sararmış,
Qaşlarıñ tüyülmiş,
Közleriñ ağarmış,
Saña ne oldı?
Bektemir.
Alibaba, keçken kün
Sen maña göñül bergen ediñ,
Arzı qıznı
Seniñ içün hırsızlarım, degen ediñ.
Bekley-bekley canım çıqtı.
Soñra nasıl, ümüt barmı?
Alibaba.
Söyle uşak,
Cepte pulıñ varmı?
Bektemir.
Arzını ketirgen paranı alır.
Alibaba.
Hayır, uşak,
Peşin veren
Düdügi çalır.
Bektemir.
Öz başına.
Paradan ne sıqlet?
Sağ olsun babam.
Babam köyniñ bayı eken.
İç bitmez param.
Alibabağa.
İşte, bir kise altın,
İşimizge oğurlıq isteyim.
Bugün gece Arzını
Men töşekte bekleyim.
Alibaba.
Kiseni alıp.
Ket, uşak, beklep tur,
Qız seniñkidir.
Bektemir çıqar.
Ha-ha-ha!..
Sen bebeyi beklep tur…
Ha-ha-ha!..
Deñizden soñ Türkiyedir.
Omuzlarında çapa ve kürekleri işten qaytayatqan dört – beş yaş çeşme başında peyda olurlar.
Ali.
Köyümizniñ şerbet kibi suvları bar!
Veli.
Köyümizde maqtalacaq tek bir suvmı?
Ali.
Ebet, köyümizniñ maqtalacaq
Süret kibi qızları bar.
Küleler.
Veli.
Bilesizmi, yigitler,
Aciamet bay Abiy qartnı
Qadığa çekken.
Yaşlar.
Soñ, soñ…
Veli.
Qabar berip,
Qadını işke yekken.
"Arzı qıznı
Oğluma bermediñ", dep,
Abiy qartnııñ qır bağını
Kendisine mal etken…
Tıştan qızlarnıñ yır sesleri eşitilir.
Ali.
Qızlar kele yigitler!
Keliñ,
Şaqa etip gizleneyik,
Körmesinler
Gizlenirler. Ellerinde suv savutları üç qız yırlap içeri kirerler.
Qızlar.
Eki dülber suvğa keter,
Suvnı taşlap seyran eter,
Ekisi bir qavil eter,
Menmi güzel, senmi güzel.
Leylâ.
Ögden ketken qızlarğa işaret etip.
Yolcu ağam, yoluñ ayır,
Atıñ başın bizge qayır.
Ekimizden birin ayır:
Qızmı güzel, kelinmi güzel?
Zeynep.
Men yolcuyım, yoldan dönmem,
Aşıqım, qorqmam ölümden,
Ekiñizni sarayım birden,
Qız da güzel, kelin de güzel.
Yır biter-bitmez yaşlar gizlengen yerlerinedn çıqarlar. Qızlar deral yüzlerini örterler.
Ali.
Ay, qızlar,
Yırıñız güzel,
Özüñiz daa da güzelsiñiz!
Veli.
Aqiqaten.
"Qız da güzel, kelin de güzel".
Ali.
Yoq,
Kelinçekniñ yosmasını
Bermem qızğa.
Leylâ.
Oy da berir ediñ amma,
Baqqan yoq da saña…
Veli.
Baq olarğa,
Ağız bile açırmaylar,
İne kibi sançıylar.
Asannen Arif peyda olurlar.
Arif.
A, qızlar,
Dostlarıñız qaydalar?
Leylâ.
Keleler.
Külip.
Ayşeñ de kele.
Arzı da kele…
Arif.
Güller güzel ola amma,
Tikeni bar.
Sen de güzelsiñ amma,
Zeerli tilçigiñ bar.
Umumiy külkü.
Arzı, Ayşe ve bir qaç qız daa kelip kirerler.
İçerideki qızlarğa qoşulıp, öz araları pışıldaşırlar.
Ali.
Qızlar!
Zeynep.
Soñ, ne bar?
Ali.
Bu dünyada biz de barmız.
Zeynep.
Soñ, ne olğan?
Ali.
Sözüñiz nedir,
Bizge de aytıñız.
Zeynep.
Belki sırdır,
O aytılmaz.
Ali.
Ah, seni yaramaz.
Ayşe.
Yeter endi,
Şaqañıznı taşlañız.
Arif.
Aydı qızlar,
Bir yırçıq bağışlañız.
Ricamız bar, añlañız.
Episi.
Aydıñız, başladıq!
Bir körülse qalır izi,
Suvdan kelir Arzı qızı.
Oy-oy-oy, Mishor qızı,
Yanaqları qıp-qırmızı.
Suv içinde bir yaldızı,
Sandım onı tañ yıldızı.
Oy-oy-oy, Mishor qızı,
Yanaqları qıp-qırmızı.
Bağçalarda nar budağı,
Arzı qıznıñ bal dudağı.
Oy-oy-oy, Mishor qızı,
Yanaqları qıp-qırmızı.
Avası ep siyarır. Uzaqlardan kök gürültileri eşitilir, yaşın yaşnar.
Arzı.
Kök güdürdey,
Yağmur yağacaq.
Aydıñız, qızlar,
Keçikmeyik.
Zeynep.
Doğru, qızlar,
Keteyik!
Arif.
Bizim Arzı
Kün qondumı evge kirer.
Külkü. Birden yaşın yaşnap, başları üstünde şatırdınen kök güdürder. Yağmur sepelemege başlar.
Ayşe.
Ketmek kerek,
Sılanırmız.
Zeynep.
Dere tüşse
Keçalmamız.
Qızlar ve yaşlar çıqarlar. Eñ soñunda Arzı qalır. Gügümini toldurmaq içün çeşmege egilir.
Asan.
Arzı!
Çoq vaqıtlar
Arzum olup yaşasañ da,
"Sevem" sözün aytalmadım.
Seni canım, melek sayıp,
Qavuşmaqnı
Aqılğa da almadım.
Lâkin, canım,
Közleriñde
Kördim ümüt nurları,
Onıñ içün doğdu mende
Sevgi, quvanç
Em de işanç duyğuları.
Arzı!
Yañılsam, bağışla,
İşanç olsa al göñlümi:
Söyle, yarın quda yollasam
Boş çıqmazmı ümütim?
Arzı.
Utana-utana.
Yolla, Asan…
Asan.
Arzınıñ parmağına yüzük keçirip.
Yüzük aldım, al güzelim,
Eliñe yaraşıq.
Üzerinde yazdırdım
"Men saña aşıq".
Men yanıñda olmağanda
Olsun saña eglence.
Arzı.
Ket, civanım, körmesinler
Bizge nişan bergence.
Asan.
Arzu gülüm, savlıqnen qal,
Seni yañğız qaldıram,
Bizge baqıp seyir etken
Bulutlarğa işanam.
Asan Arzığa baqa-baqa çıqıp keter. Arzı gügümni toldurmaq içün tekrar egilir.
Bu vaqıt çeşme üstündeki qayalar arasından Alibaba başını köterip, aşağı baqar. Soñ sızğırır.
Dört – beş qayıqçı Arzını qapışlap alır da ağızını qapatıp, deñiz betke alıp keterler.
Yaşın, kök güdürdisi ep artar. Ruzgârnen birge küçlü yağmur yağmağa başlar.
Quddus.
Telâşnen bağırıp, çeşme yanında peyda olur.
Arzı aptemni çaldılar!
Arzı aptemni çaldılar!..
Asan.
Qaytıp kelir.
Ne bar? Ne oldu?
Qıyametmi qoptu?..
Quddus.
Arzı aptemni çaldılar…
Asan.
Kimler?
Quddus.
Alibaba… qayıqçılar…
Asan.
Ah, aydutlar, canavarlar!..
Quddus.
Tez köyge çap,
Yardımğa kelsinler.
Asan deñiz betke çapıp keter. Quddus qıçırıp-bağırıp köy tarafqa burulır.
Quddus.
Qurtarıñız, Arzı aptemni çaldılar!..
İmdat, imdat, Arzı aptemni çaldılar!..
Eki taraftan eki yaş çapıp kirer ve qarşılaşırlar.
1-nci yaş.
Eşittiñmi,
Arzı çalınğan?..
2-nci yaş.
Arzı?
Ey, mında keliñiz!
Yalığa,
Yardımğa yetip keliñiz!..
Çıqarlar. Birazdan Abiy qart ve Reyan apte çeşme ögünden keçerler.
Abiy.
Qızım, qızçığım…
Arzım, balaçığım…
Reyan.
Qızım, qızçığım,
Bir danem, evlâtçığım…
Perde ener
YEDİNCİ LEVA
Sana: birinci levada olğanı kibi. Vaqıt – tañ maalleri.
Kök közü açılğan. Doğayatqan küneşniñ ilk nurları deñiz üstünde uzanmaqta.
Şaşqın ve kederli bir alda içeri Bektemir kelip kirer.
Bektemir.
Para da ketti; qız da ketti.
Külümsirep.
Parañ olsun,
Bu dünyada qızmı az?
Keleyatqan köylülerni körüp.
Çalt qaçmalı.
Mında qalsam yaramaz…
Çıqar. Ellerinde qazıq ve sopaları, çapa ve leskerleri olğan köylüler
öz araları açuvlı-açuvlı laf eterek ve kâde-bir deñizge aylanıp baqaraq, içeri kelip kirerler.
Meydanlıqta toqtalırlar.
Birazdan, yüzü ve urbaları qanğa bılañan Asan, essiz Arzını quçağına alğan alda, meydanğa kelip kirer.
Onıñ artından Abiy qart, Reyan apte ve yaşlar peyda olurlar.
Reyan apte.
Taqmaqlap.
Ah, qızım, qızçığım,
Arzıçığım, cançığım…
Seniñ kölgeñ – menim ruhum,
Seniñ özüñ – menim ömrüm…
Sen tenimniñ bir parçası,
Bar dünyada bir quvançım.
Sensiz maña küneş külmey,
Sensiz dünya qaranlıq.
Sensiz bir an yaşav bile
Menim içün mezarlıq…
Abiy
Ah, qızım, qızçığım,
Arzıçığım, quvançım…
Saña toqunğan duşman qolu
Qurup taş olıp tüşsin…
Sağsıñmı, qızım?
Aç közüñni,
Biz qartlarnıñ al göñlüni.
Arzı.
Yavaştan qıbırdanıp, közlerini açar.
Asan sağmı?..
O mındamı?..
Asan Arzını mañlayından öper. Abiy qart Reyan aptege bir qızıl yavluq uzatır.
Reyan apte Asannıñ dağılğan saçlarını toplap, onıñ qanlı başına yavluq bağlar.
1-nci qadın.
Bu ne ceza,
Bu ne zulum…
2-nci qadın.
Faqır içün ömür degil
Qara ölüm…
1-nci köylü.
Köy bayı,
Mollası
Horlay bizni.
2-nci köylü.
Bu dünyada qayğırğan yoq
Fıqır-fuqareni.
3-nci köylü.
Soñki qapım ötmegiñni
Ağızından alalar,
Közbebegi evlâdıñnı
Eviñden çalalar.
Asan.
Topraq çoq –
Halq, "topraq!" dep can bere,
Suv çoq, –
Halq, "suv, suv!" dep çekişe,
Ötmegi yoq,
Balası, "ötmek", dep yaş töke,
Yoqluq, yoqsuzlıq sarğan,
Faqır-ırğat
Qan-terinen can çekişe.
Lâkin, dostlar,
Kelir künü
Aqiqat yeñer.
Kelir künü
Faqırğa da küneş küler!
Hor.
Töpemizde al küneş,
Nuru bizni isitmey.
Biz çalışa-asraymız,
Sefa süre mırza-bey.
Kelir künü
Yer titretip gürler ateş,
Kelir künü
Faqırğa da küler küneş.
Özen tolu suv kele,
Suvu bizden alınğan,
"Topraq", dep halq can bere,
Topraq baynıñ tanılğan.
Kelir künü
Yer titretip gürler ateş,
Kelir künü
Faqırğa da küler küneş.
Perde ener
1938 s.