– Осман! Осман! – деп багъырышты балалар.

Даа шимди денъизге далгъанда Осман да оларнен эди. Къавиль этип далдылар, анавы къаягъадже сув астындан ялдайджакъ эдилер. Амма, бундан сонъ Османнынъ тюсю-эсери корюнмеди.

– Ос-ман-н!..

Балалар керчектен теляшландылар .

– Оны суванасы алып къачкъандыр,– деди яныкъбет Къуртвели.– Сейтабланен де ойле олгъан эди.

– Сейтабла богъулды.

– Айттынъмы сен! Богъулгъан адам геджелери денъизден чыкъып, «анай, анай» деп багъырырмы?

– Эшиттинъми?

– Эшиткенлер бар...

Орталыкъны яз чиллесининъ уйленен экинди арасындаки тынчлыгъы баскъан эди. Денъиз байылып-джайылып къалгъан. Дерсинъ юкълай. Лякин шай олса да...

– Эшитесизми?– деди кескин къулакъ Къуртвели козьлерини керип.– Эшитесизми?..

– Анай... Анай...

Балалар сескендилер.

– Сейтабла олса керек...

– Бельки Османдыр... Онынъ сесине ошай... Суванасы узун сачлы, адам башлы бир балыкъ экен. Балаларны излеп юре дейлер.

– Айса къачтыкъ!

Балалар зив-чув олуп ёл тарафкъа къачкъанда, денъиздеки къаянынъ артындан Османнынъ къувурчыкъ сачлы башы корюльди.

– Эй-эй-эй! Токътанъыз, токътанъыз къоркъакълар!

Осман он – он эки яшларында гъает сагълам, чымры ве атик бир бала эди. Табиат онъа кок юзю киби мавы козьлер, айдан айдын, гульден гузель чере ве яш фиданларнынъ тер-тегиз эндамыны эндамыны багъышлагъан. Багъышлагъан амма, бунынъ къаршылыгъына талийини ынджыткъан. Даа бешикте экеч, бабасы къошуда аттан йыкъылып ольген. Атнынъ туягъындан къапкъан тапкъанлар... Анасы десенъ, бундан беш йыл эвельси кечинди. Онынъ олюми де сыр олуп къалды: къыдырлез куню акъайынынъ къабирине сусам чечеги сачмагъа кеткен эди, ондан онынъ джеседини кетирдилер.

Османгъа ана-бабасындан басыкъ бир дам эвчик къалды. Онда аптеси Эсманен яшайлар. Керчек, Сулейман аджынынъ багъынен къорадаш беш юз кутюклик багълары да бар эди, амма, оны мерум аналары сагъ олгъанда аджы бабагъа сатты.

...Осман бир даа сувгъа баш урды ве сув тюбюнден ялдап, ялыгъа келип чыкъты. Къыркъ ямавлы токъума штаныны, чильтерли кетен кольмегини кийип, ёл ягъасында пысып тургъан аркъадашларына къошулды.

– Чамборлазгъа кетейикми?

– Къайда?

– Киразлыкъкъа!

Кираз дегенде балаларнынъ агъызындан силекийлери акъты. Эльбет де кетерлер! Лякин мынавы Яныкъбет Къуртвели бармы, мод бир шей киби, эр ерге сюмюрюкли бурнуны сокъа. Кене сомурданды:

– Кетейик амма, Бугъакотеренден кьоркъмайсызмы? Алла сакъласын, кореджек олса, джанымызны агъызымыздан чекип алыр.

Бугъакотерен Сулейман аджынынъ каясы эди.

– Биз хырсызлыкъкъа кетмеймиз, чамборлазгъа кетемиз, джыйылгъан тереклерден чёплейджекмиз,– деди Осман.

Деди амма, Бугъакотереннинъ къалын кутюкке ошагъан кевдеси, дабла бети, къан баскъан оппа козьлери бутюн ёл козьлери огюнде турдылар. Тап къайтаджагъы кельди. Бельки къайтыр да эди, лякин бугунь саба эвден чыкъкъанда аптесине кираз ишандырды. Заваллы Эсма эвде ач-зелин хаста ята.

Бундан бир къач кунь эвельси Озенбаштан Османнынъ эмджеси келип кетти. Демирджи экен. Бир даа кельгенде Османгъа уфакъ бир балта япып кетиреджек олды. Эки агъызлы балта! Ойлеси Сулейман аджыда да ёкъ. Осман онынънен дагъгъа къатнайджакъ, юк-юк агъач ташыйджакъ, къолум-къомшугъа ашкъа денъишеджек... Алла Тааля азретлери инсанларны кысметлеринен ярата. Оларнынъ къысметлери балтадан экен. Тезден бу къысмет эвлерине келип киреджек...

Балалар шенъ-шерамет олуп, башта копюрден, сонъ, мезарлыкътан, даа сонъ, вакъуф топрагъындан кечип, багъчаларгъа догъру чамборлазгъа кеттилер.

Олар шеэрде яшайлар. Не ичюндир бильмем, еди-секиз юз къоранталыкъ бу койге шеэр дегенлер. Ады да дангьалакъча. Бельки эки джамиси, бир кильсеси, бир синагогасы, учь де къавеси олгъаны ичюндир? Ялы бою елемлигинде, багъчалар ичинде, эки – учь къатлы сарайлар да бар. Яз айлары оларгъа тап Орасиеден графлар, князьлар кочюп келелер. Бутюн сулялелерини артларына чыбыртып келелер . Джеплери сумелеген дворянларгъа исе, Сулейман аджы ярдым эте: пансионынен учь къатлы эки эвини оларгъа кирагъа бере. Озю дам эвде яшай.

Шеэр тек яз айлары джанлана. Денъиз ялысы бадьеге ошагъан шляпаларгъа, ал-сантырач зонтиклерге толуп къала. Койлюлер оларгъа эрте себзелерини, мейваларыны, юзюмлерини, аванда догъралгъан тютюнлерини сатмагъа, усть-башларына урба алмагъа ашыкъалар. Къышта десенъ, шеэр тынып къалгъанда, денъиз къутура.

...Балалар киразлыкъкъа барып чыкътылар. Тикен къорадан башта Осман атлады. Энъ сонъунда, Къуртвели джесаретленди.

– Оля-ля,– деди о,– киразнынъ озю дегиль, тюси де къалмагъан. Амин!

Эм керчектен де, бундан бир афта эвельси зийнетли акътотай къызлар киби аллы-къызыллы ве къара моюнджакъларгъа безенген къыскъасап, ал янакъ, козькъара кираз тереклери ильванларыны джойып, тек бир ешиль тонларына бурюнип къалгъанлар.

Языкъ!.. Чокъ языкъ! Пахыл киби анавы анъкъав кунеш де сонъки шавлелерини джайдырып, Чатырдагъгъа батайым деп тура. Айт-уйт эткендже, къаранлыкъ басар.

Османнынъ монълу мавы козьлери терек-теректен доландылар. Ниает, балабан, бир терекнинъ таджына тикленип къалдылар.

– Оля, Къуртвели,– деди о къуванчнен,– къаргъадай къарылдап, тек ямангъа ёрама. Мынавы козюкъаранынъ тёпесине бир бакъчы!

Къара кираз бу багъчанынъ энъ къарт, энъ юксек тереги эди. Онынъ салмакълы далларынынъ уджларындаки топ-топ къара киразлар, кунеш нурларында парылдап, балаларны озьлерине чагъырмакъта эдилер.

Терекке башта Осман чыкъты. Пытакълар арасындан йылан киби сувурылып, да дегенде онынъ динка тёпесине барып етти. Османнынъ артындан башкъалары да тырмаштылар. Ерде Яныкъбет Къуртвели бир озю къалды, терекке чыкъмагъа бою да, кучю де, джесарети де етмеди.

Осман индже даллар устюнде къанат киби тельгенип, башта кийиз къалпагъыны толдурды, сонъ къойнуна къоя башлады. Энди къойну да толду дегенде, терек тюбюнден Къуртвелининъ теляшлы давушы янъгъырады.

– Келе! Келе... Бугъакотерен келе!..

Балалар даллардан ашагъы фырланып, бабам сени, тапсанъ ал, къачып кеттилер.

Осман къачмады. Не ичюн къачсын?

– Къана огюме кель, айдут огълу айдут! – деп джекирди онъа Бугъакотерен.

– Айдут сен озюнъсинъ,– деди Осман. – Бабам ёл басмады, адам ольдюрмеди, мен де ич кимсенинъ малына эль тийсетмедим.

– Я къалпагъынъдаки недир?

– Чамборлаз…

– Чамборлазмы? Айса, мына санъа чамборлаз ичюн… мына санъа айдутлыгъым ичюн...

Бугъакотереннинъ пудлукъ юмругъы арды-сыра Османнынъ джакъына, самайына, башына тюшти. Баланынъ агъызындан-бурунундан къан ташты. Къафасында недир барот метиси киби патлады, кильсе чанълары киби янъгъырады. Лякин, йыкъылмады, еринден тепренмеди, къатып къалды. Тереклер де, узакътаки Чатырдагъ да, ер ве кок де баш-аякъ айландылар. Лякин, оны бельгисиз бир къувет аякъ устюнде тутты. Козьлери де юмулмады, лякин оларда джансызлыкъ, джам сувукълыгъы пейда олду.

Бугъакотерен къанлы авучыны штанына сюртюп, торс кьаядай къатып тургъан балагъа бакъты. Бакътыкъча, юреги теляшланды. Истер-истемез бир къач адым кери чекильди. «Джинасир бала, аякъ устюнде ольдюми не мараз», деп элесленди.

Кунеш, ниает, Чатырдагъ артына авдарылды. Къара къаргъа орталыкъкъа къанат керди. Къаранлыкълашты...

Шу акъшам Османны аркъадашлары джетип кетирдилер. О сёйленмеди, сес-солукъ чыкъармады, джансыз бир эшья киби адымлады. Бельки эвлерини де тапмаз эди.

– Осман, бу сизинъ эвдир,– деди аркъадашлары ве оны азбар къапыдан ичери кирсеттилер.

...О кунь-бу кунь арадан аман-аман учь ай кечти. Бугунь Осман биринджи кере азбаргъа чыкъып, эвлерининъ кьарчыгъасындаки ялпакъ таш устюне отурды. Бенъизи солукъ, бедени салпы, козьлери арекетсиз эдилер.

Бирер-экишер достлары топланып кельдилер, оны челик оюнына чагъырдылар. Осман оларны танымады, айткьанларыны анъламады. Ерге къадалгъан козьлерини котермеди, озь башына сёйленди:

– Бугунь Озенбаштан эмджем. келеджек, балта кетиреджек. Къысметимиз балтадан экен...

Эртеси куню Осман бир озю ялыгъа кетти, ондан бир къучакъ таш кетирди.

Кене достлары топланып кельдилер.

– Осман, бу ташларны не япаджанъ?

– Оларнен балта къайрайджам.

– Балтанъ къайда?

– Бугунь Озенбаштан эмджем келеджек, балта кетирсджек. Къысметимиз балтадан экен...

Эртеси куню Осман бир озю ялыгъа кетти, ондан бир къучакъ пиляки таш кетирди.

Кене достлары топланып кельдилер.

- Осман, бу ташларны не япаджанъ?

- Оларнен балта къайрайджам.

- Балтанъ къайда?

– Бугунь Озенбаштан эмджем келеджек, балта кетирсджек. Къысметимиз балтадан экен...

Тизилип къойылгъан пиляки таш обасы кунь сайын юксельди. Чокъкъа бармадан онынъ янында экинджи бир оба – консерва къутулары пейда олдылар.

– Осман, бу къутуларны не япаджанъ?

– Оларгъа сув къояджам, сувда таш сылатаджам, сылакъ ташнен балта къайрайджам.

– Я балтанъ къайда?

– Бугунь Озенбаштан эмджем келеджек...

Дерт-дертни, беля да беляны къозгъай экен. Оджагъы сёнген бу эвде, Эсма къыз аякъкъа турдым, дегенде, къардашы къоркъунч бир дертке огърады. Заваллы къыз сонъки чул-чубурларыны сатып, кадясына фал ачтыртты, ырым тёктюртти, дуа окъутты. Лякин, ич бир шей файда бермеди, акъылы кери къайтмады. Бахытсыз Осман бу дюньядан кечсе де, о бир дюньягъа етмеди, яры ёлда къалды. Эп бекледи. Ёкъ, олюмни дегиль, балтасыны бекледи.

«Оксюз ольмез, орьселенир , куню келир алтын тастан сув ичер», деп айталар. Ичерми экен?...

О кунь-бу кунь Осман вакъытнынъ эсабыны къачырды. Мыйыкълары сияргъаныны, сакъалы узангъаныны, дал фидан бойлу бир йигит олгъаныны дуймай къалды. Эп балалыгъында яшады.

Акъранлары десенъ мына санъа деликъанлы йигитлер олдулар. Биревлери джайлявгъа кетти, къоюн бакъты, чобан олды, экинджи бирлери топракъ сюрди, тютюн сачты, бостан экти, багъ-багъча асрады, базы бирлери ат алды, арабаджы олду. Джаным, дюньяда зенаат азмы я? Анавы яныкъбет Къуртвели десенъ, акъча топлады тюкян ачты.

Яшлар генчлик сефасыны да сюрдилер. Къошуларда ат чаптылар, дервизаларда бель тутуштылар, кучь ольчештилер, тойларда акъайлыкъларыны косьтердилер, джыйынларда озьлерине тотай сечтилер. Лякин... Мынавы «лякин» деген сёз олмаса экен, чюнки пек чокъ огъурсузлыкълар ондан сонъ башлай. Лякинимиз шу ки, Османнынъ акъранлары девран чагъларына етип, ана-мына эвли-баркълы олдукъ дегенде, пат этип анавы япон дженки чыкъты. Дженк чыкъты дегендже, падиша бабай деллял багъыртты, сход яптырды, яшларны ана-бабаларындан, севген къызларындан айырып, еди дерья артына къанлы дженкке айдады. Анда ольгенлер де бар, дейлер. Анайлар матем туталар, акъшамлары козьяш чыбыртып , «Порт-Артур»ны йырлайлар.

Шеэрде, батлыкъ олуп, Османнынъ акърандашларындан тек бир яныкъбет Къуртвели къалды. Бою пек алчакъ экен, аскер алмагъанлар. Башкъа тюрлю айткъанлар да бар: Сулейман аджынынъ огълуна къошулып забитлерден беяз билет сатын алды дейлер. Ойлеми-дегильми, лякин Къуртвели аскерге ляйыкъсыз танылгъанына асла да янмады. «Мен де кетсем, мында къалгъан къартларнынъ къайдини ким чекер? – деди. – Къоркъманъыз, ич кимсени тузсуз, керосинсиз къалдырмам. Тек паранъыз олсун».

Джанбаз эриф экен бу Яныкъбет Къуртвели. Заманнынъ адам къытлыгъы фурсатындан файдаланды да, чалгъы-чагьаналы балабан той яптырып, сары сачлы башыны Сулейман аджынынъ къызы Гульшеннен бир ястыкъкъа къойды. Бундан сонъ, «яныкъбет» дегенлерге мал сатмады, ады-ёлу Къуртали огълу Къуртвели эфенди олду.

Земанесине коре кеманеси, дейлер. Анавы лагъап деген шей Къуртвелиден алынды да, Османгъа такъылды: адына «джынлы» сёзю къошулды, «Джынлы Осман» олду. Джынлы олгъан сонъ, бир шейлер япадыр эбет. Айткъанларына коре, геджелери мезарлыкъта юре, олюлернен джыйын тута, къоран тепе, Бугъакотереннинъ эви алдында айгъа бакъып улуй, анълашылмагъан бир тильде онъа лянетлер окъуй экен. Итимал , денъиз янар, дегенлер, бельки ойледир. Лякин шусы керчек ки, о кунь-бу кунь Бугъакотерен бир даа Османларнынъ эви огюнден кечмеди. Османдан къачып-гизленип юрди. Лякин къуртуламады. Сачы-сакъалы бир ерге къарышкъан, козьлери джансыз джамдай парылдагъан Осман геджелери онынъ тюшюне келе, узун тырнакълы авучларынен богъазына япыша, богъа, ондан озь бабасыны, анасыны сорай. Бугъакотереннинъ нефеси тутула, къан-терге пише, тёшегинден яйгъара къопарып тура. Бакъса, кимсе ёкъ.

Сулейман аджынынъ каясы яваш-яваш ракъыгъа татынды. Сархош яткъанда оны ич кимсе раатсызламай. Раатсызламай амма, эр бир таякънынъ эки башы олгъаныны акъылдан къачырды. Куньдюзлерини ичкиде, акъшамларыны татлы юкъуда кечирген куньлеринден биринде, Сулейман аджы онынъ элине учь бешерлик туттурды да:

– Алгъан-аладжагъынъ бу олсун, пезевенк , эвимни арамлама, башымдан деф ол!– деп азбардан къувды.

Затен Сулейман аджы пек мусюльман бир адамдыр. Осман къазалангъан сонъ, севабым олсун деп, Эсманы озь къаралтысына эв хызметине алды. Оксюзлер беш – он йыл аджынынъ софра къалымтыларынен кечиндилер. Онъа да шукюрлер олсун, токълукъ корьмеселер де, ачлыкъ чекмедилер. Бельки кене чекмез эдилер, лякин Эсмагъа дюльберлиги кедер этти. Бахтсызлыгъына себеп олуп, бир къач йыл ичинде къалем къашлы, сырма козьлю, ал янакълы, индже белли дживан бир къыз олду. Валлаи, къой къадеге, котер ич. Оны корюп ах чеккенлерден бири аджынынъ огълу Эскендер эди. Лякин аджы онынъ акъылыны тез ерине кетирди: ат аранына къапап, онъа ойле бир котек чекти ки, бундан сонъ Эскендер Эсмагъа саташмакъ дегиль, козь къыйыгъындан бакъмагъа да сакъынды.

Эскендер дурулды дегенде, аджынынъ озю делирди, акъылы еринден тепренди, къаны къайнады. Эм ойле бир къайнады ки, алтмышкъа атлагъанына бакъмадан, сарыкълы башыны текмиль джойды. Эсма къайда кирсе, акъ сакъал теке де онда пейда олду. Козь сюздю, ах чекти, эки башлы сёзлер айтты, назлагъандан олуп, онынъ башыны сыйпады, омузыны, сыртыны таптады.

Къыз индемеди, бу шейлерни къарт адамнынъ охшавыдыр, белледи. Белледи амма, къарт керата кеткен сайын тузуны къачырды. Ниает, былтыр яз, къурбан байрамнынъ экинджи куню, аджы анайны ве огълуны къомшу койге фаэтоннен мусафирликке аткъарып, къую башында чанакъ-чёльмек ювгъан Эсманы эвге чагъырды. Эсма босагъадан атлагъанынен, аджынынъ эллери онынъ белине сарылдылар.

– Аджы баба, утанмайсызмы!..

Отю патлагъан къыз аджынынъ къучагъындан зорнен чыкъып, къапыгъа бурулды. Лякин, аджы баба энди къутургъан эди. Кене Эсмагъа япышты. Оны эв ортасында йыкъып, къуракъшыгъан дудакъларыны къызнынъ ал янагъына кетирди.

Эсма олдурамады. Эки элинен къартнынъ сакъалына япышып, бутюн кучюнен тарткъычламагъа башлады.

Сулейман аджы джан аляметинен къычырды. Я насыл къычырмасын, мубарек сакъалынынъ ярысы Эсманынъ элинде къалды да!

Юлкъулгъан аджы акъшам базары юкъары малле къавесине келип кирди. Зампаралыкъта къабаатланмакътан къоркъуп, сакъалына кельген беляны эрте-ярыкъ озю анълатмакъ истеди.

– Аджы баба, хайырлы къаза?!

Бакъ сен, киргенинен эследилер. Куньдюз озю де кузьгюге бакъты. Валлаи, тыпкъы тинтильген хоразгъа ошай.

– Эйиликке кемлик дегенлери мына будыр,– деди Сулейман аджы теренден кокюс кечирип.– Оксюз къозу бакъсанъ агъызынъ-бурнунъ ягъ олур, оксюзь бала бакъсанъ – агъызынъ-бурнунъ къан олур, деп нафиле айтмагъанлар.

– Хайырлысы олсун?!

– Анавы, аттан йыкъылып еберген Сеитмуратнынъ къанджыгъы Эсма, бугунь сандыгъыма далды.

– Ай-яй-яй!..

– Къадыным мусафирликте эди. Бир кисе алтынымны алгъан.

– Вай-вай-вай!.

– Кене яхшы устюне тюштим. Зорнен тутып алдым.

Алдым амма…

Къаведекилер онъа чокъ инанмасалар да, койде башкъа бир янъылыкъ олмагъанындан, Сулейман аджынынъ айткъанларыны шу геджеси къадынларына етиштирдилер. Эртеси куню бу хабер тиллерде теспи олду. Къабаат, эльбет де, Эсмада къалды.

Бу хаберни ялынъыз Осман эшитмеди. Эшитсе де, анъламаз эди. Затен онынъ дженктен де, дженктен сонъки беш сенеси инкъилябындан да, койдеки эмиш-демишлерден де хабери ёкъ эди. Бутюн кунь пиляки таш ве тенеке къуту джыйып юре. Эвчиклери дёрт бир тарафтан таш ве тотлангъан къутулар исарынен сарылды.

Кимерде Османнынъ янына чыплакъ баджакъ балалар топланып келелер.

- Осман агъа! А Осман агъа! Бу ташларны не япаджанъ?

– Оларнен балта къайрайджам.

– Балтанъ къайда?

– Бугунь Озенбаштан эмджем келеджек...

– Я оны ольди дейлер де?

– Ялан айта, мельунлар, ольди дегенлернинъ озьлери ольсюнлер, эмджем даа бириси кунь келип кетти...

Вакъытнынъ вызыр-вызыр кечкенини, докъуз-он кере къышнен яз, кузьнен баарь алмашкъаныны, эм ерге, эм де бир чокъ адамларнынъ башына къырав тюшкенини, къар ягъгъаныны, Сулейман аджы исе дёрт букюлип, кемер баш таягъынен такъан-тукъан зорнен юре башлагъаныны тек бир Осман агъа дегиль, шеэрчикнинъ эалиси де абайламай къалды. Буны оларгъа он дёрдюнджи йылнынъ августында патлагъан афат хатырлатты. Бакъсалар, япон дженкинден алгъан яраларыны даа савултамагъан адамларны да, бир къач йыл эвельси ашыкъ ойнап юрген балаларны да падиша бабай кене къасапкъа айдай. Дженк чыкъкъан! Бу дженклер падишаларнынъ бурнундан чыкъкъайды.

Шеэр тынып-тынчыкъып къалды. Акъшамлары бу тынчлыкъны ашагъы маалледе Османларнынъ дамы устюнден эшитильгек йыр давушы боза. Мазун-мазун айтылгъан йыр бунарлы кокке котериле, азбарларгъа, эвлерге кире, юреклерни инълете.

Эсма апте йырлай. Эвлятсыз, акъайсыз къалгъан анайлар, топ-топ олуп, оны динълейлер. Динълей ве агълайлар.

Эсма, бир йырчыкъ даа айт, дердимизни савуштыр...

Эсманынъ баари тез кечти. Баарь гуллери киби ачылдым-яраштым дегендже, зилифлерине чал тюшти, бенъзи солду, козьлери сёнюкти, бир локъма отьмек пешинден чапмакътан бели букюльди. Омюр дегенлери биревлери ичюн тегиз ёл, дигерлерине тикенли сарп байыр экен. Кучюнъ етсе, тырмаша бер.

Оны чокъ айттырттылар. Бу басыкъ эвчикке та узакь шеэрлерден къудалар келип кеттилер. Джиезлик багъ-багъча, янъы мекян ишандырдылар. Келинге берги оларакъ, Османны да бакъаджакъларыны айттылар.

Эсма «ёкъ» демектен къайтмады, талийи хор къардашыны эль къолунда хорлатмакъ истемеди. Истемеди амма, гульнинъ омюри аз ола экен, айт-уйт дегендже, чагъы кечти, отузнен къыркъ арасында къартайып къалды. Бусы да бир тарафта турсун, къартайдыкъча къардашыны кечиндирмек зор олду.

Эвеллери барлыларнынъ къасмагъыны юва, баласыны бакъа, багъ отай, тютюн къыра, япракъ тизе, деметлей , япмагъан иши къалмай, лякин акъшамлары къолтугъына мытлакъ бир шейлер къыстырып келе эди. Бакъламы, нохутмы, къабакъмы, ёгъуртмы, не де олса, булар аш дегильми? Аш амма, Эсма аптенинъ билеклеринде кучь-меджалы къалмады, энди иш япамай. Я иш япмасанъ, кучюнъни сатмасанъ, санъа озь ниметини ким берир!

Кене яхшы бекленильмеген бир тесадюф кечинишке ёл ачты. Куньлернинъ биринде бу дам эвчикке Сулейман аджынынъ къызы – Къуртвелининъ къадыны Гульшен шерфе сюрип кельди. Эльбет, даа ич бир вакъыт къапысындан атламагъан эвге, сормадан-сокъмадан, думп этти де, кире къойды. Аджеба оны мында къайсы бир шейтан сюйреп кетирди?

Бу меселе бирер фильджан къаве ичильген сонъ анълашылды. Акъкъы не керек, къавени де, бир къач топар шекерни де Гульшен озю кетирди.

– Акъыз, Эсма, солдатлыкътаки акъайыма къаве тельбесинде бир фал бакъчы!

– Вай, Гульшен шерфе, фал бакъмагъа бильмейим де...

– Озюнъ бильмесенъ, тельбени Османгъа косьтер, о биледир. Хаберни акъшам устю келип алырым. Мукъайт ол, хайырлысы олсун...

Эсма къайта-къайта къаве тельбесине бакъса да, онда Гульшеннинъ Къуртвелисини коремеди. Амма анавы чингене Гульджиан къартий эр шейни коре, дейлер, тылсымы бар экен. Худжур шей, бу бай къызы Гульджиангъа бармай, онъа кельгени не экен?

Не оладжакъ, Гульшен Османны джынлы сая, джынлылар исе эр шейни бильмек кереклер. Къурназ Гульшен де Эсма аркъалы Османдан Къуртвелининъ талийини биледжек олду.

Эзан окъулды – акъшам олду. Кьолтугъына балабан бир татар маясы къыстырып Гульшен кельди. Эвнинъ ичи шу саат къара зере ве тазе отьмек къокъусына толды. Оны татлы согъаннен чинеп ашайсынъ!.. Фал ичюн кетиргендир. Хабер алмаса, ольдюрсенъ де къалдырмаз. Осман кене ач къалыр...

– Сонъ, Эсма, хайырлыгъамы?

– Хайырлыгъа,– деди Эсма джиддий бир тавурнен.– Акъайынъ тезден босагъанъдан атлап эвге киреджек.

– Тилинъе бал, Эсмачыгъым. Акъайым сагъ-селямет къайтса, бир чувал чиберек уным санъа ушюр-зекятым олсун. Насыл, яраланмагъанмы?

– Сагъ аякътан акъсай...

Дюньяда худжур шейлер ола. Ола амма, бу кересинде худжурындан да худжуры олду: фалнынъ алтынджы куню, экинди мааллеринде, къолтугъында богъдайтюс шинелини салындырып, Къуртвели эфенди акъсай-акъсай эвине келип кирди.

Адалгъан чиберек унымы? Тапсанъ ал! Ногъайнынъ адагъы киби, эртеси куню Гульшен унны, Къуртвели де акъсагъаныны унутты. Джебинде беяз билети олгъан сонъ, акъсап юрмеге не аджет! Билетни парагъа алды, дейлер. Къайнатанъ Сулейман аджы олса, билет дегиль, генералны да сатын алырсынъ, дюньялар ойле. Лякин ойлесини ташлап, Эсмагъа келейик. Шу фалдан сонъ Эсманынъ ады тиллерде дестан, агъызларда сакъыз, эвчиги де тул къадынларнынъ Меккеси олду. Топ-топ олуп келелер, тельбеде, бакълада, картада фал бакътыралар. Юфкъа юрекли Эсма олардан ич бирининъ джаныны агъыртмай, эписине яхшылыкъ ёрай.

Керчек, онынъ бир зенааты даа бар: дженазелерде такъмакълай. Джесетсиз, мевтасыз дженазелерде. Узакъ диярлардан къара мектюп алгъан анайлар къолум-къомшуларны топлап, Эсманы такъмакълатып, ят эллерде къурбан кеткен огъулларыны, акъайларыны анъып, мында агълайлар.

Эсма козьяшларына богъулып ичин-ичин агълай. Дерсинъ, ичине атеш тюшкен, юреги алевленген, багъыры ярылгъан. Агълагъанда эм олюни, эм де озь къардашынынъ къара талийини хатырлай. Агълар я! Дюньяда бирден-бир къардашы аля бугунь эв къарчыгъасындаки джампий таш устюнде отура, балтасыны беклей. Ярыкъ дюнья онъа къаранлыкъ олду.

– Осман агъа, тап бу къадар ташны не япаджакъсынъ?– дей балалар.

– Таш деген шей де ипрана. Я бир кунь ола орталыкътан таш битсе, балтамны ненен къайрарым?..

Къуртвели эфенди демирджи Сеттар устагъа эки агъызлы бир балта яптырып, онъа озю къолунен сап кечирип, хайырым олсун деп, огълу Сейдаметнен Осман агъагъа ёллады. Бу балтаны Къуртвели дженкте олгъанда адагъан ве сагъ-селямет къайтып кельсем шу бичарени дюнья къуванчына къавуштырырым деген эди.

– Осман агъа, бу балта сизге бабамнынъ хайырыдыр,– деди Сейдамет.

Осман агъа башыны биле котермеди.

– Хайыргъа кунюм къалмады...

– Алынъыз шуны!– деп зорлады Сейдамет.– Нафиле шу озенбашлыны беклеменъиз, энди онынъ кемиклери де чюрюгендир, дейлер.

– Ялан айта, мельунлар, чюрюген дегенлернинъ озьлери чюрюсинлер, эмджем даа бириси кунь келип кетти. Балта япмакъ къолай шейми? Демирни дёге-дёге заваллынынъ эси кеткендир...

Кель заман – кет заман, эвнинъ огюндеки тар сокъачыкъ Осман агъанынъ ташларынен кесильди, джемааткъа кечит къалмады. Низам-тертип севген шеэр головасы Оппа Усеин урядникнен бир къач адам ёллап, ёлны ачтыраджакъ олду. Олду амма, адамлар ерге узангъан арада, Осман агъа балабан бир ташны къапкъач этип аякъкъа атылып турды да урядникке онъайтлап фырландырды. Валлаи, тийген олса урядникнинъ башыны чиль-парча этер эди.

Адамлар геджеси кельдилер. Сокъакъны къапаткъан ташларны шу ердеки дереге аттылар. Эртеси куню сабасы Осман агъа буны эслемеди, чюнки балтасындан ве эмджесинден башкъа акъылында ич бир шей турмай эди.

Шеэрнинъ омюри бельки шай да эмиш-демишнен, агълав-сызлавнен, олюм-догъувнен, эвленюв-айрылувнен, патта-сатта ола тургъан къавгъа-котекнен кечер эди. Лякин, он единджи йылнынъ февралинде шеэрни узакъ Петрограддан кельген мутешем бир хабер уянтты: анда инкъиляб чыкъкъан. Николайны тахттан авдаргъанлар, дженк биткен... битеджек экен!

Шу куню сабасы ялы мейданлыгъы адамгъа толуп ташты. Къуртвели эфенди де, кемер башлы таягъына сюйкенип юрген Сулейман аджы да кокюслерине къызыл бант такъып кельдилер.

Нуткъ айтылды. Минберге чыкъкъан Къуртвели эфенди падишаны ойле бир сёгди ки (бакъ сен онъа!), бу сёгюштен Сулейман аджынынъ сыртында къырмыскъалар чапышкъан киби олду.

Нуткълар биткен сонъ, Къуртвели эфендини, негедир, баш сайладылар. Тюкянджы Къуртвели «агъа» олду. Бу агъалыкътан юреги ат башыдай къабарды. Эвге къайтаяткъанда, къуванчы уфачыкъ кокрегинде сыгъмагъанындан, ёл устю токъталып, бу къуванчнынъ бир парчасыны Осман агъагъа береджек олду.

– Оля, Осман, хаберинъ бармы, Николашканы тахттан учурдыкъ! Анълайсынъмы, Николайны дейим.

– Я о кимдир?

– Ха-ха-ха! Бильмейсинъми! Падиша эди, джинабет.

– Падиша? Я падиша дегени недир?

Къуртвели ачувланды.

– Сакъалынъ къурсагъынъа тюшсе де, даа бала экенсинъ...

Эльбет де баладыр. Онынъ акъылы-кираз тереги тюбюнде кесильди. Арткъа къайта, огге кетмей. Дюнья десенъ, шу февраль кунюнден сонъ озь кочери этрафында ойле бир тез айланып башлады ки, орталыкъта не олуп кечкенине Сулейман аджы да акъыл кестиремеди. Буны сонъундан анълады. Анълагъан сонъ, огълуны гонъюлли яздырды, янъы укюметни къорчаламагъа ёллады.

Я джарлылар? Олар агъыз ачып къалдылар, чюнки айтылгъан сёзлер акъкъа чыкъмады, дженк токътамады, шеэр шекерсиз, керосинсиз, отьмексиз къалды. Къара къавени энди армут къурусынен ичелер, геджелери къандиль якъалар, богъдайгъа арпа къаталар. Къуртвели эфендининъ токянында фиятлар сырыкъ бою узанды. Тиллер де узанды. Дженк битмели, адамлар эвлерине къайтмалы, аджынынъ топракълары факъырларгъа берильмели дейлер.

Дюнья эп айланды. Арасы секиз-докъуз ай кечкен сонъ, бир инкъиляб даа чыкъты. Лякин бу кересинде Сулейман аджы къызыл бант такъмады, эвинден чыкъмады, ялы мейданлыгъына киевини ёллады. Къуртвели эфенди кене нуткъ айтты, эвельки укюметни ойле бир сёгдю ки... Сёгдю амма, бу кересинде онъа эльчырпмадылар, оны баш сайламадылар, «аджынынъ къуйругъы», деп къычырдылар.

Къуйрукъмы? Къуртвели эфенди шу куню акъшамы къадыныны айырып, бу къуйрукъны тамырындан кесип атты. Сонъ, бояджы Рустемни чагъыртып, тюкянына янъы ад яздырды: «Аркъадаш ширкети». Яздырды амма бираз ашыкъкъан, шунынъ ичюн де бу ишке шейтан къарышкъан: акимиет текрар денъишти, шеэрге акълар кельдилер. Акълар кетти, кене большевиклер кельдилер. Бир даа бакъсалар не корьсинлер, ур патласын чалгъы чалдырып, анавы къопайчора немселер сюрюп кельдилер. Бундан сонъ шеэрнинъ башына даа нелер кельгенини сиз сораманъыз да, биз айтмайыкъ. Махносы да, Орловлысы да ёл устю шеэрге далып, асып-кесип, тинтип-тонап кеттилер. Бу да етмегени киби, денъизде инглиз ве франсыз пароходлары пейда олдулар. Матросларнынъ джанлары сыкьылгъанда пат-пат ата да, Чатырдагъны атешке туталар, бала-чагъаны къоркъузалар.

Халкъ янъы йырлар уйдурды. Гъарип аналар акъ айдут ве кельмешеклер тарафындан асылгъан, кесильген, атылгъан огъулларыны янъы сёзлернен йырлайлар. Иырлай да, джылайлар.

Къуртвели йырламай, иш япа. Акимиет денъишкен сайын, онынъ да ады денъише: я «эфенди», я да «аркъадаш» ола, Гульшенни я айыра, я да къайтарып ала. Адети ойле: заман онъа уймаса, озю замангъа уя. Тек бир Эскендер денъишмеди: акъларнен кете, акъларнен келе.

Лякин шу къыямет куньлеринде акълар да, кельмешеклер де чул туттурмадылар, ахыр сонъу большевиклер енъдилер. Эй-ей, пельван адамлар экен бу большевиклер: Врангель офицерлерини айдаштырды – айдаштырдылар да, айдаштырмагъа ер къалмагъан сонъ, денъизге котерип аттылар. Бундан сонъ шеэр халкъы алты ай хамси – балыкъ ашамады, офицер сасый экен.

Керчек, сонъки келишинде Эскендер шеэрде къалды, къачмады. Бельки къачар эди, лякин бабасынынъ багъ-багъчаларыны, учь къатлы сарайларыны насыл котерип кетсин? Къолай шейми бу?

Къолаймы-дегильми, огълуны кочер дёнди, дюнья да айланды. Аджы баба ай-ой десе де, топракъларыны топракъсызларгьа, сарайларыны эвсизлерге алып бердилер, озюни де, аджы ананен берабер, узакъ диярларгъа сюрдилер.

Эсмаларгъа да пай тюшти, бабалары ольген сонъ аджыгъа кечкен багъларыны къайтардылар. Амма ондан не файда, оны ким ишлейджек?

Аз къалды Эскендер де бабасынынъ дарысына огърайджакъ эди, лякин дагъгъа къачты, акъ айдутларгъа къошулды, бабасынынъ топракъларыны къайтараджакъ олду. Лякин кучю етмеди. Тикташ денильген байырда демирджи Сеттарнынъ къуршуны оны ерге серди. Шу ерден боюна коре топракъ алды.

Орталыкъ текмиль тынчлашты. Шимди эр кес озь ишинен огъраша. Я инсангъа даа не керек?

Денъиз ялысындан кельген анавы акъ сакъал къартны коресизми? Заваллы дёрт букюльген, башы ерге тиеджек зорнен юре. Зорнен юрсе де, эр кунь ялыгъа бара, таш ташый. Пиляки таш. Эвеллери къучакънен ташый эди, шимди кучю бир данеге ете. Сонъ кене анавы ялпакъ таш устюне отура да, эмджеси кетиреджек балтаны беклей.

Шеэрчикте колхоз къурдылар. Ады «Ленин ёлу»дыр. Бу колхознынъ азалары Эсма къартанайнен Осман къартбабайнынъ нефакъасыны озь боюнларына алдылар. Аш-сувдан замет чектирмейлер. Пионерлер де четте къалмадылар: Къуртвели къартнынъ торуны – Сейдаметнинъ къызы Айшечикнинъ джетекчилигиндеки учь къыз баланен эки огъул бала мектептен сонъ эр кунь Эсма къартийге келип, онынъ ал-эвалыны сорайлар, эвини сипирелер, сувуны кетирелер, чамашырыны ювалар, агъачыны кеселер.

...Яз куню эди. Къопай кунеш мавы коктен парылдап кульсе де, хайырсыз бир кунь эди. Хайырсызлыгъы Осман къартбабайнынъ янына келип отургъан таз башлы, акъ сакъаллы, кенъ омузлы, ири мучели оламан къарттан башлады. Къуруп къалгъан азаматлы бир кутюкни анъдыргъан бу къарт ерге чёкюп отургъанынен, белине япышты, ич чекип охулдады, кокюс ярып оксюрди.

Осман къартбабай оны эслемеди. Эслесе де танымаз эди, чюнки хаял дюньясында пайнозю яшай эди.

Ири мучели къарт бир къач тыныш нефес алып, озюне кельген сонъ, башыны котерди, оюкъларына баткъан быланыкъ козьлерини Осман къартбабайгъа догърултты. Богъазындан къопып-къопып чыкъкъан къарыкъ давушнен сёйленди.

– Акъкъынъны элял эт!.. Эй, Осман, санъа дейим, акъкъынъны элял эт!.. Бу дюньяда гунях ишледим... агъыр гунях... Бу гуняхлар башымдан басалар, котерип оламайым... Ярдымгъа кель, гуняхтан арынайым... Азраиль башым уджундадыр, джанымны аладжакъ, баре гуняхым фани дюньяда къалсын, къабириме темиз кирейим... Айт, айт къардашым, «элял олсун» десенъ битеджек кетеджек...

Онынъ тек бир чырышы къалгъан узун суекли титрек эллери Осман къартбабайгъа узандылар, козьлери ондан имдат бекледилер. Лякин Осман къартбабай индемеди.

Къарт элини учкъурлы штанынынъ джебине сокъты. Ондан бир авуч алтын чыкъарды.

– Ал, Сулейман аджынынъ тюсидир,– деп, Осман къартбабайнынъ огюне бир къач дукат, талер ве нусфие ташлады.– Энди айт, акъкъынъ элял олсун, де!.. Кене индемейсинъми? Бу къарт башымнен манъа тёвбе чектирмек, гуняхларымны айттырмакъ истейсинъми? Дели деселер де, залым экенсинъ... Айтайым... Раметли бабанъ эджельсиз ольдю... Дервиза къошусында аткъа къапкъанны мен къойдым... Аджы къойдуртты... Багьынъызны алмакъ истеди... Ананъызны мезарлыкъта мен къоркъуздым. Акъ чаршаф орьтюнип, мевта олуп къоркъуздым. Яш эди, шакъа этеджек олдум... Къоркъудан ольдю...

Осман къартбабай тепренгендай олды. Яваш-яваш башы котерильди, дудакълары тельгенди, джансыз козьлерине нур кельди.

– Гуняхкярым, къардашым... Хатырлайдырсынъ... Кираз тереги... Къара кираз... Шейтан шерине огърадым... Санъа тийген бу элим агъач олуп къуругъайды. Багъышла, кьардашым...

Къарт абдырады. Осман къартбабай юмрукъларыны сыкъып, аякъкъа турмакъта эди. Къарт да турды. Козьлери бири-бирине чатышты. Осман къартбабайнынъ козьлери йылдырымдай чакъты, кевдеси баштан-аякъ сарсылды. Заваллы элли йылдан сонъ биринджи кере хаял юкъусындан айынды...

Оны юкълаткъан да, шимди уяткъан да Бугъакотерен олды. Эльбет, онынъ къаршысындаки таз баш къарт Бугъакотерен эди.

– Айт, айт!– деп зорлады о,– «Акъкъым санъа элял олсун», деп айт,

– Э-э-э..

Осман къартбабайнынъ ичи-багъыры гъырылдагъан киби олду. Козьлеринден чыбыр-чыбыр козьяш акъты. Зорланды, ынъранды, лякин ич бир шей айтамады.

– Айт, айт, озюнъ де ебереятырсынъ... Тез айт, «акъкъым санъа...»

Онынъ суекли панджалары Осман къартбабайнынъ богъазына япыштылар, кельпеден киби сыкъылдылар.

– Айт, айт!..

Осман къартбабай сонъки кере башыны кокке котерип, йылдызларгъа бакъты. Олар чапышкъан киби корюндилер.

– Айт...

Козьлери акъайгъан, нефеси тыйылгъан Осман къартбабай ич бир шей айтмады. Бугъакотереннинъ къолу онынъ богъазыны бошагъанынен, сырт устюне авдарылып йыкъылды. Ольдю заваллы...

Эсма къартийми? Къардашындан сонъ о да чокъ яшамады. Акъшамлардан биринде акъ сачлы башыны ястыкъкъа къойып, «бисмилля» дегендже, козьлери озьлюгинден юмулып къалды. Юкъугъа далды. Эбедий юкъугъа....