– Osman! Osman! – dep bağırıştı balalar.

Daa şimdi deñizge dalğanda Osman da olarnen edi. Qavil etip daldılar, anavı qayağace suv astından yaldaycaq ediler. Amma, bundan soñ Osmannıñ tüsü-eseri körünmedi.

– Os-man-n!..

Balalar kerçekten telâşlandılar .

– Onı suvanası alıp qaçqandır,– dedi yanıqbet Qurtveli.– Seytablanen de öyle olğan edi.

– Seytabla boğuldı.

– Ayttıñmı sen! Boğulğan adam geceleri deñizden çıqıp, "anay, anay" dep bağırırmı?

– Eşittiñmi?

– Eşitkenler bar...

Ortalıqnı yaz çillesiniñ üylenen ekindi arasındaki tınçlığı basqan edi. Deñiz bayılıp-cayılıp qalğan. Dersiñ yuqlay. Lâkin şay olsa da...

– Eşitesizmi?– dedi keskin qulaq Qurtveli közlerini kerip.– Eşitesizmi?..

– Anay... Anay...

Balalar seskendiler.

– Seytabla olsa kerek...

– Belki Osmandır... Onıñ sesine oşay... Suvanası uzun saçlı, adam başlı bir balıq eken. Balalarnı izlep yüre deyler.

– Aysa qaçtıq!

Balalar ziv-çuv olup yol tarafqa qaçqanda, deñizdeki qayanıñ artından Osmannıñ quvurçıq saçlı başı körüldi.

– Ey-ey-ey! Toqtañız, toqtañız qorqaqlar!

Osman on – on eki yaşlarında ğayet sağlam, çımrı ve atik bir bala edi. Tabiat oña kök yüzü kibi mavı közler, aydan aydın, gülden güzel çere ve yaş fidanlarnıñ ter-tegiz endamını endamını bağışlağan. Bağışlağan amma, bunıñ qarşılığına taliyini ıncıtqan. Daa beşikte ekeç, babası qoşuda attan yıqılıp ölgen. Atnıñ tuyağından qapqan tapqanlar... Anası deseñ, bundan beş yıl evelsi keçindi. Onıñ ölümi de sır olup qaldı: qıdırlez künü aqayınıñ qabirine susam çeçegi saçmağa ketken edi, ondan onıñ cesedini ketirdiler.

Osmanğa ana-babasından basıq bir dam evçik qaldı. Onda aptesi Esmanen yaşaylar. Kerçek, Suleyman acınıñ bağınen qoradaş beş yüz kütüklik bağları da bar edi, amma, onı merum anaları sağ olğanda acı babağa sattı.

...Osman bir daa suvğa baş urdı ve suv tübünden yaldap, yalığa kelip çıqtı. Qırq yamavlı toquma ştanını, çilterli keten kölmegini kiyip, yol yağasında pısıp turğan arqadaşlarına qoşuldı.

– Çamborlazğa keteyikmi?

– Qayda?

– Kirazlıqqa!

Kiraz degende balalarnıñ ağızından silekiyleri aqtı. Elbet de keterler! Lâkin mınavı Yanıqbet Qurtveli barmı, mod bir şey kibi, er yerge sümürükli burnunı soqa. Kene somurdandı:

– Keteyik amma, Buğakoterenden korqmaysızmı? Alla saqlasın, körecek olsa, canımıznı ağızımızdan çekip alır.

Buğa köteren Suleyman acınıñ kayası edi.

– Biz hırsızlıqqa ketmeymiz, çamborlazğa ketemiz, cıyılğan tereklerden çöpleycekmiz,– dedi Osman.

Dedi amma, Buğakoterenniñ qalın kütükke oşağan kevdesi, dabla beti, qan basqan oppa közleri bütün yol közleri ögünde turdılar. Tap qaytacağı keldi. Belki qaytır da edi, lâkin bugün saba evden çıqqanda aptesine kiraz işandırdı. Zavallı Esma evde aç-zelin hasta yata.

Bundan bir qaç kün evelsi Özenbaştan Osmannıñ emcesi kelip ketti. Demirci eken. Bir daa kelgende Osmanğa ufaq bir balta yapıp ketirecek oldı. Eki ağızlı balta! Öylesi Suleyman acıda da yoq. Osman onıñnen dağğa qatnaycaq, yük-yuk ağaç taşıycaq, qolum-qomşuğa aşqa deñişecek... Alla Taalâ azretleri insanlarnı kısmetlerinen yarata. Olarnıñ qısmetleri baltadan eken. Tezden bu qısmet evlerine kelip kirecek...

Balalar şeñ-şeramet olup, başta köpürden, soñ, mezarlıqtan, daa soñ, vaquf toprağından keçip, bağçalarğa doğru çamborlazğa kettiler.

Olar şeerde yaşaylar. Ne içündir bilmem, yedi-sekiz yüz qorantalıq bu köyge şeer degenler. Adı da dangalaqça. Belki eki camisi, bir kilsesi, bir sinagogası, üç de qavesi olğanı içündir? Yalı boyu yelemliginde, bağçalar içinde, eki – üç qatlı saraylar da bar. Yaz ayları olarğa tap Orasiyeden graflar, knâzlar köçüp keleler. Bütün sulâlelerini artlarına çıbırtıp keleler . Cepleri sumelegen dvorânlarğa ise, Suleyman acı yardım ete: pansionınen üç qatlı eki evini olarğa kirağa bere. Özü dam evde yaşay.

Şeer tek yaz ayları canlana. Deñiz yalısı badyege oşağan şlâpalarğa, al-santıraç zontiklerge tolup qala. Köylüler olarğa erte sebzelerini, meyvalarını, yüzümlerini, avanda doğralğan tütünlerini satmağa, üst-başlarına urba almağa aşıqalar. Qışta deseñ, şeer tınıp qalğanda, deñiz qutura.

...Balalar kirazlıqqa barıp çıqtılar. Tiken qoradan başta Osman atladı. Eñ soñunda, Qurtveli cesaretlendi.

– Olâ-lâ,– dedi o,– kiraznıñ özü degil, tüsi de qalmağan. Amin!

Em kerçekten de, bundan bir afta evelsi ziynetli aqtotay qızlar kibi allı-qızıllı ve qara moyuncaqlarğa bezengen qısqasap, al yanaq, közqara kiraz terekleri ilvanlarını coyıp, tek bir yeşil tonlarına bürünip qalğanlar.

Yazıq!.. Çoq yazıq! Pahıl kibi anavı añqav küneş de soñki şavlelerini caydırıp, Çatırdağğa batayım dep tura. Ayt-uyt etkence, qaranlıq basar.

Osmannıñ moñlu mavı közleri terek-terekten dolandılar. Niayet, balaban, bir terekniñ tacına tiklenip qaldılar.

– Olâ, Qurtveli,– dedi o quvançnen,– qarğaday qarıldap, tek yamanğa yorama. Mınavı közüqaranıñ töpesine bir baqçı!

Qara kiraz bu bağçanıñ eñ qart, eñ yüksek teregi edi. Onıñ salmaqlı dallarınıñ uclarındaki top-top qara kirazlar, küneş nurlarında parıldap, balalarnı özlerine çağırmaqta ediler.

Terekke başta Osman çıqtı. Pıtaqlar arasından yılan kibi suvurılıp, da degende onıñ dinka töpesine barıp yetti. Osmannıñ artından başqaları da tırmaştılar. Yerde Yanıqbet Qurtveli bir özü qaldı, terekke çıqmağa boyu da, küçü de, cesareti de yetmedi.

Osman ince dallar üstünde qanat kibi telgenip, başta kiyiz qalpağını toldurdı, soñ qoynuna qoya başladı. Endi qoynu da toldu degende, terek tübünden Qurtveliniñ telâşlı davuşı yañğıradı.

– Kele! Kele... Buğa köteren kele!..

Balalar dallardan aşağı fırlanıp, babam seni, tapsañ al, qaçıp kettiler.

Osman qaçmadı. Ne içün qaçsın?

– Qana ögüme kel, aydut oğlu aydut! – dep cekirdi oña Buğa köteren.

– Aydut sen özüñsiñ,– dedi Osman. – Babam yol basmadı, adam öldürmedi, men de iç kimseniñ malına el tiysetmedim.

– Ya qalpağıñdaki nedir?

– Çamborlaz…

– Çamborlazmı? Aysa, mına saña çamborlaz içün… mına saña aydutlığım içün...

Buğa köterenniñ pudluq yumruğı ardı-sıra Osmannıñ caqına, samayına, başına tüşti. Balanıñ ağızından-burunundan qan taştı. Qafasında nedir barot metisi kibi patladı, kilse çañları kibi yañğıradı. Lâkin, yıqılmadı, yerinden teprenmedi, qatıp qaldı. Terekler de, uzaqtaki Çatırdağ da, yer ve kök de baş-ayaq aylandılar. Lâkin, onı belgisiz bir quvet ayaq üstünde tuttı. Közleri de yumulmadı, lâkin olarda cansızlıq, cam suvuqlığı peyda oldu.

Buğakoteren qanlı avuçını ştanına sürtüp, tors kayaday qatıp turğan balağa baqtı. Baqtıqça, yüregi telâşlandı. İster-istemez bir qaç adım keri çekildi. "Cinasir bala, ayaq üstünde öldümi ne maraz", dep eleslendi.

Küneş, niayet, Çatırdağ artına avdarıldı. Qara qarğa ortalıqqa qanat kerdi. Qaranlıqlaştı...

Şu aqşam Osmannı arqadaşları cetip ketirdiler. O söylenmedi, ses-soluq çıqarmadı, cansız bir eşya kibi adımladı. Belki evlerini de tapmaz edi.

– Osman, bu siziñ evdir,– dedi arqadaşları ve onı azbar qapıdan içeri kirsettiler.

...O kün-bu kün aradan aman-aman üç ay keçti. Bugün Osman birinci kere azbarğa çıqıp, evleriniñ karçığasındaki yalpaq taş üstüne oturdı. Beñizi soluq, bedeni salpı, közleri areketsiz ediler.

Birer-ekişer dostları toplanıp keldiler, onı çelik oyunına çağırdılar. Osman olarnı tanımadı, aytkanlarını añlamadı. Yerge qadalğan közlerini kötermedi, öz başına söylendi:

– Bugün Özenbaştan emcem. kelecek, balta ketirecek. Qısmetimiz baltadan eken...

Ertesi künü Osman bir özü yalığa ketti, ondan bir quçaq taş ketirdi.

Kene dostları toplanıp keldiler.

– Osman, bu taşlarnı ne yapacañ?

– Olarnen balta qayraycam.

– Baltañ qayda?

– Bugün Özenbaştan emcem kelecek, balta ketirscek. Qısmetimiz baltadan eken...

Ertesi künü Osman bir özü yalığa ketti, ondan bir quçaq pilâki taş ketirdi.

Kene dostları toplanıp keldiler.

- Osman, bu taşlarnı ne yapacañ?

- Olarnen balta qayraycam.

- Baltañ qayda?

– Bugün Özenbaştan emcem kelecek, balta ketirscek. Qısmetimiz baltadan eken...

Tizilip qoyılğan pilâki taş obası kün sayın yükseldi. Çoqqa barmadan onıñ yanında ekinci bir oba – konserva qutuları peyda oldılar.

– Osman, bu qutularnı ne yapacañ?

– Olarğa suv qoyacam, suvda taş sılatacam, sılaq taşnen balta qayraycam.

– Ya baltañ qayda?

– Bugün Özenbaştan emcem kelecek...

Dert-dertni, belâ da belânı qozğay eken. Ocağı söngen bu evde, Esma qız ayaqqa turdım, degende, qardaşı qorqunç bir dertke oğradı. Zavallı qız soñki çul-çuburlarını satıp, kadâsına fal açtırttı, ırım töktürtti, dua oquttı. Lâkin, iç bir şey fayda bermedi, aqılı keri qaytmadı. Bahıtsız Osman bu dünyadan keçse de, o bir dünyağa yetmedi, yarı yolda qaldı. Ep bekledi. Yoq, ölümni degil, baltasını bekledi.

"Öksüz ölmez, örselenir , künü kelir altın tastan suv içer", dep aytalar. İçermi eken?...

O kün-bu kün Osman vaqıtnıñ esabını qaçırdı. Mıyıqları siyarğanını, saqalı uzanğanını, dal fidan boylu bir yigit olğanını duymay qaldı. Ep balalığında yaşadı.

Aqranları deseñ mına saña deliqanlı yigitler oldular. Birevleri caylâvğa ketti, qoyun baqtı, çoban oldı, ekinci birleri topraq sürdi, tütün saçtı, bostan ekti, bağ-bağça asradı, bazı birleri at aldı, arabacı oldu. Canım, dünyada zenaat azmı ya? Anavı yanıqbet Qurtveli deseñ, aqça topladı tükân açtı.

Yaşlar gençlik sefasını da sürdiler. Qoşularda at çaptılar, dervizalarda bel tutuştılar, küç ölçeştiler, toylarda aqaylıqlarını kösterdiler, cıyınlarda özlerine totay seçtiler. Lâkin... Mınavı "lâkin" degen söz olmasa eken, çünki pek çoq oğursuzlıqlar ondan soñ başlay. Lâkinimiz şu ki, Osmannıñ aqranları devran çağlarına yetip, ana-mına evli-barqlı olduq degende, pat etip anavı yapon cenki çıqtı. Cenk çıqtı degence, padişa babay dellâl bağırttı, shod yaptırdı, yaşlarnı ana-babalarından, sevgen qızlarından ayırıp, yedi derya artına qanlı cenkke aydadı. Anda ölgenler de bar, deyler. Anaylar matem tutalar, aqşamları közyaş çıbırtıp , "Port-Artur"nı yırlaylar.

Şeerde, batlıq olup, Osmannıñ aqrandaşlarından tek bir yanıqbet Qurtveli qaldı. Boyu pek alçaq eken, asker almağanlar. Başqa türlü aytqanlar da bar: Suleyman acınıñ oğluna qoşulıp zabitlerden beyaz bilet satın aldı deyler. Öylemi-degilmi, lâkin Qurtveli askerge lâyıqsız tanılğanına asla da yanmadı. "Men de ketsem, mında qalğan qartlarnıñ qaydini kim çeker? – dedi. – Qorqmañız, iç kimseni tuzsuz, kerosinsiz qaldırmam. Tek parañız olsun".

Canbaz erif eken bu Yanıqbet Qurtveli. Zamannıñ adam qıtlığı fursatından faydalandı da, çalğı-çaganalı balaban toy yaptırıp, sarı saçlı başını Suleyman acınıñ qızı Gülşennen bir yastıqqa qoydı. Bundan soñ, "yanıqbet" degenlerge mal satmadı, adı-yolu Qurtali oğlu Qurtveli efendi oldu.

Zemanesine köre kemanesi, deyler. Anavı lağap degen şey Qurtveliden alındı da, Osmanğa taqıldı: adına "cınlı" sözü qoşuldı, "Cınlı Osman" oldu. Cınlı olğan soñ, bir şeyler yapadır ebet. Aytqanlarına köre, geceleri mezarlıqta yüre, ölülernen cıyın tuta, qoran tepe, Buğakoterenniñ evi aldında ayğa baqıp uluy, añlaşılmağan bir tilde oña lânetler oquy eken. İtimal , deñiz yanar, degenler, belki öyledir. Lâkin şusı kerçek ki, o kün-bu kün Buğakoteren bir daa Osmanlarnıñ evi ögünden keçmedi. Osmandan qaçıp-gizlenip yurdi. Lâkin qurtulamadı. Saçı-saqalı bir yerge qarışqan, közleri cansız camday parıldağan Osman geceleri onıñ tüşüne kele, uzun tırnaqlı avuçlarınen boğazına yapışa, boğa, ondan öz babasını, anasını soray. Buğakoterenniñ nefesi tutula, qan-terge pişe, töşeginden yayğara qoparıp tura. Baqsa, kimse yoq.

Suleyman acınıñ kayası yavaş-yavaş raqığa tatındı. Sarhoş yatqanda onı iç kimse raatsızlamay. Raatsızlamay amma, er bir tayaqnıñ eki başı olğanını aqıldan qaçırdı. Kündüzlerini içkide, aqşamlarını tatlı yuquda keçirgen künlerinden birinde, Suleyman acı onıñ eline üç beşerlik tutturdı da:

– Alğan-alacağıñ bu olsun, pezevenk , evimni aramlama, başımdan def ol!– dep azbardan quvdı.

Zaten Suleyman acı pek müsülman bir adamdır. Osman qazalanğan soñ, sevabım olsun dep, Esmanı öz qaraltısına ev hızmetine aldı. Öksüzler beş – on yıl acınıñ sofra qalımtılarınen keçindiler. Oña da şükürler olsun, toqluq körmeseler de, açlıq çekmediler. Belki kene çekmez ediler, lâkin Esmağa dülberligi keder etti. Bahtsızlığına sebep olup, bir qaç yıl içinde qalem qaşlı, sırma közlü, al yanaqlı, ince belli civan bir qız oldu. Vallai, qoy qadege, köter iç. Onı körüp ah çekkenlerden biri acınıñ oğlu Eskender edi. Lâkin acı onıñ aqılını tez yerine ketirdi: at aranına qapap, oña öyle bir kötek çekti ki, bundan soñ Eskender Esmağa sataşmaq degil, köz qıyığından baqmağa da saqındı.

Eskender duruldı degende, acınıñ özü delirdi, aqılı yerinden teprendi, qanı qaynadı. Em öyle bir qaynadı ki, altmışqa atlağanına baqmadan, sarıqlı başını tekmil coydı. Esma qayda kirse, aq saqal teke de onda peyda oldu. Köz süzdü, ah çekti, eki başlı sözler ayttı, nazlağandan olup, onıñ başını sıypadı, omuzını, sırtını taptadı.

Qız indemedi, bu şeylerni qart adamnıñ ohşavıdır, belledi. Belledi amma, qart kerata ketken sayın tuzunı qaçırdı. Niayet, bıltır yaz, qurban bayramnıñ ekinci künü, acı anaynı ve oğlunı qomşu köyge faetonnen musafirlikke atqarıp, quyu başında çanaq-çölmek yuvğan Esmanı evge çağırdı. Esma bosağadan atlağanınen, acınıñ elleri onıñ beline sarıldılar.

– Acı baba, utanmaysızmı!..

Ötü patlağan qız acınıñ quçağından zornen çıqıp, qapığa buruldı. Lâkin, acı baba endi quturğan edi. Kene Esmağa yapıştı. Onı ev ortasında yıqıp, quraqşığan dudaqlarını qıznıñ al yanağına ketirdi.

Esma olduramadı. Eki elinen qartnıñ saqalına yapışıp, bütün küçünen tartqıçlamağa başladı.

Suleyman acı can alâmetinen qıçırdı. Ya nasıl qıçırmasın, mubarek saqalınıñ yarısı Esmanıñ elinde qaldı da!

Yulqulğan acı aqşam bazarı yuqarı malle qavesine kelip kirdi. Zamparalıqta qabaatlanmaqtan qorqup, saqalına kelgen belânı erte-yarıq özü añlatmaq istedi.

– Acı baba, hayırlı qaza?!

Baq sen, kirgeninen eslediler. Kündüz özü de küzgüge baqtı. Vallai, tıpqı tintilgen horazğa oşay.

– Eyilikke kemlik degenleri mına budır,– dedi Suleyman acı terenden köküs keçirip.– Öksüz qozu baqsañ ağızıñ-burnuñ yağ olur, öksüz bala baqsañ – ağızıñ-burnuñ qan olur, dep nafile aytmağanlar.

– Hayırlısı olsun?!

– Anavı, attan yıqılıp yebergen Seitmuratnıñ qancığı Esma, bugün sandığıma daldı.

– Ay-yay-yay!..

– Qadınım musafirlikte edi. Bir kise altınımnı alğan.

– Vay-vay-vay!.

– Kene yahşı üstüne tüştim. Zornen tutıp aldım.

Aldım amma…

Qavedekiler oña çoq inanmasalar da, köyde başqa bir yañılıq olmağanından, Suleyman acınıñ aytqanlarını şu gecesi qadınlarına yetiştirdiler. Ertesi künü bu haber tillerde tespi oldu. Qabaat, elbet de, Esmada qaldı.

Bu haberni yalıñız Osman eşitmedi. Eşitse de, añlamaz edi. Zaten onıñ cenkten de, cenkten soñki beş senesi inqilâbından da, köydeki emiş-demişlerden de haberi yoq edi. Bütün kün pilâki taş ve teneke qutu cıyıp yüre. Evçikleri dört bir taraftan taş ve totlanğan qutular isarınen sarıldı.

Kimerde Osmannıñ yanına çıplaq bacaq balalar toplanıp keleler.

- Osman ağa! A Osman ağa! Bu taşlarnı ne yapacañ?

– Olarnen balta qayraycam.

– Baltañ qayda?

– Bugün Özenbaştan emcem kelecek...

– Ya onı öldi deyler de?

– Yalan ayta, melunlar, öldi degenlerniñ özleri ölsünler, emcem daa birisi kün kelip ketti...

Vaqıtnıñ vızır-vızır keçkenini, doquz-on kere qışnen yaz, küznen baar almaşqanını, em yerge, em de bir çoq adamlarnıñ başına qırav tüşkenini, qar yağğanını, Suleyman acı ise dört bükülip, kemer baş tayağınen taqan-tuqan zornen yüre başlağanını tek bir Osman ağa degil, şeerçikniñ ealisi de abaylamay qaldı. Bunı olarğa on dördünci yılnıñ avgustında patlağan afat hatırlattı. Baqsalar, yapon cenkinden alğan yaralarını daa savultamağan adamlarnı da, bir qaç yıl evelsi aşıq oynap yürgen balalarnı da padişa babay kene qasapqa ayday. Cenk çıqqan! Bu cenkler padişalarnıñ burnundan çıqqaydı.

Şeer tınıp-tınçıqıp qaldı. Aqşamları bu tınçlıqnı aşağı maallede Osmanlarnıñ damı üstünden eşitilgek yır davuşı boza. Mazun-mazun aytılğan yır bunarlı kökke köterile, azbarlarğa, evlerge kire, yüreklerni iñlete.

Esma apte yırlay. Evlâtsız, aqaysız qalğan anaylar, top-top olup, onı diñleyler. Diñley ve ağlaylar.

Esma, bir yırçıq daa ayt, derdimizni savuştır...

Esmanıñ baari tez keçti. Baar gülleri kibi açıldım-yaraştım degence, ziliflerine çal tüşti, beñzi soldu, közleri sönükti, bir loqma ötmek peşinden çapmaqtan beli büküldi. Ömür degenleri birevleri içün tegiz yol, digerlerine tikenli sarp bayır eken. Küçüñ yetse, tırmaşa ber.

Onı çoq ayttırttılar. Bu basıq evçikke ta uzak şeerlerden qudalar kelip kettiler. Ciyezlik bağ-bağça, yañı mekân işandırdılar. Kelinge bergi olaraq, Osmannı da baqacaqlarını ayttılar.

Esma "yoq" demekten qaytmadı, taliyi hor qardaşını el qolunda horlatmaq istemedi. İstemedi amma, gülniñ ömüri az ola eken, ayt-uyt degence, çağı keçti, otuznen qırq arasında qartayıp qaldı. Busı da bir tarafta tursun, qartaydıqça qardaşını keçindirmek zor oldu.

Evelleri barlılarnıñ qasmağını yuva, balasını baqa, bağ otay, tütün qıra, yapraq tize, demetley , yapmağan işi qalmay, lâkin aqşamları qoltuğına mıtlaq bir şeyler qıstırıp kele edi. Baqlamı, nohutmı, qabaqmı, yoğurtmı, ne de olsa, bular aş degilmi? Aş amma, Esma apteniñ bileklerinde küç-mecalı qalmadı, endi iş yapamay. Ya iş yapmasañ, küçüñni satmasañ, saña öz nimetini kim berir!

Kene yahşı beklenilmegen bir tesadüf keçinişke yol açtı. Künlerniñ birinde bu dam evçikke Suleyman acınıñ qızı – Qurtveliniñ qadını Gülşen şerfe sürip keldi. Elbet, daa iç bir vaqıt qapısından atlamağan evge, sormadan-soqmadan, dump etti de, kire qoydı. Aceba onı mında qaysı bir şeytan süyrep ketirdi?

Bu mesele birer filcan qave içilgen soñ añlaşıldı. Aqqı ne kerek, qaveni de, bir qaç topar şekerni de Gülşen özü ketirdi.

– Aqız, Esma, soldatlıqtaki aqayıma qave telbesinde bir fal baqçı!

– Vay, Gülşen şerfe, fal baqmağa bilmeyim de...

– Özüñ bilmeseñ, telbeni Osmanğa köster, o biledir. Haberni aqşam üstü kelip alırım. Muqayt ol, hayırlısı olsun...

Esma qayta-qayta qave telbesine baqsa da, onda Gülşenniñ Qurtvelisini köremedi. Amma anavı çingene Gülcian qartiy er şeyni köre, deyler, tılsımı bar eken. Hucur şey, bu bay qızı Gülcianğa barmay, oña kelgeni ne eken?

Ne olacaq, Gülşen Osmannı cınlı saya, cınlılar ise er şeyni bilmek kerekler. Qurnaz Gülşen de Esma arqalı Osmandan Qurtveliniñ taliyini bilecek oldu.

Ezan oquldı – aqşam oldu. Koltuğına balaban bir tatar mayası qıstırıp Gülşen keldi. Evniñ içi şu saat qara zere ve taze ötmek qoqusına toldı. Onı tatlı soğannen çinep aşaysıñ!.. Fal içün ketirgendir. Haber almasa, öldürseñ de qaldırmaz. Osman kene aç qalır...

– Soñ, Esma, hayırlığamı?

– Hayırlığa,– dedi Esma ciddiy bir tavurnen.– Aqayıñ tezden bosağañdan atlap evge kirecek.

– Tiliñe bal, Esmaçığım. Aqayım sağ-selâmet qaytsa, bir çuval çiberek unım saña üşür-zekâtım olsun. Nasıl, yaralanmağanmı?

– Sağ ayaqtan aqsay...

Dünyada hucur şeyler ola. Ola amma, bu keresinde hucurından da hucurı oldu: falnıñ altıncı künü, ekindi maallerinde, qoltuğında boğdaytüs şinelini salındırıp, Qurtveli efendi aqsay-aqsay evine kelip kirdi.

Adalğan çiberek unımı? Tapsañ al! Noğaynıñ adağı kibi, ertesi künü Gülşen unnı, Qurtveli de aqsağanını unuttı. Cebinde beyaz bileti olğan soñ, aqsap yürmege ne acet! Biletni parağa aldı, deyler. Qaynatañ Suleyman acı olsa, bilet degil, generalnı da satın alırsıñ, dünyalar öyle. Lâkin öylesini taşlap, Esmağa keleyik. Şu faldan soñ Esmanıñ adı tillerde destan, ağızlarda saqız, evçigi de tul qadınlarnıñ Mekkesi oldu. Top-top olup keleler, telbede, baqlada, kartada fal baqtıralar. Yufqa yürekli Esma olardan iç biriniñ canını ağırtmay, episine yahşılıq yoray.

Kerçek, onıñ bir zenaatı daa bar: cenazelerde taqmaqlay. Cesetsiz, mevtasız cenazelerde. Uzaq diyarlardan qara mektüp alğan anaylar qolum-qomşularnı toplap, Esmanı taqmaqlatıp, yat ellerde qurban ketken oğullarını, aqaylarını añıp, mında ağlaylar.

Esma közyaşlarına boğulıp için-için ağlay. Dersiñ, içine ateş tüşken, yüregi alevlengen, bağırı yarılğan. Ağlağanda em ölüni, em de öz qardaşınıñ qara taliyini hatırlay. Ağlar ya! Dünyada birden-bir qardaşı alâ bugün ev qarçığasındaki campiy taş üstünde otura, baltasını bekley. Yarıq dünya oña qaranlıq oldu.

– Osman ağa, tap bu qadar taşnı ne yapacaqsıñ?– dey balalar.

– Taş degen şey de iprana. Ya bir kün ola ortalıqtan taş bitse, baltamnı nenen qayrarım?..

Qurtveli efendi demirci Settar ustağa eki ağızlı bir balta yaptırıp, oña özü qolunen sap keçirip, hayırım olsun dep, oğlu Seydametnen Osman ağağa yolladı. Bu baltanı Qurtveli cenkte olğanda adağan ve sağ-selâmet qaytıp kelsem şu biçareni dünya quvançına qavuştırırım degen edi.

– Osman ağa, bu balta sizge babamnıñ hayırıdır,– dedi Seydamet.

Osman ağa başını bile kötermedi.

– Hayırğa künüm qalmadı...

– Alıñız şunı!– dep zorladı Seydamet.– Nafile şu özenbaşlını beklemeñiz, endi onıñ kemikleri de çürügendir, deyler.

– Yalan ayta, melunlar, çürügen degenlerniñ özleri çürüsinler, emcem daa birisi kün kelip ketti. Balta yapmaq qolay şeymi? Demirni döge-döge zavallınıñ esi ketkendir...

Kel zaman – ket zaman, evniñ ögündeki tar soqaçıq Osman ağanıñ taşlarınen kesildi, cemaatqa keçit qalmadı. Nizam-tertip sevgen şeer golovası Oppa Üsein urâdniknen bir qaç adam yollap, yolnı açtıracaq oldu. Oldu amma, adamlar yerge uzanğan arada, Osman ağa balaban bir taşnı qapqaç etip ayaqqa atılıp turdı da urâdnikke oñaytlap fırlandırdı. Vallai, tiygen olsa urâdnikniñ başını çil-parça eter edi.

Adamlar gecesi keldiler. Soqaqnı qapatqan taşlarnı şu yerdeki derege attılar. Ertesi künü sabası Osman ağa bunı eslemedi, çünki baltasından ve emcesinden başqa aqılında iç bir şey turmay edi.

Şeerniñ ömüri belki şay da emiş-demişnen, ağlav-sızlavnen, ölüm-doğuvnen, evlenüv-ayrıluvnen, patta-satta ola turğan qavğa-köteknen keçer edi. Lâkin, on yedinci yılnıñ fevralinde şeerni uzaq Petrograddan kelgen müteşem bir haber uyanttı: anda inqilâb çıqqan. Nikolaynı tahttan avdarğanlar, cenk bitken... bitecek eken!

Şu künü sabası yalı meydanlığı adamğa tolup taştı. Qurtveli efendi de, kemer başlı tayağına süykenip yürgen Suleyman acı da köküslerine qızıl bant taqıp keldiler.

Nutq aytıldı. Minberge çıqqan Qurtveli efendi padişanı öyle bir sögdi ki (baq sen oña!), bu sögüşten Suleyman acınıñ sırtında qırmısqalar çapışqan kibi oldu.

Nutqlar bitken soñ, Qurtveli efendini, negedir, baş sayladılar. Tükâncı Qurtveli "ağa" oldu. Bu ağalıqtan yüregi at başıday qabardı. Evge qaytayatqanda, quvançı ufaçıq kökreginde sığmağanından, yol üstü toqtalıp, bu quvançnıñ bir parçasını Osman ağağa berecek oldu.

– Olâ, Osman, haberiñ barmı, Nikolaşkanı tahttan uçurdıq! Añlaysıñmı, Nikolaynı deyim.

– Ya o kimdir?

– Ha-ha-ha! Bilmeysiñmi! Padişa edi, cinabet.

– Padişa? Ya padişa degeni nedir?

Qurtveli açuvlandı.

– Saqalıñ qursağıña tüşse de, daa bala ekensiñ...

Elbet de baladır. Onıñ aqılı-kiraz teregi tübünde kesildi. Artqa qayta, ögge ketmey. Dünya deseñ, şu fevral kününden soñ öz köçeri etrafında öyle bir tez aylanıp başladı ki, ortalıqta ne olup keçkenine Suleyman acı da aqıl kestiremedi. Bunı soñundan añladı. Añlağan soñ, oğlunı göñülli yazdırdı, yañı ükümetni qorçalamağa yolladı.

Ya carlılar? Olar ağız açıp qaldılar, çünki aytılğan sözler aqqa çıqmadı, cenk toqtamadı, şeer şekersiz, kerosinsiz, ötmeksiz qaldı. Qara qaveni endi armut qurusınen içeler, geceleri qandil yaqalar, boğdayğa arpa qatalar. Qurtveli efendiniñ tokânında fiyatlar sırıq boyu uzandı. Tiller de uzandı. Cenk bitmeli, adamlar evlerine qaytmalı, acınıñ topraqları faqırlarğa berilmeli deyler.

Dünya ep aylandı. Arası sekiz-doquz ay keçken soñ, bir inqilâb daa çıqtı. Lâkin bu keresinde Suleyman acı qızıl bant taqmadı, evinden çıqmadı, yalı meydanlığına kiyevini yolladı. Qurtveli efendi kene nutq ayttı, evelki ükümetni öyle bir sögdü ki... Sögdü amma, bu keresinde oña elçırpmadılar, onı baş saylamadılar, "acınıñ quyruğı", dep qıçırdılar.

Quyruqmı? Qurtveli efendi şu künü aqşamı qadınını ayırıp, bu quyruqnı tamırından kesip attı. Soñ, boyacı Rustemni çağırtıp, tükânına yañı ad yazdırdı: "Arqadaş şirketi". Yazdırdı amma biraz aşıqqan, şunıñ içün de bu işke şeytan qarışqan: akimiyet tekrar deñişti, şeerge aqlar keldiler. Aqlar ketti, kene bolşevikler keldiler. Bir daa baqsalar ne körsinler, ur patlasın çalğı çaldırıp, anavı qopayçora nemseler sürüp keldiler. Bundan soñ şeerniñ başına daa neler kelgenini siz soramañız da, biz aytmayıq. Mahnosı da, Orlovlısı da yol üstü şeerge dalıp, asıp-kesip, tintip-tonap kettiler. Bu da yetmegeni kibi, deñizde ingliz ve fransız parohodları peyda oldular. Matroslarnıñ canları sıkılğanda pat-pat ata da, Çatırdağnı ateşke tutalar, bala-çağanı qorquzalar.

Halq yañı yırlar uydurdı. Ğarip analar aq aydut ve kelmeşekler tarafından asılğan, kesilgen, atılğan oğullarını yañı sözlernen yırlaylar. İırlay da, cılaylar.

Qurtveli yırlamay, iş yapa. Akimiyet deñişken sayın, onıñ da adı deñişe: ya "efendi", ya da "arqadaş" ola, Gülşenni ya ayıra, ya da qaytarıp ala. Adeti öyle: zaman oña uymasa, özü zamanğa uya. Tek bir Eskender deñişmedi: aqlarnen kete, aqlarnen kele.

Lâkin şu qıyamet künlerinde aqlar da, kelmeşekler de çul tutturmadılar, ahır soñu bolşevikler yeñdiler. Ey-yey, pelvan adamlar eken bu bolşevikler: Vrangel ofitserlerini aydaştırdı – aydaştırdılar da, aydaştırmağa yer qalmağan soñ, deñizge köterip attılar. Bundan soñ şeer halqı altı ay hamsi – balıq aşamadı, ofitser sasıy eken.

Kerçek, soñki kelişinde Eskender şeerde qaldı, qaçmadı. Belki qaçar edi, lâkin babasınıñ bağ-bağçalarını, üç qatlı saraylarını nasıl köterip ketsin? Qolay şeymi bu?

Qolaymı-degilmi, oğlunı köçer döndi, dünya da aylandı. Acı baba ay-oy dese de, topraqlarını topraqsızlarga, saraylarını evsizlerge alıp berdiler, özüni de, acı ananen beraber, uzaq diyarlarğa sürdiler.

Esmalarğa da pay tüşti, babaları ölgen soñ acığa keçken bağlarını qaytardılar. Amma ondan ne fayda, onı kim işleycek?

Az qaldı Eskender de babasınıñ darısına oğraycaq edi, lâkin dağğa qaçtı, aq aydutlarğa qoşuldı, babasınıñ topraqlarını qaytaracaq oldu. Lâkin küçü yetmedi. Tiktaş denilgen bayırda demirci Settarnıñ qurşunı onı yerge serdi. Şu yerden boyuna köre topraq aldı.

Ortalıq tekmil tınçlaştı. Şimdi er kes öz işinen oğraşa. Ya insanğa daa ne kerek?

Deñiz yalısından kelgen anavı aq saqal qartnı köresizmi? Zavallı dört bükülgen, başı yerge tiyecek zornen yüre. Zornen yürse de, er kün yalığa bara, taş taşıy. Pilâki taş. Evelleri quçaqnen taşıy edi, şimdi küçü bir danege yete. Soñ kene anavı yalpaq taş üstüne otura da, emcesi ketirecek baltanı bekley.

Şeerçikte kolhoz qurdılar. Adı "Lenin yolu"dır. Bu kolhoznıñ azaları Esma qartanaynen Osman qartbabaynıñ nefaqasını öz boyunlarına aldılar. Aş-suvdan zamet çektirmeyler. Pionerler de çette qalmadılar: Qurtveli qartnıñ torunı – Seydametniñ qızı Ayşeçikniñ cetekçiligindeki üç qız balanen eki oğul bala mektepten soñ er kün Esma qartiyge kelip, onıñ al-evalını soraylar, evini sipireler, suvunı ketireler, çamaşırını yuvalar, ağaçını keseler.

...Yaz künü edi. Qopay küneş mavı kökten parıldap külse de, hayırsız bir kün edi. Hayırsızlığı Osman qartbabaynıñ yanına kelip oturğan taz başlı, aq saqallı, keñ omuzlı, iri müçeli olaman qarttan başladı. Qurup qalğan azamatlı bir kütükni añdırğan bu qart yerge çöküp oturğanınen, beline yapıştı, iç çekip ohuldadı, köküs yarıp öksürdi.

Osman qartbabay onı eslemedi. Eslese de tanımaz edi, çünki hayal dünyasında paynozü yaşay edi.

İri müçeli qart bir qaç tınış nefes alıp, özüne kelgen soñ, başını köterdi, oyuqlarına batqan bılanıq közlerini Osman qartbabayğa doğrulttı. Boğazından qopıp-qopıp çıqqan qarıq davuşnen söylendi.

– Aqqıñnı elâl et!.. Ey, Osman, saña deyim, aqqıñnı elâl et!.. Bu dünyada günâh işledim... ağır günâh... Bu günâhlar başımdan basalar, köterip olamayım... Yardımğa kel, günâhtan arınayım... Azrail başım ucundadır, canımnı alacaq, bare günâhım fani dünyada qalsın, qabirime temiz kireyim... Ayt, ayt qardaşım, "elâl olsun" deseñ bitecek ketecek...

Onıñ tek bir çırışı qalğan uzun suyekli titrek elleri Osman qartbabayğa uzandılar, közleri ondan imdat beklediler. Lâkin Osman qartbabay indemedi.

Qart elini uçqurlı ştanınıñ cebine soqtı. Ondan bir avuç altın çıqardı.

– Al, Suleyman acınıñ tüsidir,– dep, Osman qartbabaynıñ ögüne bir qaç dukat, taler ve nusfiye taşladı.– Endi ayt, aqqıñ elâl olsun, de!.. Kene indemeysiñmi? Bu qart başımnen maña tövbe çektirmek, günâhlarımnı ayttırmaq isteysiñmi? Deli deseler de, zalım ekensiñ... Aytayım... Rametli babañ ecelsiz öldü... Derviza qoşusında atqa qapqannı men qoydım... Acı qoydurttı... Bagıñıznı almaq istedi... Anañıznı mezarlıqta men qorquzdım. Aq çarşaf örtünip, mevta olup qorquzdım. Yaş edi, şaqa etecek oldum... Qorqudan öldü...

Osman qartbabay teprengenday oldı. Yavaş-yavaş başı köterildi, dudaqları telgendi, cansız közlerine nur keldi.

– Günâhkârım, qardaşım... Hatırlaydırsıñ... Kiraz teregi... Qara kiraz... Şeytan şerine oğradım... Saña tiygen bu elim ağaç olup quruğaydı. Bağışla, kardaşım...

Qart abdıradı. Osman qartbabay yumruqlarını sıqıp, ayaqqa turmaqta edi. Qart da turdı. Közleri biri-birine çatıştı. Osman qartbabaynıñ közleri yıldırımday çaqtı, kevdesi baştan-ayaq sarsıldı. Zavallı elli yıldan soñ birinci kere hayal yuqusından ayındı...

Onı yuqlatqan da, şimdi uyatqan da Buğa köteren oldı. Elbet, onıñ qarşısındaki taz baş qart Buğa köteren edi.

– Ayt, ayt!– dep zorladı o,– "Aqqım saña elâl olsun", dep ayt,

– E-e-e..

Osman qartbabaynıñ içi-bağırı ğırıldağan kibi oldu. Közlerinden çıbır-çıbır közyaş aqtı. Zorlandı, ıñrandı, lâkin iç bir şey aytamadı.

– Ayt, ayt, özüñ de yebereyatırsıñ... Tez ayt, "aqqım saña..."

Onıñ suyekli pancaları Osman qartbabaynıñ boğazına yapıştılar, kelpeden kibi sıqıldılar.

– Ayt, ayt!..

Osman qartbabay soñki kere başını kökke köterip, yıldızlarğa baqtı. Olar çapışqan kibi köründiler.

– Ayt...

Közleri aqayğan, nefesi tıyılğan Osman qartbabay iç bir şey aytmadı. Buğakoterenniñ qolu onıñ boğazını boşağanınen, sırt üstüne avdarılıp yıqıldı. Öldü zavallı...

Esma qartiymi? Qardaşından soñ o da çoq yaşamadı. Aqşamlardan birinde aq saçlı başını yastıqqa qoyıp, "bismillâ" degence, közleri özlüginden yumulıp qaldı. Yuquğa daldı. Ebediy yuquğa....