Такдир манъа кульмеди, язым ойле экен.

Къырымдан къувулганымызны мушкулликлери пек чокъ. Элимден кельген истеклеримден марум этти. Азраиль Сталинден себеп хор олдым. Бутун миллетлер де хор олдылар, чокъусы мусульманлар.

1982 сенеси, 24 февраль, чаршембе куню башладым язмагъа. Огъланларым ве торунларыма хатире.

Къорантамызныъ энъ кичкене онынджы баласы меним. Мен озюмни бильгенге къадар бабам, эмджелерим, даимларым, тизелерим ве энъ якын догъмушларымны бильмеге манъа къысмет олмады. Эписи ольгенлер.

Аначыгъым эр вакъыт бабадан оксюз къалгъан оксюз дегиль, анадан оксюз къалгъан оксюз, дер эди. Чунки озю оксюз оськен, анадан оксюз къалгъан. Манъа оксюзлигимни дуйдырмады, элинден кельгени къадар къорчалады. Лякин аз яшады 60 яшына толмай дженазеси кълынды. Мен 21 яшында, огълум Русланга юклю эдим.

Акъмесджид (Симферополь) янында, Сарайли-Къият койинде мен 1918 сенеде 9 майыста дюньяга кельгеним. Мен озюмни бильгенимде къорантамызда 4 огълан 2 къыз эдик. Бабам раметли ольген. Асан, Союн агъамларым, мен оларны анамдан эшитип билем. Мусульман шариатында фотогъа тюшмек гунах экен деп. Бу ольгенлерни ич бирисини ресимлерни ве ольген аптемни ве агъаларымны бет сымаларыны бильмедим. Мен озюмни бильгенде бабадан 6 бала оксюз къалгъанмыз.

Ортанджы агъам Абселям энъ буюгимиз 15 яшында экен. Оксюз къалганда, Сеттар 13 яшында, Джеппар 11, Джемиль 9, аптем Сайде 7, мен исе 1-2 яшында экеним. Бабам Лёман 3 агъа-къардаш экенлер, бир де халам олган. Лякин эмджелерим ве бабам мен озюмни бильгенге къадар ольгенлер. О йыллары тиф хасталыгъы пек чокъ омюр алып кеткен. Аначыгъымнынъ айткъанына коре, башта энъ буюк Анифе аптем 18 яшында оле. Оны 40-да бабам оле. 1918 с. Ислям агъам оле, неден ольгенини бильмейим. Аначыгъым озю де анадан оксюз къалган. Лякин бабасы Абдураман (аджи) яни къарт бабам демей эдик, аджи бабай дер эдик. Мен оны билем, узун бойлы. Беяз бетли эди. О аджиликке баргъан. Аджи бабайни эвинде, яни Битакъ коюнде аначыгъым догъа. Битакъ коюне анамнен чокъ бара эдик, аджи бабайны диварында Кябе шерифтен кетирильме топракъ, армутка ошап, асылылы турар эди, сонъ зем-зем сувы да кетирген, бу да зем-зем сувы деп бир савутта корьген эдим. Мен аначыгъымнен, анамнынъ коюне Битакъкъа баргъанда, эр вакъыт аджи бабайнынъ эви адам толы олур эди, эписи акъайляр ола эди. Чым-чырт отурып аджи бабамны айткъаныны динълей эдилер. Мен 6 - 7 яшымда олсам да, эр вакъыт аджи бабайнынъ эви адам толы олур эди, эписи акъайляр ола эди. Чым-чырт отурып аджи бабамнынъ айткъаныны динълей эдилер. Мен 6 - 7 яшымда олсам да, ич бир вакъыт не акъкъында лаф эткенлерини динълеймедим, азбарда ойнап джурер эдим.

Аначыгъымнынъ аптелери ве агъасы да эрте ольген. Ич бирини кормедим, тек къыз къардашы Къатидже тиземни билем, анамнынъ къардашы бизим койимизге яни Сарайли-Къият коюне Сейтумер кятип аджиге эвленип тюше. Тизем де тул къала. Аначыгъым ве тизем апте кардаш экиси де тул эдилер. Тиземнинъ кучюк къызы Афифе ве мен, экимиз Битакъкъа чокъ бара эдик, сонъундан Афифе врач олды, мен исе йырджылыкъ зенааты алдым.

Бир кунъ кой, яни Сарайли-Къият баллары ёлда ойнап отура эдик. Шеэрден бир топ кой балларынынъ бабалары келе, оларгъа джелепчилер дер эдилер, мал алып, мал сата экенлер. Къолларында таякълары олур эди, таякъларынынъ уджуна алгъан малларыны асып омузларына къоя эдилер, бабалары шеэрден балларына бакъшыш кетире эдилер. Бабаларыны корип эписи чапып кеттилер, мен бир озюм къалдым, анълашыла менден башкъа эписининъ бабасы олса керек. Мен агълап эвимизге кельдим. Аначыгым не олды, ким урды деп сорады, ич кимсе дедим, я не олды дегенде, меннен ойнагъан балларынынъ эписининъ бабалары бар, менде ёкъ дедим де, я не ичюн Абселям агъам эпимизден буюк эвимизде, я мен онъа бабам десем не ола, деп кене де агъладым. Анам мени пек аджып, ёкъ- ёкъ агъасына бабам демеге олмай, о сенинъ энъ буюк агъанъ, агълама къызым осюп буюк олгъан сонъ эписини анъларсынъ деп козьлери яшланды ве агълады. Ярын шеэрге берабер кетермиз сагъа чокъ шейлер алырым деди. Бабам олмагъаныны шу куни пек дуйгъан эдим. Озюм узун омюр яшадым, лякин бабанъ олса насыл ола экен деген фикир мени ич бир вакъыт акълымдан чыкъмады, карточкасы да ёкъ эди. О вакъыт карточкагъа тушмек гуна сайыла экен.

Бизим коюмизде къанийлер де олгъан ады Къая Султан экен, о шу койни эбанайы олгъан. Мени де эбанайым шу къадын олгъан. Буны язмакънен макъсадым шу. Аначыгъым мени онынджи баласыны догъыргъанда баягъы яшында экен. Аптем Сайденен меним арамызда алты яш олгъан, сонъ къыргъыч мен догъам, лякин пек къычырып агъласам керек. Эбанайым бабама: «Лёман къыз хайырлы олсун! – деп артындан да, – бу къызынънынъ адыны Зейнеп къойынъыз» деген. «Къызынъ сенинъ адынъны дуньягъы данъкъ этер» деген. «Данъкъ» созу сени намынъны берер дуньягъа». Демек мен осип-буюген сонъ, мен йырлагъанда анам бу созлерни айтып: «мен фераланам, амма бабанъа буны эшитмек хысмет этмеди» - деген эди. Меним фамилиям бабамнынъ адынен кете бу созлер ич къатиримден чыкъмай. Эбанай буны неден сезе, чокъ къычырып агъласам керек, ондан хаберим ёкъ. Сес табиат бахшышы, музыкальный олмакъ буюк бахт, озь ишимден мемнун эдим. Мен бабамны ич де корьмедим хатырлавумнынъ башында да язгъан эдим. Онынъ ичун менде баба севгиси ёкъ, мен аначыгъымны пек севе эдим, ич де инджитмадым. Аначыгъмнынъ созюнден чыкъмадым. Анам догъма акъыллы къадын эди, зирек эди, не айтсанъ пек тез анълар эди, ойле олмагъан олса 1921 с. ич биримизни ольдирмей ачлыкътан къуртаргъан, озю тул олса да бунъа буюк джесарет керек. Аначыгъым 1939 с. май айларында вефат этти. 60 яшларында. Дженк фелякетини корьмеди. Аначыгъымнынъ ве бабамнынъ мезарлары байр къыр устюнде эди. Шимди оларнынъ мезарлары устюнде эвлер къуруп, аякъёллар япып, тереклер отуртылгъан. Эльбетте мезарлыкъны къазгъанда оларнынъ кемиклери, къафатаслары чыкъкъандыр. Мен севимли Ватангъа яни Къырымгъа баргъанда о ерге барып агълап-агълап бильген дуамны окъуйым, бу адет олып кельген. Мухаммед пейгъамберимиз тарафындан, мен бу мусульман къанунларына риает этем ве этеджегим.

Биз аначыгъымнен оны догъгъан кою Битакъ коюне берабер кетер эдик. Акъмесджид демир ёл вокзалында Азиз баба демир къораларнен къораланып алынгъан. Анам башта о Азиз бабагъа зиярет эте эди, о бизим ёлумызнынъ кенарында эди. Аначыгъым дуа окъугъанда манъа да эллеринъни сен де котер дер эди, лякин мен балам, дуа бильмейим, анайым магъа динге урьмет ашлай эди. Сонъра Салгъыр баба азизине барар эдик, о да бизим ёлумузда эди. Бу азиз бабаны бакъыджи Софусы бар эди, анам онъа пара бере эди, бу ерде де дуа окъып ёлумызны девам этер эдик.

Анам озю де анадан оксюз къалгъан. Сонъ оны, эмджесы Къуддус эфенди озю янына ала. Къуддус эфенди Акъмесджитте къая башы дер эдилер, яни сонъ (Ленин) сокъагъы адландырылгъан эди, андан да Сарайли-Къият коюне бабам Лёмангъа акъайгъа чыкъа. Мен де шу койде догъдым, бабам япкъан эв аля даа тура, анда агъамнынъ къарысы ве къызы Айше -Аня яшайлар. Бир кере аначыгъым Битакъкъа тойгъа алып баргъанда "Форд" деген машинагъа отуртты. О вакъыт Акъмесджитте "Крым шофер" деген учреждение бар эди. Онынъ сигналы уфакъ клизмагъа бенъзей эди, къычырткъан да "форт-форт" этер эди. О машина америкадан кельме "Форд" эди.

Зевкълы бир ал даа акъылымда. Дайым Сакътан туз юкли арабанен бизге кельди. Шу арабагъа туз устюне мени ве аначыгъымны отуртып Битакъ коюне кетемиз. Бизде Пастак деген помещик олгъан канамиянынъ кираметлеринде "Пастак" деп язылы эди. Оны эр ким окъур эди. Шу канамиянынъ ортасындан ёл кече, бакъсам бир чокъ домузлар, чочкъалар пек де чокъ балаларынден бир тарафтан дигерине кечелер. Мен бир къолайсыз вакъытта айтсам керек: "Бир данесини бастырайкъ да, " дедим. Шу арада басты. Дайым арабаны айдаштырып къачтыкъ, амма артымыздан кувуп еттилер, аркъагъа къайтардылар, чочкъанынъ парасыны алсалар керек. Магъа да дарылдылар, "ойле ярамайлыкъ истеп башымны белягъа къойдынъ," деди дайым. Бойлеликнен мен Акъмесджид интернат мектебине окъумагъа кеткенге къадар аначыгъым пешинден алып юрди.

Тиземнинъ буюк къызы Лейля аптем ве Момине аптем Акъмеджидке окъумага кеттилер Лейля аптем бала шаири языджи Джемиль Кенджеге эрге чыкъты, Момине аптем эништемнинъ къардашы Селим Кенджеге баргъан эди о да оджа эди. Къырымдан Аблеш коюнденлер.

Мен бала олгъанда бизим эвде грамофон бар эди, эльбетте бабам алгъандыр, пек чокъ пластинкада Ашир уста деп язылы эди. Йырлар ве къырымтатар авалары яни макъамларыны та балалыкъ чагъымдан эшитип огренип башладым. Бизим эвимиз башкъа эвлерге къарагъанда байр устюнде эди. Коюмизде Къуртали деген бир адамны, Сеттар агъам шакъаджы эди, эриштире эди. Грамофоны пенджире устюне къоя. Пенджирени ача пек чокъ вакъыт шу (Кайбушка Къуртали) деген пластинканы чалдырып Куртали агъаны эриштире эди. Менде шу вакъыттан берли йыр ве оюнгъа буюк авеслик олды.

Энди бираз артка къайтайым…

Ана тарафындан баягъы адамларымны яздым, лякин баба тарафтан да язмакъ керек. Меним къартбабам бабамнынъ бабасы койлю олгъанлар. Сарайли-Къият коюнде картбабам ат чапып алтын тас алгъан, бизге койде алтын тастан сув ичкен Эбубекирнинъ торунлары дер эдилер. Бабам аз омюринде пек чалышкъыр олып - бостанджи Лёман дер экенлер. Мен озюми бильгенде бир арабамыз, эки атымыз, бир сыгъырмыз, койларымыз, балкъурт сепети 10-дане эди. Мына болар бабамдан мирас къалгъан. Азбарымызда къую бар эди, тюрлю емиш тереклери, пенджеремизнинъ тюбинде къатмер бордовый гулю ичери кирейим деп, тура эди. Агъаларым ве аптем Сайде ич бириси окъумадылар, бабамдан къалгъан хозяйствонен ограша эдилер. Мен де олар ишлегенде къатыкъ язмасы Азиз Чешмесининъ сувуны ташыр эдим. Бу иш чокъкъа бармады, шеэрге окъумагъа алып кеттилер. Аля даа акъылымда аптем Сайде ве Мева, мени ве Сундюс достымны бир атлы араба екип бизни шеэрге интернаткъа алып бардылар.

Къоюмиз Акмесджидке 3 км. эди Меним къоюм "Совхоз Красный Г.П.У." эди. Та 1930 с. Анда, "Черный ворон" дер эдилер, келип адамларны ата экенлер. Буны агъамлардан эшиттим. Сонъра анда немселер де пек чокъ адамларны атылгъаныны эшитмеген адам къалмады. Сонъра кърымтатарлары япты деп, ифтра яздылар.

Мен (выходной) раатлыкъ кунлери койге эвимизге кельсем, акъшамлары тиземе барар эдик, анда оларда пек чокъ китаплар бар эди, сонъра зарф де ойнар эдик. Бу уфакъ чанъларгъа ошай, атып бири-бири ичерине кечирмек керек эди. Китаплардан акъылымда «Буз йигит», «Ашыкъ Гъарип» ве «Лейля ве Межнун» китабы окъулур эди. Лякин не ичюндир пек чокъ эшите эдим: «Джин корьдим, джин огуме чыкъты», деген лафлар да олмай къалмаз эди. Мен аля даа джинден къоркъам.

Мен мектепке биринджи сыныфкъа баргъанда коюмизде Асан Чергиев деген оджа бар эди. Асан оджам коюмизде энъ бильгили адам ве оджа. Сонъундан бильдим о помещик огълу экен, бабасы оларны окъуткъан. Оджам кемане чала эди сонъки дерс эр вакъыт йыр дерси ола эди. Сонъ о менде йыргъа авеслик корип, башкъа сыныфларны йыр дерслерге чагъыра эди. Кой мектеплеринде о вакъытта 4 сыныф ола эди, мен 3 йылда дёрдинджи сыныфны битирип, Акмеджитде Субхи сокъагъындаки интернат мектебине алып кельдилер. 5 сыныфтан 7-гедже къадар о ерде оладжак эдим, лякин 31 – 32 с. ачлыкъ талебелерни озь койлерине къачмагъа меджбур этти. Бизим сыныфта къалгъан талебелерни орта Нумюне мектебине 7-джи сыныф талабелерине къоштылар (Образцовая средняя школа) дер эдилер. 1932 сенеси оны битирип оюн йыргъа чокъ авеслигим олгъанындан, оджалар ве достларым магъа "Театральная студиягъа" окъумагъа кирмегимни теклиф эттилер. Мен ойле де яптым. Мени орта дередже бильгим олгъанындан экинджи курсына къабул эттилер.

Экзамен вакътында жюрийдеклери композитор Яхья Шерфединов, Умер Ипчи, режиссёр Умар Гумранович Дервишев ве башкъалары бар эди. Арадан бириси: «Бу къызчыкъ гузель де йырлай, йырлатайыкъ» дедилер. Не йырладым акъылымда ёкъ. Лякин бойле созлери акъылымда «Ленин бабай озю ольсе де, исми халкънынъ тилинде» деп йырладым. Экзамен биткен сонъ, мени айры чагъырып эртеси куню радио комитетке бармамны теклиф эттилер. Радио Комитет Къырым АССР олгъанда Къырым ЦК олгъан Гоголь сокъагъында эди. Биринджи къатында радио эди. Мен чагъырылгъан адреснен бардым, бу майыс айы эди кунюни бильмейим. Барсам Яхья Шерфединов, Мемет Абселямов, Сабрие Эреджепова, Эльмаз Алиева, Варвара Карповна Ханбекова ве дигерлери бар эдилер. Мени кене де йырлатып бакътылар, бу сефери «Мавилем» ве «Дагларнынъ ёллары»ны йырладым, бегендилер. Шу кунден мен радио комитетнинъ солисткасы олдым. Кундюзлери окъудым, акъшамлары концертте йырладым. Яхья Шерфединов халкъ йыры (ал къоянман - чал къоян) деген йырны эки сеске ишлеген.

Мен биринджи, Сабрие Эреджепова экинджи сеснен йырлай. Залымызда телефон чанъ къакъты. Яхья агъам алып динълесе: "Не йырлай олар, бири алтта дигери артта къалып йырлайлар, тез микрофонны къапатынъыз деп эмир эте!" Телефон эткен радио комитетнинъ директоры Суфьян Бекиров экен. Концерт биткен сонъ Яхья ага бизге айтып, бизлерни кульдырды. Директормыз музыкадан ичте анъламагъан адам, тек директорлыкъ япа, адамлармыз пек даа аркъада, бу 1932-1934 сенелерде олып кечти.

1934 с. радиогъа янъы, янъы сеси олгъан бир кач йырджылар келип башлады Алиме Сулейманова, Муневер Алиева, Бейе Муртазаева, Ильми Джемилев ве дигерлери. Сонъунда 1936 с. Багъчасарайда яшагъан чалгы такъымы: Аппаз Уста кеманеджи, кларнетте уста Исмаил Меджитов, дареджи Мемиш ве дигерлери Багъчасарайдан концертлери олгъан кунлери келир эдилер. Эдие Топчи да кельди, о Багъчасарайда кружокта йырлай экен.

Сабрие адамгъа лагъап такъмагъа пек север эди. Бир кунь: «Аппаз агъам сени бурнунъдан бир къазан долма олур деген эди». Джаны агъырмаз кулюшур эдик. Сонъра, дареджи Мемишке: «шапке кулакъ», Сульман акъай эди ады. Бизлер яшмыз оларны бизге джаны агъырмаз эди, яшлыкъта эрким яшлыгъыны япа экен. Бир кунъ Сабриенен мени, экимизни (концертимизнинъ йыр арасында чалгъы номери де бериле), бу арада экимиз де тез-тез, номерлермиз битти беллеп студиядан чыкъып, Пушкин сокъагъына кеттик, о йыллары огъланлар-къызлар бой-бой сокъакъ бою юре эди. Биз де кеттик, чокъкъа бармай Мемет Абселямов келип бизге бир тазир урды. Сиз мында не япасыз, даа бирер номеринъиз бар эди. Тез юрде, къайтынъыз, деп бизни радиогъа кетирди. Энди оладжакъ олгъан, яхшы этип дарылдылар. Сабриеге чокъча тюшти, о менден буюк, балалы чагъалы, менден огюне ишлеп башлагъан, мен даа якъында киргеним. Озюм де пек Яш, 16 яшында, «Сен боны да тербиесини бозасын», дедилер Сабриеге. Яшлыкта бойле де ола экен.

Бекировдан сонъ директор Али Шерфединов кельген эди. О даа русча ярамай биле эди. Лаф эткенде (значит) деп айталмай эди (нашыт) дер эди. О сёйленгенде янымызгъа темиз кягъыт алып, эр (нашыт)ке бир таякъ сызар эдик, ве кулер эдик. Яшлыкъны хатырлап яздым.

Мен радиогъа биринджи ишке баргъанда белли композитор Ильяс Бахшыш о йыллары радиода диктор олып ишлей эди. Сонъра белли шаирымыз Эшреф Шемьи-Заденинъ къыз къардашы Эсире Шемьи-Заде диктор олып чалыша эдилер. Быхшыш сонъ композитор олды. Решат Рефатовнынъ дикциягъа буюк ярдымы олды. О концертлерни ъачырмай динълер эди, йырлагъанда созлери дане-дане олмаса эртеси куню созлеринъни айдын айтып йырла дер эди.

Бир кун Решат Рефатов Сабриени ве мени чагъырып машшалла деди. Сизге экинъизге Туркиеден мектюб кельди, сизни алгъышлап. Сабриеге гузель бир открытка - эки къол бир-бирини мерабалашып туткъан, ренкли открытка эди. Магъа конвертнен ёлланылгъан латын арифлеринен бойле язылгъан: «Сизи эбедий яшатириз». Бу 1936 сене эди, лякин къолумызгъа бермеди тек окъутты. Сесинъзни тап Туркиеде де динълей экенлер деди де, даа да яхшы йырламагъа тырышынъыз деди. Мектюблерни озюнде къалдырды. Джевап язмагъа разы олмады.

1936 сенеде Къырымга Калинин кельген эди. Магъа ешиль комсомол кольмеги кийсетип устине де къайш такъып, «Комсомолка» йырыны Буюк драм театринде йырлагъаным акъылымда. Созлери Ыргъат Къадирнинъ, музыкасы Шерфединовнынъ. Сонъ чокъ вакъыт адым "комсомолка" деген нам ташыдым. Сонъ радиокомитетни эрмени кильсесине алмаштырдылар. Немселер басып киргенге къадар эпимиз анда чалыштыкъ, о выкъытта коллективимизде хадимлер -хористлер чокълашты. Тюрли миллет адамлары эди, пек дост, муаббет чалыштыкъ, о вакъыт ким насыл миллетке аит экенини бильмей эдик.

Эр кеске белли 1941с. июнь 22-де фашист немселер Ватанымызгъа сурип кирдилер. Лякин меним омюр аркъадашым Эминов Якъубнынъ броньни бар эди, къолунда, не ичун дегенде шофер зенааты бар эди. (Сонъундан бильдим оны махсус къалдырганлар. Партийный эди, шеэр депутаты олгъан эди). Акъмесджитте (автошкола)да практический дерс бере эди. Бойлеликнен экимиз де оккупацияда къалдыкъ, о кене озь зенаатыны девам этти. Оны дженкке алгъан олсалар, мен 1939с. догъгъан огълум Русланнен сагъ къалмаз эдим. Балам яш, анам, тугъанларым ёкъ, ишлемейим. Радиокомитет токътады ишсиз къалдым, башкъа зенаатым ёкъ, эр кунь шеэрни бомбалайлар. Эримнинъ зенааты бизни, яни (бронь) бизни къуртарды.

Келькелелим 1944с. руслар къайтып кельдилер. Арьмиянен берабер Кубаньдан Яхя Шерфединов да, къорантасыз бир озю кельген, меним эвиме кельди, 10 кунь къадар отурды, сонъ эв бердилер. Лякин Акъярны чокъ вакъыт алалмай чокъ аскерлер гъайып олды. Шерфединов концертный бригада топлады. Мен, Мерьем Османова, оюнджи Фатма (фамилиясы эсимде ёкъ). Лазаретлерде аскерлерге концертлер беремиз. Бир концертимизде Симферопольде «Дом офицеров» бар эди, анда олды. Бу ишимиз бир ай девам этти. Эр сефери киби концертлер беремиз, лазаретлерде акъшамлары эвлеримизге машинанен даркъаталар, айры юрьмеге олмай.

1944 c. 18 май куню. Кене де гедже саат бирде эвиме кетирип ташладылар, бир шейден хаберимиз олмады. Биз концерт беремиз лазаретлерде, лякин шу куни 18 май куню бизим крымтатарларны акъшам саат 9-дан эвлеринден чыкъарып башлагъанлар. Бизге ич бир шей бильдирмей эвге кетирген сонъ, гедже саат 3-те мени де кельдилер алмая, яни бизлерни къорантамызны алмагъа. Уч туфекли аскер кирди эвге, тез олунъыз 10 – 15 дакъкъада азыр олунъыз, сизни Къырымдан чыкъаралар дедилер. Бу насыл шей дедим мен, шимди концерт бердик яралыларгъа, мен ич бир ерге кетмем десем. Эвде аркъадашымы корип даа зияде багъырдылар. Якъуб раметли тез-тез озюнинъ бронь справкасыны костерген сонъ, къадынъынъа анълат, тез азыр олунъыз. Шимди машина келир дедилер. Пек шашмаладыкъ ич бир шей алмайып, толып кельген машина топесине бизлерни де отурттылар.

Огъланчыгъым Руслан меним велосипедимни алмадыкъ деп агълай, велосипед дегиль ашамая да алмадыкъ, аркъадашым пара алгъан. Я бизлерни къайда алып кетесиз дегенде, баргъан сонъ билерсиз дедилер. Бойлеликнен бек балабан, битлери олгъан юк вагонларына, агъызы бурнуна къадар юкледилер.

Меним баламнен сагъ къалмама Алла Тааля ярдым этти. Кърымтатарларыны чыкъармаздан огюне эркеклерни бус-бутюн джыйып алдылар. Мегер мерамлары бар экен, чыкъаргъанда эркеклер кедер этмесин деп. Бир кунъ Якъубымы да (труд армия)гъа алалар. Мен онъа кобете пиширип азырладым. Кетти, чокъкъа бармай къайтып кельди. Бильмем не ичюн, Эминов Якъуб бир адым огъге дегенлер. Бильмейим башкъалары да бар эдими, ёкъса тек онъа эдими бу команда. О кенаргъа чыкъа, пек эеджанлы не оладжагъыны бильмей. Къолундан паспортыны алалар. Озюни къайтаралар эвге. Себебини бу кунъге къадар бильмейим, сонъундан буны балабан эйлик олгъаныны анъладым. Лякин военкоматта онынъ паспортыны къайтаргъан адам мераметли экен, манъа япкъан эйлиги озюне къайтсын.

1944с. 18 майыста минген битли вагонлар бизлерни Бекабадкъа тюшюрди. Бекоабад демир ёл вокзалындан комюр ташыгъан ачыкъ вагонларгъа юклеп, Фархад ГЭСнинъ правый берегине токти землянкаларгъа.

Ёлда шу ачыкъ вагонларда кеткенде, узбек баллары, буюклер де бизлерге уфакъ ташлар атып устюмизге тюкюргенлери аля даа акъылымда, козь яш токиб агълагъанларым. Озь хорлугъымыз озюмизге оладжакъ, ерли адамлар да бойле хорладылар. Оларгъа укумет Узбекистангъа саткъын, тири адам ашаган, бойнузлары олгъан адамлар деп айталар. Сталин («бабамыз») Ватанларындан кувгъан дегенлер. Азраиль, джаналыджы, копек 40 миллионны башына еткен фашист Сталин япкъаныны 1989 сенеси анъладыкъ. Сагъ олсын М.С. Гарбачёв ашкярлык кунине чыкъарды.

Вагонларда насыл кельдик: Бизни эшалон правительственый, вагонлармыз тек башкъа, бутюн бир вагон ЦК адамлары. Буларнынъ ичинде Мустафа Селимов да бар эди, къалгъанлары акъылымдан чыкъкъан.

Энди мен олгъан вагонны язайым. Бир эркек ольди, онынъ олюсини поезд токътагъангъа къадар олюси вагонда турды, бир даа токътагъанда оны комдилнр, бильмейим къолларынен къаздылармы. Бир къадын догъурды, бир сааттен баласы ольди, шу арада бир къадыннынъ баласы тушкен экен, поезд кочти, анасы агълап делирди. Поезд кочеджекте хабер бермей коче кете, етиштирген мине, къалгъанлар, не ола бильмейим. Базы да ювундыкъ (бурда) берелер, оны ашагъан исалгъа (понос) огърай. Меним огъланчыгъым Руслан да огърады, янына къаве алгъанларда бар экен, о да акъайыма сой олып келе, болмаса бермез эди. Тек къавенен сухарий ашатып къуртардым дегенде сытма хасталыгъы (малярия), о хасталыкъкъа ахрехин бере эдилер. Землянкаларгъа даркъатып юре эдилер, бундан да къуртардым баламны.

Бир къорантаныъ акъайы тюшти къорантасына аш алмагъа, о етип кельмеди поездгъа, оны алы не олды бильмейим, бу акълымда къалгнъанлар.

Узбекистангъа кельгенимизге 45 йыл толгъан сонъ язып башладым. Огълум Русланнынъ теклифинен берабер, ред этмее истемедим. Чунки меним омюрим башкъаларына къарагъанда даа да оюш-йокъуш олды.

Бекабад ве Бекабад р-на чалгъыджилар Зиядин Мемиш - кеманеджи, кларнетчи Меджитов Исмаил агъа, дареджи Мемиш, трубаджи Зия ве дигерлери, мен ве Шевкет Мамутов да шу шеэрге тюштик. Бир кунь бир созге келип Фархад ГЭС башлыгъына Шевкетнен берабер кирип, бизлер йырджы, чалгъыджи ве оюнджылар баягъы бармыз. Фархад къуруджылыгъында ишлегенлерге концерт бере билемиз дедик. Къуруджылыкънынъ башы Акоп Абрамович Саркисов эди, миллети эрмени. О бизим айткъанларымызны дикъкъатнен динъледи ве 10 - 15 куньден меним алдыма киринъиз деди. Биз Шевкетнен ойле де яптыкъ. 1944с. июнь айында Фархад къуруджылыгъы янында Муз-Драм комедия театри мейдангъа кельди. Саркисов Ташкентке барып Узгосфилармониядан артистлер чагъыргъан, оларгъа эв, общежития берип, Бекабадкъа алып кельди. Оларнынъ ичинде шимди УэССР де нам къазанъгъан артистлер Мухамаджан Мирзаев, Мехри Абдуллаева, Тохтахон Ирсметов, директор театра Боба Ходжаев ве дигерлери бар эдилер. Менде онынъ программасы даа сакълы.

Бизлерге кърымтатарларына тиль огренмек керек олды. Шевкет Мамутов район райондан оюнджы ве йырджыларны коменданттан сорап алып кельмек керек олды. Бу агъыр иш эди, чунки къаерде яшасанъ, о ерден бир адым атмагъа акъкъынъ ёкъ эди. Эпимизге малюмки, тюшкен яни яшагъан кой ве шеэринъден бир адым кенаргъа чыкъсанъ 20 йыл каторге бере эдилер. Кимде-ким къорантасындан адамларыны къыдырып тапмагъа акъкъы ёк эди. Онынъ ичюн эр ай бир кере подпиське бара эдик. Онда бойле язылгъан: мен ич бир вакъыт Къырымгъа къайтмагъа ве анда ташлап кельген эшьяларымы, мал-мулькими истемеге акъкъым ёк деп подпись этер эдик. Бу азраиль Сталин, изверг, фашист, ит джан алыджы. Копек Сталин («бабамызнынъ») чыкъаргъан къануны эди. Ким де бу меджбурий къанунгъа риает этмесе, севимли тувгъан баба-деде Ватанымыздан меджбур къувуп чыкъарыгъанына къанаат этмей гъурбетликте омюримизде къатты эди.

Бойлеликле узбек, къырымтатар, таджик, уйгъур эпимиз бир театрде муабет 3-4 йыл ишледик, фархад каналы биткенге къадар, пьесалар къойып, концертлер берип ишлеп юрьдик. Бу Беговат икълимине алышмакъ агъыр эди.

Ель эскенде уфакъ ташлар бетинье, аякъларынъна урула эди. Тереклер йыкъыла, сувлар сасыкъ, хавуз сувлары, о вакъытларда чешме сувлары ёкъ эди. Кельген 1944 с. пек чокъ адамлар ашсыз, сувсыз. Ятакъ ери землянка, бу агъыр ве пек сыджакъ 40-45 градус, кунешке даяналмай юзлернен адамлар ольди. «5-ый участок» дер эдилер - буюк мезарлыкъ олды, сонъундан олюлер де хор олды. "Пятый участок" деген ерге эвлер къурып гаражлар япылды, шимди кимнинъ мезары къайда ич ким бильмей. 1945 январь 15-те меним агъам Джеппар да, шу участкагъа дефн олунгъан эди. Къорантасы аля даа - апайы къызы Айше, огълу Асан мен догъгъан, яни меним бабам къургъан эвде яшайлар.

Такъдир бойле язылгъан. Трудармияда хасталанып, исалгъа огърай, зорнен мени Беговат шеэринде келип тапты. Онъа меним йырджы зенаатым ярдым этти. Къардашынъ Люманова Зейнеб Бекабад шеэринде ишлей дегенлер мени бильгенлер. Шу агъыр хаста алында джаяв-джалпы Ленинабад тола заводындан манъа качып кельди. Бир ай яшап вефат этти. О выкъыт олюни сармагъа саргъан бир шей ёкъ эди, марлягъа саргъандырмыз, о дередже агъыр куньлер эди.

Мен Бекабад театринде ишлегенде директор ярдымджысы олып, бир аферист къырымтатар ишлей эди, адыны язмайым. О вакъыт оны аферист олгъаныны кимсе бильмей эди. Эпимиз о не айтса эр шей догъры беллей эдик, сонъундан нефисини даа зияде джиберди, паранен ойнады. О паралар оны пек чокъ кишини башына етти, озь огъул-къызына да, огълу хырсыз олды, къызы акълыны ойнатты. Меселе бунда дегиль, лякин онынъ созюне уюп, магъада бир айгъа да олса Къырымгъа къачмагъа, яни барып къайтмагъа себепчи олды.

Замдиректоргъа Кисловодскке путёвка берелер, ала чаре тапып. Мен кетейим, истейсинъми сана да тапайым чаре, Къырымны корип бир ай анда олурсынъ деди. Къырым созюни эшиткеннен мен разы олдым. Бу адам путёвканен Кисловодскке кетти 10 кунден сонъ мени чагъырды. Комендатурагъа барып, фамилиясы Тагиев эди, мени бир айгъа Пскент деген ерде аптем отура, анда кетмеге рухсет этинъиз дедим. Тагиев бизни концертлеримизге келе ве мени етекчи йырджи олганымы да биле. Мен о вакъыта азербайджан, узбек, таджик, хазакъ, уйгъур, эрмени ве рус тиллеринде йырлайм, белли севимли йырджым. Бельки де шунынъ ичюн манъа Пскентке кетмеге рухсет этти. Мен де комендатураны алдап, билет алдым Кисловодскке. Огълум Русланны буюканасына ташлап, фикиримни догъурсыны айттым. Эгер де тутсалар баламны инджытмай бакъарсыз дедим, разы олды. Тутмасалар бир айдан къайтарым дедим, бу ишинъ пек къафлы амма, санъа баланы алып къалмагъа ред эталмайым, ёлынъ ачыкъ олсын деди. Лякин мени озгъармая адам да керек, замнынъ досты Черняев Шевкет ве къадыны Асие озгъармагъа кельдилер. Мен билет алдым, Кисловодскке поездгъа минеджек саатими яздым, телеграммагъа Бекабаддан Красноводскке къадар 5 кунь ёл юреджегим. Мен кетеджек поезд 2 саатке токътатып цистерна ёллайлар. Мен 2 саат кеч миндим поездгъа, бу да мени къуртарды.

Поездда кеткенде лаф сырасы меним насыл миллет олгъанымны сорайлар. Узбекистондан чыкъкъангъа къадар армянка, гречанкам демеге керек олды. Лякин Махачкалагъа чыкъарым къаршылап, деген телеграмма да мени шашыртты. Шу геджеси Ашхабадда буюк зельзеле олды. Бу 1948 с. октябрь айы эди. Бу мешакъатлы зельзеле пек чокъ койлерни, Ашхабадны ернен ексан этип, яшамагъа бир ярагъан эв къалмагъаныны, Ашкъабад вокзалында поезд пенджерезинден корьмек магъа да хысмет этти. Ашхабадкъа етмезден огюне бизим поездни де саллады, зарар корьмедик. Бутюн ёлгъа чыкъкъан поездлар ангиси Ашхабаддан кечеджек бири-бири артына токъталды. Адамларна вагон-вагондан юртип алмаштырдылар. Ашхабадкъа бараджакъ адамларны эписини аркъагъа алып къайттылар.

Мен Ашхабаддан кечип Красноводскке къадар бармакъ кереким. 5 кунь аскерлер демир ёлны яптылар. 5 кунь вагон ичинде ашамагъа аш ёкъ саткъанлар да пек аз, сув ёкъ ичмее. Бойле мушкуль алда 5 кунь яшадык. Ёлда эвлер йыкъыкъ, балабан-балабан чатлаклар демир ёлда. Менден огюне кеткен цистерна къум чёллеринде ёлдан 60-70 метр узакълыкъта, мазутлар капкъара токульген, ахыр замангъа ошай, язып анълатмакъны чареси ёкъ. Ойле мушкуль бир ал. Неисе де Ашхабад вокзалына етип кельдик. Кимсени поездан тушюрмедилер, пенджреден коргенимизде етерлик эди. Аля даа козюмнинъ огунде тура, балабан демирбетон эвлер демирлер майышкъан, перделер уча, бир эркек адам къурсакъ устю ята къап-къара, янгъангъа ошай, оны алып етиштирмегенлер анълашыла. Буларны мен поезд пенджересинден корем, ич кимсени вагондан тюшюрмейлер. Чокъ турмады, вагон кетти. Келип Красноводск шеэрине тюштим.

Параходкъа билет алдым, сонъ базарына барсам пишкен балыкъ сатыла эди, вагонда ашамагъа ич бир шей къалмагъан эди. Ашхабад адамлары сагъ къалгъанлар озьлери де кетелер сой-сопларына. Мен параходкъа мингенде билетими йыртып етиштирмедилер, адамлар обанен сорюлелер. Меним янымда эки солдат пейда олды, оларгъа билетими бердим, Ашхабадлы бир яш къадын пара истей параходкъа минмее парасы да ёкъ, ашы да ёкъ. Солдатнынъ бирине о къадынны косьтерип озь билетимнен оны да параходкъа алдым. Экимиз де Бакугъа келип тюштик. О манъа сагъ ол айтты, кетти, бир даа корьмедим. Баку демир ёл вокзалынынъ янында дикке турам, бир эркек манъа эрменидже лаф къоша, мен онъа (я не понимаю по-вашему) десем, «не притворяйся» деди. Мен озюми кимлигими бильдирмемек ичун эрменим демее мумкун экен, чунки мен къырымтатары олгъанымы сакълайым, тутулсам 20 йыл каторгъам азыр.

Бакуден Махачкалагъа билет алдым. Бир телеграммада сени Махачкалада беклерим деп язылгъан эди. Лякин мен 5 кунь ерине 10 куньде келип, Бакугъа чыкътым зельзеле себебинден. Беш кунь вагонларда туттылар. Махачкалада мени кимсе беклемей. Керчек Бакудан телеграмма бердим, лякин озюм Кене де умют этип Махачкалая тюштим, поезд кетти. Билет алмакъ пек зор, очередь балабан. Манъа бир чаре этип билет алмакъ керек. Йолда-изде мени тутарлар деп де къоркъам. Тюшюндим бир айнеджилик, омуримде биринджи кере айнеджи оладжакъым. Башладым агъламагъа. Бир военный адам, чини буюк олса керек, мен чинлерден аля бугунь анъламайым, сизге не олды, неге агълайсыз деди. Мен курорткъа кетем, лякин документлерими къырслаттым. Паспортым да ёкъ, путёвкам да дедим. Мен бир де бир антеримни сатайым, сиз манъа бир билет алып бермезсизми дедим. О ерден кеттим антер сатмая, бираз эглендим. Яныма баягъы пара алып белиме богълагъан эдим. Аякъёлгъа кирип 100р. чыкъардым. Келип шу адамнынъ янына, мына сизге пара манъа да билет алынъыз баргъан сонъ (заявить этерим) дедим. Озюмнинъ акъылымджа мени къырымтатары олгъанымны бильмезлер беллейим, сагъ олсун билетни колума алдым, лякин мен о адамнен бир вагонгъа тюшмедим, манъа да ойле керек эди.

Он кунь дегенде Кисловодскке келип тюштим, пек балабан вокзалы бар экен. Топеси де джамнен япылгъан. Адамлар чемоданларыны меним яныма ташлап бир ерлерге кетелер, мен оларгъа къаравул. Бираз вакъыттан сонъ о якъ-бу якъ бакъсам замдиректор телеграмманы алып чыкъкъан, мени къаршылап. Магъа къайтып, Бекабадкъа кельгенге къадар озюм нас миллет олгъанымы сакъламакъ керек. Неисе замдиректор вокзалдан мени Кисловодск мусафирханесине алып барды. Мен башыма кельгенлерини онъа айттым, лякин озю эеджанлы корюне. Паспортымы бердим, манъа ер бердилер 3-4 къадынны бир одагъа, сонъ биз ашамагъа кеттик. Къайтып мусафир ханеге кельгенимнен: «Бар паспортынъны ал, пара барып аладжагъым де», деди. Мен о не десе оны япам, экимиз де къырымтатары олсакъ да, ялынъыз русча лаф этемиз. «Бир даа паспортынъны оларгъа берме, оны олар унутырлар, озюнъде тут», деди. Бир вакъыттан сонъ: «Билесинъми, - деди. - Мен телеграмма алдым Бекабаддан (если певица Люманова Зейнеб окажется с вами, отвечать будете ВЫ), - деп язылгъан». Анълашыла онынъ тарафындан манъа кельген телеграммагъа эмиет берильген. Замдиректор пек раатсыз олды, бу созлер оны да отюни патлатты. Юкъарыда да язгъан эдим, онынъ путёвкасы бар о озюни санаториясына кете. Мен мусафирханеде яшайджагъым, договорымыз ойле.

Эр кунъ замдиректор мени ашамагъа ресторангъа алып бара. Рестораннынъ ады акъылымда къалгъан "Чайка" эди. Бир кунъ кене де шу "Чайка"гъа бардыкъ, эльбетте тек русча лаф этемиз. Барып да бир шей олып дуюлсанъ, сен мени бильмейсинъ, мен де сени деди. Бу цыганнен мында таныш олдым дерсинъ. Юреги дуйгъан экен. Бу "Чайка" рестораны киби бир ерде корьмедим, Москва ве Ташкент ресторанында олсам да, бу чокъ гузель. Ичинде эр дайым музыка чалып тура, русча дегиль, миллий кавказ музыкалары чалына. Замдиректор озю ашап келе санаториядан, ашны тек мен ашайым, бизим столгъа ич ким отурмай.

Бир кунь ресторанда отурамыз. Къапудан гузель бир къадын ве военный де адам кирдилер, пек мукъайт бизим столгъа тикилип бакъты гузель къадын, козю меним козюме тюшти. Мен сорадым, бу къадын санъамы, ёкъса магъамы тикилип бакъты, десем, санъа деди. Ичери кирип кеткен къадын, военный адамны ташлап, догъру бизим янымызгъа келип: "Сиз татар дегильмисиз?" деди. Бекленильмеген суаль. Татарджа сорады. Экимизнинъ де тилимиз тутылды, анъламагъан киши олдыкъ. Бир хайлы вакъыт индемейип, сонъ: «Что вы говорите, я вас не понимаю» дедим. Стол тюбинден замдиректор аягъыма баса, не демек кереклигини анъламайым, къадын бизни бракъып кетмей. Энди не япмалы, башкъа чаре ёкъ. Айландырды да: «Сиз Зейнеб Люманова дегильмисиз?» деди. Энди тутулдым. Шу арада эльбет татарым, сизге менден не керек, дедим. О кене де мен сизни таныйым, мен сизни ве Эреджепованы пек яхшы билем деген сонъ, эсими топладым. Мен о артистканы яхшы билем, лякин мен о Люманова дегилим дедим, бир къач адам мени Зейнеб Люманова йырджыгъа ошаталар дедим. Стол тюбинден кене де яхшы этип аягъымы эзди. Меним аягъыма басмакънен, не айтмакъ истегенини анъламайым. Озюмден озюм ред эттим, къуртылдым белледим. Эльбет мен татарым, сизнинъ бильгенинъиз дегилим, таныш олынъыз мынавы цыганнен, бир санаторияда раатланамыз, мени бу ресторангъа алып кельди, дедим.

Бу къадыны башымдан аткъарып оламайым, мени мутлакъта Зейнеб Люманова олгъанымы яхшы билип меним янымдан кетмей. Лякин не себебден озюмден-озюм ред этем оны анъламай, мен эп озь созюмде турам. О къадын къуванып лафэте, татар корьди. Меним ичим янгъанындан хабери ёкъ. Не исе де, эльбет мен Люмановам, менден сизге не керек десем. О мени къучакълап опмеге башлады. Цыган да шашып, «Что с вами, мне тоже объясните» деди, бизим лафларымызны анълаимагъан адам олып. Бу къадын: «Юринъыз меним кабинетиме барайыкъ, мен бу рестораннынъ директоры олам», деди. Ёкъ сагъ олынъыз дедим, янымда ухажёрым разы олмаз дедим. Я сизнинъ янынъызда военный ким эди дедим. О меним танышым, ишнен кельди. О энди кетти десе де, мен кабинетке бармая разы олмадым. Ярын бир озюм келирим, корюширмиз деп айткъан сонъ разы олды. О чокъ ялварса да разы олмадым, бу меселе ненен битеджегини аля даа анъламайым. Биз турдыкъ, савуклашып, кетмеге, кене де сорады: «Не себебтен сиз Люманова Зейнеб олгъанынъызны айтмая истемейсиз, бунынъ бир себеби бармы?» деди. Мен де онъа сизге мутлакъ Зейнеб Люманова керекми дедим. О къадын: «Сиз, мени бильмейсинъиз, корьмединъиз, лякин мен сизни яхшы билем. Чунки мен бир концерт къалдырмай бара эдим дженктен эвель Акъмесджидте. Мен Акъмесджидлим, онынъ ичюн мен сизни пек яхшы билем. Сизинъ ве Эреджепованынъ ве дигерлерининъ», деди. Меджбур олдым догъурсыны айтмая. Къучакълап опюшип агъламая. Ондан сонъ биз къайттыкъ, эртеси куню бир даа кельмее анълашып. Экинджи куню меселени анълаттым, сонъ бир къач кунь даа шу «Чайка»гъа барып ашагъандырым. Бу къадын Зубиде Ваапова экен, чокъ бир корьмеси гузель къадын. Акъайы управляющий банк экен, къызы да Бакуде окъугъаныны айтты.

Замдиректорнынъ путёвкасы битмек узре. Энди бизге Къырымгъа кетмек ниетимиз бар. Къырымгъа онъа да олмай манъа да. Бутюн меселе де шунда ки, Ватандан айрылгъаныма 5 йыл олды, корьгим келе. Зубиде Ваапова бизге поездгъа 2 билет алып берди. Устюнде Симферополь деп язылгъан, 100 кере опьтик билетни - Симферополь созю ичюн. Поезднен Сивашкъа кельдик, экимиз де яваштан лаф этемиз Къырымгъа киреятамыз деп.

Келип Симферополь вокзалына тюштик. Мен юкъарыда язгъан эдим, Симферополь вокзалындан Евпаториягъа кеткен ёлнен вокзалны чыкъкъанынен Сарайли-Къият меним догъгъан коюм. Шимди ады (Мирный), башта совхоз «Красный Г.П.У.» эди. Шимди ады Дзержинский совхозы олгъан. Совхознынъ ичинден меним коюме ёл бар. Энди меним бабам къургъан, яни мен догъгъан эвнинъ къорасына кельгенде токъталдыкъ. Саба саат 4. Манъа да бармагъа шу эвге мумкинми ёкъмы буны мушавере эттик. Бизлерни копек Сталин ватандан чыкъаргъанда, мен Симферопольде яшай эдим, лякин агъам Джеппар украинкагъа эвленген эди. Озюни трудармиягъа алдылар, къорантасы мен догъгъан эвде яшай эдилер, анда да къалдылар. Огълы Асан (Шурик), къызы Айше (Аня) ве къадыны Найле (Надя) бу эвде яшайлар. Яни бабамнынъ къургъан эвинде.

Арадан 5 йыл отти, хабер-тебер алмадым, бельки акъайгъа чыкъкъандыр деген фикир кельди акълыма. Мен замдиректорны йибердим эвге. Озюм къора янында чемодан устюнде агълап-агълап озь къорамызнынъ янында отурам, кирмеге къоркъам эвимизге, бу пек аджыныкълы ал. Гедже къушу мияв къушлар йыкъыкъ эвлер устюнде кийик-кийик бакъыралар. Мен агъламакътан токътап олмайым. Сонъра бойле тюшюндик. Меннен кельген адам Къырымгъа раатланмагъа путёвкъасы бар, менден адрес алып оларгъа селям кетирген, эм вазиетни бакъаджакъ. Эгер де агъамнынъ къадыны тек балларынен бир озю олса, къафлы дегиль экен деп, мен де сонъундан эвге киреджеким.

Агъамнынъ къарысы да юкъламайып муяв къушларны эшитип, бу къушлар насыл хабер берелер, хайыргъа олсын деп ятса, къапу къакъыла. Бу октябрь айы саба саат 4-5 вакъытлары эди. Агъамнынъ апайы ким анда деп къапугъа келе. Къакъкъан адам: «Сиз Зейнеб Люманованы билесизми?» деп сорай. «О меним акъайымнынъ къыз къардашы ола» деген джевап ала. Ачынъыз мен сизге ондан селям кетирдим дей. Эвге кире 5-10 дакъкъа лафтан сонъ: насыл яшайсыз, акъайгъа бардынъызмы? Сизге балларны бакъмакъ зор оладыр дегенде, «Акъайым киби адам тапалмам, кереги де ёкъ», деген джевапны ала. Олар къайда тюштилер сагълармы деп сорай, эльбетте деп, я сиз оны корьмеге истер эдинъизми дей. Я истесем корьмек мумкунми дей. Мен разведкагъа кирдим, Зейнеб сизни къора янында агълап отура, кирмеге къоркъа дегенинен, экиси де келип мени ве чемоданны алып эвге кирдик. Агълаштыкъ. Надя тышары чыкъып къапуны килитледи, озю пенджереден ичери кирди. Сабая къадар лафэтип чыкътыкъ.

Агъам Джеппар 1945с. 15 январ куни вефат эткен къягъытны бердим, оларны да Узбекистангъа чыкъармасынлар деп.

Уч кунден сонъ Москвая кетмек керек, театрнынъ смарышларыны алмакъ керек. Мени Кисловодскде таныдылар, Симферопольде де танырлар деп къоркъам. Лякин ниет этип чыкъкъан эдим. Къырымгъа барсам мутлакъ Салгъыр баба азизи янына барып зиярет этерим деген эдим озюме. Буны мутлакъ япмакъ керек, болмаса омюрлик акълымдан чыкъмайджакъ. Бунъа да бир мана тапмакъ керек. Бала олгъанда эр вакъыт зиярет этип, шимди 5 йылдан сонъ бир даа Къырымгъа келип оныъ янына бармай къайтмагъа олмаз. Башыма хахлушкалар киби беяз явлукъ багъладым башыма, Айшени де алдым яныма, биз шимди аякъёлгъа барып тез келирмиз дедим де трамвайгъа минип кеттим. Бильген дуаларымны окъуп аман-эсен Кене де баламнен корюшмеге истеп окъудым. Меним дуаларымы АЛЛА къабул этти Салгъыр баба да.

Акъмесджид вокзалында бир адам чокъ тикилип бакъты, лякин хайырлы кечти. Мен о вакъыт яшым корьмемде гузель олса керек, чунки пек чокъ мени бильгенлер, сен яшлыгъынъда чокъ гузель эдинъ дейлер. Мен озюмни урод олмагъанымны бильсем де озюм-озюмни бегенмей эдим.

Не исе де Москвагъа келип чыкътыкъ. 2 – 3 кунь де Третьяковский музейини бакътыкъ, башкъасы акъылымда ёкъ. Бизлерни чыкъаргъан азраиль Сталин мени Москвада юрьгеними эшитсе о ерде атар эди. Камера хранения янында кенарда отурам, замдиректор очередде отура, багажмызны аладжакъ. Меним яныма бир адам келип: «Сиз татарка дегильсизми?» деп сорады. Мен Москвада татарнен узбекни пек айрыда этип оламазлар деп, «Я узбечка», дедим. Бу суаль не ичюн эди, бугуньге къадар анъламадым, киши де магъа: «Скорее всего, вы татарка», деп кетти.

Мен пек къоркътым, лякин мени кимсе тутмады. Замдиректор да бу суальни эшитип, манъа бир къычырды: «Чего ты там со всеми разговариваешь!» деп, куньлеген тарызда.

Замдиректорнен айрыда-айры къайттыкъ. Экимиз берабер къайтмадыкъ. Башта мени поездгъа къойып бир кунь сонъ озю де къайтты. Бекабадкъа кельген сонъ, бу меселени ич бир кимсеге козгъаламады. Иште 1-2-3 куньге Ватанны барып асрет эвимизни бир даа корьмек ичун бу къадар мешакъаткъа огърадым.

Арадан 46 йыл кечкен сонъ, эписини акълымда тутып язып башладым. Балларым-торунларым окъур ве лента ве пластинкаларымы эшитирлер. Башкъа ташламая бир шейим ёкъ.

Гузель башладым лякин сабырсызджасына яздым, окъумакъ эльбетте зор олур.