Takdir maña külmedi, yazım öyle eken.

Qırımdan quvulganımıznı muşkullikleri pek çoq. Elimden kelgen isteklerimden marum etti. Azrail Stalinden sebep hor oldım. Butun milletler de hor oldılar, çoqusı musulmanlar.

1982 senesi, 24 fevral, çarşembe künü başladım yazmağa. Oğlanlarım ve torunlarıma hatire.

Qorantamıznı eñ kiçkene onıncı balası menim. Men özümni bilgenge qadar babam, emcelerim, daimlarım, tizelerim ve eñ yakın doğmuşlarımnı bilmege maña qısmet olmadı. Episi ölgenler.

Anaçığım er vaqıt babadan öksüz qalğan öksüz degil, anadan öksüz qalğan öksüz, der edi. Çunki özü öksüz ösken, anadan öksüz qalğan. Maña öksüzligimni duydırmadı, elinden kelgeni qadar qorçaladı. Lâkin az yaşadı 60 yaşına tolmay cenazesi qlındı. Men 21 yaşında, oğlum Ruslanga yüklü edim.

Aqmescid (Simferopol) yanında, Sarayli-Qiyat köyinde men 1918 senede 9 mayısta dünyaga kelgenim. Men özümni bilgenimde qorantamızda 4 oğlan 2 qız edik. Babam rametli ölgen. Asan, Soyun ağamlarım, men olarnı anamdan eşitip bilem. Musulman şariatında fotoğa tüşmek günah eken dep. Bu ölgenlerni iç birisini resimlerni ve ölgen aptemni ve ağalarımnı bet sımalarını bilmedim. Men özümni bilgende babadan 6 bala öksüz qalğanmız.

Ortancı ağam Abselâm eñ büyügimiz 15 yaşında eken. Öksüz qalganda, Settar 13 yaşında, Ceppar 11, Cemil 9, aptem Sayde 7, men ise 1-2 yaşında ekenim. Babam Löman 3 ağa-qardaş ekenler, bir de halam olgan. Lâkin emcelerim ve babam men özümni bilgenge qadar ölgenler. O yılları tif hastalığı pek çoq ömür alıp ketken. Anaçığımnıñ aytqanına köre, başta eñ büyük Anife aptem 18 yaşında öle. Onı 40-da babam öle. 1918 s. İslâm ağam öle, neden ölgenini bilmeyim. Anaçığım özü de anadan öksüz qalgan. Lâkin babası Abduraman (aci) yani qart babam demey edik, aci babay der edik. Men onı bilem, uzun boylı. Beyaz betli edi. O acilikke barğan. Aci babayni evinde, yani Bitaq köyünde anaçığım doğa. Bitaq köyüne anamnen çoq bara edik, aci babaynı divarında Kâbe şeriften ketirilme topraq, armutka oşap, asılılı turar edi, soñ zem-zem suvı da ketirgen, bu da zem-zem suvı dep bir savutta körgen edim. Men anaçığımnen, anamnıñ köyüne Bitaqqa barğanda, er vaqıt aci babaynıñ evi adam tolı olur edi, episi aqaylâr ola edi. Çım-çırt oturıp aci babamnı aytqanını diñley ediler. Men 6 - 7 yaşımda olsam da, er vaqıt aci babaynıñ evi adam tolı olur edi, episi aqaylâr ola edi. Çım-çırt oturıp aci babamnıñ aytqanını diñley ediler. Men 6 - 7 yaşımda olsam da, iç bir vaqıt ne aqqında laf etkenlerini diñleymedim, azbarda oynap cürer edim.

Anaçığımnıñ apteleri ve ağası da erte ölgen. İç birini körmedim, tek qız qardaşı Qatice tizemni bilem, anamnıñ qardaşı bizim köyimizge yani Sarayli-Qiyat köyüne Seytumer kâtip acige evlenip tüşe. Tizem de tul qala. Anaçığım ve tizem apte kardaş ekisi de tul ediler. Tizemniñ küçük qızı Afife ve men, ekimiz Bitaqqa çoq bara edik, soñundan Afife vraç oldı, men ise yırcılıq zenaatı aldım.

Bir kuñ köy, yani Sarayli-Qiyat balları yolda oynap otura edik. Şeerden bir top köy ballarınıñ babaları kele, olarğa celepçiler der ediler, mal alıp, mal sata ekenler. Qollarında tayaqları olur edi, tayaqlarınıñ ucuna alğan mallarını asıp omuzlarına qoya ediler, babaları şeerden ballarına baqşış ketire ediler. Babalarını körip episi çapıp kettiler, men bir özüm qaldım, añlaşıla menden başqa episiniñ babası olsa kerek. Men ağlap evimizge keldim. Anaçıgım ne oldı, kim urdı dep soradı, iç kimse dedim, ya ne oldı degende, mennen oynağan ballarınıñ episiniñ babaları bar, mende yoq dedim de, ya ne içün Abselâm ağam epimizden büyük evimizde, ya men oña babam desem ne ola, dep kene de ağladım. Anam meni pek acıp, yoq- yoq ağasına babam demege olmay, o seniñ eñ büyük ağañ, ağlama qızım ösüp büyük olğan soñ episini añlarsıñ dep közleri yaşlandı ve ağladı. Yarın şeerge beraber ketermiz sağa çoq şeyler alırım dedi. Babam olmağanını şu küni pek duyğan edim. Özüm uzun ömür yaşadım, lâkin babañ olsa nasıl ola eken degen fikir meni iç bir vaqıt aqlımdan çıqmadı, kartoçkası da yoq edi. O vaqıt kartoçkağa tuşmek güna sayıla eken.

Bizim köyümizde qaniyler de olğan adı Qaya Sultan eken, o şu köyni ebanayı olğan. Meni de ebanayım şu qadın olğan. Bunı yazmaqnen maqsadım şu. Anaçığım meni onınci balasını doğırğanda bayağı yaşında eken. Aptem Saydenen menim aramızda altı yaş olğan, soñ qırğıç men doğam, lâkin pek qıçırıp ağlasam kerek. Ebanayım babama: "Löman qız hayırlı olsun! – dep artından da, – bu qızıñnıñ adını Zeynep qoyıñız" degen. "Qızıñ seniñ adıñnı dunyağı dañq eter" degen. "Dañq" sozu seni namıñnı berer dunyağa". Demek men ösip-büyügen soñ, men yırlağanda anam bu sozlerni aytıp: "men feralanam, amma babaña bunı eşitmek hısmet etmedi" - degen edi. Menim familiyam babamnıñ adınen kete bu sozler iç qatirimden çıqmay. Ebanay bunı neden seze, çoq qıçırıp ağlasam kerek, ondan haberim yoq. Ses tabiat bahşışı, muzıkalnıy olmaq büyük baht, öz işimden memnun edim. Men babamnı iç de körmedim hatırlavumnıñ başında da yazğan edim. Onıñ içun mende baba sevgisi yoq, men anaçığımnı pek seve edim, iç de incitmadım. Anaçığmnıñ sozünden çıqmadım. Anam doğma aqıllı qadın edi, zirek edi, ne aytsañ pek tez añlar edi, öyle olmağan olsa 1921 s. iç birimizni öldirmey açlıqtan qurtarğan, özü tul olsa da buña büyük cesaret kerek. Anaçığım 1939 s. may aylarında vefat etti. 60 yaşlarında. Cenk felâketini körmedi. Anaçığımnıñ ve babamnıñ mezarları bayr qır üstünde edi. Şimdi olarnıñ mezarları üstünde evler qurup, ayaqyollar yapıp, terekler oturtılğan. Elbette mezarlıqnı qazğanda olarnıñ kemikleri, qafatasları çıqqandır. Men sevimli Vatanğa yani Qırımğa barğanda o yerge barıp ağlap-ağlap bilgen duamnı oquyım, bu adet olıp kelgen. Muhammed peyğamberimiz tarafından, men bu musulman qanunlarına riayet etem ve etecegim.

Biz anaçığımnen onı doğğan köyü Bitaq köyüne beraber keter edik. Aqmescid demir yol vokzalında Aziz baba demir qoralarnen qoralanıp alınğan. Anam başta o Aziz babağa ziyaret ete edi, o bizim yolumıznıñ kenarında edi. Anaçığım dua oquğanda maña da elleriñni sen de köter der edi, lâkin men balam, dua bilmeyim, anayım mağa dinge ürmet aşlay edi. Soñra Salğır baba azizine barar edik, o da bizim yolumuzda edi. Bu aziz babanı baqıci Sofusı bar edi, anam oña para bere edi, bu yerde de dua oqıp yolumıznı devam eter edik.

Anam özü de anadan öksüz qalğan. Soñ onı, emcesı Quddus efendi özü yanına ala. Quddus efendi Aqmescitte qaya başı der ediler, yani soñ (Lenin) soqağı adlandırılğan edi, andan da Sarayli-Qiyat köyüne babam Lömanğa aqayğa çıqa. Men de şu köyde doğdım, babam yapqan ev alâ daa tura, anda ağamnıñ qarısı ve qızı Ayşe -Anâ yaşaylar. Bir kere anaçığım Bitaqqa toyğa alıp barğanda "Ford" degen maşinağa oturttı. O vaqıt Aqmescitte "Krım şoför" degen üçrejdeniye bar edi. Onıñ signalı ufaq klizmağa beñzey edi, qıçırtqan da "fort-fort" eter edi. O maşina amerikadan kelme "Ford" edi.

Zevqlı bir al daa aqılımda. Dayım Saqtan tuz yükli arabanen bizge keldi. Şu arabağa tuz üstüne meni ve anaçığımnı oturtıp Bitaq köyüne ketemiz. Bizde Pastak degen pomeşçik olğan kanamiyanıñ kirametlerinde "Pastak" dep yazılı edi. Onı er kim oqur edi. Şu kanamiyanıñ ortasından yol keçe, baqsam bir çoq domuzlar, çoçqalar pek de çoq balalarınden bir taraftan digerine keçeler. Men bir qolaysız vaqıtta aytsam kerek: "Bir danesini bastırayq da, " dedim. Şu arada bastı. Dayım arabanı aydaştırıp qaçtıq, amma artımızdan kuvup yettiler, arqağa qaytardılar, çoçqanıñ parasını alsalar kerek. Mağa da darıldılar, "öyle yaramaylıq istep başımnı belâğa qoydıñ," dedi dayım. Böyleliknen men Aqmescid internat mektebine oqumağa ketkenge qadar anaçığım peşinden alıp yurdi.

Tizemniñ büyük qızı Leylâ aptem ve Momine aptem Aqmecidke oqumaga kettiler Leylâ aptem bala şairi yazıci Cemil Kencege erge çıqtı, Momine aptem eniştemniñ qardaşı Selim Kencege barğan edi o da oca edi. Qırımdan Ableş köyündenler.

Men bala olğanda bizim evde gramofon bar edi, elbette babam alğandır, pek çoq plastinkada Aşir usta dep yazılı edi. Yırlar ve qırımtatar avaları yani maqamlarını ta balalıq çağımdan eşitip ögrenip başladım. Bizim evimiz başqa evlerge qarağanda bayr üstünde edi. Köyümizde Qurtali degen bir adamnı, Settar ağam şaqacı edi, eriştire edi. Gramofonı pencire üstüne qoya. Pencireni aça pek çoq vaqıt şu (Kaybuşka Qurtali) degen plastinkanı çaldırıp Kurtali ağanı eriştire edi. Mende şu vaqıttan berli yır ve oyunğa büyük aveslik oldı.

Endi biraz artka qaytayım…

Ana tarafından bayağı adamlarımnı yazdım, lâkin baba taraftan da yazmaq kerek. Menim qartbabam babamnıñ babası köylü olğanlar. Sarayli-Qiyat köyünde kartbabam at çapıp altın tas alğan, bizge köyde altın tastan suv içken Ebubekirniñ torunları der ediler. Babam az ömürinde pek çalışqır olıp - bostanci Löman der ekenler. Men özümi bilgende bir arabamız, eki atımız, bir sığırmız, koylarımız, balqurt sepeti 10-dane edi. Mına bolar babamdan miras qalğan. Azbarımızda quyu bar edi, türlü yemiş terekleri, penceremizniñ tübinde qatmer bordovıy gülü içeri kireyim dep, tura edi. Ağalarım ve aptem Sayde iç birisi oqumadılar, babamdan qalğan hozâystvonen ögraşa ediler. Men de olar işlegende qatıq yazması Aziz Çeşmesiniñ suvunı taşır edim. Bu iş çoqqa barmadı, şeerge oqumağa alıp kettiler. Alâ daa aqılımda aptem Sayde ve Meva, meni ve Sundüs dostımnı bir atlı araba yekip bizni şeerge internatqa alıp bardılar.

Qoyumiz Akmescidke 3 km. edi Menim qoyum "Sovhoz Krasnıy G.P.U." edi. Ta 1930 s. Anda, "Çernıy voron" der ediler, kelip adamlarnı ata ekenler. Bunı ağamlardan eşittim. Soñra anda nemseler de pek çoq adamlarnı atılğanını eşitmegen adam qalmadı. Soñra qrımtatarları yaptı dep, iftra yazdılar.

Men (vıhodnoy) raatlıq künleri köyge evimizge kelsem, aqşamları tizeme barar edik, anda olarda pek çoq kitaplar bar edi, soñra zarf de oynar edik. Bu ufaq çañlarğa oşay, atıp biri-biri içerine keçirmek kerek edi. Kitaplardan aqılımda "Buz yigit", "Aşıq Ğarip" ve "Leylâ ve Mejnun" kitabı oqulur edi. Lâkin ne içündir pek çoq eşite edim: "Cin kördim, cin ögume çıqtı", degen laflar da olmay qalmaz edi. Men alâ daa cinden qorqam.

Men mektepke birinci sınıfqa barğanda köyümizde Asan Çergiyev degen oca bar edi. Asan ocam köyümizde eñ bilgili adam ve oca. Soñundan bildim o pomeşçik oğlu eken, babası olarnı oqutqan. Ocam kemane çala edi soñki ders er vaqıt yır dersi ola edi. Soñ o mende yırğa aveslik körip, başqa sınıflarnı yır derslerge çağıra edi. Köy mekteplerinde o vaqıtta 4 sınıf ola edi, men 3 yılda dördinci sınıfnı bitirip, Akmecitde Subhi soqağındaki internat mektebine alıp keldiler. 5 sınıftan 7-gece qadar o yerde olacak edim, lâkin 31 – 32 s. açlıq talebelerni öz köylerine qaçmağa mecbur etti. Bizim sınıfta qalğan talebelerni orta Nümüne mektebine 7-ci sınıf talabelerine qoştılar (Obraztsovaya srednâya şkola) der ediler. 1932 senesi onı bitirip oyun yırğa çoq avesligim olğanından, ocalar ve dostlarım mağa "Teatralnaya studiyağa" oqumağa kirmegimni teklif ettiler. Men öyle de yaptım. Meni orta derece bilgim olğanından ekinci kursına qabul ettiler.

Ekzamen vaqtında jüriydekleri kompozitor Yahya Şerfedinov, Ümer İpçi, rejissör Umar Gumranoviç Dervişev ve başqaları bar edi. Aradan birisi: "Bu qızçıq güzel de yırlay, yırlatayıq" dediler. Ne yırladım aqılımda yoq. Lâkin böyle sozleri aqılımda "Lenin babay özü ölse de, ismi halqnıñ tilinde" dep yırladım. Ekzamen bitken soñ, meni ayrı çağırıp ertesi künü radio komitetke barmamnı teklif ettiler. Radio Komitet Qırım ASSR olğanda Qırım TSK olğan Gogol soqağında edi. Birinci qatında radio edi. Men çağırılğan adresnen bardım, bu mayıs ayı edi kününi bilmeyim. Barsam Yahya Şerfedinov, Memet Abselâmov, Sabriye Erecepova, Elmaz Aliyeva, Varvara Karpovna Hanbekova ve digerleri bar ediler. Meni kene de yırlatıp baqtılar, bu seferi "Mavilem" ve "Daglarnıñ yolları"nı yırladım, begendiler. Şu künden men radio komitetniñ solistkası oldım. Kündüzleri oqudım, aqşamları kontsertte yırladım. Yahya Şerfedinov halq yırı (al qoyanman - çal qoyan) degen yırnı eki seske işlegen.

Men birinci, Sabriye Erecepova ekinci sesnen yırlay. Zalımızda telefon çañ qaqtı. Yahya ağam alıp diñlese: "Ne yırlay olar, biri altta digeri artta qalıp yırlaylar, tez mikrofonnı qapatıñız dep emir ete!" Telefon etken radio komitetniñ direktorı Sufyan Bekirov eken. Kontsert bitken soñ Yahya aga bizge aytıp, bizlerni küldırdı. Direktormız muzıkadan içte añlamağan adam, tek direktorlıq yapa, adamlarmız pek daa arqada, bu 1932-1934 senelerde olıp keçti.

1934 s. radioğa yañı, yañı sesi olğan bir kaç yırcılar kelip başladı Alime Suleymanova, Münever Aliyeva, Beyye Murtazayeva, İlmi Cemilev ve digerleri. Soñunda 1936 s. Bağçasarayda yaşağan çalgı taqımı: Appaz Usta kemaneci, klarnette usta İsmail Mecitov, dareci Memiş ve digerleri Bağçasaraydan kontsertleri olğan künleri kelir ediler. Ediye Topçi da keldi, o Bağçasarayda krujokta yırlay eken.

Sabriye adamğa lağap taqmağa pek sever edi. Bir kün: "Appaz ağam seni burnuñdan bir qazan dolma olur degen edi". Canı ağırmaz külüşur edik. Soñra, dareci Memişke: "şapke kulaq", Sulman aqay edi adı. Bizler yaşmız olarnı bizge canı ağırmaz edi, yaşlıqta erkim yaşlığını yapa eken. Bir kuñ Sabriyenen meni, ekimizni (kontsertimizniñ yır arasında çalğı nomeri de berile), bu arada ekimiz de tez-tez, nomerlermiz bitti bellep studiyadan çıqıp, Puşkin soqağına kettik, o yılları oğlanlar-qızlar boy-boy soqaq boyu yüre edi. Biz de kettik, çoqqa barmay Memet Abselâmov kelip bizge bir tazir urdı. Siz mında ne yapasız, daa birer nomeriñiz bar edi. Tez yürde, qaytıñız, dep bizni radioğa ketirdi. Endi olacaq olğan, yahşı etip darıldılar. Sabriyege çoqça tüşti, o menden büyük, balalı çağalı, menden ögüne işlep başlağan, men daa yaqında kirgenim. Özüm de pek Yaş, 16 yaşında, "Sen bonı da terbiyesini bozasın", dediler Sabriyege. Yaşlıkta böyle de ola eken.

Bekirovdan soñ direktor Ali Şerfedinov kelgen edi. O daa rusça yaramay bile edi. Laf etkende (znaçit) dep aytalmay edi (naşıt) der edi. O söylengende yanımızğa temiz kâğıt alıp, er (naşıt)ke bir tayaq sızar edik, ve küler edik. Yaşlıqnı hatırlap yazdım.

Men radioğa birinci işke barğanda belli kompozitor İlyas Bahşış o yılları radioda diktor olıp işley edi. Soñra belli şairımız Eşref Şemi-Zadeniñ qız qardaşı Esire Şemi-Zade diktor olıp çalışa ediler. Bıhşış soñ kompozitor oldı. Reşat Refatovnıñ diktsiyağa büyük yardımı oldı. O kontsertlerni açırmay diñler edi, yırlağanda sozleri dane-dane olmasa ertesi künü sozleriñni aydın aytıp yırla der edi.

Bir kun Reşat Refatov Sabriyeni ve meni çağırıp maşşalla dedi. Sizge ekiñizge Turkiyeden mektüb keldi, sizni alğışlap. Sabriyege güzel bir otkrıtka - eki qol bir-birini merabalaşıp tutqan, renkli otkrıtka edi. Mağa konvertnen yollanılğan latın ariflerinen böyle yazılğan: "Sizi ebediy yaşatiriz". Bu 1936 sene edi, lâkin qolumızğa bermedi tek oquttı. Sesiñzni tap Turkiyede de diñley ekenler dedi de, daa da yahşı yırlamağa tırışıñız dedi. Mektüblerni özünde qaldırdı. Cevap yazmağa razı olmadı.

1936 senede Qırımga Kalinin kelgen edi. Mağa yeşil komsomol kölmegi kiysetip üstine de qayş taqıp, "Komsomolka" yırını Büyük dram teatrinde yırlağanım aqılımda. Sozleri Irğat Qadirniñ, muzıkası Şerfedinovnıñ. Soñ çoq vaqıt adım "komsomolka" degen nam taşıdım. Soñ radiokomitetni ermeni kilsesine almaştırdılar. Nemseler basıp kirgenge qadar epimiz anda çalıştıq, o vıqıtta kollektivimizde hadimler -horistler çoqlaştı. Türli millet adamları edi, pek dost, muabbet çalıştıq, o vaqıt kim nasıl milletke ait ekenini bilmey edik.

Er keske belli 1941s. iyün 22-de faşist nemseler Vatanımızğa surip kirdiler. Lâkin menim ömür arqadaşım Eminov Yaqubnıñ bronni bar edi, qolunda, ne içun degende şoför zenaatı bar edi. (Soñundan bildim onı mahsus qaldırganlar. Partiynıy edi, şeer deputatı olğan edi). Aqmescitte (avtoşkola)da praktiçeskiy ders bere edi. Böyleliknen ekimiz de okkupatsiyada qaldıq, o kene öz zenaatını devam etti. Onı cenkke alğan olsalar, men 1939s. doğğan oğlum Ruslannen sağ qalmaz edim. Balam yaş, anam, tuğanlarım yoq, işlemeyim. Radiokomitet toqtadı işsiz qaldım, başqa zenaatım yoq, er kün şeerni bombalaylar. Erimniñ zenaatı bizni, yani (bron) bizni qurtardı.

Kelkelelim 1944s. ruslar qaytıp keldiler. Armiyanen beraber Kubandan Yahâ Şerfedinov da, qorantasız bir özü kelgen, menim evime keldi, 10 kün qadar oturdı, soñ ev berdiler. Lâkin Aqyarnı çoq vaqıt alalmay çoq askerler ğayıp oldı. Şerfedinov kontsertnıy brigada topladı. Men, Meryem Osmanova, oyunci Fatma (familiyası esimde yoq). Lazaretlerde askerlerge kontsertler beremiz. Bir kontsertimizde Simferopolde "Dom ofitserov" bar edi, anda oldı. Bu işimiz bir ay devam etti. Er seferi kibi kontsertler beremiz, lazaretlerde aqşamları evlerimizge maşinanen darqatalar, ayrı yürmege olmay.

1944 c. 18 may künü. Kene de gece saat birde evime ketirip taşladılar, bir şeyden haberimiz olmadı. Biz kontsert beremiz lazaretlerde, lâkin şu küni 18 may künü bizim krımtatarlarnı aqşam saat 9-dan evlerinden çıqarıp başlağanlar. Bizge iç bir şey bildirmey evge ketirgen soñ, gece saat 3-te meni de keldiler almaya, yani bizlerni qorantamıznı almağa. Uç tufekli asker kirdi evge, tez oluñız 10 – 15 daqqada azır oluñız, sizni Qırımdan çıqaralar dediler. Bu nasıl şey dedim men, şimdi kontsert berdik yaralılarğa, men iç bir yerge ketmem desem. Evde arqadaşımı körip daa ziyade bağırdılar. Yaqub rametli tez-tez özüniñ bron spravkasını köstergen soñ, qadıñıña añlat, tez azır oluñız. Şimdi maşina kelir dediler. Pek şaşmaladıq iç bir şey almayıp, tolıp kelgen maşina topesine bizlerni de oturttılar.

Oğlançığım Ruslan menim velosipedimni almadıq dep ağlay, velosiped degil aşamaya da almadıq, arqadaşım para alğan. Ya bizlerni qayda alıp ketesiz degende, barğan soñ bilersiz dediler. Böyleliknen bek balaban, bitleri olğan yük vagonlarına, ağızı burnuna qadar yüklediler.

Menim balamnen sağ qalmama Alla Taalâ yardım etti. Qrımtatarlarını çıqarmazdan ögüne erkeklerni büs-bütün cıyıp aldılar. Meger meramları bar eken, çıqarğanda erkekler keder etmesin dep. Bir kuñ Yaqubımı da (trud armiya)ğa alalar. Men oña köbete pişirip azırladım. Ketti, çoqqa barmay qaytıp keldi. Bilmem ne içün, Eminov Yaqub bir adım oğge degenler. Bilmeyim başqaları da bar edimi, yoqsa tek oña edimi bu komanda. O kenarğa çıqa, pek eyecanlı ne olacağını bilmey. Qolundan pasportını alalar. Özüni qaytaralar evge. Sebebini bu küñge qadar bilmeyim, soñundan bunı balaban eylik olğanını añladım. Lâkin voyenkomatta onıñ pasportını qaytarğan adam merametli eken, maña yapqan eyligi özüne qaytsın.

1944s. 18 mayısta mingen bitli vagonlar bizlerni Bekabadqa tüşürdi. Bekoabad demir yol vokzalından kömür taşığan açıq vagonlarğa yüklep, Farhad GESniñ pravıy beregine tokti zemlânkalarğa.

Yolda şu açıq vagonlarda ketkende, üzbek balları, büyükler de bizlerge ufaq taşlar atıp üstümizge tükürgenleri alâ daa aqılımda, köz yaş tokib ağlağanlarım. Öz horluğımız özümizge olacaq, yerli adamlar da böyle horladılar. Olarğa ukumet Üzbekistanğa satqın, tiri adam aşagan, boynuzları olğan adamlar dep aytalar. Stalin ("babamız") Vatanlarından kuvğan degenler. Azrail, canalıcı, köpek 40 millionnı başına yetken faşist Stalin yapqanını 1989 senesi añladıq. Sağ olsın M.S. Garbaçöv aşkârlık künine çıqardı.

Vagonlarda nasıl keldik: Bizni eşalon pravitelstvenıy, vagonlarmız tek başqa, bütün bir vagon TSK adamları. Bularnıñ içinde Mustafa Selimov da bar edi, qalğanları aqılımdan çıqqan.

Endi men olğan vagonnı yazayım. Bir erkek öldi, onıñ ölüsini poyezd toqtağanğa qadar ölüsi vagonda turdı, bir daa toqtağanda onı kömdilnr, bilmeyim qollarınen qazdılarmı. Bir qadın doğurdı, bir saatten balası öldi, şu arada bir qadınnıñ balası tuşken eken, poyezd köçti, anası ağlap delirdi. Poyezd köçecekte haber bermey köçe kete, yetiştirgen mine, qalğanlar, ne ola bilmeyim. Bazı da yuvundıq (burda) bereler, onı aşağan isalğa (ponos) oğray. Menim oğlançığım Ruslan da oğradı, yanına qave alğanlarda bar eken, o da aqayıma soy olıp kele, bolmasa bermez edi. Tek qavenen suhariy aşatıp qurtardım degende sıtma hastalığı (malâriya), o hastalıqqa ahrehin bere ediler. Zemlânkalarğa darqatıp yüre ediler, bundan da qurtardım balamnı.

Bir qorantanı aqayı tüşti qorantasına aş almağa, o yetip kelmedi poyezdğa, onı alı ne oldı bilmeyim, bu aqlımda qalgñanlar.

Üzbekistanğa kelgenimizge 45 yıl tolğan soñ yazıp başladım. Oğlum Ruslannıñ teklifinen beraber, red etmeye istemedim. Çunki menim ömürim başqalarına qarağanda daa da oyuş-yoquş oldı.

Bekabad ve Bekabad r-na çalğıcilar Ziyadin Memiş - kemaneci, klarnetçi Mecitov İsmail ağa, dareci Memiş, trubaci Ziya ve digerleri, men ve Şevket Mamutov da şu şeerge tüştik. Bir kün bir sozge kelip Farhad GES başlığına Şevketnen beraber kirip, bizler yırcı, çalğıci ve oyuncılar bayağı barmız. Farhad qurucılığında işlegenlerge kontsert bere bilemiz dedik. Qurucılıqnıñ başı Akop Abramoviç Sarkisov edi, milleti ermeni. O bizim aytqanlarımıznı diqqatnen diñledi ve 10 - 15 künden menim aldıma kiriñiz dedi. Biz Şevketnen öyle de yaptıq. 1944s. iyün ayında Farhad qurucılığı yanında Muz-Dram komediya teatri meydanğa keldi. Sarkisov Taşkentke barıp Uzgosfilarmoniyadan artistler çağırğan, olarğa ev, öbşçejitiya berip, Bekabadqa alıp keldi. Olarnıñ içinde şimdi UeSSR de nam qazañğan artistler Muhamacan Mirzayev, Mehri Abdullayeva, Tohtahon İrsmetov, direktor teatra Boba Hocayev ve digerleri bar ediler. Mende onıñ programması daa saqlı.

Bizlerge qrımtatarlarına til ögrenmek kerek oldı. Şevket Mamutov rayon rayondan oyuncı ve yırcılarnı komendanttan sorap alıp kelmek kerek oldı. Bu ağır iş edi, çunki qayerde yaşasañ, o yerden bir adım atmağa aqqıñ yoq edi. Epimizge malümki, tüşken yani yaşağan köy ve şeeriñden bir adım kenarğa çıqsañ 20 yıl katorge bere ediler. Kimde-kim qorantasından adamlarını qıdırıp tapmağa aqqı yok edi. Onıñ içün er ay bir kere podpiske bara edik. Onda böyle yazılğan: men iç bir vaqıt Qırımğa qaytmağa ve anda taşlap kelgen eşyalarımı, mal-mülkimi istemege aqqım yok dep podpis eter edik. Bu azrail Stalin, izverg, faşist, it can alıcı. Köpek Stalin ("babamıznıñ") çıqarğan qanunı edi. Kim de bu mecburiy qanunğa riayet etmese, sevimli tuvğan baba-dede Vatanımızdan mecbur quvup çıqarığanına qanaat etmey ğurbetlikte ömürimizde qattı edi.

Böylelikle üzbek, qırımtatar, tacik, uyğur epimiz bir teatrde muabet 3-4 yıl işledik, farhad kanalı bitkenge qadar, pyesalar qoyıp, kontsertler berip işlep yürdik. Bu Begovat iqlimine alışmaq ağır edi.

Yel eskende ufaq taşlar betinye, ayaqlarıñna urula edi. Terekler yıqıla, suvlar sasıq, havuz suvları, o vaqıtlarda çeşme suvları yoq edi. Kelgen 1944 s. pek çoq adamlar aşsız, suvsız. Yataq yeri zemlânka, bu ağır ve pek sıcaq 40-45 gradus, küneşke dayanalmay yüzlernen adamlar öldi. "5-ıy uçastok" der ediler - büyük mezarlıq oldı, soñundan ölüler de hor oldı. "Pâtıy uçastok" degen yerge evler qurıp garajlar yapıldı, şimdi kimniñ mezarı qayda iç kim bilmey. 1945 yanvar 15-te menim ağam Ceppar da, şu uçastkağa defn olunğan edi. Qorantası alâ daa - apayı qızı Ayşe, oğlu Asan men doğğan, yani menim babam qurğan evde yaşaylar.

Taqdir böyle yazılğan. Trudarmiyada hastalanıp, isalğa oğray, zornen meni Begovat şeerinde kelip taptı. Oña menim yırcı zenaatım yardım etti. Qardaşıñ Lümanova Zeyneb Bekabad şeerinde işley degenler meni bilgenler. Şu ağır hasta alında cayav-calpı Leninabad tola zavodından maña kaçıp keldi. Bir ay yaşap vefat etti. O vıqıt ölüni sarmağa sarğan bir şey yoq edi, marlâğa sarğandırmız, o derece ağır künler edi.

Men Bekabad teatrinde işlegende direktor yardımcısı olıp, bir aferist qırımtatar işley edi, adını yazmayım. O vaqıt onı aferist olğanını kimse bilmey edi. Epimiz o ne aytsa er şey doğrı belley edik, soñundan nefisini daa ziyade ciberdi, paranen oynadı. O paralar onı pek çoq kişini başına yetti, öz oğul-qızına da, oğlu hırsız oldı, qızı aqlını oynattı. Mesele bunda degil, lâkin onıñ sozüne uyup, mağada bir ayğa da olsa Qırımğa qaçmağa, yani barıp qaytmağa sebepçi oldı.

Zamdirektorğa Kislovodskke putövka bereler, ala çare tapıp. Men keteyim, isteysiñmi sana da tapayım çare, Qırımnı körip bir ay anda olursıñ dedi. Qırım sozüni eşitkennen men razı oldım. Bu adam putövkanen Kislovodskke ketti 10 künden soñ meni çağırdı. Komendnaturağa barıp, familiyası Tagiyev edi, meni bir ayğa Pskent degen yerde aptem otura, anda ketmege ruhset etiñiz dedim. Tagiyev bizni kontsertlerimizge kele ve meni yetekçi yırci olganımı da bile. Men o vaqıta azerbaycan, üzbek, tacik, hazaq, uyğur, ermeni ve rus tillerinde yırlaym, belli sevimli yırcım. Belki de şunıñ içün maña Pskentke ketmege ruhset etti. Men de komendaturanı aldap, bilet aldım Kislovodskke. Oğlum Ruslannı büyükanasına taşlap, fikirimni doğursını ayttım. Eger de tutsalar balamnı incıtmay baqarsız dedim, razı oldı. Tutmasalar bir aydan qaytarım dedim, bu işiñ pek qaflı amma, saña balanı alıp qalmağa red etalmayım, yolıñ açıq olsın dedi. Lâkin meni ozğarmaya adam da kerek, zamnıñ dostı Çernâyev Şevket ve qadını Asiye ozğarmağa keldiler. Men bilet aldım, Kislovodskke poyezdğa minecek saatimi yazdım, telegrammağa Bekabaddan Krasnovodskke qadar 5 kün yol yürecegim. Men ketecek poyezd 2 saatke toqtatıp tsisterna yollaylar. Men 2 saat keç mindim poyezdğa, bu da meni qurtardı.

Poyezdda ketkende laf sırası menim nasıl millet olğanımnı soraylar. Üzbekistondan çıqqanğa qadar armânka, greçankam demege kerek oldı. Lâkin Mahaçkalağa çıqarım qarşılap, degen telegramma da meni şaşırttı. Şu gecesi Aşhabadda büyük zelzele oldı. Bu 1948 s. oktâbr ayı edi. Bu meşaqatlı zelzele pek çoq köylerni, Aşhabadnı yernen yeksan etip, yaşamağa bir yarağan ev qalmağanını, Aşqabad vokzalında poyezd pencerezinden körmek mağa da hısmet etti. Aşhabadqa yetmezden ögüne bizim poyezdni de salladı, zarar körmedik. Bütün yolğa çıqqan poyezdlar angisi Aşhabaddan keçecek biri-biri artına toqtaldı. Adamlarna vagon-vagondan yurtip almaştırdılar. Aşhabadqa baracaq adamlarnı episini arqağa alıp qayttılar.

Men Aşhabaddan keçip Krasnovodskke qadar barmaq kerekim. 5 kün askerler demir yolnı yaptılar. 5 kün vagon içinde aşamağa aş yoq satqanlar da pek az, suv yoq içmeye. Böyle muşkul alda 5 kün yaşadık. Yolda evler yıqıq, balaban-balaban çatlaklar demir yolda. Menden ögüne ketken tsisterna qum çöllerinde yoldan 60-70 metr uzaqlıqta, mazutlar kapqara tokulgen, ahır zamanğa oşay, yazıp añlatmaqnı çaresi yoq. Öyle muşkul bir al. Neise de Aşhabad vokzalına yetip keldik. Kimseni poyezdan tuşürmediler, pencreden körgenimizde yeterlik edi. Alâ daa közümniñ ögunde tura, balaban demirbeton evler demirler mayışqan, perdeler uça, bir erkek adam qursaq üstü yata qap-qara, yanğanğa oşay, onı alıp yetiştirmegenler añlaşıla. Bularnı men poyezd penceresinden körem, iç kimseni vagondan tüşürmeyler. Çoq turmadı, vagon ketti. Kelip Krasnovodsk şeerine tüştim.

Parahodqa bilet aldım, soñ bazarına barsam pişken balıq satıla edi, vagonda aşamağa iç bir şey qalmağan edi. Aşhabad adamları sağ qalğanlar özleri de keteler soy-soplarına. Men parahodqa mingende biletimi yırtıp yetiştirmediler, adamlar obanen sorüleler. Menim yanımda eki soldat peyda oldı, olarğa biletimi berdim, Aşhabadlı bir yaş qadın para istey parahodqa minmeye parası da yoq, aşı da yoq. Soldatnıñ birine o qadınnı kösterip öz biletimnen onı da parahodqa aldım. Ekimiz de Bakuğa kelip tüştik. O maña sağ ol ayttı, ketti, bir daa körmedim. Baku demir yol vokzalınıñ yanında dikke turam, bir erkek maña ermenice laf qoşa, men oña (ya ne ponimayu po-vaşemu) desem, "ne pritvorâysâ" dedi. Men özümi kimligimi bildirmemek içun ermenim demeye mumkun eken, çunki men qırımtatarı olğanımı saqlayım, tutulsam 20 yıl katorğam azır.

Bakuden Mahaçkalağa bilet aldım. Bir telegrammada seni Mahaçkalada beklerim dep yazılğan edi. Lâkin men 5 kün yerine 10 künde kelip, Bakuğa çıqtım zelzele sebebinden. Beş kün vagonlarda tuttılar. Mahaçkalada meni kimse beklemey. Kerçek Bakudan telegramma berdim, lâkin özüm Kene de ümüt etip Mahaçkalaya tüştim, poyezd ketti. Bilet almaq pek zor, öçered balaban. Maña bir çare etip bilet almaq kerek. Yolda-izde meni tutarlar dep de qorqam. Tüşündim bir aynecilik, omurimde birinci kere ayneci olacaqım. Başladım ağlamağa. Bir voyennıy adam, çini büyük olsa kerek, men çinlerden alâ bugün añlamayım, sizge ne oldı, nege ağlaysız dedi. Men kurortqa ketem, lâkin dokumentlerimi qırslattım. Pasportım da yoq, putövkam da dedim. Men bir de bir anterimni satayım, siz maña bir bilet alıp bermezsizmi dedim. O yerden kettim anter satmaya, biraz eglendim. Yanıma bayağı para alıp belime boğlağan edim. Ayaqyolğa kirip 100r. çıqardım. Kelip şu adamnıñ yanına, mına sizge para maña da bilet alıñız barğan soñ (zayavit eterim) dedim. Özümniñ aqılımca meni qırımtatarı olğanımnı bilmezler belleyim, sağ olsun biletni koluma aldım, lâkin men o adamnen bir vagonğa tüşmedim, maña da öyle kerek edi.

On kün degende Kislovodskke kelip tüştim, pek balaban vokzalı bar eken. Topesi de camnen yapılğan. Adamlar çemodanlarını menim yanıma taşlap bir yerlerge keteler, men olarğa qaravul. Biraz vaqıttan soñ o yaq-bu yaq baqsam zamdirektor telegrammanı alıp çıqqan, meni qarşılap. Mağa qaytıp, Bekabadqa kelgenge qadar özüm nas millet olğanımı saqlamaq kerek. Neise zamdirektor vokzaldan meni Kislovodsk musafirhanesine alıp bardı. Men başıma kelgenlerini oña ayttım, lâkin özü eyecanlı körüne. Pasportımı berdim, maña yer berdiler 3-4 qadınnı bir odağa, soñ biz aşamağa kettik. Qaytıp musafir hanege kelgenimnen: "Bar pasportıñnı al, para barıp alacağım de", dedi. Men o ne dese onı yapam, ekimiz de qırımtatarı olsaq da, yalıñız rusça laf etemiz. "Bir daa pasportıñnı olarğa berme, onı olar unutırlar, özüñde tut", dedi. Bir vaqıttan soñ: "Bilesiñmi, - dedi. - Men telegramma aldım Bekabaddan (yesli pevitsa Lümanova Zeyneb okajetsâ s vami, ötveçat büdete VI), - dep yazılğan". Añlaşıla onıñ tarafından maña kelgen telegrammağa emiyet berilgen. Zamdirektor pek raatsız oldı, bu sozler onı da ötüni patlattı. Yuqarıda da yazğan edim, onıñ putövkası bar o özüni sanatoriyasına kete. Men musafirhanede yaşaycağım, dogovorımız öyle.

Er kuñ zamdirektor meni aşamağa restoranğa alıp bara. Restorannıñ adı aqılımda qalğan "Çayka" edi. Bir kuñ kene de şu "Çayka"ğa bardıq, elbette tek rusça laf etemiz. Barıp da bir şey olıp duyulsañ, sen meni bilmeysiñ, men de seni dedi. Bu tsıgannen mında tanış oldım dersiñ. Yüregi duyğan eken. Bu "Çayka" restoranı kibi bir yerde körmedim, Moskva ve Taşkent restoranında olsam da, bu çoq güzel. İçinde er dayım muzıka çalıp tura, rusça degil, milliy kavkaz muzıkaları çalına. Zamdirektor özü aşap kele sanatoriyadan, aşnı tek men aşayım, bizim stolğa iç kim oturmay.

Bir kün restoranda oturamız. Qapudan güzel bir qadın ve voyennıy de adam kirdiler, pek muqayt bizim stolğa tikilip baqtı güzel qadın, közü menim közüme tüşti. Men soradım, bu qadın sañamı, yoqsa mağamı tikilip baqtı, desem, saña dedi. İçeri kirip ketken qadın, voyennıy adamnı taşlap, doğru bizim yanımızğa kelip: "Siz tatar degilmisiz?" dedi. Beklenilmegen sual. Tatarca soradı. Ekimizniñ de tilimiz tutıldı, añlamağan kişi oldıq. Bir haylı vaqıt indemeyip, soñ: "Çto vı govorite, ya vas ne ponimayu" dedim. Stol tübinden zamdirektor ayağıma basa, ne demek kerekligini añlamayım, qadın bizni braqıp ketmey. Endi ne yapmalı, başqa çare yoq. Aylandırdı da: "Siz Zeyneb Lümanova degilmisiz?" dedi. Endi tutuldım. Şu arada elbet tatarım, sizge menden ne kerek, dedim. O kene de men sizni tanıyım, men sizni ve Erecepovanı pek yahşı bilem degen soñ, esimi topladım. Men o artistkanı yahşı bilem, lâkin men o Lümanova degilim dedim, bir qaç adam meni Zeyneb Lümanova yırcığa oşatalar dedim. Stol tübinden kene de yahşı etip ayağımı ezdi. Menim ayağıma basmaqnen, ne aytmaq istegenini añlamayım. Özümden özüm red ettim, qurtıldım belledim. Elbet men tatarım, sizniñ bilgeniñiz degilim, tanış olıñız mınavı tsıgannen, bir sanatoriyada raatlanamız, meni bu restoranğa alıp keldi, dedim.

Bu qadını başımdan atqarıp olamayım, meni mutlaqta Zeyneb Lümanova olğanımı yahşı bilip menim yanımdan ketmey. Lâkin ne sebebden özümden-özüm red etem onı añlamay, men ep öz sozümde turam. O qadın quvanıp lafete, tatar kördi. Menim içim yanğanından haberi yoq. Ne ise de, elbet men Lümanovam, menden sizge ne kerek desem. O meni quçaqlap öpmege başladı. Tsıgan da şaşıp, "Çto s vami, mne toje obyasnite" dedi, bizim laflarımıznı añlaimağan adam olıp. Bu qadın: "Yuriñız menim kabinetime barayıq, men bu restorannıñ direktorı olam", dedi. Yoq sağ olıñız dedim, yanımda uhajörım razı olmaz dedim. Ya sizniñ yanıñızda voyennıy kim edi dedim. O menim tanışım, işnen keldi. O endi ketti dese de, men kabinetke barmaya razı olmadım. Yarın bir özüm kelirim, körüşirmiz dep aytqan soñ razı oldı. O çoq yalvarsa da razı olmadım, bu mesele nenen bitecegini alâ daa añlamayım. Biz turdıq, savuklaşıp, ketmege, kene de soradı: "Ne sebebten siz Lümanova Zeyneb olğanıñıznı aytmaya istemeysiz, bunıñ bir sebebi barmı?" dedi. Men de oña sizge mutlaq Zeyneb Lümanova kerekmi dedim. O qadın: "Siz, meni bilmeysiñiz, körmediñiz, lâkin men sizni yahşı bilem. Çunki men bir kontsert qaldırmay bara edim cenkten evel Aqmescidte. Men Aqmescidlim, onıñ içün men sizni pek yahşı bilem. Siziñ ve Erecepovanıñ ve digerleriniñ", dedi. Mecbur oldım doğursını aytmaya. Quçaqlap öpüşip ağlamaya. Ondan soñ biz qayttıq, ertesi künü bir daa kelmeye añlaşıp. Ekinci künü meseleni añlattım, soñ bir qaç kün daa şu "Çayka"ğa barıp aşağandırım. Bu qadın Zubide Vaapova eken, çoq bir körmesi güzel qadın. Aqayı upravlâyuşçiy bank eken, qızı da Bakude oquğanını ayttı.

Zamdirektornıñ putövkası bitmek üzre. Endi bizge Qırımğa ketmek niyetimiz bar. Qırımğa oña da olmay maña da. Bütün mesele de şunda ki, Vatandan ayrılğanıma 5 yıl oldı, körgim kele. Zubide Vaapova bizge poyezdğa 2 bilet alıp berdi. Üstünde Simferopol dep yazılğan, 100 kere öptik biletni - Simferopol sozü içün. Poyezdnen Sivaşqa keldik, ekimiz de yavaştan laf etemiz Qırımğa kireyatamız dep.

Kelip Simferopol vokzalına tüştik. Men yuqarıda yazğan edim, Simferopol vokzalından Yevpatoriyağa ketken yolnen vokzalnı çıqqanınen Sarayli-Qiyat menim doğğan köyüm. Şimdi adı (Mirnıy), başta sovhoz "Krasnıy G.P.U." edi. Şimdi adı Dzerjinskiy sovhozı olğan. Sovhoznıñ içinden menim köyüme yol bar. Endi menim babam qurğan, yani men doğğan evniñ qorasına kelgende toqtaldıq. Saba saat 4. Maña da barmağa şu evge mümkinmi yoqmı bunı muşavere ettik. Bizlerni köpek Stalin vatandan çıqarğanda, men Simferopolde yaşay edim, lâkin ağam Ceppar ukrainkağa evlengen edi. Özüni trudarmiyağa aldılar, qorantası men doğğan evde yaşay ediler, anda da qaldılar. Oğlı Asan (Şürik), qızı Ayşe (Anâ) ve qadını Nayle (Nadâ) bu evde yaşaylar. Yani babamnıñ qurğan evinde.

Aradan 5 yıl ötti, haber-teber almadım, belki aqayğa çıqqandır degen fikir keldi aqlıma. Men zamdirektornı yiberdim evge. Özüm qora yanında çemodan üstünde ağlap-ağlap öz qoramıznıñ yanında oturam, kirmege qorqam evimizge, bu pek acınıqlı al. Gece quşu miyav quşlar yıqıq evler üstünde kiyik-kiyik baqıralar. Men ağlamaqtan toqtap olmayım. Soñra böyle tüşündik. Mennen kelgen adam Qırımğa raatlanmağa putövqası bar, menden adres alıp olarğa selâm ketirgen, em vaziyetni baqacaq. Eger de ağamnıñ qadını tek ballarınen bir özü olsa, qaflı degil eken dep, men de soñundan evge kirecekim.

Ağamnıñ qarısı da yuqlamayıp muyav quşlarnı eşitip, bu quşlar nasıl haber bereler, hayırğa olsın dep yatsa, qapu qaqıla. Bu oktâbr ayı saba saat 4-5 vaqıtları edi. Ağamnıñ apayı kim anda dep qapuğa kele. Qaqqan adam: "Siz Zeyneb Lümanovanı bilesizmi?" dep soray. "O menim aqayımnıñ qız qardaşı ola" degen cevap ala. Açıñız men sizge ondan selâm ketirdim dey. Evge kire 5-10 daqqa laftan soñ: nasıl yaşaysız, aqayğa bardıñızmı? Sizge ballarnı baqmaq zor oladır degende, "Aqayım kibi adam tapalmam, keregi de yoq", degen cevapnı ala. Olar qayda tüştiler sağlarmı dep soray, elbette dep, ya siz onı körmege ister ediñizmi dey. Ya istesem körmek mumkunmi dey. Men razvedkağa kirdim, Zeyneb sizni qora yanında ağlap otura, kirmege qorqa degeninen, ekisi de kelip meni ve çemodannı alıp evge kirdik. Ağlaştıq. Nadâ tışarı çıqıp qapunı kilitledi, özü pencereden içeri kirdi. Sabaya qadar lafetip çıqtıq.

Ağam Ceppar 1945s. 15 yanvar küni vefat etken qyağıtnı berdim, olarnı da Üzbekistanğa çıqarmasınlar dep.

Uç künden soñ Moskvaya ketmek kerek, teatrnıñ smarışlarını almaq kerek. Meni Kislovodskde tanıdılar, Simferopolde de tanırlar dep qorqam. Lâkin niyet etip çıqqan edim. Qırımğa barsam mutlaq Salğır baba azizi yanına barıp ziyaret eterim degen edim özüme. Bunı mutlaq yapmaq kerek, bolmasa ömürlik aqlımdan çıqmaycaq. Buña da bir mana tapmaq kerek. Bala olğanda er vaqıt ziyaret etip, şimdi 5 yıldan soñ bir daa Qırımğa kelip onı yanına barmay qaytmağa olmaz. Başıma hahluşkalar kibi beyaz yavluq bağladım başıma, Ayşeni de aldım yanıma, biz şimdi ayaqyolğa barıp tez kelirmiz dedim de tramvayğa minip kettim. Bilgen dualarımnı oqup aman-esen Kene de balamnen körüşmege istep oqudım. Menim dualarımı ALLA qabul etti Salğır baba da.

Aqmescid vokzalında bir adam çoq tikilip baqtı, lâkin hayırlı keçti. Men o vaqıt yaşım körmemde güzel olsa kerek, çunki pek çoq meni bilgenler, sen yaşlığıñda çoq güzel ediñ deyler. Men özümni urod olmağanımnı bilsem de özüm-özümni begenmey edim.

Ne ise de Moskvağa kelip çıqtıq. 2 – 3 kün de Tretyakovskiy müzeyini baqtıq, başqası aqılımda yoq. Bizlerni çıqarğan azrail Stalin meni Moskvada yürgenimi eşitse o yerde atar edi. Kamera hraneniya yanında kenarda oturam, zamdirektor öçeredde otura, bagajmıznı alacaq. Menim yanıma bir adam kelip: "Siz tatarka degilsizmi?" dep soradı. Men Moskvada tatarnen üzbekni pek ayrıda etip olamazlar dep, "Ya üzbeçka", dedim. Bu sual ne içün edi, bugünge qadar añlamadım, kişi de mağa: "Skoreye vsego, vı tatarka", dep ketti.

Men pek qorqtım, lâkin meni kimse tutmadı. Zamdirektor da bu sualni eşitip, maña bir qıçırdı: "Çego tı tam so vsemi razgovarivayeş!" dep, künlegen tarızda.

Zamdirektornen ayrıda-ayrı qayttıq. Ekimiz beraber qaytmadıq. Başta meni poyezdğa qoyıp bir kün soñ özü de qayttı. Bekabadqa kelgen soñ, bu meseleni iç bir kimsege kozğalamadı. İşte 1-2-3 künge Vatannı barıp asret evimizni bir daa körmek içun bu qadar meşaqatqa oğradım.

Aradan 46 yıl keçken soñ, episini aqlımda tutıp yazıp başladım. Ballarım-torunlarım oqur ve lenta ve plastinkalarımı eşitirler. Başqa taşlamaya bir şeyim yoq.

Güzel başladım lâkin sabırsızcasına yazdım, oqumaq elbette zor olur.