Рухий джевхэр эскирмек бильмей. Эдебиятнынъ эйи эсерлери узун омюр девир сюрелер. Биз оларны окъуймыз, фикрен зенгинлешемиз. Медениетте кешф олунгъан ве топланылгъан къыйметли шейлер, тек шимди дегиль, келеджекте де хызмет этеджеклер. О себептен кечкеннинъ рухий зенгинлигини огренюв, сакълав гъает муим ве эмиетли иш.

Шаркънынъ манзуме чокърагъы битмез-тюкенмездир. Фирдоуси, Саади, Хафыз, Физули, Махтумкъули ве дигерлернинъ яратыджылыгъы киби къырымтатар халкъынынъ буюк шаири Ашыкъ Умэрнинъ эсерлери де даима юреклерде яшайджакътыр.

Ашыкъ Умэр XVII асырнынъ ортасында кучь ве муреккеп заманда яшады. Халкъ артыкъ эки асырдан зияде «оз» ханларынынъ зулмы алтында булунмакънен, акимиет элине кечкен улькелерде баскъынджылыкъ, ягъмаджылыкъ, ички зиддиетлер, акимиет ичюн курешлер зуур этмекте, рухий медениет кесатлыкъ чекмекте, эдебият исе, акъикъий вазиетни тасвир этювден аджиз… бойле вакъытта саз шаирлери арасындан чыкъкъан юксек къабилиетли Ашыкъ Умэр озь эсерлеринде халкънынъ вазиетини, дуйгъуларыны, фикирлерини ифаде эткен.

Ашыкъ Умэр акъкъында бир чокъ эфсанелер, бир чокъ риваетлер, айны заманда, акъикъат яшап кельмекте. Олар арасындаки бир фикирге бутюнлей инанмакъ мумкюн, яни Ашыкъ Умэр – Къырымда ахлякъий меселелерден баас этиджи шаирлернинъ энъ кемалатлысыдыр. Керчек, Ашыкъ Умэрнинъ терджимеиалына аит малюмат гъает аз ве зыддиетли. Лякин бир чокъ догъру малюматларны биз шаирнинъ озь шиирлеринде тапамыз. Меселя, шаир эсеринде: «Кендим Гозилевилим, Умэрдир исмим*» деп яза.

Ашыкъ Умэр 1621 сенеси Къырымда, чокъбалалы фукъаре эснаф аилесинде догъа. Иптидаий мектепни битире. Бир къач сене медреседе ислям икметлерининъ гузель къокъусынен беслене. Ама медреседе сохталыкъ этмек онынъ ичюн джан сыкъыджы , мешакъкъатлы мешгъулиет олуп корюне. О себептен, медресени быракъып, халкъ арасына кете, шиирлерини халкъ аятына багъышлай. «Даима кочебе аят кечире. Шеэр-шеэрден, кой-койден юрип, озюнинъ терен мундериджели шиирлерини окъуй, къартларны-яшларны айретке кетире» - деп яза профессор Феликс Домбровский «Современник» меджмуасында (1848 сенеси).

Ашыкъ Умэр шиирлерини севги, муаббет, меръамет, адалет, инсангъа урьмет, намус, самимиет акъкъында яза. Лякин шаирнинъ яратыджылыгъынынъ энъ къыйметли джиэти онынъ акъыллы ве юксек бедиетидир.

Кескин акъыл ве тюшюндже, догъма истидат Ашыкъ Умэрге эр куньги аятий адиселерни догъру, индже ве тез сезмеге, аль этмеге имкян бере, шиирлерни иртиджал (экспорт) тарызда, аталар сёзлеринен ве кинаели ифаделернен айтмагъа ёл ача. Эльбетте, онынъ дуньягъа назарындаки тарихий тарлыкъ пек чокъ ичтимаий адиселерге догъру къиймет кесмеге мани ола. Лякин шаирнинъ терен ве сербест акъылы адалетни ве акъсызлыкъны ачыкътан-ачыкъ фаркъ эте билюв джиэтинден кучьлю. Онынъ:

демесинде буюк манна бар.

Ашыкъ Умэр, юксек фикрий къабилиетке маликлиги юзюнден, бир сыра эджнебий тиллерни огренген, башкъа халкъларнынъ эдебиятларыны, саньатларыны тедкъикъ эткен, хусусан, онда эвель яшагъан ве асырдашлары олгъан шаирлернинъ эсерлерини окъугъан, буюк бедиет усталыгъы эльде эткен. Онъа Несими, Физули, Хатаи, Рухи, Нефи ве башкъа шаирлернинъ яратыджылыгъы якъын ве къийметли олгъан. Биз Ашыкъ Умэрнинъ ильк шиирлеринде бу усталаргъа такълид аляметлери тапамыз. Онынъ, кендисининъ ве дигер шаирлернинъ буюк мыкъдарда эсерлерини эзберден билюви юксек урьметке ляйыкъ. Шунъа коре де о, кендининъ кучьлю къабилиети саесинде бир такъым миллетлернинъ ве халкъларнынъ бедий медениетини дигер халкълар арасында даркъаткъан. Халкълар оны севип-сайып, адыны хафыз (Алим) къойгъанлар.

Ашыкъ Умэр чокъ кезген, кой-койден, шеэр-шеэрден дегиль, мемлекет-мемлеекеттен юрьген, озюнинъ аятий ве яратыджылыкъ, шиирлик ве маарифперверлик теджрибесини, бильгисини зенгинлештирген. Озю гъазеллерининъ биринде: «Дурмадым, гездим омюр мелек джиханы сер-сери» диерек, аятынынъ хусусиетини айрыджа къайд эткен. Сурие, Иракъ, Иран, Саудия Арабстан, Азербайджан, Озьбекстан диярларында булунгъан. Баргъан ерлеринде, ниаетсиз ёллар боюнда шиирлер язгъан, эксериетле оларгъа аэнклер уйдурып, адамларгъа тюркюлер сёйлеген. Ашыкъ Умэрнинъ хызмети тек шаирликте дегиль, музыка саасында да буюк. О, озь шиирлерини шифахий, агъыздан яраткъан, сазыны чалып, йырлагъан. Онынъ озюнинъ аджайип, хош сеси олгъан. Йырлары композиторлар ве кендиси тарафындан сазгъа уйдурылгъан.

Ашыкъ Умэр, эльбетте, пара къазанмакъ, зенгинлешмек ичюн йырламагъан («беним еримде дигер бир султан, яхуд хандан олмыш олса, яхшы яшая билир эди»), ачлыкътан ольмемек, саде халкънынъ козюни ачмакъ ичюн йырлады. «Мен зенгинликни, тиджаретни арамадым: куньделик ашым олса, кяфи. Лякин Ашыкъ Умэрге бир парча экмекни ким ред этер?» - деп къайд эте шаир.

Онынъ эдебий мирасы адсыз-эсапсыз. Ашыкъ Умэр саз шаирлери ичинде энъ семерелеринден олгъан. Шаирнинъ китапларына, буюк джыйынтыкъларына лирик шиирлер, йырлар, гъазеллер киргенлер. Ашыкъ Умэрнинъ яратыджылыгъы къырымтатар эдебиятында, хусусан, дигер шаркъ мемлеекетлери эдебиятларында, терен излер къалдыргъан. Онынъ яратыджылыгъынынъ эстетик тесири джогърафия сынъыры танымагъан, бутюн саз шаирлерининъ эдебий фаалиетиндеки ферасет Ашыкъ Умэрнинъ аньанесинен багълы олгъан. Ашыкъ Умэрни, ялынъыз озь замандашлары дегиль, атьта XVIII – XIX асырларнынъ энъ мешур саз шаирлери биле оджамыз, муреббиймиз деп бильгенлер. Онъа такълид эткенлер, оны сайгъанлар-севгенлер. Шимди де севелер.

Чокъ языкъ ки, Ашыкъ Умэрнинъ эсерлери озь халкъынынъ кениш земане окъуйыджыларына, шиир северлерге гъает аз белли.

Халкънынъ мешур шаири Ашыкъ Умэрнинъ яшагъан заманы пек артта, узакъта къалды. Онынъ пек чокъ эсерлери динълейиджини, окъуйыджыны корьмей, гъайып олдылар. Учь юз элли докъуз йыл ичинде онынъ сагъ къалгъан шиирлери дуньянынъ пек чокъ мемлекетлеринде нешир этильди. Оны энъ аз нешир эткен мемлекет – озь Ветаны олды. Къырымда ялынъыз Исмаиль Гаспралы 1894 с. онынъ кучюк бир китабыны басып чыкъаргъан эди. Лякин халкъымыз шаирни биле эди. Ве унуткъаны ёкъ. Ашыкъ Умэр поэзиямызнынъ ифтихары.