Ruhiy cevher eskirmek bilmey. Edebiyatnıñ eyi eserleri uzun ömür devir süreler. Biz olarnı oquymız, fikren zenginleşemiz. Medeniyette keşf olunğan ve toplanılğan qıymetli şeyler, tek şimdi degil, kelecekte de hızmet etecekler. O sebepten keçkenniñ ruhiy zenginligini ögrenüv, saqlav ğayet müim ve emiyetli iş.

Şarqnıñ manzume çoqrağı bitmez-tükenmezdir. Firdousi, Saadi, Hafız, Fizuli, Mahtumquli ve digerlerniñ yaratıcılığı kibi qırımtatar halqınıñ büyük şairi Aşıq Ümerniñ eserleri de daima yüreklerde yaşaycaqtır.

Aşıq Ümer XVII asırnıñ ortasında küç ve mürekkep zamanda yaşadı. Halq artıq eki asırdan ziyade "oz" hanlarınıñ zulmı altında bulunmaqnen, akimiyet eline keçken ülkelerde basqıncılıq, yağmacılıq, içki ziddiyetler, akimiyet içün küreşler zuur etmekte, ruhiy medeniyet kesatlıq çekmekte, edebiyat ise, aqiqiy vaziyetni tasvir etüvden aciz… böyle vaqıtta saz şairleri arasından çıqqan yüksek qabiliyetli Aşıq Ümer öz eserlerinde halqnıñ vaziyetini, duyğularını, fikirlerini ifade etken.

Aşıq Ümer aqqında bir çoq efsaneler, bir çoq rivayetler, aynı zamanda, aqiqat yaşap kelmekte. Olar arasındaki bir fikirge bütünley inanmaq mümkün, yani Aşıq Ümer – Qırımda ahlâqiy meselelerden baas etici şairlerniñ eñ kemalatlısıdır. Kerçek, Aşıq Ümerniñ tercimeialına ait malümat ğayet az ve zıddiyetli. Lâkin bir çoq doğru malümatlarnı biz şairniñ öz şiirlerinde tapamız. Meselâ, şair eserinde: "Kendim Gözilevilim, Ümerdir ismim*" dep yaza.

Aşıq Ümer 1621 senesi Qırımda, çoqbalalı fuqare esnaf ailesinde doğa. İptidaiy mektepni bitire. Bir qaç sene medresede islâm ikmetleriniñ güzel qoqusınen beslene. Ama medresede sohtalıq etmek onıñ içün can sıqıcı , meşaqqatlı meşğuliyet olup körüne. O sebepten, medreseni bıraqıp, halq arasına kete, şiirlerini halq ayatına bağışlay. "Daima köçebe ayat keçire. Şeer-şeerden, köy-köyden yürip, özüniñ teren mündericeli şiirlerini oquy, qartlarnı-yaşlarnı ayretke ketire" - dep yaza professor Feliks Dombrovskiy "Sovremennik" mecmuasında (1848 senesi).

Aşıq Ümer şiirlerini sevgi, muabbet, meramet, adalet, insanğa ürmet, namus, samimiyet aqqında yaza. Lâkin şairniñ yaratıcılığınıñ eñ qıymetli cieti onıñ aqıllı ve yüksek bediyetidir.

Keskin aqıl ve tüşünce, doğma istidat Aşıq Ümerge er küngi ayatiy adiselerni doğru, ince ve tez sezmege, al etmege imkân bere, şiirlerni irtical (eksport) tarızda, atalar sözlerinen ve kinayeli ifadelernen aytmağa yol aça. Elbette, onıñ dunyağa nazarındaki tarihiy tarlıq pek çoq içtimaiy adiselerge doğru qiymet kesmege mani ola. Lâkin şairniñ teren ve serbest aqılı adaletni ve aqsızlıqnı açıqtan-açıq farq ete bilüv cietinden küçlü. Onıñ:

demesinde büyük manna bar.

Aşıq Ümer, yüksek fikriy qabiliyetke malikligi yüzünden, bir sıra ecnebiy tillerni ögrengen, başqa halqlarnıñ edebiyatlarını, sanatlarını tedqiq etken, hususan, onda evel yaşağan ve asırdaşları olğan şairlerniñ eserlerini oquğan, büyük bediyet ustalığı elde etken. Oña Nesimi, Fizuli, Hatai, Ruhi, Nefi ve başqa şairlerniñ yaratıcılığı yaqın ve qiymetli olğan. Biz Aşıq Ümerniñ ilk şiirlerinde bu ustalarğa taqlid alâmetleri tapamız. Onıñ, kendisiniñ ve diger şairlerniñ büyük mıqdarda eserlerini ezberden bilüvi yüksek ürmetke lâyıq. Şuña köre de o, kendiniñ küçlü qabiliyeti sayesinde bir taqım milletlerniñ ve halqlarnıñ bediy medeniyetini diger halqlar arasında darqatqan. Halqlar onı sevip-sayıp, adını hafız (Alim) qoyğanlar.

Aşıq Ümer çoq kezgen, köy-köyden, şeer-şeerden degil, memleket-memleyeketten yürgen, özüniñ ayatiy ve yaratıcılıq, şiirlik ve maarifperverlik tecribesini, bilgisini zenginleştirgen. Özü ğazelleriniñ birinde: "Durmadım, gezdim ömür melek cihanı ser-seri" diyerek, ayatınıñ hususiyetini ayrıca qayd etken. Suriye, İraq, İran, Saudiya Arabstan, Azerbaycan, Özbekstan diyarlarında bulunğan. Barğan yerlerinde, niayetsiz yollar boyunda şiirler yazğan, ekseriyetle olarğa aenkler uydurıp, adamlarğa türküler söylegen. Aşıq Ümerniñ hızmeti tek şairlikte degil, muzıka saasında da büyük. O, öz şiirlerini şifahiy, ağızdan yaratqan, sazını çalıp, yırlağan. Onıñ özüniñ acayip, hoş sesi olğan. Yırları kompozitorlar ve kendisi tarafından sazğa uydurılğan.

Aşıq Ümer, elbette, para qazanmaq, zenginleşmek içün yırlamağan ("benim yerimde diger bir sultan, yahud handan olmış olsa, yahşı yaşaya bilir edi"), açlıqtan ölmemek, sade halqnıñ közüni açmaq içün yırladı. "Men zenginlikni, ticaretni aramadım: kündelik aşım olsa, kâfi. Lâkin Aşıq Ümerge bir parça ekmekni kim red eter?" - dep qayd ete şair.

Onıñ edebiy mirası adsız-esapsız. Aşıq Ümer saz şairleri içinde eñ semerelerinden olğan. Şairniñ kitaplarına, büyük cıyıntıqlarına lirik şiirler, yırlar, ğazeller kirgenler. Aşıq Ümerniñ yaratıcılığı qırımtatar edebiyatında, hususan, diger şarq memleyeketleri edebiyatlarında, teren izler qaldırğan. Onıñ yaratıcılığınıñ estetik tesiri coğrafiya sıñırı tanımağan, bütün saz şairleriniñ edebiy faaliyetindeki feraset Aşıq Ümerniñ ananesinen bağlı olğan. Aşıq Ümerni, yalıñız öz zamandaşları degil, atta XVIII – XIX asırlarnıñ eñ meşur saz şairleri bile ocamız, mürebbiymiz dep bilgenler. Oña taqlid etkenler, onı sayğanlar-sevgenler. Şimdi de seveler.

Çoq yazıq ki, Aşıq Ümerniñ eserleri öz halqınıñ keniş zemane oquyıcılarına, şiir severlerge ğayet az belli.

Halqnıñ meşur şairi Aşıq Ümerniñ yaşağan zamanı pek artta, uzaqta qaldı. Onıñ pek çoq eserleri diñleyicini, oquyıcını körmey, ğayıp oldılar. Üç yüz elli doquz yıl içinde onıñ sağ qalğan şiirleri dunyanıñ pek çoq memleketlerinde neşir etildi. Onı eñ az neşir etken memleket – öz Vetanı oldı. Qırımda yalıñız İsmail Gaspralı 1894 s. onıñ küçük bir kitabını basıp çıqarğan edi. Lâkin halqımız şairni bile edi. Ve unutqanı yoq. Aşıq Ümer poeziyamıznıñ iftiharı.