Кезлев тарафларында Мубарек Чобаннынъ нурлу къабири де белли зияретгяхлардандыр. Бу эреннинъ мазийсини огренмек ичюн Къуртвели баягъы огъраша. О, Мубарек Чобан акъкъында да къарышыкъ, бири-бирини тутмагъан пек чокъ риваетлер эшите. Ниает, бу риваетнинъ асылыны, эсасыны огренмектен умютини кескен арада бир тесадюф онъа ярдым эте. Къуртвели, тесадюфнинъ ве талийнинъ инсангъа ярдым эте бильмеси ичюн, арзу этильген шейнинъ устюнде исрар ве себатле турулмасы шарт олгъанына инангъанлардан эди. Бутюн нурлу къабирлер киби, Мубарек Чобан меселесининъ асылыны огренмеси де, онынъ бу себатынынъ нетиджеси ве мукяфаты эди.

Къуртвели куньлернинъ биринде Къырымнынъ энъ айтувлы чобанларындан къарт Неби Одаманнен таныш ола. Бир къыш куню, Къырымнынъ чёль тарафында, кучюк бир кой эвинде, оджакъ башында, джансыз бир атеш къаршысында Къуртвели саатлернинъ насыл кечкенининъ фаркъына бармайып, Неби Одаманны динълей эди. Неби Одаман джошкъан, Къырым чобанлыгъына, чобанларнынъ адетлерине даир хатыраларыны икяе эте эди. Одаман кечкен куньлерни хатырлай, генчлик чагъларыны, башындан кечкен вакъиаларны анълата. Ниает, даяналмай, бутюн чобанлар эеджанлангъан вакъытларында япкъанлары киби, тильсиз къавалына япыша. Ичи бош бу агъач парчасы онынъ элинде деерли сихрлене эди. Онъа тильсиз дегенлер терен янъылалар.

Эбет, онынъ тахтадан индже бир тили биле ёкътур. Ичи бош. Узеринде алты-еди дане кучюк делик бар. Факъат о, дуйгьуларны, эеджанларны тиллерден, тиллилерден не къадар даа гузель ифаде эте. Ихтияр Неби Одаманнынъ аджджы, элем ве изтираплары тильге кельди.

Онынъ рухундаки къувет ве зайыфлыкъ артыкъ эльнен тутуладжакъ киби корюле эди. Тильсизнинъ титревлери, инълейишлери, бирден юкселип ташувлары тыпкъы севгинен нефретнинъ, зулумгъа исьяннынъ, саадетнен фелякетнинъ бири-бирини такъип этюви киби бир-бири артындан далгъа-далгъа этрафкъа даркъала эди. Музыка тиль сейлеп оламагъанны ифаде этер. Бельки бунынъ ичюн тильсиз къавал яратылгъан ве онъа бу ад берильгендир. Ислеримиз акъыл сюзгючинден кечмеден насыл энъ самимий ве энъ темиз шекиллери иле корюнсе, рухларнынъ терджиманы олгъан музыканынъ да догърудан-догъру озь менбаындан бутюн сафлыгъы иле акъувынен къыймети, манасы, тесири энъ юксек ве энъ иляий бир дереджеге юкселир. Тильсиз, тильсиз олгъаны ичюн эр алеттен даа чокъча рухларнынъ тили ола бильген...

Гузеллик де бойле дегильмидир? Кендисине базангъан, табийлигинден къувет алгъан саф ве темиз бир гузеллик эр тюрлю суньий, уйдурма сахте ве япма гузеллешмелерден эльбетте даа тесирли ве даа сихрлидир.

Къарт Неби Одаман, Мубарек Чобан, яни, джемиеттен зияде табиатнен ёгърулгъан, инсанлардан зияде айванларнен дертлешкен ве севишкен, оларнынъ рухлары да тыпкъы тильсиз киби, я да бир менба киби, озь гузелликлерини, самимиетлерини сакълагъанлар. Онынъ ичюн де оларнынъ рухларынынъ музыкагъа багълылыкъ дереджесини ве къуветини биз анъламакътан биле аджизмиз. Онынъ ичюн олар бизге тильсиз киби саде, ве атта, манасыз корюнелер. Факъат кене шунынъ ичюндир ки, оларнынъ рухларындан, темиз ве саф юреклеринден юксельген дуйгъулар бизни ялдызлы сёзлерден даа зияде эеджанландыралар. Оларнынъ къияфетлерине, сыкъынтыларына бакъаракъ, сёзлериндеки, арекетлериндеки саделикке къапыларакъ, олардан догъру бир фикир, юксек бир дуйгъу, къуветли бир уджюм беклемеймиз. Ве чобан бу!.. — дер, кечермиз.

Бильмеймиз, анъламаймыз ки, табиатнынъ иляий мектебинде етишкен бу инсанларнынъ рухлары, джемиетнинъ ачкозьлюгине, чекишмелерине, косьтеришлерине дегиль, кяинаткъа ве Танърыгъа багълангъандырлар... Оларнынъ дуйгъулары да тыпкъы дагъларнынъ теренликлеринден фышкъыргъан темиз чокъракъ киби акъарлар. Биз эйиликке догъру адым ата бильген анларымызда биле кене даима нетиджени, даима къазанчны, даима шахсий гизли бир гъаени кутермиз. Олар исе акъмакъ ичюн акъарлар. Рузгярлар киби эсерлер, табиат киби арекет этерлер, мананы, нетиджени, эсапны арамакъны фанийлерге быракъырлар. Олар табиатнынъ бир парчасы оларакъ, къуветлерини бизден даа эйи ис этерлер. Козьлери ачыкъ оларакъ, кокке ве сайысыз йылдызларгъа бакъа бильгенлери ичюн инсаннынъ кучюклигини, ич бир шей олмагъаныны бизден чокъ даа эйи анълая билелер. Боранлар, фуртуналар, йылдырымлар оларгъа аджизликлерини огретелер. Сюрюлерини къорувны бильмек, оларгъа къудретини ве вазифелерини анълатыр. Бундан толайы кяинат ве аят огюнде озь мевкъларыны энъ эйи анълагъан чобанлардыр. Менлик, гъурур, буюклик денильген шейлерни олар дуймазлар. Джебэге, зулумгъа, тахкъирге боюн эгмезлер. Кендилеринден къуветли оларакъ табиатны ве Танърыны танырлар. Кендилерине базанаракъ, сюрюлерини къорурлар. Копеклеринден ве сюрюнинъ огюнде юрген къарт эчкилерден ярдым корьгенлери ичюн оларгъа айры къыймет кесерлер, ве атта, дост олурлар...

Къуртвели озюни чобанларгъа эйран олгъан бу киби шейлерден даа узун баас этмекте исе де, биз икяемизни девам этейик.

Неби Одаманнынъ сёзлери ве тильсиз къавалы Къуртвелиге чокъ гузель ве чокъ татлы саатлер багъышлады. Факъат онынъ къальби даима озь меселесини анъламакъ огърунда чапалана, бунынъ ичюн фурсат арай, сёзни Мубарек Чобангъа чевирмеге арекет эте. Ниает, Неби Одаман «тильсиз»ни быракъып, язмасындан текрар ичмеге башлагъан арада онъа Мубарек Чобандан эшиткен риваетлерден баас этти ве бу риваетлернинъ меселени айдынлатмагъаныны анълатты. Ялынъыз къарт чобаннынъ юзю ве бакъышлары деръаль денъишти. «А, огълум! Чобан деп кечмемели... Кимнинъ юрегинде арслан яткъаны билинмез!.. Мубарек Чобан, Мубарек Чобан!.. Эр кес онъа къурбан олсун... Айды, огълум, шимди вакъыт кеч олды, сен юксек сеснен бир Фатиа окъу, онынъ рухуна багъышлайыкъ да, мен санъа оны, икяесини ярын сёйлерим», деди.

Къуртвели о геджени юкъусыз кечире, меракъ ве эеджанле сабаны ача…

Ихтияр Неби Одаман икяесини башламадан эвель Къуртвелиден бир чокъ шейлер сорай ве неден бу меселени огренмеге арекет эткенини анъламакъ истей. Къарт агъызындан лаф алынувындан, сырларнынъ сёйлетильмек истенильгенинден шубелене, икяесини башламай эди.

Къуртвели меселени анълады ве: «Фена бир ниетнен сорасам элим, тилим тутулсын!» дие емин этерек, башкъа эренлер акъкъында бильгенлерини де сейлеерек, къартны инандырды. Эшиткенлерини язып быракъаджагъыны сёйлегени оны тюшюнджеге далдырды. Ниает, ихтияр джиддий бир тавурнен: «Эвлядым, эр шей сёйленмез дерлер, сен де эр бир айтылгъанны язмагъа тырышма... Ким билир, ким билир!..» деди. Къуртвели исе буларны озю ичюн язгъаныны, язылгъанлардан кимсенинъ хабери олмайджагъыны сёйледи. Неби Одаман: «Ихтиярлар башынъны бер де, сырынъны берме!» дегенлер, амма бу сырларнынъ бус-бутюн унутылып кетмеси де догъру дегиль... Сенинъ элял сют эмген, догъру ве эренлер ёлуна джан-юректен багълы бир адам олгъанынъны анъладым... Сёйлейим», деди ве икяесине башлады.

Мубарек Чобан... О, яратылгъандан мубарек эди. Онынъ элинде берекет бар эди. Ондан инсанлар, айванлар дегиль, джанаварлар биле феналыкъ корьмегенлер.

Къырым Москванынъ элине тюшкен сонъ юрдумызда корюльмеген ве эшитильмеген бир дереджеде къытлыкъ ве ачлыкъ олгъан эди (1832 сенесининъ ачлыгъы). Бу девирде Мубарек Чобан олса-олса йигирми яшларында эди. Койлерден къошкъа (чобанлар яшагъан ер) кельгенлернинъ тариф эткен къоркъунчлы ачлыгъы оны чокъ кедерлендире. Деръаль арекетке кече ве элиндеки бутюн айванларны —озюнинъ ве озюне эманет этильгенлернинъ эписини койлерге айдай ве ач ветандашларына даркъата.

Мубарек Чобаннынъ бу арекети буюк бир шаматанынъ чыкъувына себеп олду. Мал саиплеринден бир чокъу Мубарекни якъалап урмакъ я да Москвагъа теслим этмек истедилер, лякин тутамадылар. Оны тюрлю къияфетлерде энъ бекленильмеген ерлерде корьгенлер олду, факъат бир тюрлю якъалап оламадылар. О, артыкъ чобанлыкътан башкъа бир иш япа эди. Къоюнларны, къочкъарларны, серкелерни, къошны, къавалны унуткъан эди. О энди ачларнынъ дердинден яна, ялынъыз оларнынъ солгъун юзлерини, чукъурлашкъан козьлерини коре, титреген сеслерини, ялварувларыны эшите эди... О, Кезлев, Кефе, Акъмесджид тарафларындаки ёкъсулларнынъ, ачлыкънен чекишкенлернинъ, къапыларындан олюмнинъ кирювини беклегенлернинъ Хыдыры олгъан эди. Чокъ дефа озю корюнмеден азбаргъа къапынынъ аралыгъындан эрзакъ, пара быракъып кетер эди... Онынъ ады артыкъ Мубарек Айдамакъ олгъан эди. Мераметсиз, къальпсиз зенгинлер ондан къоркъа эдилер. О къач юз бинълердже рублени ачларгъа дагъытты. О ёлларнынъ саиби эди. Некъадар ёл кести, некъадар телюкелер кечирди. Онынъ ялынъыз озюне дегиль, чал атына да къуршун тиймей эди... дерлер. Онынъ айны куньде, айны саатте Къырымнынъ бир къач еринде корюнгени де сёйленир эди (бу сыфатлар эренлерге аиттир).

Куньлернинъ биринде онынъ Агъыз Къырнынъ сарп бир кесиминде дёрт бир тарафындан казакийлер сарып алгъаны ве онынъ атынен бирликте бир учурумдан юварланып ольгени эшитильди. Къырымнынъ бу тарафларында эр кес онъа Ясинлер окъугъан, дуалар эткен. Меним раметли бабам да Мубарек Чобанны корьген, севген, о да бир къач йыл бу дуаларда иштирак эткен эди.

Мубарек Чобаннынъ къальби омюринде тек бир Севги иле ура эди. О да ана севгиси эди. Онынъ юрегинде, хаялында ялынъыз ана севгиси ер алгъан эди. О къозуларнынъ «ме-е»леерек, аналарындан айырылмакъ истемегенлеринде эп ана севгисини коре ве анасындан узакъларда кечирген куньлерде эп о севгининъ къуветини ичинде ис эте. Эйи я да фена куньлеринде дагъларда, къобаларда, энъ телюкели анларында даима онынъ хаялыны коре, руяларында онынъ татлы ве шефкъатлы сёзлерини эшите ве севине. Атыны учурумгъа айдап къурбан эткен сонъра, олюмден къуртулып гизленген Мубарек Айдамакъ ялы бою тарафларына кечерек, къыяфет денъиштирип, чобанлыкъ япмагъа башлай.

Бир гедже тюшюнде анасынынъ озюни чагъыргъаныны коре, эеджаныны тутып оламай. Кезлев тарафларына келе, геджелейин койлерине кире, анасыны олюм тёшегинде була, эляллаша ве озь пармакъларынен онынъ козьлерини къапата...

Мубарек Чобан анасыны озь эллеринен къабирге ерлештирмек, бу сонъки борджуны одемек истей. Орталыкъ агъаргъангьа къадар бу арзусына иришмек ичюн огъраша, факъат онъа муваффакъ оламай. Онынъ сагъ олгъаны, койде булунгъаны хабери эр кесни шашырта, имамнен хатип экиси бирден хасталана, джемааттан бир чокъу эвлеринден чыкъмай, атта Джамиге биле бармайлар. Ниает, мевтаны мазин котерте, анджакъ дёрт-беш адам мезарлыкъкъа кетирелер, Мубарек Чобан кенди эллеринен анасыны мезарына ерлештире, саатлердже онынъ башында дуа эте, козьяш тёке... Дженазеге кельгенлернинъ о ерден чыкъып кеткенлерининъ биле фаркъына бармай, оларнынъ якълашмагъанларынен озюнинъ сагъ олгъанынынъ анълашылгъаныны ве бунынъ нетиджелерини акъылына биле кетирмей, койден чыкъып кете...

Бир къач куньден сонъ руслар Кезлев тарафларыны сарды ве халкъкъа зулум этип башладылар. Мубарек Айдамакъны сорадылар... Эр койден бир къач адамны якъалаяракъ, Кезлевге кетирип апске къойдылар. Бутюн азапларгъа ве акъаретлерге рагъмен, ич кимсе онынъ не ерде, насыл яшагъаныны бильмей эди... Затен оны корьгенлер дахи корьгенлерине инанып оламай эдилер... Ичлеринден бир чокълары русларгъа, онынъ керамет саиби олгъаныны, ольгенден сонъра тирильгенини сёйлемеге биле арекет эттилер... Базы кимселернинъ бу шекильде къонушувлары оларнынъ даа зияде тазыйыкъкъа къалмаларына себеп ола.

Куньлернинъ биринде ялы боюндан Акъмесджидке кеткен ёлнынъ бир бурулышында апансыздан почта арабасынынь огюне бир адам чыкъа ве бир аньде арабагъа сычрап бир мектюп ата да къача. Арабадаки жандармлар шашкъынлыкътан анджакъ беш-он дакъкъадан сонъ озьлерине келелер, мектюпнинъ Къырым губернаторы адресине язылгъаныны анълайлар ве шеэрге келир-кельмез мектюпни губернаторгъа теслим этелер. Мубарек Чобан бу мектюбинде кендиси себебинден якъалангъан къабаатсыз халкънынъ сербест быракъылмасы шартынен укюметке теслим оладжагъыны бильдире эди.

Кезлевдеки мабюслер неден сербест быракъылгъанларыны бильмей, койлердеки бала-чагъа бабаларына, тувгъанларына къавушкъанларындан толайы севине, эр кес япылгъан акъсызлыкънынъ анълашылгъанына укюм эте эди. Бир къач куньден сонъ Мубарек Чобаннынъ теслим олгъаны, кенди теслим олгъаны ичюн ольдюрильмейип омюрлик Сибирьге сюрюльгени хабери эшитильди. Йыллар кечтикче онынъ ады, саны, хатыралары унутылып кете эди.

Акъяр дженки башлай (1854 с. март 27). Бутюн Кезлев, ялы бою ве бу ерлердеки бутюн койлер рус аскерлери тарафындан сарылгъан эди. Къырым еринден ойнагъан эди. Акълы-акъсыз кене апслер башлай, тонав ве ягъма эр тарафны сара, эр кес шубе алтында... Кимсе малына ве джанына эмин дегиль... Бир саба кой мезарлыгъындан кечкенлер Мубарек Чобаннынъ анасынынъ мезарынынъ этрафына ешиль пармакълыкъ къоюлгъаныны корюп шашалар. Бу ишке кимсе акъыл кестирамады ве Мубарекнинъ не озю, не анасы тегин дегиль дие фысылдаштылар. Эр кес бир-биринден шубеленди. Аджеба, бу пармакълыкъларны ким ерлештирди? Мубарекнинъ ачлыкъ йылында олюмден къуртаргъан инсанлары оны чокътан унуткъан эдилер. Эр алда бириси бу ерден нур юксельгенини корьген ве пармакълыкъларны гизлидже ерлешгирген олмалы. Бир саба эрте койден бир мужикнинъ кечкенини базы кимселер коре, факъат алдырамайлар. Сибирьдеки русларнынъ ичинден, сачы-сакьалы агъаргъан ихтияр Мубарек Чобаннынъ бу къияфетнен бу ерлерге келеджеги ич кимсенинъ акъылына кельмей эди.

Акъяр дженкинде Къырым сарсыла, факъат бинъ бир фаджиа корьген къырымлыларда джиддий бир арекет корюльмей эди. Кезлевде халкъ тюрк ве мысыр аскерлерининъ силя ве эрзакълары ташылувында джан-гонъюльден чалыша. Къырымнынъ башкъа ерлеринде де рус аскерлерининъ арасындан чыкъып, тюрк ордусына къошулгъан къырымлы генчлер ёкъ дегиль эди. Факъат умумий бир арекет ич бир тарафта дуюлмай эди. Бунъа рагъмен руслар бир чокъ койлерде ич бир себеп олмаса да, халкъны тюрклерге ярдым этювде къабаатлай, базыларыны ольдюре, пек чокъларыны сюргюн эте, бир чокъларыны агъыр ишлерде чалыштыра ве юксек пара джёремелеринен тонай эдилер, (Кондараки ве генерал Левицкийнинъ хатыраларында бизге япылгъан бу зулумлар бутюн тефсилятынен беян этильгендир).

О заманлар къырымлар дженкнинъ сонъуны беклемеге ве душманнынъ озьлерини ёкъ этювине себеп оладжакъ ич бир арекетте булунмамагъа къарар берген эдилер. Оларгъа коре, Акъяр дженки — Къырым дженки демек эди. Дженк Къырымны къуртармакъ ичюн япыла эди. Артыкъ еди девлет бизим фаджиамызны анълады ве бизни къуртармагъа кельди. Эр кес къуртулув саатининъ кельгенини умют эте ве эеджаныны юрегине гизлеерек нетиджени беклей эди.

Къуртвели къартнынъ айткъанларына шуларны иляве эткен:

Къырымлылардан аля даа ич кимсе бу дженкнинъ Къуддустаки (Макъамати мубареке) баанеси иле Тюркиедеки христианларны имае этмек ве чар Николайнынъ «Хаста адам» дедиги Тюркиени парчаламакъ макъсадына къаршы япылгъаныны бильмей эди. 1853 сенеси январь 9 тарихинде Петербургдаки Гранд Дюшес Хелен тарафындан берильген буюк зияфетте чарнынъ инглиз сеферине: «Хаста Тюркиенинъ олюми къатийдир. Биз шимдиден тедбирде олмалымыз», дегенине къаршылыкъ инглиз сеферининъ, «эгер Тюркие хаста исе, хасталаргъа нисбетен мераметли олмакъ алидженап ве къудретли инсанларнынъ вазифесидир», дегени ве бу сёзлернен русларнынъ Тюркиени парчалав ниетлерине инглизлернинъ разы олмайджакъларыны анълатмакъ истегенини бизден ким биле билир эди?»

Къартнынъ икяелерине девам этейик:

Дженк кеттикче къызгъынлаша. Койлерге кельген хаберлерде де Акъмесджид тарафларында топлангъан рус аскерлерининъ къарынджадан чокъ олгъаны айтыла эди.

Февральнинъ къаранлыкъ бир геджесинде Кезлев артларында парлакъ бир нурнынъ юксельгени корюльди. Бунынъ артындан шиддетли бир патлав эшитильди. (Февраль 17-де тюрк ве иттифакъ къуветлерине уджюм эткен руслар буюк гъайыпкъа огърай ве тармар этилелер). Бу муаребеде Мысыр къуветлерине къоманданлыкъ эткен Селим Пашанен Албай Рустем Бей ве алты офицер шеит олалар. (Юзбашы Селим Бейнинъ «1853 — 1855 сенелери Къырым сефери» эсери, 1927).

Эртеси куню русларнынъ бу ердеки энъ буюк силяханесининъ атеш алынгъаны анълашылды. Артындан русларнынъ бу ерлерни ташлап, кери чекильгенлери дуюлды.

Рахметли бабам бир-эки аркъадашынен бирликте коюне догъру кетеркенлер, шимди Мубарек Чобаннынъ къабири булунгъан ерде къарт бир руснынъ инълегенини корьгенлер, аджыгъанлар, янына баргъанлар ве онъа ярдым этмек истегенлер. Бу арада ихтияр: «Балалар, мен Мубарек Чобаным, – деп сёз башлагъан. – Сибирде чокъ шейлер корьдим... Чарлыкъ тарафындан эзильген акъ-укъукъ ичюн курешчилерден чокъ шейлер огрендим... Къырымгъа кельгениме эппейидже олду. Асреттен янгъан юрдумнынъ эр тарафыны къарт бир рус къияфетинде долаштым. Анамнынъ мезарыны зиярет эттим. Онъа олгъан борджумны одемеге тырыштым. Юрдумызда халкъымыз огърагъан зулумнынъ бинъ бир тюрлюсине шаат олдум. Ниает рус силяханесини якътым, яраландым, бутюн гедже ерде сюйренерек илериледим ве ниает бу ерде, бу къаялыкъларнынъ арасында йыкъылып къалдым. Меним Намазымны къылынъ, бу ерчикке комюнъ ве сёйлегенлеримни ич кимсеге айтманъыз... Душманларына зарар бермеге арекет этмегенлер оларнынъ зулумына ляйыкътырлар», деген ве бираздан сонъ козьлерини аяттан юмгъан...