Иште, бу инджи киби назм сатырлар, четэль къырым миллий эдебиятынынъ айдын векили, Чорабатыр къалемине менсюптир. Шаирнинъ къальбинден янардагъ киби фышкъырып чыкъкъан мезкюр мысраларгъа дикъкъат этильсе, шиирнинъ бу дёрт сатырында буюк миллетпервер, халкъпервер, ветанпервер… бир сёзле сёйлегенде къырымпервер ве айны заманда белли девлет эм де джемаат эрбабы, буюк эдип, публицист Джафер Сейдамет азретлерининъ, образлы сёйлейджек олсакъ, Бешиктен Къабиргедже алгъан нефесини – юрек урувыны къаврап ала. Албу исе, къырым миллий эдебиятынынъ зенгин аньанелери тюневин олгъаны киби, мытлакъа ярын да филисленип гурленеджегине къавий эминлик беслемеге меджбур эте. Эльбетте, илим-фен дюньясынынъ тили иле сёйлегенде, бардан ёкъ олмай, ёкъдан бар олмай. Бу да акъикъат!

Джафер Сейдаметнинъ басып кечкен омюр ёлуна дикъкъат этильсе, бу заты алийлери сонъки нефесинде биле догъмуш хакъыны, Ветаныны тюшюнди, къайгъырды. Аятнынъ ич бир тюрлю мешакъатлары, къарсанбалы ёллары онынъ ирадесини къырып оламады, башыны букюп оламады. Аксине даа зияде пишкинлешти, онынъ иманы даа зияде къавилешти.

Айдынъыз, бу буюк сыманынъ омюринден алынгъан, ялынъыз бир къач левхагъа дикъкъат этейик.

1889 сенеси, сентябрь 1. Джафер Сейдамет, Къырымнынъ Ялта шеэри янында ерлешкен манзаралы Къызылташ коюнде дюньягъа келе.

1908 сенеси. Джафер Сейдамет аркъадашлары Номан Челебиджихан, Абдуреим Сукютий, Абдульхаким Ильмий, Алим Сейит иле бирликте Истанбулда (Тюркие) «Къырым Талебе Джемиети» денильген сиясий тешкилятны мейдангъа кетире. Мезкюр Джемиетнинъ Низамнамеси мукъаддемесинде бойле сёзлер языла: «Къырымдаки халкъымызнынъ медений ве ичтимаий севиесини юксельтмек ве онынъ озь такъдирине кенди саип олмасы ичюн чалышмакъ».

1909 сенеси. Истанбул (Тюркие). Джафер Сейдамет сафдашлары Якъуп Керчий, Амет Шукрий, Номан Челебиджихан иле бирдемликте «Ветан Джемиети» адлы гизли тешкилятны къура. «Ветан Джемиети» азалары тарафындан Къырымдаки Медреселер ве диний идарелер исляхкъа мухтадж олгъаны, вакъуф идаресини эльге алынувы киби мевзуларда беянатлар азырланыла ве Истанбулдан гизли Къырымгъа ёлланыла, эали арасында даркъатыла.

1910 сенеси. Джафер Сейдамет татильге Къырымгъа келе. О мында Къырым муневверлери ве муаллимлериле топлашувлар – корюшювлер кечире. Эали арасында чалышув программасыны тизе. Албу исе, Джафер Сейдаметнинъ Къырымда ильки сиясий фаалиети эди. Джафер Сейдамет Истанбулгъа къайткъангъа къадар «Шахап Незихий» техеллюсиле «Йигирминджи асырда татар миллети (къырым миллети – Ю.А.) мазлумеси» серлевалы ильмий ишини – эсерини нешир эте. Джафер Сейдамет кенди эсери хусуста бойле дей: «Биз о вакъытта Русиенинъ текмиль дагъыладжагъыны корюп оламадыкъ. Юрдумызнынъ эйиаллылыкъкъа, халкъымызнынъ медениетке ирише бильмеси ичюн эр шейден зияде Русиеде инкъиляпнынъ джанланувы огърунда чалышувны зарур деп биле эдик… Рисалемде руханий идаресини ислях этмек, вакъуфларнынъ эльге алынмасы, маарифнинъ ве медений джерьянымызнынъ къуветленмеси ичюн инкъиляпнынъ гъалебе къазанмасындан ве чаризмнинъ йыкъылмасындан баас этем. Эсерим бу зехниетнинъ махсулыдыр…».

1911 сенеси. Чариков (Русиенинъ Тюркиедеки Февкъульаде ве Мухтар эльчиси) Тюркие укюметине Джафер Сейдаметнинъ якъаланылмасы ичюн мураджаатта булуна. Джафер Сейдамет Тюркиени терк япмагъа меджбур ола. Парижде (Франция) Сорбонна университетининъ укъукъшнаслыкъ бодюгине кирип окъуй. Айны заманда профессор Сенёбоснынъ «Рус укюмети, я да къамчы салтанаты» эсерини тюрк тилине чевире ве оны Истанбулда нешир эттире.

1913 сенеси. Авропада сиясий аят эп кергинлеше… Биринджи джиан дженки башлангъаны киби, Джафер Сейдемет Тюркиеден айланып, Одесса шеэрине келе. О мында Халиль Чапчакъчы ве Амет Озенбашлы иле корюше. Одессадан Къырымгъа келип чыкъа. Акъмесджидде о, Номан Челебиджихан ве дигер фикирдешлериле гизли бир инкъиляпчы тешкилятыны мейдангъа кетирелер… Арадан бираз вакъыт кечкен сонъра, Джафер Сейдамет тасилини девам этмек макъсады иле Москвагъа, андан Петроградкъа кете. О, Петрограддан арбий хызметке алына ве Бессарабиягъа ёлланыла.

1917 сенеси, март 15. Джафер Сейдамет сафдашлары иле берабер Къырым Мусюльманлары Съездини кечирелер. Эки бинъ делегат иштиракиндеки съезд Джафер Сейдамет азырлагъан Низамнамени къабул эте. Мезкюр тарихий Низамнамеге эсасланып, девлет къурумы – иши арекетке келе.

1917 сенеси, ноябрь 26. Биринджи Къырым Миллий Къурултайы чалышып башлай. Къурултай Къырым Халкъ Республикасыны илян эте. Джафер Сейдамет, янъы мейдангъа кельген девлетнинъ Арбий ве Тышишлери везири вазифелерине сайлана.

1919 сенеси. Джафер Сейдамет Тюркиеде къырымлар арасында алып баргъан фаалиети ичюн, Дамат Ферит паша укюмети тарафындан мемлекеттен чыкъарылып йибериле. Бундан сонъ о кенди сиясий фаалиетини Авропада девам эте. Къырымгъа исе, къайтып оламай. Себеби, большевиклер акимиети тарафындан, онынъ ичюн Ветан къапусы бир тамам къапатыла.

1921 – 1922 сенелери. Къырымда дешетли ачлыкъ укюм сюре. Джафер Сейдамет Къырымгъа ярдым япмакъ макъсады иле о, Тюркиеге эм де Рим папасына мураджаатта булуна ве бойле ярдымны теминлей.

1944 сенеси. Къырымлар фаджиагъа – дешетли джезагъа огъратыла. Джафер Сейдамет бутюн дюнья девлетлерине, сонъра Бирлешкен Миллетлер Тешкилятына протест бильдире ве иляхре… ве иляхре…

1960 сенеси, апрель 3. Джафер Сейдамет Тюркиенинъ Истанбул шеэринде вефат этти…

Истанбул, Париж, Петербург университетлеринде, Одесса арбий окъув юрдунда тасиль алгъан ве айны заманда бутюн омюр халкъынынъ – Ветанынынъ истикъбали огърунда курешкен Джафер Сейдамет, къырым миллий публицистикасы эм де эдебияты инкишафына да салмакълы иссе къошты. Онынъ «Рус инкъилябы», «Мефкюре ве тюркчюлик», «Гаспралы Исмаиль Бей», «Совет джеэннеминде койлю ве ишчи дюзюми», «Ислям ака», «Миллий дуйгъу», «Антлы къурбан», «Нур Бике», «Мубарек чобан» киби онларле, юзлерле публикациялары эм де юксек бедий севиеде яратылгъан тарихий эсерлери, акъикъатта, эдебият инджилери сырасындан ер ала. Джафер Сейдамет мезкюр эсерлеринде эп джойыкъкъа огъратылып барылгъан Къырым ве къырымларнынъ тарихы иле багълы вакъиаларгъа базана ве оларны бедий ренклер иле, бедий орьнеклер иле тасвирлей. Албу исе, Джафер Сейдаметнинъ акъикъатта гъает кениш диапозонда бир къудретли шахс олгъаныны исбатлай.

Теэссюф ки, базы бир малюматларгъа коре, тюрк дюньясынынъ бу айдын сымасы маневий джеэттен, сиясий джеэттен, рухий джеэттен, инсаний джеэттен къолтутулмады. Четэль къырым миллий эдебияты векиллеринден Фейзи Рахман Юртэр азретлери, кенди хатырлавында бойле яза: «… Мерхум Джафер агъанынъ озь олюминден бир къач йыл эвель Анкарагъа кельгенимде, бир къырымлынынъ эвинде «Манъа эмбарго къойдылар, ич бир семетдешимнен корюштирмейлер», дегенини эшитип, зияде кедерлендим, Чюнки о вакъыт Джафер агъанынъ козьлери яшлангъан эди…».

Эбет, бойле ве бунъа бенъзеген «эмбарго»ларнынъ Къырым миллий давасына менфий тесир этмейип къалмады. Бугунь де – бугунь биле, онынъ тесири дуйылмакъта десек, аслы да мубалягъа олмаз.

Велякин, бу ерде шуны да къайд этмели ки, Джафер Сейдамет ич бир тюрлю эмбарголаргъа бакъмадан, о озюнинъ бутюн омюрини Ветанына ве догъмуш халкъына багъышлады. Къырымынынъ ве миллетининъ истикъбали ичюн япкъан хызметлери ич бир заман унутылмайджакъ. Онынъ иляий макъсад огърунда басып кечкен омюр ёлу эр бир иманлы инсан ичюн Джетемен Йылдыз оларакъ уфукътаки къудретли мензильге догъру къавий адым атмагъа сильтем берип бараджакъ.

Башкъаджа сёйлейджек олсакъ, Джафер Сейдамет азретлери озюнинъ онларле, юзлерле къандашлары – сафдашлары иле якъып кеткен истикъляль мешъали Къырым Миллетининъ, даа догърусы Тюрк Илининъ уфукътаки иляий макъсадына ёл косьтерип, оны эп айдынлатып тураджакъ!..

ЛИТЕРАТУРА:

СЛОВАРЬ: