1914 сенеси сентябрь 11 акъшамы бутюн къырымлар буюк къара хабер эшиттилер. Оны гедже Дерекой джемиети хайриесине Багъчасарайдан бир эйэт алып кельди. Бутюн койлерде, бутюн къонушувларда эр кес бир-бирине Исмаиль бейнинъ, «Терджюманджы» бабанынъ олюми хаберинден сёйлей. Эр кес оны рахметнен анъа, эр кес о быракъкъан бошлукътан аджджы дуя, эр къафа ве эр къальб бир оксюзлик ис эте эди.

Къуртвелини бу олюм хабери зияде сарсты. Къуртвели де бабасыны гъайып эткен, бу гъайыптан толайы чокъ аджджы дуя. Факъат, Исмаиль бейнинъ олюми хабери онъа бам-башкъа бир шекильде тесир эте, бу олюм онынъ бутюн рухуны, юрегини, къафасыны къаврагъан. О бу хаберни эшиткен сонъ, башкъа бир шей эшитмеген, башкъа бир шей тюшюнмез киби олгъан.

Анасы агъыр хаста эди. Оны бу алда быракъып кетмеге биле къыймаса да, козьяшларынен эллерини опип, мусаадесини алгъан сонъра, гедже къаранлыгъында атына минерек, Багъчасарайгъа ёллана. Саба эзан вакъытында шеэрге кирген Къуртвели бир къаведе «Терджюман» газетасынынъ сонъки бир къач куньлик нусхаларыны козьден кечиререк, бир къач саат къадар ял ала. Багъчасарайда ялынъыз тюкянлар ве магъазлар дегиль, агъызлар биле къапангъан, бутюн башлар тёбен энген, сеслер тынгъан. Исмаиль бейни сагълыгъында пек севмегенлер биле бу матемде самимий иштирак этмекте эдилер. Эр къафа оны тюшюне, эр юрек онынъ аджджысыны дуя, эр козьде онынъ ёкълугъынынъ элеми ве истирабы окъула.

Къуртвели халкъны тедкъикъ этювге тутунгъан. Балалардан къартларгъадже муневвер, я да джаиль, чешит меслекте, чешит табиатта, чешит фикирде эр кесни айры-айры анъламагъа арекет эте. Эр кес озь анъламына коре Исмаиль бей акькъында баас эте, эр кес оны Буюк баба деп анъа, эр кес онынъ япкъан къыйметли ишлеринден бир къачыны хатырламакъны кендисине бордж эсап эте эди.

Бу девирге къадар ялынъыз Багъчасарайда дегиль, бутюн Къырымда корюльмеген бир дженазенен мерхум Исмаиль бейнинъ табуты озь эвинден алынып, «Терджюман» матбаасына кетириле ве о ерден эллер устюнде Менъли Герай Хан Дюрбеси дживарындаки къабрине къоюла. О ерде алты бинъден фазла бир джемаатнен Намазы къылына, нутыкълар сёйлене ве бутюн джемаатнынъ козьяшлары арасында эбедий истирахгяхына, сонъра къабрининъ аякъ уджуна чёкелерек, бир Ясин-и шериф окъуй ве узун муддет Исмаиль бейни эм де о быракъкъан бошлукъны тюшюне.

Бу ерден шеэрге кельген заманы эр тарафтан кельген мусафирлерден базыларынынъ акъшам бир топлантыгъа чагъырылгъанларыны эшите, бир ёлуны тапып топлашув япылгъан ерге кире. Топлашувда Къырым муневверлеринден, илери кельгенлеринден отуз-отуз беш адам бар эди. Къонушылгъан мевзу — мерхум быракъкъан бошлукъкъа нисбетен не япмалымыз, меселеси эди.

Мектеплер, джемиети хайриелер, «Терджюман», нешрият ве дигер меселелер эп бакъылды ве базы къарарлар къабул этильди. Меджлис, музакерелерини битирип, къарарларыны къабул эткен сонъ, дагъылмакъ узре экен, онъа къадар сёйлегенлерни сессиз ве тюшюнджели бир шекильде динълеген бир генч Къырымда 1905 сенесинден берли богъулгъан инкъиляп сесининъ янъыдан джанланувына себеп олду. Халкъымыз огърагъан буюк матем онъа дюньяны унуттыргъан киби эди. Олар бугунь анджакъ буюк матемлерини тюшюне билир, дженкнинъ буюк нетиджелерини, огърайджакъ фуртуналарымызны унуткъан киби корюне эдилер.

Индже, узун бойлу, кескин сесли бу генчнинъ: «Дженкнинъ сонъу инкъиляптыр!» джумлесинен сёзге башлагъаны эр кеснинъ эеджанланмасына, еринден догърулмасына, козьлерининъ парылдамасына себеп олду... «Инкьиляп Русиени темелинден сарсытаджакъ! Эп инкъиляп далгъасы озюни догъургъан зулум къадар буюк, онынъ къадар шиддетли ве кьоркъунчлы олур... Миллий меселелеримизнинъ музакере этилюви, эр ишимизнинъ узеринде джиддийликнен турулмасы, буюк мерхум Исмаиль бей ачкъан ёлнынъ келеджегини тюшюнилюви эльбетте такъдирленеджек ишлердир. Факъат бу кяфи дегильдир. Бутюн яшайышымыз темелинден сарсыладжакъ, вариетимиз баас мевзусы оладжакъ. О куньлерде не япаджакъмыз?»

Чарлыкънынъ ве истипдатнынъ бу къоркъунч девиринде, алельхусус дженк заманында бу генчнинъ ортагъа бойле бир фикир атмасы эр кесни айретке тюшюрди, джесарети ве джиддиети эр кесни айретлендирди. 1905 сенесининъ инкъилябында аз-чокъ чалышкъан базы зиялылар даянамадылар, сёзлерини битирир-битирмез турып элини сыкътылар ве самимиетле къучакълаяракъ козьлеринден опьтилер. Бу меселе музакере этильмеди, ич бир кимсе бу хусуста бир сёз айтмады, факъат эр кес матемнен къапангъан бу тарихий куньде янъы ве умютли бир девирнинъ якъынлагъанына шукюр этти. Къальблерде янъыдан умютлер джанланды. Бу топлашувдан сонъ инкъиляпчы генчнен берабер даа бир къач адамнынъ Багъчасарайнынъ тена бир мааллесинде сабагъа къадар музакерелерде булунаракъ, бир такъым эсаслар къарарлаштыргъанларыны Къуртвели о гедже дуйып оламагъан исе де, сонърадан буны тафсилятынен огрене.

Бу меджлистен чыкъкъан Къуртвели Багъчасарайнынъ олюм сюкюнетине комюльген сокъакъларында яваш-яваш илерилей, о куню эшиткенлерини тюшюне, ёргъунлыкътан зияде тюшюнджелерининъ тесиринен, келеджекнинъ къоркъусынен тизлери титреп-титреп кете. Артыкъ оны тюшюндирген ве къоркъузгъан энъ буюк меселе, келеджек фуртуналар арасында, бизим бинъ бир телюкеден зеделенген гемимизни идаре этюв меселеси эди.

Исмаиль бейнинъ 1905 сенесининъ инкъилябында сол партияларнынъ байракъларына сарылгъан генчлернинъ онынъ мукъайтлыкъ сиясетине уджюм эткенлерине шаат олгъан эди. Факъат шуны да биле эди ки, Исмаиль бейнинъ фикирлери, тевсиелери, атта мухалефетлери о заманлар бошкъа кетмеди, давагъа зарар кетирмеди, аксине инкъиляпчылар джебэсининъ даа тедбирли арекет этювине, бильхасса инкъиляптан эвель халкъымызнынъ ве миллий давамызнынъ тюшюнилювине хызмет этти.

«Терджюман»нынъ инкъиляпчыларны къанаатлендирмеюви «Ветан хадими»ни догъурды. «Терджюман» илим ёлуны илерилетюв принципине садыкъ олгъан исе, «Ветан хадими» инкъиляпчылыкъ давасыны менимседи, «Терджюман» озь фаалиетинде токъунгъан топракъ, вакъуф, диний идаре меселелерини «Ветан хадими» акъкъымыз оларакъ ортагъа къойды. «Терджюман» миллий меселелеримизни халкъымызгъа ве рус укюметине, рус зиялыларына анълатмакъ ичюн арекет этти. «Ветан хадими» исе акъ-укъукъсызлыкънынъ темели, истипдатнынъ йыкъылувы ве инкъиляпнынъ музеффер олувы ве бунынъ нетиджесинде де акъларымызнынъ танылувы ичюн курешти.

Исмаиль бей рус инкъиляпчыларына инанмай эди. О, оларнынъ иш япаджакъларына ве девлет идаре эте биледжеклерине къани дегиль эди. Инкъиляпнынъ чарлыкъны сарсаджагъына инана, факъат йыкъа биледжегине итимал этмей эди. Бу себепле мутедиль бир ёлда энъ аятий укъукъларымыз токътамай талап этильмесини тевсие эте эди. 1905 сенесининъ инкъилябында эр кес умютнен толып-ташкъаны алда, о, атта эеджанланмагъан эди. 1907 сенесининъ реакциясы там манасынен гъалебеге иришкен ве эр кес умютсизликке тюшкен вакъытта исе, «умюдимиз истикъбальдедир, темеллеримиз къавийдир» деген кене о олду.

Къуртвели Исмаиль бейнинъ о заманларда чыкъкъан бир шиирини окъугъан эди. Бу шиирде:

дениле эди. Къуртвели бу шиир узеринде чокъ тюшюне. 1905 сенеси инкъилябынынъ джошкъун куньлеринде язылгъан бу шиирнинъ юксек манасы заманынен даа эйи анълашьша. Аджеба, янъыдан джанланаджакъ инкъиляпнынъ окъу бу дефа душманны юрегинден ураджакътырмы? Инкъиляп гъалебеге иришеджекми? Бу фуртунада ве бунынъ сонъунда къуруладжакъ янъы низамда бизим халкъымызнынъ акъ-укъукълары таныладжакъмы? Бу тарихий куньлерде бу тарихий ишлерни насыл башара биледжектик? Бизни эр шейден хабердар эте биледжек олгъан буюк адамны да эр шейни юткъан топракъ артыкъ озь багърына алгъан эди.

Къаранлыкъта илерилеген Къуртвели Исмаиль бейнинъ къабирине якълашкъан эди. Бирден юреги умютлерине иришкендеки киби севинчке толду. Козьлери яшарды, юреги шиддетле урып башлады, рухуны сынъырсыз бир севинч къаплады.

Исмаиль бей къабирининъ баш тарафындан нурдан юксек бир дирек асыл олды. Бу нур онынъ мерхум акъкъындаки фикирлери, къанаатлери, оны урьмет этюви ерли олгъаныны тасдыкълады. Бундан исе буюк бир нешэ ве сынъырсыз севинч дуйды. Затен бу нурны кореджегине эмин оларакъ бу ерге кельген эди. Факъат нурнынъ корюнюви кеч къала билир, бельки о шерефке озю наиль ола бильмез.

Къуртвели севинчнен буюк олюни багърында сакълагъан бу талийи юксек мейданлыкънынъ кенарындаки тереклернинъ астында отурды. Ёргъунлыгъыны, юкъусызлыгъыны унутты. Эеджандан синъирлери кергинлешти, мийи буюк бир уяныкълыкъ ичинде ве бутюн сурьатынен чалыша, козьлеринден яшлар акъа.

Къуртвели мерхумнынъ олюм хаберини алгъан дакъкъадан берли муттесиль бир меселени тюшюне эди. Койлеринден Багъчасарайгъа кельгенге къадар ве бугунь бу ерде къафасы даима бир суальнинъ джевабыны тапмакънен огъраша эди: «Исмаиль бейнинъ халкъымызгъа япкъан энъ буюк хызмети ангиси эди? Онынъ энъ буюк дегерлиги не эди? Шимди де оны эренлик дереджесине котерген не олду?»

Къырым истикъляли йыкъылгъандан тамам юз йыл сонъ халкъымыз Исмаиль бейнинъ эсери олгъан медений бир силянен, «Терджюман»нен русларгъа къаршы ве бизни ичтен кемирген душманларгъа къаршы куреш башлады. Бу, эльбетте, тарихай бир мувафакъиет эди. «Терджюман» ялынъыз Къырымнынъ дегиль, бутюн тюрклернинъ такъдири ичюн чалышты ве бутюн ислям алемине файдалы олмакъ ичюн арекет этти.

Исмаиль бейден эвель Къырымда усули джедидни яймагъа арекет эткен бир-эки федакяр инсан чыкъа ве бу огъурда аятларыны феда этелер. Факъат оларнынъ мувафакъиетини темин эткен, оларнынъ фикирлерини халкъкъа къабул эттирген, бу фикирни ялынъыз Къырымда дегиль, Русиеде яшагъан бутюн тюрклерге менимсеткен о олду. Даванынъ тарихий ве миллий манасынынъ буюклигини косьтерген ве буны юксек истидат ве федакярлыкънен омюрге кечирген, эльбетте, о эди. Отуз йылда усули джедид мектеплери сайысынынъ отуз бинъни кечюви эльбетте, бильхасса онынъ хызмети эди. Онынъ япкъанларыны бу ерде, мезары башында сёз айткъан хатиплерден бириси некъадар гузель бир шекильде ифаде этти: «Буюк бабанынъ аяты бир гъае огърунда янмакънен, халкъымызны сагълам медений ве юксек бир миллет алына кетирмек макъсадынен кечти. Бугунь бизни къуветлендирген, юксельткен немиз бар исе, оларнынъ темели онынъ мубарек эллеринен къурулгъандыр».

Исмаиль бейге бутюн бир миллетнинъ тарихыны денъиштиреджек эсасларыны булдургъан ве оны бу эсасларнынъ ишнен омюрге кечирилювинде муваффакъ эткен энъ буюк амиль не эди?

Къуртвели терен бир сюкюнет ичинде буларны тюшюниркен, къаршысындаки даа эки мезардан нур юксельгенини корьди. Олардан бириси Исмаиль бейнинъ рефикъасы Зоре ханымнынъ къабири эди. Къазаннынъ мешур аилелеринден Акъчораларнынъ къызы олгъан Зоре ханымнынъ «Терджюман»нынъ догъувы ве яшамасы ичюн насыл чалышкъаныны Къуртвели биле эди. Бу огъурда япкъан федакярлыкъларыны, малыны ве сагълыгъыны насыл сарф эткенини ве бутюн къуветинен Исмаиль бейге насыл эеджан ве джесарет бергенини де анълады. Бунынъ ичюн де о мубарек къадыннынъ къабиринден нур корюнгенине айретленмеди. Экинджи къабир Къырым Ханларындан Менъли Герайнынъ мезары эди. «Зынджырлы медресе»ни яптыргъан ве атта бу илим оджагъы темелининъ къуруджылыгъында шахсен озю къум ве таш ташып чалышкъан буюк Ханнынъ дюрбесинден де нур корюнгени Къуртвелини шашырмады.

Къырымнынъ бу нурлы кошесинде, этрафны къою къаранлыгъынен орьткен гедже некъадар укюмсиз эди... Нурнынъ къаранлыкъ узеринден гъалебеси бу ерде некъадар маналы, гузель, джанлы бир шекильде берильген эди. Юксек тереклернинъ алтында тарихымызны ве оны нурландыргъанларны тюшюнген Къуртвели Исмаиль бейнинъ энъ муим ролюни, энъ эсаслы фазилетлерини булмакъ ичюн къафасыны ёргъан бир вакъытта, Менъли Герайнынъ дюрбесинден юксельген нурда илим, Зоре ханымнынъкинде севги келимелери язылгъаныны корьди. Исмаиль бейнинъ къабирининъ башында исе: «Мефкуре ёлунда себат...» джумлесини окъуды...

Буюк бабанынъ мефкуресини ве бу саадаки себатыны, бутюн аятыны макъсадына багъышлагъаныны Къуртвели биле эди. Багъчасарайдан чыкъмаздан эвель тесадюфен буюк бабанынъ себаткярлыгъыны да эйи огренди. О булунгъан къаведе бир къач зиялы яш баас эте эдилер. Генчлерден бириси мерхумнынъ «Терджюман»даки ишини аятта ич бир шейге денъишмегенини, Русие мусульманларынынъ озьлерини Петербургда ферах ичинде яшатмакъ истегенлерини насыл ред эткен олса, генч тюрклернинъ озьлерине теклиф эткен сенат азалыгъыны да ойледже къабул этмегенини анълата ве бунынъ себеплерине изаа бере эди.

Артыкъ Къуртвели мефкуре ёлунда себатнынъ. яхут да табиат къуветининъ аятта темель олгъанына, илим, зекя, сервет бералмагъан нетиджени бунынъле эльде этильгенини анълады...

Къуртвели дигерлеринден фаркълы оларакъ, бу икяенинь сонъуна анджакъ бир къач джумле язгъан. Биз бу джумлелерни айнен къайд этеджекмиз:

«Миллетимизнинъ миллий, медений джерьяны къуветленгенинен оны бу ёлгъа догърулткъан, онъа бу темельни булдургъаннынъ къыймети де анълашылмакъта девам этеджектир.

Бутюн дюнья тюрклери бир миллет олгъанларыны анълагъанларынен бу буюк фикирнинъ анълашылмасына ве джанланмасына багъышлагъаннынъ эм буюклиги даа эсаслы талиль этиледжек, эм де онынъ мукъаддес олгъан «Дильде, фикирде, ишде бирлик» тюрклернинъ Аментусы ве тюрк тарихынынъ темели оладжакътыр.

Бир кунь келеджек ки, бутюн дюнья тюрклерининъ газетаджылары, оджалары, сиясетчилери, иш адамлары, студент генчлери... бу къабирнинъ этрафында, бу нурнынъ къувети огюнде бирлешеджеклер ве рухуна тарихнынъ буюк мудждесини береджеклер. Бир олгъан миллетнинъ бирлиги, сенинъ аментунънен илимге, миллий видждангъа базанаракъ джанланды. Тюрклерге артыкъ зевал ёкътур!..».