Къуртвели язнынъ сонъунда Байдаргъа келе. Онынъ баргъан ерлериндеки иши-кучю узеринде тургъан мевзу этрафында, яни нурлы къабирлерге даир олуп, ихтиярларнен, муневерлернен лакъырды этмек ве геджелери де юксекче тёпелерге чыкъаракъ этрафны сейир этмек ве тюшюнмектен ибарет эди.

Акъшам серинлигинде Байдардан бираз узакъча олгъан бир тёпеде отура, бу ерлернинъ зенгин манзарасыны сейир эте, бу ердеки «Джесюрлер мезарлыгьы» акъкъында эшиткенлерини тюшюне ве экиде-бир: «Эрлер мейданы, эренлер оджагъы бахытсыз Къырым... Сенинъ фаджианъ некъадар буюк олгъан!..» диерек, башыны саллай, кокюс кечире ве къалын сигарыны терен-терен иче эди...

«Джесюрлер, айгиди батырлар... Арслан къурбанлар... Сизлер де насыл унутылдынъыз?..» деп тюшюнмекте олгъан Къуртвели бирден аякъкъа турды ве Байдарда мусафирликте къаладжакъ олгъан ерине, яни Эмир-Усеин эмдженинъ эвине барып, кучюк бир керосин лампасынынъ ышыгъында бильгенлерини ве тюшюнгенлерини язмагъа тутунды.

Кой ве булунгъан эви терен сюкюнетке далгъан бир вакъытта, Къуртвелининъ бу язгъанлары, эвелькилери киби, икяе тарзында дегиль эди... Бу икяелерде шахсий тюшюнджелери ве рухунынъ дуйгъан аджджылары ер алгъаны киби, сырасы кельгенде, бир чокъ сиясий ве ичтимаий дертлерге де токъуна. Меселя, джесюрлерден баас этеркен, «Къырым фаджиасы Къырым мустакъиллигининъ йыкъылувынен башлай. Джесюрлерни олюмге алып кельген фаджиалар огренильсе, Къырым иджретининъ себеплери бир дередже анълашылыр... Халкъымызнынъ эписи джесюрлер киби иманлы, рухлы, джесаретли ве йигит олсалар не олур эди», киби джумлелер икяеде чокъ текрарлана. Биз бутюн бу киби джумлелерни ташлап, ялынъыз джесюрлерге аит къысымларыны озюмизнинъ анълагъанымызгъа коре, озь услюбимизнен къыскъарттыкъ.

Руслар Къырымны запт этер-этмез онынъ топракъларыны тутып алмагъа башладылар. Ялынъыз ханларгъа, къалгъайларгъа аит топракълар дегиль, халкънынъ ве койлюлернинъ топракълары да бир чокъ ерлерде зорлап алынды.

Къырымны къангъа, атешке богъаракъ, озюни Къырым фатихи (запт этиджиси) дедирткен генерал Потёмкин Къырым топракъларындан 73460 гектар ерни озь мульки этип тутып алды. Экинджи Екатерина бутюн козьдекилирине, керекли адамларына, атта озюнинъ хызметиндеки къадынларгъа биле бинълернен гектар ерни дагъытты. Бутюн Къырым топракълары ягъма япылды.

1802 сенеси тертип этильген бир джедвельге коре, Къырымнынъ запт этильген куньден сонъ йигирми йыл зарфында Къырым топракъларындан 350 бинь гектардан зиядеси бу суретле ягъма япылды. (Амет Озенбашлы. «Татар иджретлери яхут Къырым фаджиасы»). Сонъра да халкъымыз иджретке меджбур этилерек, ёкъ фиятына маллары, мульклери эллеринден алынды, бир чокъ ийлелернен, махкемелернинъ тесиринен халкъымызнынъ элиндеки топракьлардан бир къысымы даа алынды. Къырымнынъ вакъуф топракълары исе кечкен асырнынъ сонъларына къадар ягъма япылгъан эди.

1799 сенесининъ язында, Байдар уванынъ ортасындаки энъ зенгин, энъ гузель он эки коюнде къиямет къопа. Бутюн бу койлер юзлердже аскерлернен сарылып алына, халкъкъа эвлеринден чыкъып кетмеге эмир этиле. Койлернинъ ихтиярлары аджеле топланалар. Насыл вакъиа юзь бергенини, неден бойле бир эмир берильгенини анъламагъа арекет этелер. Серт ве къаба бир рус жандарм офицери халкъкъа бу ерлернинъ саиби олгъан граф Мордвиновнынъ бу топракъларда кой олгъаныны истемегенини ве бу ерлернинъ аджеле темизленмеси лязим олгъанынынъ юкъарыдан эмир этильгенини айта. Бу Мордвинов да ким эди аджеба?

Несиллерден берли озьлерининъ олгъан бу топракълар насыл ола да, бирден бу адамнынъ элине кече ве онынъ малы ола? Ихтиярлар буны анъламагъанлары киби, акъларыны анълатып оламайджакъларыны да дуя эдилер.

Фелякетнинъ огюни алмакъ ичюн Акъмесджидке барып, дертлерини анълатмагъа етеджек къадар вакъыт къазанмакъ истедилер ве офицерге Рамазаннынъ сонъу олгъаныны, бир къач куньден буюк байрамлары оладжагъыны яна-якъыла анълатмагъа арекет эттилер ве байрамгъадже халкъкъа мусааде этильмесини козьяшларынен риджа эттилер. Эвлерининъ янъчыкъ киречленгенини, къадынларнынъ ве къызларнынъ пенджерелерни сюртеяткъанларыны ве макъатларыны, ястыкъларыны азбарда силькип, сипиреяткъанларыны косьтердилер... «Байрам... Сизинъ байрамгъа не акъкъынъыз бар? Рус чарынынъ, рус махкемесининъ, рус офицерининъ эмири кери алынмаз, токътатылмаз... Граф Мордвиновнынъ танылгъан акъкъы огюнде сизинъ сёзлеринъизнинъ, байрамынъызнынъ укми не?..»

Офицер озюне узатылгъан къавени ичип битирир-битирмез янындакилерине ишке башламаларыны эмир этти ве атына минип, бир къач аркъадашынен бирликте башкъа койлерге кетти.

Асырларнынъ пек чокъ фуртуналарыны корип кечирген заваллы койнинъ сонъ саатлары чалгъан эди. Бошатылгъан эвлер йыкъылмакь узьре къурбанлыкъ къоюнлар киби невбетлерини беклей эдилер... Арабаларгъа атлар екиле, эвлери йыкъыладжакълар эшьяларыны топлай, бала-чагъа, генч, ихтияр — эр кес агълай, эр кес козьяшлары арасындан багъчаларына, тереклерине, чечеклерине ве эвлерине юректен севги ве асретнен бакъа. Кимсе не оладжагъыны, насыл барынаджагъыны бильмей...

Ихтиярларнынъ мийлери догъгъанларындан берли бойле сурьатлы, бойле къуветли чалышмагъандыр. Эписи тюшюне, эписининъ мийинден бир чокъ фикирлер келип кече... Эр кес янындакине тюшюнджелерини яваштан анълатмагъа арекет эте, факъат ич бириси фикрини бир чаре ве чыкъыладжакъ ёл дие джемааткъа айтып оламай эди. Акъыллы танылгъан сайгъылы ве мешур ихтиярлар да бир-биринден медет беклей, эписининъ башы ашагъыда ве юзлери солгъун... Араларындан бириси башыны котерсе я да оксюрсе, деръаль эр кес башыны онъа чевире ве ондан бир шейлер беклей. Дакъикъалар эп кече...

Ниает, Селямет деденинъ яваш-яваш юксельген сеси эшитильди. Бир-биринен дертлешкенлер сустылар...

— Къардашларым!.. Къырымдан халкъымыз кочьмеге башлады. Бир къысымы арабаларнен къарадан, бир къысымы да уфакъ-тюфек гемилернен денъизден къаршыгъа (Анадолугъа – Тюркиеге) кечмеге башладылар. Биз бу хаберни алгъанымызнен бунынъ манасыны пек де анъламадыкъ ве бу ишке акъыл етиштирип оламадыкъ. Эсасен бойле бир шейни беклемедик де. Амма бойле джанавар, мерхаметсиз, къанунсыз, инсафсыз бир душман огюнде башкъа не япа билирмиз?.. Бутюн дюнья огюнде Къырым ханлыгъыны таныйджам деди, бунъа емин этти. Сонъунынъ не олгъаныны корьдик. Бу пек кеч олды ве бизге пек паалыгъа отурды. Бурдан бир къач йыл эвель, кене Алла адына сёз беререк, къырымларнынъ малларына, мульклерине, динине ве адетлерине риает этеджегини халкъкъа илян этти (1788 сенесининъ «Манифести»). Сонъу не олду? Джамилеримизнинъ бир чокъу йыкътырылды, бир чокъу да кильсеге чевирильди. Мезарлыкъларымызынъ пек чокъусы сёкюлип атылды. Имам, хатип ве алимлеримизинъ эксериси Русие ичерилерине сюргюн этильди. Бир чокъ инсанларымыз шеит этильди. (Бу хусуста проф. Паллас ве Кларкнынъ эсеринде тафсилятлы языла).

Шимде де, иште баба-деделеримиз яшап кельген бу топракъларымызнынъ, озь манълай теримизнен къазангъан малымызнынъ, мулькюмизнинъ адыны эшитмеген, юзюни корьмеген бир эрифнинъки олгъаныны айта ве бизни ерлеримизден, юрдларымыздан котерип аталар. Рамазан айында олгъанымызны айттыкъ, байрам беклегенимизни анълаттыкъ. Сабий-субьянны косьтердик.

Мерхамет косьтермелерини истедик. Бизим козьяшларымызнынъ оларгьа аксине гъурур ве нешэ бергенини корьмедикми? «Байрам... Сизге байрам...» — деди офицер. Эбет, акълыдыр. Юрдлары тутулып алынгъанларнынъ байрамгъа, саадетке акълары олмаз... Ханлыгъымызнынъ йыкъылувы оджагъымызнынъ сёнюви демектир. Юрднынъ темели йыкъылгъандан сонъ, бирер-бирер койлеримиз де, эвлеримиз де йыкъыладжакъ... Такъдир бойле экен...

Орталыкъны бир олюм сюкюнети къаплады. Беш-он дакъкъа кечкен сонъ Сеит-Осман къарт сёзге башлады:

— Догъру, пек догъру, Селямет эмдже, айткъанларынъ пек догъру. Татарнынъ акъылы сонъундан келе... дегенлери бош лаф дегиль экен. Ханларымыз къуветлерини гъайып эттилер. Дин огърунда деп не Иранны, не Балкъанны, не де Маджарстанны быракъмадылар, эр ерде ат ойнаттылар, эр ерде къуветимизни дагъыттылар. Асыл юрд ве сой душманына фурсат бердилер. Иште, ахыр сонъу юрд да кетти, ханлар да учты, оджакълар да сёнди, бизлер де эвсиз, ерсиз къалдыкъ. Башсыз, силясыз, къуветсиз къалгъан, чевре-четини душман саргъан бир мемлекет эльбетте озюни къуртарып оламаз. Факъат «Эр Фрауннынъ бир Мусасы бардыр», — дейлер. Аллахтан умют кесмек олмаз. Бу ерде барындырмадылар, Къырымнынъ башкъа бир ерине чекилейик. Джамилеримизни йыкътылар, намазларымызны чайырларда, эвлерде къылайыкъ. Джамилеримизни кильселерге чевирелер. Мен бундан чокъ мемнуным. Чюнки олар Алланен куреш башлайлар. Бизлерден корьмеген беляларыны Алладан кореджеклер. Меним ичюн сизлерден, халкъымдан, достларымдан, къысым-акърабадан айырылмакъ пек зор, пек аджыныкълы оладжакъ. Бу себептен мен юрдумдан, онынъ дагъларындан, яйляларындан, авасындан, сувундан, топрагъындан-тузундан айрылмам. Айрылсам да яшап оламам. Меним кемиклерим бу ерде къалсын.

Селямет къарт джевап берди. Бу сефер онынъ сеси даа титрек, даа богъукъча эди:

— Мен юрдумыздан айрылмакъны къолайджасына теклиф эттимми ёкъса? Мен бу юрдны севмегенимден бу чарени огге сюрдюмми? Бугунь огърагъан фелякетимиз душманнынъ алчакълыгъыны бизге анълатты. Онъа инанув олмайджагъыны косьтерди. Меселе сенинъ, меним атта он эки койнинъ меселеси де дегиль. Бу, бутюн Къырымнынъ белясы, фаджиасыдыр.

Батаяткъан геми ичиндемиз. Къачаджакъ ерлеримизни де атеш сармайджагъыны ангимиз кестире билемиз? Юрдумызны къуртарамайджакъмыз, бареме халкъымызны къуртарайыкъ. Бу Фраунны богъаджакъ Муса Къырым оламайджакъ. Биз Къаршыгъа кетсек, падиша баба бельки бизим алымызны корер, бизлерни аджыр ве, бельки, достлар да тапар ве бу Фрауннынъ Мусасы олур... — деди.

Одаман къарт, даянамады, деръаль шу джевапны берди:

— Ихтияр бабалар, къардашлар! Мен джемаатнынъ не япмасы лязим экенини, юректен дуйгъанымны кестирип айтмадым. Акъылыма кельгенини, юректен дуйгъанымны сёйледим. Мен бизим кърымларнынъ Къырымдан башкъа ерде къуртуладжагъына инанмам. Инансам да бир къысымынынъ иджрет этмесининъ бу ерде бизни бус-бутюн зайыфлатаджагъындан къоркъам. Падиша бабанынъ достлар тапып, бизни къуртарув ичюн бизим эпимизнинъ о ерге кочип барып алымызны анълатувымыз керек дегиль. Эгер онынъ бизни къуртараджагъына инансакъ, аксине чокъумызнынъ бу ерде къалувымыз лязим. О буюк къуртулыш кунюнде бизим бу ерде олувымыз онъа да, озюмизге де файдалы олур.

Бу арада Байдарнынъ сюргюн этиледжек он эки коюнынъ халкъы киби сюргюнликке огъратылмагъан ихтияр хатип Сеитбилял эфенди кельди. Бир-эки куньге Багъчасарайгъа кеткен Сеитбилял эфендининъ бу аньда келюви бутюн къартларны севиндирди. Онъа олуп кечкен шейлерни анълаттылар ве фикирини сорадылар.

Сеитбилял эфенди Багъчасарайда корьгенлери ве бутюн Къырымда юзь берген адиселерге даир эшиткенлерини фаджианынъ буюклигини, къоркъунчлыгъыны бир кере даа айдынлатты. Ве халкъымызнынъ эр ерде «Не япаджакъмыз, не япаджакъмыз?» суалине джевап алмакъ ичюн арекет эткенини анълатты.

Сеитбилял эфендининъ фикирине коре, ишнинъ энъ къоркъунчлы тарафы бу меселеде бизим халкънынъ бир фикир этрафында топланмайджагъы эди. Бутюн Къырым кочьмеге къалкъса, бельки бунынъ бир тесири олур эди. Юрттан айырылмамагъа къарар берильсе, ич кимсе кочьмесе, некъадар белягъа огърасакъ ве некъадар къырылсакъ да, кене барлыгъымызны къорчалая билир эдик. Девлетнинъ, ханлыкънынъ йыкъылувы миллетнинъ бир къараргъа келе бильмеювине, бир ёл тайин этип оламагъанына себеп олгъаны ичюн бир фелякет эди...

Сеитбилял эфенди Багъчасарайда базы алимлернинъ ве урьметли ихтиярларнынъ топланып, бир къараргъа келювлери ве буны халкъымызгъа бильдирмек кереклиги акъкъында да лакъырды олгъаныны, ялынъыз бильгиси ве джесаретинен белли олгъан, сёзю кечкен кимселернинъ чокъусы сюргюн олунувындан ве къалгъанларнынъ да бойле бир шей япувларына имкян берильмеден, аман якъаланып, апске алынаджакъларынынъ анълашылгъанындан, бу фикирнинъ омюрге кечирилюви хусуста лакъырды этильмегенини айтты. Душманнынъ бу сурьатлы арекети халкънынъ бир фикир этрафында топланмагъа эмиет бергенини косьтермезми?

Сеитбилял эфендининъ Багъчасарайда экенде анълагъанына коре, Къырым зиялыларынынъ энъ юксек ве энъ белли башлылары кочювге тарафдар дегиллер. Бельки де бу себептен оларгъа зулум эткендирлер, бунынъ ичюн де Русиенинъ ичерилерине сюрдилер. Факъат моллаларнынъ буюк бир къысымы эр ерге кочювден башкъа чаре олмагъаныны айтаракъ, халкъны кочьмеге давет этелер. Бу изаатны бергенден сонъ Сеитбилял эфенди озь фикирлерини бильдирмеге башлады. Сеси бирден сертлешти, къашлары чатылды, юзю кьызарды:

— Эбет, топракъларымыз элимизден алына. Джамилеримиз йыкъыла. Койлеримиз йыкъыла. Улемамыз сюргюн этиле. Халкъымызнынъ энъ намуслы эвлятлары махв этиле... Факъат бутюн буларгъа бакъмайып, кочюв неден фарз олсун... Бизим кочювимизнен бу ерде мусульманлар даа зияде азлашмайджакъмы?.. Джамилеримиз бираз даа эксильмейджекми?.. Вакъты иле Къазан ве Астрахань ханлыкълары да йыкъылмагъан эдими, о ердеки къардашларымыз да бизлер огърагъан джанаварлыкъларгъа огърамагъан эдилерми?.. Эгер о ердеки мусульманлар да кочюп кеткен олсалар, мусульманлар бундан не къазанаджакъ эдилер.

Душмангъа боюн эгмек, бутюн беляларгъа кокюс кермек, эр фелякетке къатланмакъ эльбетте къолай дегиль... Факъат итааткярлыкъ денильген шей бойле куньлер ичюндир... Падиша бабанынъ Къырымны къуртарув фикрине кельгенде исе, русларнынъ Къырымны йыкъмагъа арекет этювлери янъы бир шей дегиль. Къырымны къуртара бильмек ичюн не япылды? Падиша бабанынъ истемегени ичюн дегиль, бир шей япалмагъаны ичюн ич бир шей япмады. Къырым ханлыгъы султанларнынъ, халифелернинъ сагъ къолу эди. Олар чарелерини бильсе эдилер, эльбетте бу къыйметли къолны къыдырмаз эдилер. Тарих озь келеджеклерини этрафлы ве эсаслы бир дереджеде тюшюнмегенлерни ве фурсатны къачыргъанларны афу этмез. Дели Пётргъа аман берильмейджек эди. Украинада Мазеппа эздирильмейджек эди. Буларны о заманлар да юрдларыны севген ве Тюркиенинъ де келеджегини тюшюнген Къырымнынъ муневвер эвлятлары анълатмагъа арекет эткен эдилер. Факъат... (Ибраим Кефевийнинъ «Теварих-и татархан» эсерининъ мукъаддемеси.) Эбет, Одаман къартнынъ дегени киби, падиша баба достлар тапып, бизни къуртараджакъ да олса, бизим бу ерде къалувымыз даа файдалы олур. Бизге сабыр ве боюн эгювден башкъа чаре ёкътыр. Бу ерде акъсызлыкъкъа огърадыкъ, башкъа юрдкъа кетемиз. Джамилеримизнинъ йыкъылувы чокъ аджыныкълы... Факъат бу эренлер ятагъы-юртны бус-бутюн бошатып йыкъмакъ, энъ буюк джинаеттир... Бу душмангъа ярдымдыр.

Сеитбилял эфендининъ сёзлери иджрет фикирини йыкъты. Факъат чокъ сюрмеди. Душманнынъ зулумы, сонъсыз акъсызлыкъларны бутюн къырымларны садедже озь нефислерини тюшюнмеге меджбур этти.

Къартларнынъ бу топлашувы девам этеркен, койнинъ башкъа бир эвинде йигирми секиз деликъанлы топланып, дертлешмекте эдилер. Бу ерде не иджретнинъ бордж олгъаны-олмагъаны, не де падиша бабанынъ бизни къуртарып-къуртарамайджагъы, не де Къазан ве Астрахандаки къардашларымызнынъ рус зулумына насыл даянгъанлары музакере олуна эди. Оларнынъ огюнде тургъан меселелер топракъларынынъ тутулып алынувы ве оджакъларынынъ мерхаметсизликнен йыкъылувы эди. Тапкъан чарелери де къолай эди: рус озь къуветине, силясына базанаракъ буларны япа. О алда булар да силяланаджакъ ве душманнен курешеджеклер...

Бу первасыз яшлар япаджакъ ишлерининъ файда, зарарыны, догъру я да янълышлыгъыны тюшюнмекни биле лязим корьмедилер. Акъсызлыкъкъа къаршы курешмек энъ табий ве энъ акълы шей дегильми?.. Бу къадары оларгъа етерли келе эди. Бу йигирми секиз яш баш берип, сыр бермемеге, ниетлерини аркъадашларына биле айтмамагъа Къуръаннен емин эткен сонъ, эр он адамгъа бир башчы сайладылар ве башкъа койлерден озьлерине къошуладжакъ яшларны сыраларына алмагъа къарар бердилер. Бутюн ишлерни идаре этмек ичюн де джесюр Алини озьлерине реис оларакъ сайладылар.

Байдар тарафларда джесюр Алини танымагъан ёкъ эди. Онынъ аркъасыны бир кимсе ерге тийдирип оламагъан, джесюрлиги тиллерде дестан эди. Али чокъ сёйлемеге бильмей эди. Топлашувда аркъадашларына ялынъыз бир-эки джумле айтты:

— Ялынъыз кендимизнинъ дегиль, бутюн келеджек несиллеримизнинъ де акъсызлыкъкъа къаршы душманнен дженклешеджегине ант олсун. Артыкъ сен-мен битти. Джесюр Али дегиль, джесюрлер бирдемлиги мейдангъа кельди. Хиянетлик, хаинлик. Не ерден ве кимден кельсе-кельсин, олюмнен джезаланаджакъ... — деди. Ве аман ишке киришти.

Алининъ ильки япкъан иши къартларнынъ берген къарарыны огренмек олду. Ве оларнынъ къарарыны огренгенден сонъ, пек мемнун къалды. Аркъадашларына берген эмири къыскъа ве къатий эди. Бу гедже эр кес биджагъыны, балтасыны, отьмегини алып, юксек дагьлар арасындаки Къызыл Къобагъа келеджек. Къызыл Къоба артыкъ джесюрлернинъ дурагъы ола. Оларнынъ эшьялары, емеклери, эр шейлери бу ерге сакълана, бутюн хаберлер бу ерге келе. Джесюр Али де буюк куньлерге къадар бу ерде булуна.

Эр кунь он эки койнинъ халкъы группа-группа ве яваш-яваш козьяшларыны тёкерек, дёрт бир тарафтан ёлларгъа тюшип, этрафтаки койлерге я да даа узакъларгъа кетелер. Рус аскерлери исе, юксек сеснен тюркю йырлай-йырлай эвлерни бирер-бирер йыкъалар... Куньлер кече, Къызыл Къоба сессиз-солукъсыз азырлана. Кой деликъанлылары эр тарафтан гизли дагь ёлларындан бирер-экишер келип, бу ерде топланалар...

Къаранлыкъ бир геджеде джесюрлер Къызыл Къобадан дёрт бир тарафкъа дагъылдылар. Оларгъа не фияткъа олса-олсун, рус аскерлеринден силя ве силя кедиклери алып кельмек эмир берильген эди.

Джесюрлернинъ бу вазифени насыл эда эткенлерини анълатмакъ ичюн узун икяе этмек керек. Биз бу ерде энъ муим бир вакъианы къайд этмекнен кифаетленеджекмиз.

Джесюр Али Муратлы коюнден Сеитбекирнен баягъы лакъырды эткен сонъ, оны он секиз аркъадашынен берабер «……….» коюне ёллады. Оларнынъ не япаджакъларыны ялынъыз Сеитбекир биле эди. «…..…..» коюнде кърымларны эвлеринден чыкъаргъан руслар ич бир тюшюнджесиз терен юкъугъа далгъан эдилер. Силя кедиклери ве арткъач силялар къоюлгъан эвнинъ огюндеки невбетчи де терен юкъугъа далгъан. Сес-солукъсыз яваш-яваш эвге якъынлашкъан джесюрлерни ич кимсе корьмеди. Сеитбекир юкълагъан невбетчининъ узерине атыларакъ, оны деръаль богъды, сонъра къапыны ачып, секиз сандыкъ силя кедиклеринен бир мыкъдар силя алып къайттылар.

Сабалейин бу вакъиа ве бунынъ киби башкъа койлерде де аскерлернинъ ольдюрилип, силяларнынъ алынгъанына даир хаберлер русларны къоркъуза ве теляшландыра. Этрафкъа аскер ёллайлар, амма Къызыл Къобаны тапамайлар. Рус офицерлери ишни аджеле аль этмеге къарар беререк, койлерни якъмагъа башлайлар.

Джесюр Али душманнынъ не ерден келеджегини кестиргени ичюн, куньден-куньге сайысы ве силясы артмакъта олгъан къуветини Байдар богъазынынъ эки тарафында топлай ве озю де энъ джесюр он беш джесюр аркъадашынен берабер душманнынъ артына кече. Бутюн джесюрлер къаялар артында ерлешип, ич кимсеге корюнмеден, эписи таш кесильген алда беклейлер... Къырымнынъ бу девирдеки чарпышмаларынынъ энъ буюги, энъ къанлысы ве энъ шерефлиси ич шубесиз, бу Байдар богъазында япылгъан дженктир.

Душман къуветлерининъ бутюни, башларында офицерлеринен берабер, богъазгъа кирелер. Бирден къаяларнынъ артында сакълангъан джесюрлер атеш ачалар. Арттан исе богъаз кесиле. Рус аскери неге огърагъаныны билип оламай. Сагъгъа-солгъа къачмагъа башлайлар. Къачувлары атешке огърай. Офицерлери урулды, атьшдан юварланды. Башсыз къалгъан аскер бус-бутюн шашмалады. Юзьлердже рус аскерлеринден ве офицерлеринден анджакъ пек азы къуртула бильди. Рус аскери ёкъ этильди. Факъат бу буюк чарпышмада джесюрлер он дёрт шеит бердилер. Джесюр Али шеит аркъадашларынынъ эписини Байдарда «Джесюрлер мезарлыгъы» деген ерде комдюрди. Бу вакъиадан сонъ, руслар бойле он эки койни бирден дегиль, тек бир койни биле аскернен йыкъмагъа джурьат этмедилер...

Джесюрлернинъ япкъан ишлерининъ эписини бу ерде саймагъа имкян ёкътыр. Факъат о девирлерде душманнынъ япкъан бутюн акъсызлыкъларына къаршы къойгъан ве душманнынъ илери кельгенлерини ольдюргенлер эп олар олгъанлар. Джесюрлерден базыларынынъ ана ве бабалары Къырымдан иджрет эткенлери алда, олар Къырымда къала ве йылларджа душманнен дёгюшелер. Джесюр Али къартайгъан девиринде Акъмесджиддеки рус валисини (губернаторны) ольдюрген сонъ, шеит этильгенини айталар.

Джесюрлер сонълары силяларыны ташлап, рус махкемелерине мураджаатле, койлерининъ ве топракъларынынъ акъсыз оларакъ запт этильгенини огге сюререк, дава ачтылар. Ве бугуньге къадар да бу даваларындан вазгечмедилер. Джесюр Алининъ «Несиллеримизнинъ де акъсызлыкъкъа къаршы дженклешеджегине ант олсун» деген сёзлери акъикъаткъа чевирильди…

Къуртвелиге бу икяени анълаткъан къарт: «Иште, эвлядым, мен де о джесюрлерденим. Он беш йыл Сибирьде сюргюнликте олдум. Иншалла, ольгенимнен мен де джесюрлер мезарлыгъына комюлирим»,— деген.

Къуртвели бу узун икяенинъ сонъуна бир чокъ фикир язгъан эди. Биз онынъ сонъки адий джумлелерини къайд этмекле сынъырланаджакъмыз: «Асыл къараманлар, эр кеснинъ озюни къуртармагъа арекет эткени, ич кимсенинъ юрд ве акъ давасында умюди къалмагъан бир куньде нефислерини унутып, атешке атылгъанлардыр. Асыл йигитлер, акъикъат ичюн куреште бутюн омюрлери бою курештен къоркъмагъан джесюрлердир. Асыл эренлер булардыр. Ве оларнынъ къабирлерининъ нуруны заман сёндюрамаз!..»