Kurtveli yaznıñ soñunda Baydarğa kele. Onıñ barğan yerlerindeki işi-küçü üzerinde turğan mevzu etrafında, yani nurlı qabirlerge dair olup, ihtiyarlarnen, müneverlernen laqırdı etmek ve geceleri de yüksekçe töpelerge çıqaraq etrafnı seyir etmek ve tüşünmekten ibaret edi.

Aqşam serinliginde Baydardan biraz uzaqça olğan bir töpede otura, bu yerlerniñ zengin manzarasını seyir ete, bu yerdeki "Cesürler mezarlıgı" aqqında eşitkenlerini tüşüne ve ekide-bir: "Erler meydanı, erenler ocağı bahıtsız Qırım... Seniñ faciañ neqadar büyük olğan!.." diyerek, başını sallay, köküs keçire ve qalın sigarını teren-teren içe edi...

"Cesürler, aygidi batırlar... Arslan qurbanlar... Sizler de nasıl unutıldıñız?.." dep tüşünmekte olğan Qurtveli birden ayaqqa turdı ve Baydarda musafirlikte qalacaq olğan yerine, yani Emir-Üsein emceniñ evine barıp, küçük bir kerosin lampasınıñ ışığında bilgenlerini ve tüşüngenlerini yazmağa tutundı.

Köy ve bulunğan evi teren sükünetke dalğan bir vaqıtta, Qurtveliniñ bu yazğanları, evelkileri kibi, ikâye tarzında degil edi... Bu ikâyelerde şahsiy tüşünceleri ve ruhunıñ duyğan accıları yer alğanı kibi, sırası kelgende, bir çoq siyasiy ve içtimaiy dertlerge de toquna. Meselâ, cesürlerden baas eterken, "Qırım faciası Qırım mustaqilliginiñ yıqıluvınen başlay. Cesürlerni ölümge alıp kelgen facialar ögrenilse, Qırım icretiniñ sebepleri bir derece añlaşılır... Halqımıznıñ episi cesürler kibi imanlı, ruhlı, cesaretli ve yigit olsalar ne olur edi", kibi cümleler ikâyede çoq tekrarlana. Biz bütün bu kibi cümlelerni taşlap, yalıñız cesürlerge ait qısımlarını özümizniñ añlağanımızğa köre, öz üslübimiznen qısqarttıq.

Ruslar Qırımnı zapt eter-etmez onıñ topraqlarını tutıp almağa başladılar. Yalıñız hanlarğa, qalğaylarğa ait topraqlar degil, halqnıñ ve köylülerniñ topraqları da bir çoq yerlerde zorlap alındı.

Qırımnı qanğa, ateşke boğaraq, özüni Qırım fatihi (zapt eticisi) dedirtken general Potömkin Qırım topraqlarından 73460 gektar yerni öz mülki etip tutıp aldı. Ekinci Yekaterina bütün közdekilirine, kerekli adamlarına, atta özüniñ hızmetindeki qadınlarğa bile biñlernen gektar yerni dağıttı. Bütün Qırım topraqları yağma yapıldı.

1802 senesi tertip etilgen bir cedvelge köre, Qırımnıñ zapt etilgen künden soñ yigirmi yıl zarfında Qırım topraqlarından 350 bin gektardan ziyadesi bu süretle yağma yapıldı. (Amet Özenbaşlı. "Tatar icretleri yahut Qırım faciası"). Soñra da halqımız icretke mecbur etilerek, yoq fiyatına malları, mülkleri ellerinden alındı, bir çoq iylelernen, mahkemelerniñ tesirinen halqımıznıñ elindeki topraklardan bir qısımı daa alındı. Qırımnıñ vaquf topraqları ise keçken asırnıñ soñlarına qadar yağma yapılğan edi.

1799 senesiniñ yazında, Baydar uvanıñ ortasındaki eñ zengin, eñ güzel on eki köyünde qiyamet qopa. Bütün bu köyler yüzlerce askerlernen sarılıp alına, halqqa evlerinden çıqıp ketmege emir etile. Köylerniñ ihtiyarları acele toplanalar. Nasıl vaqia yüz bergenini, neden böyle bir emir berilgenini añlamağa areket eteler. Sert ve qaba bir rus jandarm ofitseri halqqa bu yerlerniñ saibi olğan graf Mordvinovnıñ bu topraqlarda köy olğanını istemegenini ve bu yerlerniñ acele temizlenmesi lâzim olğanınıñ yuqarıdan emir etilgenini ayta. Bu Mordvinov da kim edi aceba?

Nesillerden berli özleriniñ olğan bu topraqlar nasıl ola da, birden bu adamnıñ eline keçe ve onıñ malı ola? İhtiyarlar bunı añlamağanları kibi, aqlarını añlatıp olamaycaqlarını da duya ediler.

Felâketniñ ögüni almaq içün Aqmescidke barıp, dertlerini añlatmağa yetecek qadar vaqıt qazanmaq istediler ve ofitserge Ramazannıñ soñu olğanını, bir qaç künden büyük bayramları olacağını yana-yaqıla añlatmağa areket ettiler ve bayramğace halqqa musaade etilmesini közyaşlarınen rica ettiler. Evleriniñ yañçıq kireçlengenini, qadınlarnıñ ve qızlarnıñ pencerelerni sürteyatqanlarını ve maqatlarını, yastıqlarını azbarda silkip, sipireyatqanlarını kösterdiler... "Bayram... Siziñ bayramğa ne aqqıñız bar? Rus çarınıñ, rus mahkemesiniñ, rus ofitseriniñ emiri keri alınmaz, toqtatılmaz... Graf Mordvinovnıñ tanılğan aqqı ögünde siziñ sözleriñizniñ, bayramıñıznıñ ükmi ne?.."

Ofitser özüne uzatılğan qaveni içip bitirir-bitirmez yanındakilerine işke başlamalarını emir etti ve atına minip, bir qaç arqadaşınen birlikte başqa köylerge ketti.

Asırlarnıñ pek çoq furtunalarını körip keçirgen zavallı köyniñ soñ saatları çalğan edi. Boşatılğan evler yıqılmak üzre qurbanlıq qoyunlar kibi nevbetlerini bekley ediler... Arabalarğa atlar yekile, evleri yıqılacaqlar eşyalarını toplay, bala-çağa, genç, ihtiyar — er kes ağlay, er kes közyaşları arasından bağçalarına, tereklerine, çeçeklerine ve evlerine yürekten sevgi ve asretnen baqa. Kimse ne olacağını, nasıl barınacağını bilmey...

İhtiyarlarnıñ miyleri doğğanlarından berli böyle suratlı, böyle quvetli çalışmağandır. Episi tüşüne, episiniñ miyinden bir çoq fikirler kelip keçe... Er kes yanındakine tüşüncelerini yavaştan añlatmağa areket ete, faqat iç birisi fikrini bir çare ve çıqılacaq yol diye cemaatqa aytıp olamay edi. Aqıllı tanılğan sayğılı ve meşur ihtiyarlar da bir-birinden medet bekley, episiniñ başı aşağıda ve yüzleri solğun... Aralarından birisi başını köterse ya da öksürse, deral er kes başını oña çevire ve ondan bir şeyler bekley. Daqiqalar ep keçe...

Niayet, Selâmet dedeniñ yavaş-yavaş yükselgen sesi eşitildi. Bir-birinen dertleşkenler sustılar...

— Qardaşlarım!.. Qırımdan halqımız köçmege başladı. Bir qısımı arabalarnen qaradan, bir qısımı da ufaq-tüfek gemilernen deñizden qarşığa (Anadoluğa – Türkiyege) keçmege başladılar. Biz bu haberni alğanımıznen bunıñ manasını pek de añlamadıq ve bu işke aqıl yetiştirip olamadıq. Esasen böyle bir şeyni beklemedik de. Amma böyle canavar, merhametsiz, qanunsız, insafsız bir duşman ögünde başqa ne yapa bilirmiz?.. Bütün dünya ögünde Qırım hanlığını tanıycam dedi, buña yemin etti. Soñunıñ ne olğanını kördik. Bu pek keç oldı ve bizge pek paalığa oturdı. Burdan bir qaç yıl evel, kene Alla adına söz bererek, qırımlarnıñ mallarına, mülklerine, dinine ve adetlerine riayet etecegini halqqa ilân etti (1788 senesiniñ "Manifesti"). Soñu ne oldu? Camilerimizniñ bir çoqu yıqtırıldı, bir çoqu da kilsege çevirildi. Mezarlıqlarımızıñ pek çoqusı sökülip atıldı. İmam, hatip ve alimlerimiziñ ekserisi Rusiye içerilerine sürgün etildi. Bir çoq insanlarımız şeit etildi. (Bu hususta prof. Pallas ve Klarknıñ eserinde tafsilâtlı yazıla).

Şimde de, işte baba-dedelerimiz yaşap kelgen bu topraqlarımıznıñ, öz mañlay terimiznen qazanğan malımıznıñ, mülkümizniñ adını eşitmegen, yüzüni körmegen bir erifniñki olğanını ayta ve bizni yerlerimizden, yurdlarımızdan köterip atalar. Ramazan ayında olğanımıznı ayttıq, bayram beklegenimizni añlattıq. Sabiy-subyannı kösterdik.

Merhamet köstermelerini istedik. Bizim közyaşlarımıznıñ olarga aksine ğurur ve neşe bergenini körmedikmi? "Bayram... Sizge bayram..." — dedi ofitser. Ebet, aqlıdır. Yurdları tutulıp alınğanlarnıñ bayramğa, saadetke aqları olmaz... Hanlığımıznıñ yıqıluvı ocağımıznıñ sönüvi demektir. Yurdnıñ temeli yıqılğandan soñ, birer-birer köylerimiz de, evlerimiz de yıqılacaq... Taqdir böyle eken...

Ortalıqnı bir ölüm süküneti qapladı. Beş-on daqqa keçken soñ Seit-Osman qart sözge başladı:

— Doğru, pek doğru, Selâmet emce, aytqanlarıñ pek doğru. Tatarnıñ aqılı soñundan kele... degenleri boş laf degil eken. Hanlarımız quvetlerini ğayıp ettiler. Din oğrunda dep ne İrannı, ne Balqannı, ne de Macarstannı bıraqmadılar, er yerde at oynattılar, er yerde quvetimizni dağıttılar. Asıl yurd ve soy duşmanına fursat berdiler. İşte, ahır soñu yurd da ketti, hanlar da uçtı, ocaqlar da söndi, bizler de evsiz, yersiz qaldıq. Başsız, silâsız, quvetsiz qalğan, çevre-çetini duşman sarğan bir memleket elbette özüni qurtarıp olamaz. Faqat "Er Fraunnıñ bir Musası bardır", — deyler. Allahtan ümüt kesmek olmaz. Bu yerde barındırmadılar, Qırımnıñ başqa bir yerine çekileyik. Camilerimizni yıqtılar, namazlarımıznı çayırlarda, evlerde qılayıq. Camilerimizni kilselerge çevireler. Men bundan çoq memnunım. Çünki olar Allanen küreş başlaylar. Bizlerden körmegen belâlarını Alladan körecekler. Menim içün sizlerden, halqımdan, dostlarımdan, qısım-aqrabadan ayırılmaq pek zor, pek acınıqlı olacaq. Bu sebepten men yurdumdan, onıñ dağlarından, yaylâlarından, avasından, suvundan, toprağından-tuzundan ayrılmam. Ayrılsam da yaşap olamam. Menim kemiklerim bu yerde qalsın.

Selâmet qart cevap berdi. Bu sefer onıñ sesi daa titrek, daa boğuqça edi:

— Men yurdumızdan ayrılmaqnı qolaycasına teklif ettimmi yoqsa? Men bu yurdnı sevmegenimden bu çareni ögge sürdümmi? Bugün oğrağan felâketimiz duşmannıñ alçaqlığını bizge añlattı. Oña inanuv olmaycağını kösterdi. Mesele seniñ, menim atta on eki köyniñ meselesi de degil. Bu, bütün Qırımnıñ belâsı, faciasıdır.

Batayatqan gemi içindemiz. Qaçacaq yerlerimizni de ateş sarmaycağını angimiz kestire bilemiz? Yurdumıznı qurtaramaycaqmız, bareme halqımıznı qurtarayıq. Bu Fraunnı boğacaq Musa Qırım olamaycaq. Biz Qarşığa ketsek, padişa baba belki bizim alımıznı körer, bizlerni acır ve, belki, dostlar da tapar ve bu Fraunnıñ Musası olur... — dedi.

Odaman qart, dayanamadı, deral şu cevapnı berdi:

— İhtiyar babalar, qardaşlar! Men cemaatnıñ ne yapması lâzim ekenini, yürekten duyğanımnı kestirip aytmadım. Aqılıma kelgenini, yürekten duyğanımnı söyledim. Men bizim qrımlarnıñ Qırımdan başqa yerde qurtulacağına inanmam. İnansam da bir qısımınıñ icret etmesiniñ bu yerde bizni büs-bütün zayıflatacağından qorqam. Padişa babanıñ dostlar tapıp, bizni qurtaruv içün bizim epimizniñ o yerge köçip barıp alımıznı añlatuvımız kerek degil. Eger onıñ bizni qurtaracağına inansaq, aksine çoqumıznıñ bu yerde qaluvımız lâzim. O büyük qurtulış kününde bizim bu yerde oluvımız oña da, özümizge de faydalı olur.

Bu arada Baydarnıñ sürgün etilecek on eki köyünıñ halqı kibi sürgünlikke oğratılmağan ihtiyar hatip Seitbilâl efendi keldi. Bir-eki künge Bağçasarayğa ketken Seitbilâl efendiniñ bu anda kelüvi bütün qartlarnı sevindirdi. Oña olup keçken şeylerni añlattılar ve fikirini soradılar.

Seitbilâl efendi Bağçasarayda körgenleri ve bütün Qırımda yüz bergen adiselerge dair eşitkenlerini facianıñ büyükligini, qorqunçlığını bir kere daa aydınlattı. Ve halqımıznıñ er yerde "Ne yapacaqmız, ne yapacaqmız?" sualine cevap almaq içün areket etkenini añlattı.

Seitbilâl efendiniñ fikirine köre, işniñ eñ qorqunçlı tarafı bu meselede bizim halqnıñ bir fikir etrafında toplanmaycağı edi. Bütün Qırım köçmege qalqsa, belki bunıñ bir tesiri olur edi. Yurttan ayırılmamağa qarar berilse, iç kimse köçmese, neqadar belâğa oğrasaq ve neqadar qırılsaq da, kene barlığımıznı qorçalaya bilir edik. Devletniñ, hanlıqnıñ yıqıluvı milletniñ bir qararğa kele bilmeyüvine, bir yol tayin etip olamağanına sebep olğanı içün bir felâket edi...

Seitbilâl efendi Bağçasarayda bazı alimlerniñ ve ürmetli ihtiyarlarnıñ toplanıp, bir qararğa kelüvleri ve bunı halqımızğa bildirmek kerekligi aqqında da laqırdı olğanını, yalıñız bilgisi ve cesaretinen belli olğan, sözü keçken kimselerniñ çoqusı sürgün olunuvından ve qalğanlarnıñ da böyle bir şey yapuvlarına imkân berilmeden, aman yaqalanıp, apske alınacaqlarınıñ añlaşılğanından, bu fikirniñ ömürge keçirilüvi hususta laqırdı etilmegenini ayttı. Duşmannıñ bu suratlı areketi halqnıñ bir fikir etrafında toplanmağa emiyet bergenini köstermezmi?

Seitbilâl efendiniñ Bağçasarayda ekende añlağanına köre, Qırım ziyalılarınıñ eñ yüksek ve eñ belli başlıları köçüvge tarafdar degiller. Belki de bu sebepten olarğa zulum etkendirler, bunıñ içün de Rusiyeniñ içerilerine sürdiler. Faqat mollalarnıñ büyük bir qısımı er yerge köçüvden başqa çare olmağanını aytaraq, halqnı köçmege davet eteler. Bu izaatnı bergenden soñ Seitbilâl efendi öz fikirlerini bildirmege başladı. Sesi birden sertleşti, qaşları çatıldı, yüzü kızardı:

— Ebet, topraqlarımız elimizden alına. Camilerimiz yıqıla. Köylerimiz yıqıla. Ülemamız sürgün etile. Halqımıznıñ eñ namuslı evlâtları mahv etile... Faqat bütün bularğa baqmayıp, köçüv neden farz olsun... Bizim köçüvimiznen bu yerde musulmanlar daa ziyade azlaşmaycaqmı?.. Camilerimiz biraz daa eksilmeycekmi?.. Vaqtı ile Qazan ve Astrahan hanlıqları da yıqılmağan edimi, o yerdeki qardaşlarımız da bizler oğrağan canavarlıqlarğa oğramağan edilermi?.. Eger o yerdeki musulmanlar da köçüp ketken olsalar, musulmanlar bundan ne qazanacaq ediler.

Duşmanğa boyun egmek, bütün belâlarğa köküs kermek, er felâketke qatlanmaq elbette qolay degil... Faqat itaatkârlıq denilgen şey böyle künler içündir... Padişa babanıñ Qırımnı qurtaruv fikrine kelgende ise, ruslarnıñ Qırımnı yıqmağa areket etüvleri yañı bir şey degil. Qırımnı qurtara bilmek içün ne yapıldı? Padişa babanıñ istemegeni içün degil, bir şey yapalmağanı içün iç bir şey yapmadı. Qırım hanlığı sultanlarnıñ, halifelerniñ sağ qolu edi. Olar çarelerini bilse ediler, elbette bu qıymetli qolnı qıdırmaz ediler. Tarih öz keleceklerini etraflı ve esaslı bir derecede tüşünmegenlerni ve fursatnı qaçırğanlarnı afu etmez. Deli Pötrğa aman berilmeycek edi. Ukrainada Mazeppa ezdirilmeycek edi. Bularnı o zamanlar da yurdlarını sevgen ve Türkiyeniñ de kelecegini tüşüngen Qırımnıñ münevver evlâtları añlatmağa areket etken ediler. Faqat... (İbraim Kefeviyniñ "Tevarih-i tatarhan" eseriniñ muqaddemesi.) Ebet, Odaman qartnıñ degeni kibi, padişa baba dostlar tapıp, bizni qurtaracaq da olsa, bizim bu yerde qaluvımız daa faydalı olur. Bizge sabır ve boyun egüvden başqa çare yoqtır. Bu yerde aqsızlıqqa oğradıq, başqa yurdqa ketemiz. Camilerimizniñ yıqıluvı çoq acınıqlı... Faqat bu erenler yatağı-yurtnı büs-bütün boşatıp yıqmaq, eñ büyük cinayettir... Bu duşmanğa yardımdır.

Seitbilâl efendiniñ sözleri icret fikirini yıqtı. Faqat çoq sürmedi. Duşmannıñ zulumı, soñsız aqsızlıqlarnı bütün qırımlarnı sadece öz nefislerini tüşünmege mecbur etti.

Qartlarnıñ bu toplaşuvı devam eterken, köyniñ başqa bir evinde yigirmi sekiz deliqanlı toplanıp, dertleşmekte ediler. Bu yerde ne icretniñ borc olğanı-olmağanı, ne de padişa babanıñ bizni qurtarıp-qurtaramaycağı, ne de Qazan ve Astrahandaki qardaşlarımıznıñ rus zulumına nasıl dayanğanları muzakere oluna edi. Olarnıñ ögünde turğan meseleler topraqlarınıñ tutulıp alınuvı ve ocaqlarınıñ merhametsizliknen yıqıluvı edi. Tapqan çareleri de qolay edi: rus öz quvetine, silâsına bazanaraq bularnı yapa. O alda bular da silâlanacaq ve duşmannen küreşecekler...

Bu pervasız yaşlar yapacaq işleriniñ fayda, zararını, doğru ya da yañlışlığını tüşünmekni bile lâzim körmediler. Aqsızlıqqa qarşı küreşmek eñ tabiy ve eñ aqlı şey degilmi?.. Bu qadarı olarğa yeterli kele edi. Bu yigirmi sekiz yaş baş berip, sır bermemege, niyetlerini arqadaşlarına bile aytmamağa Qurannen yemin etken soñ, er on adamğa bir başçı sayladılar ve başqa köylerden özlerine qoşulacaq yaşlarnı sıralarına almağa qarar berdiler. Bütün işlerni idare etmek içün de cesür Alini özlerine reis olaraq sayladılar.

Baydar taraflarda cesür Alini tanımağan yoq edi. Onıñ arqasını bir kimse yerge tiydirip olamağan, cesürligi tillerde destan edi. Ali çoq söylemege bilmey edi. Toplaşuvda arqadaşlarına yalıñız bir-eki cümle ayttı:

— Yalıñız kendimizniñ degil, bütün kelecek nesillerimizniñ de aqsızlıqqa qarşı duşmannen cenkleşecegine ant olsun. Artıq sen-men bitti. Cesür Ali degil, cesürler birdemligi meydanğa keldi. Hiyanetlik, hainlik. Ne yerden ve kimden kelse-kelsin, ölümnen cezalanacaq... — dedi. Ve aman işke kirişti.

Aliniñ ilki yapqan işi qartlarnıñ bergen qararını ögrenmek oldu. Ve olarnıñ qararını ögrengenden soñ, pek memnun qaldı. Arqadaşlarına bergen emiri qısqa ve qatiy edi. Bu gece er kes bicağını, baltasını, ötmegini alıp, yüksek daglar arasındaki Qızıl Qobağa kelecek. Qızıl Qoba artıq cesürlerniñ durağı ola. Olarnıñ eşyaları, yemekleri, er şeyleri bu yerge saqlana, bütün haberler bu yerge kele. Cesür Ali de büyük künlerge qadar bu yerde buluna.

Er kün on eki köyniñ halqı gruppa-gruppa ve yavaş-yavaş közyaşlarını tökerek, dört bir taraftan yollarğa tüşip, etraftaki köylerge ya da daa uzaqlarğa keteler. Rus askerleri ise, yüksek sesnen türkü yırlay-yırlay evlerni birer-birer yıqalar... Künler keçe, Qızıl Qoba sessiz-soluqsız azırlana. Köy deliqanlıları er taraftan gizli dag yollarından birer-ekişer kelip, bu yerde toplanalar...

Qaranlıq bir gecede cesürler Qızıl Qobadan dört bir tarafqa dağıldılar. Olarğa ne fiyatqa olsa-olsun, rus askerlerinden silâ ve silâ kedikleri alıp kelmek emir berilgen edi.

Cesürlerniñ bu vazifeni nasıl eda etkenlerini añlatmaq içün uzun ikâye etmek kerek. Biz bu yerde eñ müim bir vaqianı qayd etmeknen kifayetlenecekmiz.

Cesür Ali Muratlı köyünden Seitbekirnen bayağı laqırdı etken soñ, onı on sekiz arqadaşınen beraber "………." köyüne yolladı. Olarnıñ ne yapacaqlarını yalıñız Seitbekir bile edi. "…..….." köyünde qrımlarnı evlerinden çıqarğan ruslar iç bir tüşüncesiz teren yuquğa dalğan ediler. Silâ kedikleri ve artqaç silâlar qoyulğan evniñ ögündeki nevbetçi de teren yuquğa dalğan. Ses-soluqsız yavaş-yavaş evge yaqınlaşqan cesürlerni iç kimse körmedi. Seitbekir yuqlağan nevbetçiniñ üzerine atılaraq, onı deral boğdı, soñra qapını açıp, sekiz sandıq silâ kediklerinen bir mıqdar silâ alıp qayttılar.

Sabaleyin bu vaqia ve bunıñ kibi başqa köylerde de askerlerniñ öldürilip, silâlarnıñ alınğanına dair haberler ruslarnı qorquza ve telâşlandıra. Etrafqa asker yollaylar, amma Qızıl Qobanı tapamaylar. Rus ofitserleri işni acele al etmege qarar bererek, köylerni yaqmağa başlaylar.

Cesür Ali duşmannıñ ne yerden kelecegini kestirgeni içün, künden-künge sayısı ve silâsı artmaqta olğan quvetini Baydar boğazınıñ eki tarafında toplay ve özü de eñ cesür on beş cesür arqadaşınen beraber duşmannıñ artına keçe. Bütün cesürler qayalar artında yerleşip, iç kimsege körünmeden, episi taş kesilgen alda bekleyler... Qırımnıñ bu devirdeki çarpışmalarınıñ eñ büyügi, eñ qanlısı ve eñ şereflisi iç şübesiz, bu Baydar boğazında yapılğan cenktir.

Duşman quvetleriniñ bütüni, başlarında ofitserlerinen beraber, boğazğa kireler. Birden qayalarnıñ artında saqlanğan cesürler ateş açalar. Arttan ise boğaz kesile. Rus askeri nege oğrağanını bilip olamay. Sağğa-solğa qaçmağa başlaylar. Qaçuvları ateşke oğray. Ofitserleri uruldı, atşdan yuvarlandı. Başsız qalğan asker büs-bütün şaşmaladı. Yüzlerce rus askerlerinden ve ofitserlerinden ancaq pek azı qurtula bildi. Rus askeri yoq etildi. Faqat bu büyük çarpışmada cesürler on dört şeit berdiler. Cesür Ali şeit arqadaşlarınıñ episini Baydarda "Cesürler mezarlığı" degen yerde kömdürdi. Bu vaqiadan soñ, ruslar böyle on eki köyni birden degil, tek bir köyni bile askernen yıqmağa cürat etmediler...

Cesürlerniñ yapqan işleriniñ episini bu yerde saymağa imkân yoqtır. Faqat o devirlerde duşmannıñ yapqan bütün aqsızlıqlarına qarşı qoyğan ve duşmannıñ ileri kelgenlerini öldürgenler ep olar olğanlar. Cesürlerden bazılarınıñ ana ve babaları Qırımdan icret etkenleri alda, olar Qırımda qala ve yıllarca duşmannen dögüşeler. Cesür Ali qartayğan devirinde Aqmesciddeki rus valisini (gübernatornı) öldürgen soñ, şeit etilgenini aytalar.

Cesürler soñları silâlarını taşlap, rus mahkemelerine muracaatle, köyleriniñ ve topraqlarınıñ aqsız olaraq zapt etilgenini ögge sürerek, dava açtılar. Ve bugünge qadar da bu davalarından vazgeçmediler. Cesür Aliniñ "Nesillerimizniñ de aqsızlıqqa qarşı cenkleşecegine ant olsun" degen sözleri aqiqatqa çevirildi…

Qurtvelige bu ikâyeni añlatqan qart: "İşte, evlâdım, men de o cesürlerdenim. On beş yıl Sibirde sürgünlikte oldum. İnşalla, ölgenimnen men de cesürler mezarlığına kömülirim",— degen.

Qurtveli bu uzun ikâyeniñ soñuna bir çoq fikir yazğan edi. Biz onıñ soñki adiy cümlelerini qayd etmekle sıñırlanacaqmız: "Asıl qaramanlar, er kesniñ özüni qurtarmağa areket etkeni, iç kimseniñ yurd ve aq davasında ümüdi qalmağan bir künde nefislerini unutıp, ateşke atılğanlardır. Asıl yigitler, aqiqat içün küreşte bütün ömürleri boyu küreşten qorqmağan cesürlerdir. Asıl erenler bulardır. Ve olarnıñ qabirleriniñ nurunı zaman söndüramaz!.."