Амди Герай 1901 сенеси февраль он дёртте, Кефенинъ Енъи Сала коюнде догъды. 1910 сенесинде Къарасувдаки иптидаий мектепни аля битирди. 1913 сенеден шиир язмагъа башлады. 1915 сенеси «Оксюз къарт Али», «Яз», «Къыш», «Баарь» серлевалы кучюк шиирлер язды. 1917 сенеси Акъмесджидде ачылгъан Рушдие мектебине кирмек ичюн ильк арзуалыны берди ве биринджи оларакъ мектепке къабул олунды. Мектепте талебе джемиетини тешкиль этти ве къыраатхане (окъув салоны) ачты.

Къырымдаки сиясий сарсынтылар ве дженклер нетиджесинде тасилини девам этип оламагъан Амди Герай, 1921 сенеси большевиклернинъ Къырымгъа кирмеси нетиджесинде ачылгъан Ишчи Факультетинде ве гимназияда окъуды. 1921—1922 сенесининъ ачлыгъы вакъытында кене де тасилини яры ёлда быракъып, Миллет Ишлери Комиссарлыгъында чалышмагъа башлады. Къырымнынъ буюк бир къысымыны ве бир чокъ койлерини долашты, халкънен якъынджа таныш олду. 1921 сенеси Къырым Джумхуриети илян эткен топлашувда генч битараф векиль оларакь иштирак этти. 1922 сенеси Къырымтатар Топракъ Истисал Ширкетине кирди. Къырым миллий дарульфунунында талебелер кооперативини ачты ве онынъ мудири олду, айны заманда Шаркъ факультети талебе дернегининъ де реиси сечильди. 1923 сенесине къадар бу факультетте дерслерини девам этти. Факъат шу, онынъ илимге олгъан севгисини къандырмады ве 1923 сенеси бир геми иле Истанбулгъа кельди. Истанбулда университетнинъ эдебият факультетине кирди. Учь сенеде бу факультетни битирген Амди Герайнынъ «Къырым тарихы» адлы диссертациясы бутюн профессорларнынъ такъдирини къазанды... Бу шиирлер меджмуасынынъ башына кирсетильген ашагъыдаки къырымтатар эдебиятына аит мукъадемеси де кендисининъ къыйметли диссертациясында иляве этильген эди. 1926 сенеси ноябрь секизде Къырымгъа кеткен Амди Герай 1930 сенеси сентябрь он учьте большевиклер тарафындан шеит этильди.

Амди Герай ким эди?..

Аятыны хуляса эткен Къырымнынъ генч тарихчысы, бир чокъ бахытсыз Къырым генчлери киби, юксек зекясынынъ, мустесна къабилиетининъ, сагълам дуйгъуларынынъ терджиманы оладжакъ эсас эсерини берип оламайып кьурбан кетти.

Мерхум Къырым фаджиасыны ялынъыз къафасы иле дегиль, бутюн руху иле анълагъан ве менимсеген бир миллетчи эди. Къырым генчлери арасында самимиети, йигитлиги, федакярлыгьы иле танылгъан ве севильген Амди Герайнынъ васыфлары (квалификация) ве сагълам миллий иманы бутюн шиирлеринде, къыйметли тарихий эсеринде, атта мектюплеринде биле чокъ темиз, чокъ юксек бир шекильде яшар. Миллий джерьянымызда сагълам из быракъкъан мерхум къырым генчлери арасында энъ чокъ сайылгъан ве севильгенлерден бириси эди.

1923 сенеси Истанбулгъа келир-кельмез, эшьясы кьолтугъында мени келип тапты. Бир магъазанынъ кучюджик одасында отурыштыкъ. Мен оны динълей ве кендисини тедкъикъ эте эдим. О, токъталмайып эп сёйлей. Койлюлеримизнинъ, муневверлеримизнинъ, аркъадашларымызнынъ башына келип кечкен фаджиаларыны анълата, куннинъ сыкъынтыларыны, ярыннынъ умютлерини айдынлата ве эр шейге рагъмен Къырымда икътисадиетнинъ инкишафында имкян булунаджагъыны текрарлай эди.

Бир арада кендисини Къырымда корюп оламагъанымны сорадым. 1917-де инкъилябий курешлер арасында бир къач мектепли генч иле Иджра Комитетине келерек, менден иш истегенлерини ве меним оларгъа окьумаларыны тевсие эткенимни, бунъа рагъмен кендилерининъ бизим программамызнынъ ве адларнынъ джедвелини шеэрнинъ энъ узакь сокъакъларындаки эвлерге кетирип дагъытаджакъларыны анълаткъан эди. Бу вакьиа меним афызамдан силинмеген о генчлерни ве кучюджик Амдини хатырлата эди. Кендисине: «О заман сиз бизим муэллифлеримизге къаршы олгъан мырзалар иле бир такъым моллаларнынъ джедвелини халкьымызгъа дагъытмакъны ваде этерек, якъкъан дегиль эдинъизми?» — дедим.

Онынъ нурлу козьлери бирден парылдады, эеджаны бус-бутюн артты. «Унутмадынъыз, демек... Бизим о кучюджик ишимизни де унутмадынъыз, демек...» — дие титрей эди. Кендисине миллий тарихымызнынъ инкишафыны, миллий ишлеримизнинъ анда кечкенини, эйиликнинъ, феналыкънынъ, достлукънынъ, душманлыкънынъ эписининъ анда язылгъаныны сёйледим. Халкьымыздаки миллий виджданнынъ уяныкълыгъыны ве япылгъан федакярлыкълар къадар душманлыкъларны да агъыздан агъызгъа бутюн Къырымгъа яйгъанларыны мисаллерде озюне анълаттым...

Амди Герай иле саатлардже къонушыр эдик... Юрд, аркъадаш, аиле айырылыгъы ве янъыгъы иле янгъан юрегим оны динълемектен, онынъле Къырымда долашмакьтан некъадар зевкъ була эди... Бу корюшювлер меним о сене Швейцариягъа кетмеме къадар девам этти. Лозаннада ондан алгъан мектюплерим меним ёргъун къафамны тынчландырырды, онъа ве генчлеримизге олгъан умютлеримни къувветлендирирди...

1924 сенесининъ 16 январьда язгъан тарихий мектюбинде «Къырым Миллий Эдебиятынынъ тарихыны язмагъа тюшюнгени акъкъында бильдире эди. Мен озюне Къырым тарихына даир бир диссертация язмасыны тевсие ве бунынъ эмиетини иза эткен эдим.

Айлар кечтикче Амди Герайнынъ мектюплери ялынъыз услюбининъ гузеллиги иле дегиль, ильмий джеэттен джиддий тедкъикълерининъ къувети иле де меним умютлеримни сагъламлаштыра эди...

1925 сенеси Истанбулгъа кельген сонъра, артыкъ кендиси иле даа сыкъ корюше эдик. Къадынымле нишанлы олгъанымдан себеп, меним о замандаки вазифеме бинаэн саатлердже кендисинен корюшебильмемизге башкъа тюрлю имкян олмагъанындан, кендиси бизге келе эди. Эр акъшам Къырым тарихы, миллий джерьянымыз, эдебиятымыз... мевзуларына даир кендиси иле къонуша ве дертлеше эдим... Бутюн бу субетлеримиз нетиджесинде Амди Герайны, генчлеримизнинъ энъ зеккийси, энъ чалышкъыры, энъ джиддийи, энъ джесаретлиси, энъ иманлысы оларакъ таныдым ве бу къанаатымда онынъ ич бир иши, ич бир сёзю сарсылмады.

1926 сенеси нечюн Къырымдан кеткен эди?

Бу сеяат мерумнынъ ильми ве сиясий арзу ве къанаатларынынъ табий ве зарурий бир нетиджеси эди. Къырым тарихыны джандан севген ве аятыны бунъа багъышламагъа къарар берген Амди Герай Истанбул китапханелериндеки Къырымгъа аит эсерлерни тедкъикъ эте эди. Анджакъ джевэр весикъаларны корьмеген эди. Оларнынъ Къырым тарихы ичюн пек буюк эмиети олгъаныны анълаяракъ, анда чалышмагьа къарар бермесе де, муэссиседеки весикъаларнынъ тасниф (классификация), олунмамасы отьрю, онынъ бу арзусы аким кьала эди.

Мен кендисининъ Лехистан менбааларыны тедкъикъ этмесини ве бир муддет де Алманияда къаларакъ, ильмий эсасларда миллий тарихнынъ язылмасы усулларыны араштырмасыны теклиф эткен эдим.

О, Къырымда ве Русиеде булунгъан эсер ве весикьалардан кьулланувынынъ эмиетини биле эди. Кендисининъ бу къараргъа кельмесине муим бир себеп де, Къырымда етишкен генчликке ве джанлангъан ильмий, эдебий аяткъа ярдым этмек умюди эди. Онынъ бутюн мектюплери ве хатырлавларында энъ зияде узеринде тургъан мевзу халкъымызнынъ илерилемеси ве къуветленмеси эди. Асырлар боюнджа Шаркъкъа ялынъыз истисмар фикири иле якълашкъан гъарб империалистлерине онынъ ишанчы ёкъ эди. Кене, асырлар боюнджа тюрк алеминден узакъ къалгъан тюрк къардашларымыз бизим дердлеримизни тамамы иле менимсейджеклерине ве бу фаджиада бизге ярдым этеджеклерине де онынъ умюди ёкъ эди.

О, Русиеден айырылмакъ истеген сексен миллионлыкъ кутьлеге ве бильхасса отуз миллионлыкъ тюрк алемининъ айны фаджиада чырпынмаларына буюк эмиет бере эди.

Сиясий сарсынтылардан къулланыладжакъ тюшюндже исе, большевиклерле анълашаракъ, миллий, медений аятымызны къуветлендирмеге чалышмамызны девирнинъ энъ эсаслы вазифеси деп бакъа эди... Халкъымызны азырламакъ меселеси ынтылышларына, о, эр шейден зияде эмиет берир эди ве сиясий имкянлардан къуллана биледжегимизде бу азырлыкъларгъа насип оладжакътыр, дер эди... «Рус инкъилябы сенелердже узаябилир, биз халкъымыз арасында чалышмакътан ве онынъ янъы эсасларда джанлангъан илими, эдебий аятыны къуветлендирмектен насыл узакъ къала билирмиз?» – суали оны чокъ тюшюнджеге далдыра эди.

Амди Герайнынъ бутюн бу къанаатлери ве бу умютлери эп большевиклернинъ бизге чалышмакъ имкяныны береджеклерине инанмасындан тешкиль олуныр эди. О, о заманларда Къырымда иш башында олгъан Вели Ибраимовнынъ кендисини Къырымда чалышмагъа давет этмесинден ве не де Истанбулдаки совет консуллыгъында булунгъан терджиман Михаиловнынъ сёзлерине инангъанындан толайы, Къырымгъа кетмеген эди.

«Мен факъыр бир аиленинъ баласым, озь ишимнен аятымны къазандым ве окъудым, большевиклерге къаршы ич бир сиясий джуруюмде булунмадым. Истеген шейим де, чарлыкънынъ зулумы иле медениеттен узакъ быракъылгъан халкъымызнынъ медений севиесини юксельтмектир. Бизим халкъ эдебиятымызны топламамызгъа, театромызны къуветлендирмемизге, музыкамызны нотагъа къоймамызгъа ве зенгинлештирмемизге, тарихымызны ишлемемемизге, кечмишни огренмемизге олар неден мани олсунлар?.. Олар бизим бу саалардаки уриетимизни ресмен къабул ве илян этмедилерми? Олар бизге мани олмакъ дегиль, ярдым этеджеклер. Бугунь Къырымда чыкъкъан «Илери» ве «Окъув ишлери» киби меджмуалар ялынъыз Къырым тарихында дегиль, бутюн тюрк алеминде не заман корюльди? Бизге япылгъан зулумлар, инкъиляб деврининъ ташкъынлыгъындан илери кельди. Большевиклер бизим фаджиамызны анъладыкъча, биз де оларгъа якълаштыкъча бу зулумлар битеджек ве олар ялынъыз Къырымдаки халкъымызгъа имкянларны бермек иле къалмайджакълар, атта Романиядаки къардашларымызнынъ Къырымгъа кельгенлерини де темин этеджеклер…» – дер эди.

О, бу иманында о къадар самимий эди ки, ялынъыз кендисининъ дегиль, атта меним биле Къырымгъа кетип чалышмам фикиринде бар эди.

«Большевиклер бутюн миллий фыркъаджылар ичюн умумий афу сорав илян этмедилерми? Бутюн аркъадашларымыз анда битараф оларакъ, яни коммунист фыркъасына кирмейип, ильмий ве идаре ишлеринде чалышалармы?..» – дер эди.

Бу арзу-хаяллары иле Къырымгъа кеткен Амди Герай бир къач ай апсханеде булунгъанындан сонъра, сербест быракъылгъан эди. О, да шу ерде ильмий ишлеринен огъраша эди. Кендисининъ большевик идаресине къаршы ич бир вазиетте олмагъанынынъ энъ буюк делили, бу хаяллары ве умютлеридир. Элимизде олгъаныны огренгенимизге коре, Къырымда энъ къою коммунистлер биле, кендилерининъ миллий театросында ве ильмий муэссиселерде чалышмакътан башкъа, ич бир ишке къарышмагъанлары, тереддут этмегенлери зеин меркезиндедир.

О алда Амди Герайны не ичюн ольдюрдилер?

Бу суальни, тарих, болшевиклерден даа эсаслы ве даа эр бир тарафлы шойледже сорамакъта эди: