1918 сенеси февралининъ 23 геджеси Къуртвели дагъгъа чыкъты.

Большевиклернинъ Къырымны къангъа, атешке богъмагъа башлагъан куньден берли о, энди къач кередир, дагъларгъа, яйлаларгъа чыкъа. Къырымнынъ эр фаджиасыны дагъларымыз, яйлаларымыз ве къобаларымыз да ис этмишлерди. Олар да халкъымызнынъ юрегинден ташкъан изтирапларле инълей эдилер...

Душмандан къачып къуртула бильгенлернинъ барындыкълары, раатча нефес ала биледжек, тюшюнгенлерини сербестче сейлее биледжек ерлер, бутюн девирде ялынъыз бу дагълар, яйлалар ве къобалар олгъанлар. Бу дефа да Къырым дагъларында ве яйлаларында бинълердже инсан озюнинъ джаныны къуртармакъ ичюн ер булгъан. Бу ерде булунгъанлардан бир къысымынынъ къоранталары койлеринде къалгъан, дигерлерининъ аилелери исе Озенбаш, Къууш ве саире киби ичерилерде булунгъан ерлерге кочкенлер. Къоранталарындан хабер ала бильмек, умумий вазиетни огренмек, эрзакънен темин этмек... дагъдакилернинъ энъ буюк дерди эди. Иште, Къуртвели де экиде бир бу себепле дагъларгъа чыкъа эди...

О, дагъдакилерге бутюн барлыгъы иле багълы эди. О, юрегинде къайнагъан къуртулыш ишанчынынъ анджакъ бу ерлерден эскен ава иле джанланып, къуветленеджегине умют эте эди.

Бутюн Къырым къутургъан большевик джанаварларынынъ аякълары алтында эзильмекте эди. Эр тарафта юзлердже къабаатсызнынъ къаны акъызыла, эр шеэр, эр кой, эр эв тонала эди... Булар, ичтимаий акъсызлыкъларны сёзде ортадан къалдыраджакъ ве бутюн инсанлыкъны сербест аяткъа наиль этеджек эдилер. Албуки, бутюн Къырым инълей, эр кес изтирап ичинде, эр оджакътан матем ферьядлары юксельмекте эди. Ялынъыз дагъдакилер сербест эдилер... Ялынъыз олар кендилерини мудафаа эте биледжек дереджеде силялангъан ве челик киби сагълам бир бирлик вуджудкъа кетирген эдилер... Дагъдаки муим кечит нокъталары олар тарафындан тутула эди. Ве олар гедже-куньдюз сакътлыкъле бу кечитлерни къоруй эдилер... Къуртвелининъ къуртулыш умютлерининъ буларгъа багъланмасы пек де бош дегиль эди. Кунь кечтикче оларнынъ сайылары да арта эди. Араларында дегерли инсанлар да чокълашты. Къуртвели душманнынъ бу къараманларгъа къаршы арекетлерини де козете ве алгъан малюматларыны тешкермек ичюн, мумкюн олгъаны къадар, дагъларгъа чыкъа эди.

Иште, бу къаранлыкъ февраль геджесинде о, кене аджеле-аджеле яйланынъ тар бир кечитине тырмаша ве шиддетли рузгяргъа къаршы илерилемеге арекет эте. Чарыкълары экиде бир къалын къарда тая, тизлеринедже къаргъа комюле, рузгярнынъ шиддети нефесини кесе, факъат бутюн буларгъа рагъмен ве бу зорлукъларнынъ фаркъына биле бармадан илерилемекте. Къафасы бу зорлукъларнен дегиль, тамамиле башкъа меселелерле мешгъуль, юреги башкъа меселелерле къайнай.

Яйланынъ орталарына кельген сырада Акъярдан бирден къуветли юксек бир нур шавлесининъ юксельгенини корьди ве бар къуветинен багъырды:

— Антлы къурбан!.. Антлы къурбан!..

Козьлери къарарды, богъазы тыкъанды, тизлери букюльди ве тургъан еринде къапакъланып къалды, козьлеринден яш кельди... Ярым саат къадар бу вазиетте нидалары иле бир-бирге къалгъан Къуртвели бирден кендисини меджбур этти ве арт-артына чалт-чалт кетмеге башлады. О, чалт-чалт кетмей, юварлана ве девамлы суретте:

— Антлы къурбан!.. Антлы къурбан! — деп багъыра ве Къырымнынъ юксек дагълары да онынъ сесине джевап бере. — Антлы къурбан!.. Антлы къурбан!..

Дагълар да, Къырымнынъ бахытсыз эвляды киби, бу вахшетке исьян эте ве бар къувети иле багъыра, инълей эдилер... О, анда, бу ерден юксельген бу ферьядлар санки Къырым тарихына терджиман олалар, санки къырымларнынъ виджданларындан къопып келе эди.

«Антлы къурбан!..» Бу сес кельген тарафкьа ашыкъкъан бир къач генч Къуртвелини бир чукъурдан котерип сыртларына алдылар ве гизленген къобаларына кетирдилер. Къуртвелининъ юзю сыдырылгъан ве акъкъан къанлар козьяшларынен къарышаракъ ченгесинден тамлай эди. Генчлер онынъ ярасыны багъладылар ве бир кошеге яткъыздылар. Бираздан сонъ онынъ нефес алувы бир низамгъа киргенини ве козьлерини ачкъаныны корьгенлеринен, башындан кечкенлерни сорамагъа къалкътылар...

Къуртвелининъ козьяшлары янъыдан ташмагъа ве вуджуды титремеге башлады. О, анджакъ «Антлы къурбан!.. Антлы къурбан!..» келимелерини текрарлай эди.

Генчлер Къуртвелининъ бу арекетлерининъ манасыны бир тюрлю анълап оламайлар, эеджанланалар... Аджеба, не олгъандыр? Бу себептен де ич бириси юкълап оламай, девамлы суретте сигар иче, бир-бирлеринен сёйлеше ве бу меселени чезмеге огърашалар... «Антлы къурбан...» не демектир?

Къуртвелининъ вуджуды текрар титремеге, ченгелери бир-бирине урмагъа башлады. Янындакилер онынъ зияде сувукълангъаныны дуйдулар ве истен сим-сия олгъан чайниклерини аджеле якъылгъан атеш устюне къояракъ, кендисине сыджакъ чай бердилер. Къуртвели, юзю бем-беяз ве козьлери къапалы алда озь-озюнен сёйленмеге башлады:

— Антлы къурбан!.. Иште, мелеклер онынъ этрафында саф-саф тизильгенлер... Аман Ярабби! Иште, чал бир аткъа минди. Минген чал аты не къадар гузель, не къадар севимли... Эр вакъыт джиддий ве дос-догъру бакъкъан парлакъ козьлеринде дерин бир татлылыкъ бар. Къырмызы череси шимди некъадар даа нурлы... Рухларгъа чалышкъан инсанларны кендисине багълагъан сеси шимди мелеклерни кендисине багълагъан. Келелер... Бу тарафкъа келелер... Иште, шимди башымыз устюнден кечелер... Иште, Чатырдагънынъ устюнде турдылар... Аман Ярраби, некъадар даа къалабалыкълар... Бу къадар инсан нереден чыкъты? Иште, эдждат, иште ханлар, мираслар, алимлер... Иште, Мурат Батыр, Нурулла Аджы, Йилмазлар, Шубеджи Молла, Мубарек Чобан... Иште, Гаспралы Исмаиль Бей. Иште, Абдурешид Меди... Иште, эски шанлы Къырым Ордусы... Атлар къанатлангъан, учалар... Бакъынъыз, бакъынъыз, эписи бирден, бир аньда, бир тек инсан киби къылычларыны чектилер, Антлы къурбанны селямлайлар... Москованы забт эткен (тахт алгъан) Девлет Герай бу Ордугъа команданлыкъ этмекте...

деген улу Бора Гъазы Герай да байракъ янында илерилей... Иште, Къырым ханлыгъыны къургъан акъ сакъаллы Аджы Герай атынен илерилей. Антлы къурбаннынъ янына, тамам къаршысына келип токътады, оны къучакълады, козьлеринден опьти. Иште, шимди къонушмагъа башлады. Бакъынъ не дей:

«Халкънынъ сеадетине темель олсун дие къургъан девлетимни йыкъкъанлардан, заваллы халкъымызны зулумларынен махв эткенлерден, оларны дженнет киби юрдумыздан алчалтылгъан ве ашшалангъан алда дёрт бир якъкъа котерип аткъанлардан интикъам аладжакъ эдждаднынъ йигитини биз тамам юз отуз дерт йыл бекледик... Эр кечкен йыл умютлеримизни, къальблеримизни кемирди. Козьлеримиз даима зиллетке, эсаретке, кедерге боюн эггенлерни корьди... Ярым асырдан берли юрдумызда илим ёлунда юргенлерни, миллетнинъ акъкъыны къорчалагъанларны корьгенде умютлеримиз арта эди...

Ниает, душман сарсылды. Буны севинчнен корьдик... Сенинъ «Ант»ынънынъ манасыны анъладыкъ... Бутюн халкъымызнынъ сенинъле берабер Ант Эткенини корьмекле умютлеримиз бус-бутюн артты. Несиллеримизнинъ артыкъ джаны-башынен къуртулыш давасына къатыладжагъыны беклеген эдик. Сизинь бутюн халкъымызны Хан Сарайына топламанъызны, айрыджа Къурултайны о ерде ачманъызны, аскерлеримизге о ерде кечит ресмий яптырманъызны ве Къурултайда, «…бугунь бир бучукъ асырдыр ки, орьтюли олгъан тарихий сиясетимиз текрар ачылмакътадыр» джумлесинен сёзге башламанъызны некъадар севинчнен ве умютнен селямлагъан эдик...

Юз отуз дерт йыл эсирликтен сонъра халкъымызнынъ давасыны къаннен савуша биледжек бир алда душмангъа къаршы чыкъара бильмек некъадар буюк бир иш эди... Сизлер буны башармакъле буюк бир шереф къазандынъыз...

Енъильдинъиз, юртны къуртарамадынъыз... Факъат бу ёлда шеит тюшмекле тарихымызнынъ бу янъыдан джанлангъан деврининъ энъ сагълам темелини къурдынъыз... Артыкъ Къырым бинъ бир фелякетке огърая билир, къырымлылар эзиле билирлер... Факъат олар бу мукъаддес гъаеге багълы къаладжакълар...

Сенинъ антынъ, сенинъ шеадетинъ оларнынъ бу ёлда юрмелерини темин этеджек. Сени бутюн эдждат ве бутюн келеджек несиллер урьмет, севги ве такъдирле селямларлар...».

Антлы къурбан бирден Аджы Герайнынъ эллерине сарыларакъ, опьти... Иште, тыпкъы сагълыгъында япкъаны киби, башыны къалдырды, къашларыны чаты. Парлакъ козьлериндеки ифаде некъадар къуветли... О да сёзге башлады:

«Шанлы эдждадым! Манъа ве аркъадашларыма о къадар севинчли ки, сизлер бизни такъдир ве севгилеринъизге ляйыкъ корьдинъиз... Бизлерге ойле севинчли ки, тарихымызнынъ шерефини къуртармакъ, халкъымызнынъ фаджиасына сонъ нокъта къоймакъ ичюн ильк адымны ата бильмек шерефине наиль олдукъ... Танърынынъ бизге насип эткен бу буюк лютюф олса-олса бизим иманымызнынъ паклигининъ мукяфатыдыр.

Аятта гъаемиз, аяттан беклегенимиз ялынъыз ве ялынъыз давамызнынъ заферли олмасы эди. Бизлер аят дие эзиет чеке, аят бизге дегиль, биз аяткъа аким эдик... Яшасакъ да, ольсек де озюмизни дегиль, давамызнынъ келеджегини тюшюне эдик...

Миллетим огърунда джанаварджа ольдюрильгенимден долайы мемнюним. Чюнки келеджек несиллернинъ интикъамы да бу нисбетте къуветли оладжакътыр...

Улу эдждадым! Къанымыз янъыдан джанланды, юреклеримиз янъыдан юксельди... Акъкъымызны, юрдумызны, сизлерни, сизлернинъ яраткъан шанлы, урь ве мустакъиль девлет эсасыны янъыдан булдукъ. Чеккен зулумларымыз, фелякетлер ве фаджиалар бизге дюньянынъ пек чокъ миллетлеринден даа эсаслы оларакъ, истикъляльнинъ некъадар буюк бир нимет олгъаныны огретти. Дюньянынъ дёрт буджагъына дагъылгъан ве перишан бир вазиетте олгъан къырымлылар сербестлик ве тынчлыкъны анджакъ бу мубарек юрднынъ акъ ве пак топрагъында була биледжеклерини анъладылар...

Узурынъызгъа ялынъыз иманле кельдим. Бу сёзлерни айтмагъа тек бир къанаат манъа джесарет берди. Къырымны къангъа богъа билирлер, юрдны атеште якъа билирлер, эршейимизни махв эте билирлер. Факъат булар къырымлыларнынъ мустакъиллик иманларыны йькъмакъ дегиль, оны къуветлендирмеге ярайджакълар... Тарихнынъ эрте-кеч язаджакъ шейи: Мустакъиль ве месут Къырымдыр... Иште, мен бу Буюк Куннинъ ялынъыз бир мудждеджиси олдым. Рахметинъиз, севгинъиз мени джандан севиндирди...

Келинъиз, эп бирликте Танърыны алгъышлайыкъ ве бу буюк даваны джанландыраджакъ олгъанларгъа имдат тилейик. Мусааде этинъиз де, бу Буюк Дуамызны улу эренлеримизден Нурулла Аджы япсын».

Къуртвели бирден дуа эткен киби эллерини котерди. Юзюнде буюк бир неше ве севинч, сонъсыз бир умют далгъалана эди.

Нурулла Аджы, эбет несиллердже унутылгъан, сонъра Къуртвелининъ гьайрети иле мазысы огренильген Нурулла Аджы, Къырым истикълялини йыкъкъан русларгъа къаршы буюк бир къараманлыкънен юрдунынъ акъ-укъукъыны къорчалагъан ве бу огъурда шеит олгъан Нурулла Аджы, мегер не де мубарек адам, некъадар нурлу бир сымадыр ки, козьлери де некъадар джанлы эмиш...

Тамам бу арада янындаки генчлер, устюни пек ачты дие, Къуртвелининъ эллерини устюне орьткен пальтоларынынъ, къоюн терилерининъ астына сокъмагъа огъраша эдилер. Онынъ, чекилинъ, мени раат быракъынъыз, токътанъыз, токътанъыз, бозманъыз, демесине ве силькинип арекет этмесине эмиет бермедилер. Зорнен ерине яткъыздылар...

Къуртвелининъ элимизге кечкен язысында бутюн бу корьгенлерини бу суретте тасвир эткенине коре, о ерден ялынъыз: «Улу Танърым, сен генчлигимизни аяткъа эсир этме, сен оларгъа акъны къуртараджакъ къадар йигитлик, медениетни юксельтеджек къадар гъайрет ве истидат бер!..» джумлелерини хатырлагъаныны къайд эте.

Къуртвели бир-эки куньден сонъ тюзельди, аякъкъа турды. О, корьгенлерине инангъан, иман кетирген эди. Факъат кене сабырсызлыкъле, эеджанле яйланы ашмакъ, саильге кетмек ве олуп кечкенлерден хабер алмакъ истей эди. Бу кереси Дегирмен койге энмеге къарар берди. Дегирмен койнинъ ёлу даа узакъ ве даа сарп эди. Факъат онынъ анъламакъ истегени меселени къаврагъан ве гъает эйи анълашкъан дост бу койде отургъанындан, бу ерге кетмек меджбуриетини ис этмекте эди. Бунда амель олгъан дигер муим бир себеп де, бу койге большевиклернинъ чокъ сокъулмагъанлары ве бу ерде ерлешкен русларнынъ ве румларнынъ булунмамалары эди.

Акъшамдан сонъ ава къарарып, этрафны гедже къаранлыгъы басты, кой сессиз, этрафта ич бир тюрлю гурульти ёкъ. Къуртвели койнинъ юкъары мааллесинде булунгъан достунынъ эвине догъруджа кельди. Достунынъ эвинден ярыкъ корюнмей эди. Факъат ачыкъ бир сеснен дуа этильгени ве эр бир агъыздан чыкъкъан (Амин) сеслери эшитиле эди. Къуртвели вазиетни бирден анълап оламады, достунынъ ве я да онынъ якъынларындан бирисининъ ольгенини ве онъа дуа эгильгенини дуйду. Яваш-яваш адымлады, къапы къапалы эди. Ичеридекилерни теляшландырмамакъ, дуагъа кедер этмемек ичюн къапынынъ янында отурды ве къаранлыкъта отургъан еринден о да дуагъа къошулды.

Бир муддет сонъра дуа кесильди ве лакъырдылар дуюлып башлады. Достуна итикъады буюк эди. Бу ерге дуагъа кельгенлернинъ де миллетчи ве кендилерине ишангъан инсанлар олгъанына шубе ёкъ эди. Факъат бунъа бакъмадан, ичериге кирмеди, эвнинъ огюндеки багъчанынъ бир кошесинде гизленди. Арадан чокъ вакъыт кечмеден, эвдекилер бирер-экишер дагъылмагъа башладылар. Эв саиби сонъки мусафирни де озгъаргъан сонъ, эвине кирди, къапыны къапатты. Къуртвели аман бу арада гизленген еринден чыкъаракъ, къапыны къакъты. Къапыны ачкъан эв саиби къаршысында Къуртвелини корьгенинен оны эеджан ве теляшле къаршылады. Ичери кирер-кирмез бир-бирлерине сарылдылар, къучакълаштылар. Къуртвели аркъадашынынъ ве аилесининъ ал ве хатырыны сорады. Эписининъ сагъ ве селямет олгъанларыны бильген сонъ мерагъы бус-бутюн артты. Ниает, даянамады, насыл кельгенини, дуада булунгъанларны раатсызламамакъ ичюн насыл беклегенини, дуанынъ ничюн япылгъанынен пек меракълангъаныны анълатты. Достунынъ козьлери яшланды, сеси титремеге башлады: «Хаберинъ ёкъ, хаберинъ ёкъ, демек. Миллет ичюн ольмеге сёз бергеннинъ, ант эткеннинъ шеит кеткенинден хаберинъ ёкъ демек!..» деди.

Бу аньда Къуртвели аятынынъ бельки энъ эеджанлы дакъикъасыны яшай эди. Козьлери ирилешти, багъырып агълаяракъ достуна сарылды, онынъ козьлеринден опьти. Олюм хабери оны некъадар сарскъан олса, достунынъ бу къоркъулы заманларда, эвинде гизли оларакъ ве къаранлыкъта буюк миллет шеити ичюн дуа яптырмасы да оны о къадар эеджанландырды. Хаста яткъанда дуйгъанлары кене къулакъларында чынъламагъа башлады. Эбет, эбет: «Юрдумызны атешке вере билирлер. Факъат халкъымыздаки иманны асла ольдюремезлер!..».

Къуртвели джошкъан эди. Достуна бутюн нурлу къабирлерден, бильхасса февраль 23 геджеси Акъярдан юксельген къуветли нурдан баас этти. Байгъын бир алда яткъанда корьгенлерини, эшиткенлерини сёйледи. Эр тарафында билинген, танылгъан ве я да танылмагъан юзлердже, бинълердже мубарек шеитлер яткъан бу юрднынъ мукъаддес бир дуракъ олгъаныны, эр тарафтан юксельген бу нурларнынъ къыйметининъ, мукъаддеслигининъ артыкъ кунь кечкен сайын даа эйи анълашыладжагъыны узун-узакъ анълатты...

«Къоркъмайджакъмыз, къоркъакъ киби олмайджакъмыз. Эр фуртуна бизни хырпалайджакъ, факъат онынъ эр бир уджюми бизни анджакъ юксельтмеге ярайджакъ. Акъикъат къуветнинъ къаба ве залым атешинден кечерек пишкинлешир!.. Адалет, мазлумларнынъ баш эгмелери иле дегиль, залымларнынъ эзильмелери иле юзьге келир. Эсирлик зынджырыны ириткен атеш, анджакъ акъ ве адалет арагъанларнынъ тельчеленген юреклеринден чыкъкъан лянетлернен туташтырылыр. Залымгъа къаршы интикъамнен алевленмеген рухлар, акъикъатны къуртармакъ ичюн интикъамнен урмагъан юреклер тапталмагъа, тельчеленмеге ляйыкътырлар. Артыкъ бизим рухларымызны ве къальплеримизни тек бир дуйгъу: Интикъам!.. дуйгъусы толдурыр. Бизге бир эйилик япкъангъа биз бинъ эйиликле джевап бермекни бордж деп биледжекмиз!..».

Къуртвели достуна дагъдаки миллетчилернинъ насыл чокълашкъанлары, большевиклерге къаршы бельгиленген тедбирлерни, япкъан уджюмлерини анълатты.

Эртеси куню эки аркъадаш танъ маали дагъгъа догъру ёл туттылар. Саатлернен юрдилер, дагъны аштылар, яйладаки тепеликлерден кечтилер, ниает Къуртвелининъ аркъадашларына барып къошулдылар. Дагъдакилер буюк бир джиддиетнен муим бир меселени музакере этмекте эдилер. Кельгенлерни корьгенлеринен шу дакъкъасы лакъырдыларыны кестилер. Къуртвели оларгъа аркъадашыны таныткъандан сонъ, экиси де ялыда юз береяткъан вакъиалар ве бутюн халкънынъ, бала-чагъанынъ, миллет огъурунда къурбан олгъан буюк Челеби Джихан ичюн агълагъанларыны, онынъ ичюн гизлидже дуа эткенлерини, эр кеснинъ дагъдакилерден ярдым беклегенлерини анълаттылар.

«Челеби Джихан ольдюрильген!..». Бу хаберден дагъдакилер юреклеринден урулдылар, къальблерини яныкъ ве матем сарды, козьлери яшланды, нефеслери богъазларына тыкъылды. Бу буюк фелякет огюнде эр бири озь виджданынынъ сызлагъаныны ис этмекте эди: «Насыл олду да оны къуртарамадыкъ!..». Бу айып оларнынъ виджданларыны кемире, бу аджджы оларнынъ къальблерини якъмакъта эди. Къуртвели оларгъа: «Антлы къурбан! Антлы къурбан!..» деп ферьяд этмесининъ манасыны хаста алда олгъандаки хаяллары ве бу хаяллардан дуйгъанларыны анълатты.

Дагъдакилер шимди бам-башкъа бир рухнен джанлангъан яп-янъы бир алемге кирген эдилер. Булар, затен аяты янъыларнынъ ёлуны булгъан эдилер. Булар, затен зулумгъа боюн эгмемек ичюн бу дагъларгъа чыкъкъанлар. Булар, затен залымны эзмек ичюн аятларыны ортагъа къойгъанлар. Булар, затен эсирлик зынджырыны къопармакъ ичюн болыпевиклерге уджюмлер япалар. Булар да макъсад огъурунда кендилерини унуткъан инсанлар эдилер. Булар да аятнынъ зевкъы ве раатлыгъындан вазгечкен йигитлер эди. Ялынъыз булар ильхамы акъкъымызнынъ мукъаддеслигинден, душманнынъ джанаварлыгъындан юксек эдилер.

Буларнынъ рухлары эдждаткъа багълы дегиль эди; буларнынъ къафалары тарихымызнен ёгъурулмагъан эди. Булар юрдумызнынъ азат олунмасыны, халкъымызны сербест омюр кечирмесини истей эдилер. Олар ялынъыз юрдумызнынъ гузеллигини, зенгинлигини коре эдилер. Эр къарыш топрагъына ве сувуна къарышкъан мубарек шеитлеримизнен Къырымнынъ иляхий ве мукъаддес бир дергях алына кельгенини олар анъламайлар ве оларнынъ къабирлеринден юксельген иляхий нурнынъ манасыны къаврап аламай эдилер. Оларнынъ виджданлары юрд ве миллет огъурунда аятларыны феда эткенлернинъ эбедийликлерини джанландыргъан нурларнен айдынланмагъанлар, къуветленмегенлер. Къурбан оларны янъы бир алемге къошкъан, оларнынъ рухлары да бу саеде артыкъ эдждад ве эбедиетле къошулмакъ ёлуны тапкъан эди.

Олар, анджакъ шимди Антлы къурбаннынъ олюмге даима кулерек бакъмасынынъ буюк манасыны анълай, рухларынынъ къанатлангъаныны ис эте, эр бири ялынъыз зулумны эзеджегине дегиль, атта такъдирнинъ ёнелишини денъиштиреджегине ишана ве озюнде бу къуветни, бу иманны коре эди. Бойле эеджаннен ярысында токътатылгъан музакерелерине текрар башладылар:

«Душманнынъ джанаварлыгъы арта, буларгъа джевап бермек, къанлы бир вазиетте булунмакъ вазифеси бизге тюше. Масюмлер, фукъарелер ичюн интикъам алмакъ борджу бизлерни беклей». Бу сёзлер санки иляхий бир хытапнаме киби, бир минсиз, итиразсыз къабул этильди. Олардан ич бириси берген къарарларынынъ файдасыны я да зарарыны эсапламакъны ве бу къарарнынъ тадбикъынынъ кечиктирильмесини акъылларына биле кетирмедилер. Артыкъ къарарлар акъылдан, мантыкътан дегиль, буларнынъ виджданларындан догъа эди. Булар артыкъ файда ве зарар дегиль, эбедиет ёлунынъ ольчюсини тапкъан эдилер.

О кунь акъшамында арекетке кечеджеклер ве геджелейин къаранлыкъта Алуштагъа баскъын япаджакъ ве о ердеки душманларны темизлейджек эдилер. Алгъан хаберлерден бу ердеки большевиклернинъ джанаварлыкъларынынъ адден ашыкълыгъыны ве бу ерге янъы къуветлер кетиргенлерини анъладылар. Ёлгъа чыкъмаларына даа бир къач саат вакъыт бар эди. Къуртвели булардан файдаланаракъ, дагъдакилерге Антлы къурбан акъкъында бильгенлерини анълатты.

Мустакъиллик ёлунынъ буюк шеиди Челеби Джихан (яхут Антлы къурбан) Орнынъ Сунакъ коюндендир. О, бу этрафнынъ эски ве белли бир аилесине менсюптир. Бу аиле менсюплери зеинликлеринден зияде йигитликлери ве инсанлыкъларынен танылгъан адамлардыр. Олардан намлы алимлер де чыкъкъан. Бабасы Ибраим Челебигедже бу тавабанынъ шерефи ве оларгъа нисбетен олгъан севги ве сайгъы гъает буюк эди. Акъсызлыкъкъа огърагъанлар эр тарафтан келир, оларгъа сыгъыныр, олар тарафындан имае этилир, оксюзлерни олар эвли-баркълы этер, ёкъсулларгъа булар ярдым косьтерир ве топракъ берир эдилер. Халкъ арасындаки анълашмазлыкъларны олар аль этер, бозушкъанларны олар барыштырыр эдилер. Кой имамынынъ ве кой оджасынынъ сыкъынтыларына олар ярдым эллерини узатыр, руслардан кельген джезалардан адамларны олар къорчалар эдилер. Руслар ве мырзалар оларнынъ итибарыны тюшюрмеге кириштелер. Эр ерде олгъаны киби, бу ерде де бойле бир аиленинъ аякъта къалгъаныны истемегенлеринден Ибраим Челебининъ оджагъыны сёндюрмекни къарарлаштырдылар.

Бинъ бир ифтира уйдураракъ, онынъ халкъ назарындаки итибарыны ве шерефини сарсытмагъа арекет эттилер. Бу арекетлернинъ де бир тесири корюльмеди.

Анджакъ бу сагълам аиленинъ оджагъыны йыкъмакъ ичюн эр ерде мельун нетиджелери корюльген къуветли бир ярдымджы булдылар. Ички... Ибраим Челебини ичкиге алыштырдылар.

Бойледже, ниает, беш-он йыл ичинде бу эски ве сагълам темель де чёкти. Бинъ гектардан зияде ери сатылды, бир чокъ мульки эльден кетти. Булардан ич бириси генч Челеби Джихангъа чокъ тесир этмеди.

О, буюк аджджыны анджакъ атыны алып кеткенлеринде ис этти. Чюнки аты онынъ эр шейи эди. Аты онынъ энъ садыкъ аркъадашы, энъ джефакяр досту эди. Аятта къуветли бир севгининъ не демек олгъаныны, рух къудретини, ифадени, дуйгъуны, атикликни, эп атындан огрене эди. Инсан рухуны анъламакътан эвель о, атынынъ рухуны анълагъан ве оны севмеге, онынъ тарафындан севильмеге алышкъан эди. О, бутюн бу севгисине бакъмадан, атынынъ бедхуйлашувына ве ялтакъланувына ёл бермей эди. О эр бир вазиетте атына ис эттирмеге биле эди. О бу акимликни серт арекетлернен ве чалыкълыкънен дегиль де, сувукъкъанлыкъ ве ирадесинен косьтере эди. Керек олмагъан ерде атыны хырпаламаз, сыртында экен юрюшини сыкъ-сыкъ денъиштирмез, керекмеген ерде оны сыкъыштырмакътан къачыныр, сурьатнен кеткенде бир кереден токътатмаз эди. О атына кендисини ве кенди истеклерини тамамиле огреткен эди. Олар бир-бирлерини гъает эйи анълай эдилер. Бу атнен Челеби Джихан къач дюгюнде, къач ярышта биринджилик къазангъан, енъиш зевкъыны сюрген эди.

Атларыны алып кеткен вакъытта да о агъламады. Затен аятында Челеби Джиханнынъ агълагъаныны корьген инсан пек аздыр. Онынъ элемлери ве истираплары о дереджеде къуветли ола эди ки, юзю агъара, манълайы терлей, санки козьяшлары даа корюнмеден, топланмадан був олуп учып кетер эди. О, шу вакъытта да агъламагъан эди. Ялынъыз джан-юректен янды ве дегерли юрегининъ къанатлары къырылды. (Челеби Джихан мерхум атыны ич унутмады, Тыпкъы кучьлю севген ве ашкъкъа наиль оламагъан инсанлар киби, о эр гузель атта озь атынынъ чизгилерини арады. Бу аты ичюн «Атым» адлы пек гузель бир икяе язмагъа башлагъан ве буны эппейидже илерилеткен. Петербургда булунгъан вакътында бу икяесини язмакъ ичюн ат акъкъында чыкъкъан русча ильмий эсерлерден пек чокъуны тедкъикъ эткенини корьген эдим).

Бундан бир къач йыл сонъра да онынъ рухунда энъ терен излер къалдыргъан мектеп чар укюметининъ эмиринен къапатыла. Бу дефа да онынъ руху илим ашкъы огюнде оксюзликке махкум этильген эди. Аркъадашларынен берабер мектебинден айырылыркен, о кене козьяшларыны юрегине акъызды, кучюк юмрукъларыны сыкъаракъ, къадынынъ мектеп къапысына ильген буюк ве агъыр килитни къопарып атмагъа къарар берген эди. (Мерхум бу адисени «Къарылгъачлар дуасы» адлы икяесинде тасвир эткен эди. Бу икяе ильк кере 1911 сенеси Истанбулда «Яш татар языджылары» джемиети тарафындан бастырылгъан эди).

О бундан сонъра акърабасы олгъан зекий ве бильгили афыздан эппейидже дерс ала, сонърадан Акъмесджид медреселеринде девам эте. Бу ерде зекясы, къаврайышы ве джиддиетинен эр кеснинъ такъдирини къазана.

О, шаматадан, зияде мунакъашадан къачыныр, чокъ аркъадаш тутмаз, шакъаларгъа, оюнларгъа къарышмаз эди. Бу чагъында биле онда омузларына такъдирнинъ буюк вазифелер юклеген бир адамлыкъ алы бар эди. Бу вакъытларда биле онынъ мийине, рухуна «гизли сыры» аким эди.

Медресе дерслери, музакерелери оны къанаатлендирмеди. «Терджюман»ны мунтазам суретте окъуй. Истанбулдан кельген эдебий эсерлерни текрар-текрар ве тюшюне-тюшюне тедкъикъ эте эди. Буны да аз эсап эте, русча огренмеге арекет эте эди. 1905 сенесининъ инкъилябыны Челеби Джихан бувнен чалышкъан бир машина устюнде къаршылады.

О ялынъыз кой ходжалыгъы ве койлюлернинъ вазиетини дегиль, топракъ меселесини де, топракъсызларнынъ фукъарелигини де аяттан огренди. Машинанынъ ролюни ве эмиетини анълады, Къырымдаки немселернинъ къуллангъан алетлерини, оларнынъ иш усулларыны тедкъикъ эте, койлери, эвлерининъ низамы, темизлиги, сагъламлыгъы акъкъында джиддийликнен фикир юрсете, халкъымызнынъ къазанчынынъ, сагълыгъынынъ феналашкъанынынъ аджджысыны о даа о заманларда ис эте эди. (Мерхумнынъ 1911 сенесинде Истанбулдан Парижге, манъа ёллагъан «Татар хаста» серлевалы узун мектюби, беш-алты макъале алында 1917 сенеси Къырымда «Миллет» газетасында дердж этильген эди).

Онынъ тюшюнджелернен ёгърулгъан генч къафасына «инкъиляб» хыдыр киби етишкен эди. «Ветан хадими», рус газеталары, рус инкъилябчыларынынъ эсерлери, нутыкълары онынъ рухунда энъ буюк умютлерни, энъ юксек эеджанларны уяндыра.

Инкъилябнынъ сёнюви, реакциянынъ къуветленюви, медресенинъ озь тюшюнджелерине джевап бермеюви себебинден, Челеби Джихан Истанбулгъа келе. Бу ерде башта Атбазарда, сонъра Къарагумрюкте мутевази, атта факъыр бир талебе аяты кечирип башлады. Истанбулда булунгъан къырымлы талебелеринден, озюнинъ фикирлери ве рухуна якъын бир къачынен танышты ве оларнен дост олду. Олар гизли оларакъ топлана, ве эр итималгъа къаршы, бир примус (газ оджагъы) башында, «Генч Тюрклери»нинъ Парижде, Мысырда чыкъаргъан газеталарыны, Намыкъ Кемальнинъ ве дигер урриетперверлернинъ эсерлерини окъуй эдилер.

Бу девирде Челеби Джихангъа Абдулхамидни танъры узурында месулиетке чеккен «Махкеме-и-Къубра» адлы кучюк рисале зияде тесир эте. Онынъ талабынен бу эсер шу топлашувларда бир къач кере окъула ве узеринде эппейидже мунакъашалар япыла. О, айны вакъытта эм медресе дерслерине къатнай, эм де хусусий суретте орта мектепни битирмеге тырыша.

1908 сенесинде олгъан «Генч Тюрклер инкъилябы» оны зияде севиндире. О, бу йылы дарульфунуннынъ укъукъ факультетине кире. Урриет анъламынынъ юксеклигини ве эеджанларыны о ерде даа эйи анълап башлай. Артыкъ бутюн къырымлы генчлер сербест оларакъ топлана, дертлешелер, инкъилябнынъ, урриетнинъ ичтимаий ве сиясий тесирлерини мунакъаша этелер. О девирде чыкъкъан газеталар, меджмуалар, инкъилябкъа аит олгъан эсерлер оларнынъ эллеринде кезе, мийлери оларнен ёгъурыла эди. О вакъытларда окъулгъан лекцияларда, лекция залларынынъ ог сыраларында, атта меджлиси Мебусан топлашувларында олар булуна, бутюн меселелерни якъындан ве юректен анълай эдилер. Олардан бир къачы «Генч Тюрклер инкъилябында» гизли ве сессиз чалыша, темизликнинъ ве рахметнинъ темсили оларакъ таныгъан мерхум Маняси-задени корьмек ве онынъ элини опьмек ичюн меджлис къапысында саатлердже беклей эдилер.

Март 31 исьяныны бу генчлер джан-юректен къабул эттилер. Арекет Ордусы хабери оларны севиндирди, эеджанландырды. Араларындан базылары реакциягъа къаршы курешмек ичюн гонъюлли язылмакъ макъсадынен Ешиль-Койге биле кеттилер.

Челеби Джихан бу арада дерслерине къатнай, оны давет этип кельген аркъадашларына: «Бу ерде инкъилябчылар ордугъа базаналар, оларнынъ мувафакъиетке иришеджеклери акътыр. Урриет давасы мукъаддес бир иштир. Факъат бизлер даа мукъаддес ишлернен огърашмакъ ичюн яшайджакъмыз... Бутюн тюркийлернинъ асырлыкъ акъикъий душманларына къаршы курешерек оледжекмиз!..» деген эди.

1909 сенеси Истанбулдаки къырымлы талебелер бир джемиет къурдулар Бу джемиетнинъ Низамнамеси къолайджа музакере этильди ве къабул олунды. Ялынъыз онынъ башында язылгъан мукьаддемесинде сиясий ниетлернинъ ачыкъчасына ортагъа къоюлувы себебинден джемиетте къуветли бир дава чыкъты. Челеби Джихан ве бир-эки аркъадашы ичюн бу ал ильки дерс олды. Энъ мукъаддес ниетлернинъ, энъ ашкяр укъукъларнынъ биле урлукълары сачылмадан, сечимлернинъ омюрге кечирилип оламайджагъы бойле де анълашыла эди. Рухлардаки мефкуреджилик ве инкъиляпчылыкъ атешининъ ачыкъ курешни къабул этеджек дереджеде азыр олмагъаны да мейдангъа чыкъты.

Бу сарсынтыгъа бакъмадан, джемиетнинъ ильк реиси оларакъ Челеби Джихан сечильди. Агрессив алтмыш азасы олгъан бу кучюк джемиет къырымлы генчлернинъ азырланувында чокъ муим роль ойнады. Олар бу ерде мунакъашагъа, тенкъидке, сёйлев саньатына алыштылар. Бир-бирлерини якъындан бу ерде таныдылар. Куньджюлик, шиджааткярлыкъ ве федакярлыкъ бу ерде де чарпышты. Мантыкъ, сувукъкъанлылыкъ, иссиет ве эеджанлар бу ерде къаршылашты. Мектеп, медресе, инкъиляб ве теракъкъият, миллетчилик ве социалистик, тюркчилик ве къабиледжилик къавгъалары бу ерде олду.

Челеби Джиханнен бир-эки аркъадашы асыл макъсаднынъ, гизли сырларнынъ бу ерде азырланмайджагъыны даа ильк куньлерде, ильки топлашувларда анъладылар. Бир къач ай ичинде бу джемиетте кимлерге тамамынен ишана биледжегини, кимлернинъ акъ ве юрд давасына сонъунадже джаны ве башынен багълы къаладжакъларыны исбат эттилер. Ниает ачыкъ сиясий ве инкъилябчы макъсаднен чалышмакъ ниетинде экинджи бир гизли джемиет тиздилер. Ве бу джемиетке «Ветан» адыны бердилер. Аз бир вакъыт ичинде бу джемиет бир чокълаштырыджы машинасыны эльде этерек, чар зулумына, шериат махкемелерининъ лякъайдсызлыгъына, Къырым вакъуфынынъ руслар тарафындан идаре олунувына къаршы юзлернен беянетнамелер басаракъ, Къырымгъа ёллады.

Челеби Джиханнынъ одасында сакълангъан бу машинанынъ мевджуютлигини анджакъ эки-учь аркъадаш биле ве олар афтада бир-эки дефа гизлидже айры сокъакълардан келерек, о ерде топлана, сес-солукъсыз, шаматасыз языларыны яза, машинада чокълаштыра, зарфлар азырлай ве чешит ёлларнен Къырымгъа ёнете эдилер. Заманынен ишлерини даа зияде илерилеттилер ве Къырымгъа гизли оларакъ бир-эки аркъадашларыны ёлламагъа ве оларнынъ вастасынен бу неширлерни даа буюк микъяста Къырымда даркъатмагъа мувафыкъ олдулар. Олар бу ишнинъ даа ишанчлы оларакъ япыла бильмеси ичюн янъы бир усул да кешф эттилер. Базардан бир къач дане боюнгъа асылгъан Къуръан сатын алдылар, джылтларыны сёктюлер ве Къуръан ерине бутюн бу неширлерни толдурып, кереги киби ерлештирип, аркъадашларынынъ боюнларына астылар ве Акъяр эм де Одесса гюмрюклеринден (таможня) Къуръан дие кечирдилер, Къырымгъа баргъандан сонъ да эр тарафкъа дагъылдылар.

Бу фаалиет къырымлы генчлерни тарихларыны огренмеге, эдебиятларыны къуветлендирмеге, сиясий бильгилерини арттырмагъа ве тешкилятларда чалышув къабилиетлерини арттырмагъа ярады. Сиясий партияларнынъ насыл къурулгъанларыны ве чалышкъанларыны огренмек булар ичюн энъ эеджанлы бир мевзу эди. Чарлыкъ сиясети ве бу сиясетке къаршы курешкенлер огренильди. 1905 сенесининъ инкъилябында иштирак эткен базы аркъадашлардан малюматлар алынды, оларнынъ макъсадлары, чалышув тарзлары, кучьлю ве зайыф тарафлары тедкъикъ этильди. Истанбулнынъ о девирдеки алимлеринден, инкъилябчыларындан лекциялар динъленильди. Оларнен сыкъы алякъалар багъланылды. Чыкъкъан джемий меджмуалар ве миллий эсерлер окъулды ве мунакъаша этильди. Ялынъыз Истанбул неширлери ве илим аяты дегиль, Къырымнынъ ве алельхусус шималий къардашларымызнынъ эдебиятлары, нешриятлары, сиясий ве ичтимаий джерьянлар огренильди. Къырымлы яшларнынъ буюк бир къысымы Токъайны Истанбулда таныды ве севдилер. Хусеин-заде Али бейнинъ «Фуюзат»ынен азер эдебиятыны ве о ердеки фикир арекетлерини огрендилер, «Молла Насреддин»нинъ индже ве маналы нокъталарынен азерий зекясынынъ фааллигине та о заманларда ишандылар.

Бутюн бу фаалиет ве алякъаларнынъ сонъунда Къырым яшлары муим бир нетиджеге иришмекни козь огюнде тута эдилер: рус инкъилябына джан-гонъюльден сарылмакъ, бу буюк фуртунада такъдиримизни хайырлы бир ёлгъа кетире бильмек ичюн сечювге ве ильмий нокътаий назардан юксек дереджеде азырланмакъ...

Иште, бу къанаатле Челеби Джихан дарульфунунны мукеммель бир дередженен битирди ве парасыз, пулсыз Петербурггъа окъумагъа кетти. О ерде сокъакъта таш тёшеди, аз вакъытта русчасыны мукеммеллештирди, русларны даа якъындан таныды. Русие тюрклерининъ (татарларнынъ) бутюн къабилелерининъ муневверлерини узакътан танымагъа гъайрет этти. О девирде Петербургнынъ «Инкъиляб бешиги» дие танылгъан ве хусусий бир дарульфунун олгъан Психоневрология институтында окъувыны девам эттирип башлады. Яз татиллерини Къырымда кечире, халкъымызны, ичтимаий аятымызны тедкъикъ эте эди. Бутюн бу муддет зарфында Истанбулда ве Парижде булунгъан аркъадашларынен сыкъы ве мунтазам бир шекильде алякъада олду.

1913 сенеси Кезлевнинъ асыл ве зенгин къоранталарындан олгъан Гъаффарийлернинъ киеви олду. Рефикъасы февкъульаде зекий, хассас ве Челеби Джиханны гъает эйи анълагъан бир къадын эди. Аятлары там бир гъурур ве сеадет ичинде кече эди. Петербургдаки тасилини яры быракъмакъ истемеген Челеби Джихангъа рефикъасы да эш олду, о ернинъ медений омюрини эйидже огренди. Бу гузель аят ве сеадет Челеби Джиханнынъ ниетлеринден узакълашмасына дегиль, бу ёлда даа къуветли бир тарзда чалышмасына имкян берди. (Бу хассас ве юксек рухлы ханым, мерхумнынъ шаадетинден бир-эки айдан сонъра Кезлевде вефат этти).

1914 сенеси Дюнья дженки башлагъан заман Парижде, Истанбулда, Одессада, Москвада ве Петербургда булунгьан ве «Гизли сыр» огърунда чалышув мевзусында анълашкъан ве къолны-къолгъа берген Къырым яшлары юрдда топландылар. Чюнки, рус инкъилябчыларынынъ буюк бир эксериети киби, олар да дженкни инкъиляб мудждеджиси оларакъ къаршыладылар. Артыкъ юрдда башлангъан гизли тешкилят къурув ишини къуветлендирмеге кириштилер. Сиясий иш программаларыны кенишлетмек огърунда арекет эттилер. Челеби Джиханнынъ ве эки аркъадашынынъ мытлакъа аскерликке алынмалары хусусында мырзалардан базыларынынъ япкъан фаалиетлери ве буларнынъ оларгъа боюн эгмеювлери о заманлары бир чокълар тарафындан дуюлгъан эди. Оларнынъ бу арекети исе, бу яшларнынъ буюк бир макъсаднен азырлангъанларына ве юрген ёлларында ич бир седге къулакъ асмайджакъларына даир эр кесте сагълам бир къанаатленюв асыл этти.

Зынджырлы Медресе меселеси де, Челеби Джиханнынъ аскерлик меселесинде апске алынувы да бунынъ делиллери эди.

1917 сенесининъ инкъилябы вакъытында Челеби Джихан Одесса аскерий хастаханесинде яткъанда оны Акъмесджидде, бутюн Къырым койлеринден, шеэрлеринден сечильген 1500-ден зияде халкъ векили тарафындан муфтий сайланмасы, эм бу къанаатленювнинъ нетиджеси эди.

Вакъуфларнынъ миллет сайлагъан комитетлер тарафындан идаре этилюви, къадынларнынъ эркеклернен мусавий укъукъкъа саип олувлары, миллий ве сиясий укъукъларымызнынъ танылмасы хусусындаки къатиетлик ве Иджра Комитетининъ чалышувлары эпимизге беллидир. Генчлерге къаршы аякъкъа тургъан фанатизм, реакция, русчылар, ниает рус укюметининъ векиллери ве къуветлери эм де бутюн буларнынъ насыл енъильгенлери де акълымыздадыр.

Челеби Джиханнынъ рус ордусыны даркъатувда къабаатланувнен якъаланаракъ, Акъяргъа кетирильгенини ве бутюн миллетнинъ аякъкъа тургъаныны ве оны къуртараракъ омузлар устюнде муфтилик вазифесине отурткъанларыны ве бутюн миллетнинъ бир агъыздан «Ант эткенмен»ни йырлагъаныны да билемиз.

Къурултайнынъ топланувы, Кок Байракънынъ Хан Сарайда далгъаланувы, ильки укюметимизнинъ къурулувы, болыпевиклерге къаршы дженкке кирювимиз, Челеби Джиханнынъ айнеджиликнен Акъяргъа кетирилюви ве джанаварджа ольдюрилюви... Бутюн буларны да огрендинъиз...

Антлы Къурбан неге ант эткен эди? Онынъ мукъаддес гъаеси не эди? Иште бизге тюшкен бордж оны анъламакъ ве буны онынъ ёлунда юререк яшатмагъа арекет этмектир... Къырым кърымларнынъдыр! Бутюн къырымлар юрдумызда топланмалыдырлар. Къырымлар янъы аятларыны урриет, мусавийлик. къардашлыкъ ве адалет узерине къурмалыдырлар... Къырымлар арасында дин, ыркъ фаркъы козетильмеген там къардашлыкъ ве инсаниетлик укюм сюрмелидир. Бир бучукъ асырдан берли бахытсыз юрдумызнынъ, заваллы халкъымызнынъ башына тюшкен зулум ве акъсызлыкъ саифеси анджакъ бу саеде къапатыладжакътыр.

Къуртвели аркъадашларына бутюн буларны этрафлы бир шекильде анълаткъан сонъра, артыкъ арекет этюв заманы кельген эди. Эписи бирден къалкътылар ве тюфеклерини аларакъ, Алушта яйласындаки топланаджакъ ерге ёлландылар. Ве къаранлыкъ басайым дегенде, о ерде озьлерини беклемекте олгъан аркъадашларына барып къошулдылар. Артыкъ Чатырдагънынъ юксекликлеринден энмеге башладылар.

Къуртвели бирден оларны токътатты ве юзьлерини Акъяргъа догъру чевирмелерини риджа этти. Бу геджеси о ерден даа парлакъ ве даа къуветли бир нур юксельмекте эди. Эписининъ козьлери яшланды, юреклери титреди. Эписининъ мийинде ве рухунда буюк шеит джанланды. Эписи магнит чеккен киби бир ерде ве юзьлери Акъяргъа бакъкъан бир вазиетте къатып къалдылар. Араларында булунгъан гузель сесли бир афыз яныкъ ве тыныкъ бир сеснен «Иннафетехналеке»ни окъумагъа башлады. Эписи онынъ этрафында отурдылар, къуветли бир багълылыкънен оны динъледилер, джандан дуа эттилер ве рухларынынъ, иманларынынъ бутюн къуветинен «Фатиха»ларыны окъудылар.

Къуртвели бу ерде къыскъа ве эеджанлы бир нутыкъ сёйледи. Тарихымызны, шанлы ве шевкъатлы девирлеримизни, инкъиразымызны, Русиеге эсирлигимизни, иджрет фаджиаларыны, топракъларымызнынъ ягъма этильгенини, укъукъларымызнынъ тапталгъаныны ве эксериетимизнинъ «терен гъафлет юкъусында» озюнден хаберсиз эзильгенини анълатты.

Ниает Гаспралы Исмаиль бейнен илим ёлунынъ, Абдурешид Медиевнен акъикъат курешнинъ, Челеби Джиханнен де мустакъиллик давасынынъ джанлангъаныны ве артыкъ ёлумызнынъ ве макъсадымызнынъ нурлу бир ёл оларакъ халкъымыз тарафындан анъланылгъаныны ве бала-чагъа, бутюн халкъымызнынъ бу буюк куреш ичюн эзиет чеккенлерини сёйледи. Буюк Чингиз къанунынынъ «Эмир ерде къалмаз!» деген къаидесине боюн эгерек оледжекмиз. Факъат тарихтан, миллий видждандан юксельген истикъляль давасыны таптатмайджакъмыз, оны омюрге кечиреджекмиз... Дюньянынъ дженнети олмакъ ичюн яратылгъан бу бахытсыз юрдны бутюн къырымларнынъ бахытлы ювалары алына кетиреджекмиз...» деди ве нурлу ёлнынъ бу иман отрядынынъ эписине бир агъыздан «Ант эткенмен»ни йырлатты.

Тарихий ёлда илерилемеге башламадан эвель эеджаныны басып оламады. Янъыдан лакъырдыгъа башлады:

«Бугунь Алуштаны эзген, оны даа къоркъунчлы бир шекильде урмакъ ичюн азырлангъан большевиклерге къаршы кетемиз. Бизим бугуньки юрюшимизнинъ макъсады будыр. Факъат унутманъыз ки, биз тарихнынъ нурлу ёлунда илерилейджек олгъанларнынъ биринджилеримиз. Бизлер ве бизим пешимизден келеджек олгъанларнынъ эписи айны шу макъсад ичюн юреджек, эзиледжек, джан береджекмиз, лякин ёлумыздан дёнмейджекмиз... Юрдны ишгъаль эткен ве эзген бутюн ябанджы къуветлерни бу юрддан темизлемек... Эбет, антларымызнынъ манасы будыр... Юрд огърунда шеит олгъан мубарек эдждатнынъ рухлары эпимизден буны беклей. Эр тарафта алчалгъан ве бахытсыз, сюрюнмеге махкум этильген бутюн къырымларнынъ сеадетлери де бунынъ бир ань эвель омюрге кечирильмесини эмир эте. Акъикъатнынъ къуветке, адалетнинъ зулумгъа, медениетнинъ джанаварлыкъкъа къаршы эр зафери даа буюк мувафакъиетке темель олур.

Инсанлыкънынъ, юксельген тарихынынъ ве виджданынынъ энъ темиз ве энъ шерефли укюми олгъан «миллетлерге урриет» къаидеси даима эр ерде, эр миллетте зайыфны кучьлю енъювинен омюрге кечирилир. Мустакъиллик ичюн курешке атылгъан миллетлернинъ ич бирисининъ мунтазам ордусы, зенгин хазинеси, мукеммель дарульфунунлары ёкъ эди. Бу арекетлерни джанландыргъанларгъа ве муваффакъ эткенлерге эр ерде, энъ аздан, хаялджылар дие бакътылар. Факъат тарихкъа таянгъан хаяллар акъикъаткъа чевирильди, имандан къувет алгьан хаялджылар, асырлыкъ мунтазам ордуларгъа таянгъан кучьлюлерни эздилер, юрдларындан къувдылар...

Тарихнынъ «миллетлер апсханеси» дие танылгъан Русиенинъ темелини де иман сарсытты. Онынъ диварлары чатлады. Бу ильк сарсынтыда къач миллет къуртулды! Тарихнынъ, адалетнинъ ве акъикъатнынъ догъургъан бу джерьянны ич бир къувет токътатамайджакътыр. Заман бу джерьянны къуветлендиреджек. Большевиклернинъ зулумы оны ташмагъа меджбур этеджектир. Аятнынъ ве тарихнынъ эсасы олгъан теракъкъият ёлу буны ташыраджакъ ве урриетке, адалетке бир леке олгъан бу апсхане де темелинден чёкеджек, бутюн миллетлер мустакъилликке иришеджектирлер. Иште, бундан долайы илим, акъикъат ве истикъляль ёлунда шеит олгъан къырымлар нурлу къабирлернен ярынки нурлу ве бахытлы юрднынъ темелини къураджакълар. Оларгъа, оларнен ола биледжеклерге, оларнынъ излеринден сарсылмадан кете биледжеклерге некъадар гузель...»

Къуртвели сёзюни битирди, юзлердже генч энъ нурлу, энъ эеджанлы, энъ къудретли бир иманле арекетке кельди ве яваш, лякин къавий адымларнен ёнедилер. Узакътан бир атлы ель киби учаракъ, оларгъа догъру келе эди:

— Алманлар Украинадан кечтилер... Большевиклер къачалар!.. — деди о.

Бутюн козьлер Къуртвелиге чевирильди, эр кес онынъ ярым саат эвель айткъан сёзлерининъ артыкъ акъикъаткъа чевирилеяткъаныны коре, эр кес юрднынъ азат олунувынынъ Алманлардан зияде бизге тюшкен бир бордж олгъаныны анълай ве Къуртвелиден янъы косьтериш беклей. О, вазиетнинъ эмиетини деръаль анълады, эр тарафкъа муджде хаберини ёллады ве халкъны Акъмесджидке догъру кетмеге чагъырды.

Иште, алманлар кельмеден, Къырымнынъ бу муим меркезининъ бизимкилер тарафындан азат этилюви, Акъяргъа алманлардан эвель кирилюви ве бутюн бу илери арекетте алманларнынъ огде кетмелери эп Къуртвелининъ тарихтан ве имандан алгъан ильхамынынъ нетиджеси эди. О, Акъяргъа кеткен къуветнинъ башында булунгъан кендисини къанатлангъан киби ис эте эди. О ерге кеткенлернинъ эписининъ юрегини буюк бир эеджан саргъан, рухуны буюк бир ишанч юксельткен... Оларнынъ эписи Антлы къурбаннынъ сувларына комюльген о мубарек нокътагъа къавушмакъны, о ерге азатлыкъ мудждесини етиштирмекни миллий бир бордж сая эди...

Алман офицерлери, аскерлери бизимкилернинъ бу юрюшлерини, телюкелерге атылувларыны деделерининъ тарихий джесаретлерине багълай эдилер. Олар бу халкънынъ янъы рухуны, янъы иманыны даа анълап оламай эдилер. Акъярда, ялы кенарында, яралылар да эсапта олмакънен бирге, бизимкилернинъ диний ве иляхий бир сукютле Къуръан окъугъаныны динълемелери ве бундан сонъ козьяшлары арасында эп бир агъыздан «Ант эткенмен»ни йырлагъанлары оларны тюшюнджеге далдырды. Олар да бинъ бир фаджиадан кечкен заваллы Къырымны сеадетке къавуштыраджакъ нурлу темельнинъ бизим рухларымызгъа аким олгъанына инандылар ве Къырым укюметининъ Къурултай тарафындан тизильмесини къабул эттилер ве бунъа ярдым косьтердилер.

Къуртвели бу икяесини Антлы Къурбаннынъ юкъарыда язылгъан шу джумлелеринен битирди:

«Къырымны къангъа богъа билирлер, юрдны атеште якъа билирлер, эр шейимизни махв эте билирлер... Факъат бутюн булар къырымларнынъ мустакъиллик иманларыны йыкъмагьа дегиль, оны къуветлендирмеге хызмет этеджектирлер. Тарихнынъ эрте-кеч язаджакъ шейи мустакъиль ве бахытлы Къырымдыр!..».

Къуртвелининъ дердини не мектеп, не де бир къач йыл девам эткен медресе аль этип оламады. О, аджы бабасынынъ олюминден сонъра медресени терк этип, коюне къайтмагъа меджбур олгъан эди. Койде багъ, багъча ишлери ве аиле дердлеринен огърашты, анъламакъ истеген бир меселени мийинден чыкъарып оламай эди... Эр фурсатта кой оджасындан, койнинъ ихтиярларындан ве акъылданелеринден ве койге кельген окъумыш кимселерден буны огренмеге арекет эте эди...

Кемиклернинъ чюрюмесинден газ ве алев асыл олмасыны къабул этсек, бу такъдирде, бутюн къабирлерден алев корюнювинден къайиль олмамакъ мумкюнми? Албуки, нурлу къабирлерден бир койде бир дане, атта бир къач койде бир дане мевджуттыр. О алда буны бир муджизе демек мумкюн дегильми? Шунынъ ичюн де о къабирлернинъ янына баргъан хасталар, о ерде яткъанларнынъ муджизесине инангъанларындан долайы, шифа була эдилер. Факъат бу изаат тарзы да Къуртвелини къандырмай эди. О буларны инкяр этмекнен берабер нурнынъ, муджизенинъ аслыны, эсасыны анъламакъ истей эди...

Акъыл ве илим, бир чокъ меселелерде олгъаны киби, бугунъ бельки нурнынъ, муджизенинъ маиетини анъламамызгъа имкян бере... Ялынъыз Танърыны да, онынъ эсерини де анъламагъа арекет этерек булмаймызмы? Кяинат денильген бу буюк ве къудретли бир саньатнынъ эсери олгъанына аит бизге бир фикир бермейми? Яраткъанны анълая билювимиз ичюн яратылгъанларны огренмеге, танымагъа меджбурмыз...

Муджизени ве нурны да бираз анъламамыз ичюн эренлерни танымакъ, оларнынъ муджизеге насыл иришкенлерини, нургъа насыл къавушкъанларыны огренмек керекмиз. Иште, Къуртвели бу къанаатнен фурсат тапкъаны къадар Къырымдаки бутюн нурлу къабирлерни бирер-бирер зияретке башлады... Ве эр ерде олар акъкъында сёйленильген икяелерни, риваетлерни динълемеге, язмагъа арекет этти. Бу макъсаднен Къырымда япкъан долашувлары саесинде эльде эткен эски тарихларны, эльязма китапларны окъумагъа, дестанларны, тюркюлерни топламагъа ве булардан маналар чыкъармагъа тырышты. Бу меракънен русчаны да огренди ве русларнынъ Къырым акъкъында язгъан тарихий эсерлерини тедкъикъ этти, Къырым эфсанелерине даир икяелерни инджеликнен талиль этти. Биз онынъ бу тедкъикъларыны ве Къырым фаджиасындан аджджыларыны бу ерде язмайджакъмыз ве нурлу къабирлер акъкъында бильген чешит риваетлерни текрарламайджакъмыз. Бизим япаджагъымыз, булардан лязим деп сайгъанларымызны къыскъадан тасвир этмектен ибарет оладжакъ.