Къуртвели ялы боюндаки ……… коюнинъ мезарлыгъында Шеит Аскерлер Мезарлыгъы була. Вакъиа пек эски заманларда зуурь этмегени ичюн бу мезарлыкънынъ икяесини къартлардан къолайджа огрене.

1874 сенеси кене «фена мушкуль олду алы Къырымнынъ», къырымлар ерлеринден къыбырдадылар, кене буюк бир иджрет акъымы башлады. Бу тарихта руслар ильк кере оларакъ къырымларны меджбурий аскерликке аладжакъларыны илян эттилер. Бу 1874 сенесининъ къануны халкънынъ йыкъылувындан сонъра халкъымызны зияде сарсыткъан адисе олду. Бу буюк меселе къаршысында къырымлар бир фикир этрафында топланып оламадылар.

Окъумушлы кимселерден бир къысымы халкъымызнынъ аскерликни огренювинден илериде буюк файдалар корюле биледжегини умют этерек, бу ишке къолтута, бир къысымы да букъадар узакъ бир келеджекте корюледжек файдаларны козьлеп, бу меселе юзюнден халкъ кочьмесининъ зарарларыны анълаяракъ, ишнинъ буютильмемесини истей. Факъат къырымларнынъ буюк эксериетининъ ве улемасынынъ юзде докъсанынынъ фикири шу эди: русларгъа аскер олмакъ, шапке киймек, домуз эти ашамакъ. Ярын бельки мусульмангъа, тюркке къаршы къуршун атмагъа меджбур олмакъ. Эбет, динсиз олмакъ ичюн даа не япаджакъ?..

Аскерлик япылмасына къолтуткъанлары да деръаль аскерлерге шапке ве халпакъ кийдирильмейджегини, домуз эти ашатылмайджагъыны ве бизимкилернинъ ич бир заман тюрк ордусына къаршы чыкъарылмайджакъларыны яймагъа башладылар ве бу хусуста къазакътан сёз алгъанларыны, атта бу джеэтлернинъ ресмий оларакъ илян этеджегине меджбуриет алгъаныны сёйледилер.

Факъат буларгъа насыл инаныла билир. Къазакънынъ дегиль сёзюнинъ, меджбуриетининъ, еминининъ биле не къыйметке малик экенини, ич кимсе анъламаса биле, бир чокъ аджджы фаджиаларгъа огърагъан къырымларнынъ бильмеювлерине имкян бармы эди? Къырымлар русларнынъ сёзге кескен къыйметини гъает эйи огренген эдилер.

Иман киби, видждан киби тамырлангъан бу къаиделерни бу шекильдеки пропагандаларнен сарсытмакъ мумкюнми эди? Затен рус укюмети де бу къануннен не япмакъ истегенини пек яхшы биле эди. Бизден аладжагъы беш-он бинъ аскер рус ордусында денъизде тамла киби эди... О буны рус ордусы ичюн дегиль, сиясий макъсаднен япа эди. О, кьырымларны меджбурий аскерликке алмакънен бизим халкънынъ къолайлыкънен кене аякъланаджагъыны ве къуветли кучь акъынларынен «Къырымнынъ бу зарарлы халкътан бус-бутюн темизленеджегини» тюшюнген эди... Руслаштырма сиясети бакъымында да, бу къануннынъ буюк ролю оладжакъ эди. Бу ишнинъ сонъунда руслар зарар дегиль, эльбетте, кяр этеджек эдилер. Затен, бизим халкъ русларнынъ бизни тюшюнерек, бизим файдамыз ичюн бир ишке киришмейджеклерине ернен кокни корьгенинден зияде инана, иман эте.

Бу меселеде бизим халкъны исян эттирген энъ муим себептен баас этильмей эди. Эр кес буны ис эте де, агъыз ачмай эди. Рускъа аскер олмакъ — тарих ве миллий хасиет огюнде шерефсизликнинъ энъ буюги эди...

Ханлыкъ девирининъ шанлы тарихи, шерефи, къараман Къырым ордусынынъ хатирелери... Эбет, булар сёйленмей эди... Бельки де, булар эсаслы оларакъ, таныла эди ве, бельки де, тарих унутылгъан эди. Къырым ханлыгъынынъ насыл къурулгъаны, насыл яшагъаны, медений, икътисадий ве ичтимаий вазиети огренильмей эди. Факъат тарихнынъ излери, эсаслары халкънынъ рухунда яшай эди...

Къырым ханлыгъы, Къырымнынъ дюльберлиги, ферагъаты, къырымларнынъ бир къардаш киби яшагъанлары, алимлернинъ, фазылларнынъ чокълугъы, адалетнинъ буюклиги белли эди... Къырым ордусынынъ дёрт буджакъта къазангъан заферлерининъ анги йылда, не ерлерде, кимлерге къаршы ве насыл къазанылгъаны заманыле унутылгъан эди. Факъат «Чора батыр», «Эдиге», «Адиль Султан» киби дестанлар, халкъ тюркюлери, эски девирнинъ ядикяры мешур къылычлар, тюфеклер, агъыздан-агъызгъа, несильден-несильге сёйленип кельген ери, тарихы белли олмагъан сеферлер... Бильхасса, Хан Ордуларынынъ русларны дёгювлери, Москвагъа кирювлери эр заман къайгъынен анъылыр, анълатылыр эди... Бунынъ ичюн, къырымлар тарафындан къазакъкъа аскер олмакъ, тарихыны, несилини инкяр этмек киби келе, мутеликнинъ, шерефсизликнинъ энъ буюги, энъ аджджысы эсап этиле эди.

Бунда икътисадий себеплер де муим ер тута эди...

1860 сенесинден сонъ Русиеде койлюлер азат олуна, рус койлюлерине топракъ бериле эди. Бу арада Кефе дживарындаки топракъсыз къырымлар да укюметке баш ураракъ, топракъ истейлер. Булар Къырымнынъ ягъма, акъсыз оларакъ запт этильген топракълардан озьлерине кечине биледжек къадар топракъ бериледжегини умют этелер ве буны пек табий деп таныйлар. Рус укюмети исе оларгъа Оренбург виляетине кочьмелерини тевсие эте ве о ерлерде озьлерине топракъ бериле биледжегини бильдире. Бу да бутюн Къырымда белли ола, эр кес укюметнинъ бу арекетинден бир хуляса чыкъара, къазакънынъ бизге олгъан душманлыгъынынъ сонъу кельмейджегине эр кесни инандыра.

Рус укюметинден кельген эр муим эмир узерине «Не япмалы?» суалине Къырым даима бир сёзнен джевап бермеге алышкъан эди: «Кочь!..». Бу артыкъ бир аньане шекилини алгъан эди... Бу дефа да шунъа къарар берильди... Къырымда бу девирде чыкъкъан тюркюлер ве дестанларда халкъымызнынъ чеккен истирапларнынъ аджджы ифаделери джанлана ве кочь къарарлары корюле:

Мешъур «Къырым дестаны»ндан бир къач къыта къайд этейик:

«Атлы аскер» («Эскадрон») тюркюсинден бир-эки къыта язайыкъ:

Бир башкъа тюркюде де руслаштырув сиясетине къаршы элеми ифаде олуна. Бу тюркюден бир бейит ашагъыда алынды:

Аскер алув меселесинден бу къадар агъры дуйгъан халкъ, бу дестанлар ве тюркюлерден де анълашылгъанына коре, яманлыкъны кочьте тапкъан ве бу себептен Къырымдан учь юз бинъден зияде къырымлы кочь эткен. Икяемизге девам этейик:

Бутюн тюрклернинъ аткъа багълылыкълары беллидир.

Къырымларнынъ аткъа олгъан авесликлери исе мешурдыр. Къырым балаларынынъ юреги ильк дефа ат севгиси иле урар... Эпимиз секиз-он яшларында экенде тай севгиси иле козьяш тёккендирмиз. Эпимизнинъ руяларымызны индже аякълы, сюйри къулакълы, къашкъа тайлар сюслегендир... Яшларымыз буюген сайын тайдан аткъа, аттан айгъыргъа кечмек арзуладыкъ...

Къырымда эр девирде къошулар къадар ич бир шей халкъны джоштурмагъандыр. Бутюн дюгюнлер ат къошулары ичюн бир себеп эди. Бизим халкъ аткъа ич бир заман бир васта оларакъ бакъмады. Биз оны эр заман бир аркъадаш, севимли бир дост оларакъ таныдыкъ. Руслар бизим бу дуйгъуларымызны анълагъанларындан, бизни аскерликке джельп этмек ичюн бизден ялынъыз атлы аскер япаджакъларыны илян эттилер.

Агълай-агълай рускъа аскерликке кеткен дживанларнынъ, яшларнынъ юреклеринде тек бир теселли нокътасы бар эди: Ат... Бир къач ай къышла (казарма) аятындан сонъ рус офицерлери шашырдылар. Атларнен аскерлер арасындаки якъынлыкъ, багълылыкъ ве анълайышнынъ дереджеси оларны айретте къалдыра... Атларнынъ темизлиги, бакъылувы корюльмеген бир шей эди. Базылары беяз мендиллерини чыкъарып атларны сюртип бакъалар, факъат кир тапамайлар. Атларнынъ тюклери джам киби парылдайлар...

Аскерлер энъ чокъ сыкъынтыны русча бильмеювлеринден чеке эдилер... Факъат мырзалардан бир къач офицер оларнынъ бу сыкъынтыларыны енгиллештире эдилер. Олар талимлерни къырымджа оларакъ аскерге изаа бере эдилер.

Бизимкилернинъ талимде энъ чокъ северек къуллангъан силялары къылыч эди. Затен къылыч тюрклер къадар анги миллетнинъ элинде иш корьгендир?.. Атнен къылыч... Булар тюрк тарихына не къадар сурьат бергендир!.. Тюрк къанындаки ат устюнде юрюв (биниджилик) къабилиети, Къырым суварийлерининъ хаялларында яшагъан дестанлары бизимкилерни къолайлыкънен бутюн Русиеде суварийликте биринджиликке котергендир...

1883 сенесининъ язында, Къырым ханлыгъынынъ йыкъылгъанынынъ там юзюнджи йылында, Къырымда буюк бир маневр япыладжакъ эди. Къырымгъа Русие ичерилеринден бир чокъ аскер кетириле, Дон тарафларнынъ мешур казак атлыларынынъ энъ сечильгенлери де бу маневрлерде иштирак этелер. Бизим халкъ иште джиддийдир. Ишке къолайлыкънен сарылмаз, бир кере ишке кириштими, онъа бутюн къуветнен сарылыр ве мытлакъа оны енъер... Иште беджериксизлик, ишине кулюшов бизим халкъкъа чокъ агъыр келир...

Бизим аскерлерге Къырымда маневр япыладжагъыны бир къач ай эвельден анълаталар. Олар бу маневр келимесини озь анълавларына коре тефсир эттилер. Кендилерине буны анълаткъан офицер мырза: «Дженк киби бир шей... Аскерлер экиге айрыладжакъ, бир тараф душман сайыладжакъ, дигер тараф онъа уджюм этеджек. Бу ерде керчекчесине къуршун атылмаз, аскерлер бир-бирлерини ольдюрмезлер... Бу ерде муим шей косьтерильген душмангъа къаршы тарафтан башта етишмек, оларны сармакъ, оглерине, артларына кечмек, оларны ярмакъ...»тыр деген... Бизимкилернинъ къафаларында бир джумле ер алгъан: «Дженк киби бир шей... ». Демек ки, енъмек ве енъильмек бар... Енъильмекнинъ шакъасыны биле бизимкилер къабул этип оламазлар... Озю де кършыларындакилер рус олгъандан сонъ... Джан-юректен даврандылар, атларына даа эйи бакътылар, талимлерге даа авесликнен сарылдылар... Офицерлер исе бу вазиеттен мемнюн...

Маневр башлады. Бизимкилернинъ къаршыларында душман оларакъ казакий атлылары тура. Бизим атлылар полкынынъ эки батальонына пек муим бир вазифе бериле. Олар душман атлы аскерлерине, пиядесине корюнмеден, оларнынъ арт тарафларына кечеджек, душман топчысыны басаджакълар... Оларнынъ чавушлары вазиетни огрене ве офицерлери косьтерген ёлдан кетселер, гъайыпкъа огърайджакъларыны сезелер. Бизим офицерлеримиз олса, казакийлерни къазандыраджакъ шекильде арекет эте ве буны истейлер, деп тюшюнген эки чавуш озь ишлерини озьлери бакъмагъа, озь анълайышларына коре арекет этмеге къарар берелер. Олар Къувуш-Деренинъ чыкъыш кечитлерини тутаракъ, казакийлерни чокъ телюкели бир вазиетке къоя ве бир эллеринен де душман топларыны басалар.

Бу мувафакъиетлерини оларнынъ Къырым территориясыны гъает яхшы билювлерине ве офицерлернинъ меаретлерине багъладылар. Бойле де олса, бизим чавушларнынъ ве аскерлернинъ севинчлери сынъырсыз эди... Бу севинч бутюн Къырымгъа даркъай, бутюн Къырымда бу хабер далгъалана, эр тарафта бу зафер бинъ бир шекильде сёйлене эди...

Къырымда япылгъан маневрлер бизим халкънынъ башына буюк бир беля эди. Багълар, багьчалар ягьма этиле, эр тарафта эр заман къылынувлар япыла, къанлы вакъиалар ола эди. Рус аскерлерининъ койлерге ерлештирилювлеринде бизим халкъ бир чокъ эвлерни бошата. Учь-беш аиле бир ерде топланып отура эди...

Маневр бите, аскер къайта. Бизимкилер де ялыдан кечерек Акъмесджидке догъру ёл алгъан эдилер. Бир гедже ялынынъ араларында бир саатлик месафеде булунгъан койлернинъ бирисинде руслар, дигеринде де бизимкилер мусафир олалар. Ай ярыкъ, денъиз парылдай, ава сыджакъ, рузгярсыз. Денъизден кельген серинликле эр кес терен нефес ала, раатлана эди.

Гедже ярысындан сонъ бизимкилер узакълардан бир атлынынъ бар къуветинен учаракъ келеяткъаныны корьдилер ве меракъландылар. Кельген атлы койде джемааттан бир къач адамны руслар фена дёггенлерини, къылынгъанларыны бильдирди. Бизимкилер офицерлерине тезде вазиетни анълаттылар. Онынъ: «Ярын бакъармыз!» деген сёзю пек ачувландырды. Ярын!.. Ярынгъа къадар о ерлерде нелер олмаз. О буны насыл анълая билир, бундан насыл сарсыла билир? Учь-беш дакъкъа ичинде он беш атлы йылдырым сурьатынен коюне догъру ёлгъа чыкъты. Койге кельген заманларында богъушма девам эте эди. Джемааттан базыларынынъ башлары тешильген, юзлеринден къан акъа эди. Бутюн кой яшлары русларнен богъаз-богъазгъа чекишелер.

Бизим атлылар къылычларыны чыкъарып, русларгъа уджюм этелер. Бу ерлерде корюльмеген, эшитильмеген бир сюнгю, къылыч ве пычакъ дженки башлана... Бир саатке бармадан, кой темизлене. Руслар агъыр, енгиль яралыларнен къачалар, олюлерни быракъалар. Бизимкилерден алтысы алгъан яраларына бакъмадан дженклешкенлеринден бу ерде шеит олдылар. Бутюн джемаат оларны козьяшларынен котерди ве эписини бир мезаргъа комдилер.

Бу вакъиадан бир къач йыл сонъ буюк бир нурнынъ юксельгени корюльди. Буларнынъ мезарлары да япылды ве баш ташына «Шеит Аскерлернинъ рухларына Фатиа» деп язылды. Къуртвелининъ бу икяесининъ сонъуна язгъан саифелердеки языдан бир къач джумлесини аламыз:

«Бизимкилерни рус аскер алды. Факъат олар рус олмадылар. Оларнынъ меслеклеринде эйи тербиелери юзлерини акъкъа чыкъарды. Къырымда казакий атлыларыны енъдилер. Ве бир койни фелякеттен къуртардылар. Бу, бутюн юрднынъ насыл къуртуладжагъына бир мисаль эди. Эбет, яшамакъ, эзильмемек истеген миллетлернинъ бир — тек къуртулыш чарелери бар: эр саада душманларынъдан эйи тербиеленмек!»