Kurtveli yalı boyundaki ……… köyüniñ mezarlığında Şeit Askerler Mezarlığı bula. Vaqia pek eski zamanlarda zuur etmegeni içün bu mezarlıqnıñ ikâyesini qartlardan qolayca ögrene.

1874 senesi kene "fena muşkul oldu alı Qırımnıñ", qırımlar yerlerinden qıbırdadılar, kene büyük bir icret aqımı başladı. Bu tarihta ruslar ilk kere olaraq qırımlarnı mecburiy askerlikke alacaqlarını ilân ettiler. Bu 1874 senesiniñ qanunı halqnıñ yıqıluvından soñra halqımıznı ziyade sarsıtqan adise oldu. Bu büyük mesele qarşısında qırımlar bir fikir etrafında toplanıp olamadılar.

Oqumuşlı kimselerden bir qısımı halqımıznıñ askerlikni ögrenüvinden ileride büyük faydalar körüle bilecegini ümüt eterek, bu işke qoltuta, bir qısımı da buqadar uzaq bir kelecekte körülecek faydalarnı közlep, bu mesele yüzünden halq köçmesiniñ zararlarını añlayaraq, işniñ büyütilmemesini istey. Faqat qırımlarnıñ büyük ekseriyetiniñ ve ülemasınıñ yüzde doqsanınıñ fikiri şu edi: ruslarğa asker olmaq, şapke kiymek, domuz eti aşamaq. Yarın belki musulmanğa, türkke qarşı qurşun atmağa mecbur olmaq. Ebet, dinsiz olmaq içün daa ne yapacaq?..

Askerlik yapılmasına qoltutqanları da deral askerlerge şapke ve halpaq kiydirilmeycegini, domuz eti aşatılmaycağını ve bizimkilerniñ iç bir zaman türk ordusına qarşı çıqarılmaycaqlarını yaymağa başladılar ve bu hususta qazaqtan söz alğanlarını, atta bu ceetlerniñ resmiy olaraq ilân etecegine mecburiyet alğanını söylediler.

Faqat bularğa nasıl inanıla bilir. Qazaqnıñ degil sözüniñ, mecburiyetiniñ, yemininiñ bile ne qıymetke malik ekenini, iç kimse añlamasa bile, bir çoq accı facialarğa oğrağan qırımlarnıñ bilmeyüvlerine imkân barmı edi? Qırımlar ruslarnıñ sözge kesken qıymetini ğayet eyi ögrengen ediler.

İman kibi, vicdan kibi tamırlanğan bu qaidelerni bu şekildeki propagandalarnen sarsıtmaq mümkünmi edi? Zaten rus ükümeti de bu qanunnen ne yapmaq istegenini pek yahşı bile edi. Bizden alacağı beş-on biñ asker rus ordusında deñizde tamla kibi edi... O bunı rus ordusı içün degil, siyasiy maqsadnen yapa edi. O, kırımlarnı mecburiy askerlikke almaqnen bizim halqnıñ qolaylıqnen kene ayaqlanacağını ve quvetli küç aqınlarınen "Qırımnıñ bu zararlı halqtan büs-bütün temizlenecegini" tüşüngen edi... Ruslaştırma siyaseti baqımında da, bu qanunnıñ büyük rolü olacaq edi. Bu işniñ soñunda ruslar zarar degil, elbette, kâr etecek ediler. Zaten, bizim halq ruslarnıñ bizni tüşünerek, bizim faydamız içün bir işke kirişmeyceklerine yernen kökni körgeninden ziyade inana, iman ete.

Bu meselede bizim halqnı isân ettirgen eñ müim sebepten baas etilmey edi. Er kes bunı is ete de, ağız açmay edi. Rusqa asker olmaq — tarih ve milliy hasiyet ögünde şerefsizlikniñ eñ büyügi edi...

Hanlıq deviriniñ şanlı tarihi, şerefi, qaraman Qırım ordusınıñ hatireleri... Ebet, bular söylenmey edi... Belki de, bular esaslı olaraq, tanıla edi ve, belki de, tarih unutılğan edi. Qırım hanlığınıñ nasıl qurulğanı, nasıl yaşağanı, medeniy, iqtisadiy ve içtimaiy vaziyeti ögrenilmey edi. Faqat tarihnıñ izleri, esasları halqnıñ ruhunda yaşay edi...

Qırım hanlığı, Qırımnıñ dülberligi, ferağatı, qırımlarnıñ bir qardaş kibi yaşağanları, alimlerniñ, fazıllarnıñ çoqluğı, adaletniñ büyükligi belli edi... Qırım ordusınıñ dört bucaqta qazanğan zaferleriniñ angi yılda, ne yerlerde, kimlerge qarşı ve nasıl qazanılğanı zamanıle unutılğan edi. Faqat "Çora batır", "Edige", "Adil Sultan" kibi destanlar, halq türküleri, eski devirniñ yadikârı meşur qılıçlar, tüfekler, ağızdan-ağızğa, nesilden-nesilge söylenip kelgen yeri, tarihı belli olmağan seferler... Bilhassa, Han Ordularınıñ ruslarnı dögüvleri, Moskvağa kirüvleri er zaman qayğınen añılır, añlatılır edi... Bunıñ içün, qırımlar tarafından qazaqqa asker olmaq, tarihını, nesilini inkâr etmek kibi kele, mütelikniñ, şerefsizlikniñ eñ büyügi, eñ accısı esap etile edi.

Bunda iqtisadiy sebepler de müim yer tuta edi...

1860 senesinden soñ Rusiyede köylüler azat oluna, rus köylülerine topraq berile edi. Bu arada Kefe civarındaki topraqsız qırımlar da ükümetke baş uraraq, topraq isteyler. Bular Qırımnıñ yağma, aqsız olaraq zapt etilgen topraqlardan özlerine keçine bilecek qadar topraq berilecegini ümüt eteler ve bunı pek tabiy dep tanıylar. Rus ükümeti ise olarğa Örenburg vilâyetine köçmelerini tevsiye ete ve o yerlerde özlerine topraq berile bilecegini bildire. Bu da bütün Qırımda belli ola, er kes ükümetniñ bu areketinden bir hulâsa çıqara, qazaqnıñ bizge olğan duşmanlığınıñ soñu kelmeycegine er kesni inandıra.

Rus ükümetinden kelgen er müim emir üzerine "Ne yapmalı?" sualine Qırım daima bir söznen cevap bermege alışqan edi: "Köç!..". Bu artıq bir anane şekilini alğan edi... Bu defa da şuña qarar berildi... Qırımda bu devirde çıqqan türküler ve destanlarda halqımıznıñ çekken istiraplarnıñ accı ifadeleri canlana ve köç qararları körüle:

Meşur "Qırım destanı"ndan bir qaç qıta qayd eteyik:

"Atlı asker" ("Eskadron") türküsinden bir-eki qıta yazayıq:

Bir başqa türküde de ruslaştıruv siyasetine qarşı elemi ifade oluna. Bu türküden bir beyit aşağıda alındı:

Asker aluv meselesinden bu qadar ağrı duyğan halq, bu destanlar ve türkülerden de añlaşılğanına köre, yamanlıqnı köçte tapqan ve bu sebepten Qırımdan üç yüz biñden ziyade qırımlı köç etken. İkâyemizge devam eteyik:

Bütün türklerniñ atqa bağlılıqları bellidir.

Qırımlarnıñ atqa olğan aveslikleri ise meşurdır. Qırım balalarınıñ yüregi ilk defa at sevgisi ile urar... Epimiz sekiz-on yaşlarında ekende tay sevgisi ile közyaş tökkendirmiz. Epimizniñ ruyalarımıznı ince ayaqlı, süyri qulaqlı, qaşqa taylar süslegendir... Yaşlarımız büyügen sayın taydan atqa, attan ayğırğa keçmek arzuladıq...

Qırımda er devirde qoşular qadar iç bir şey halqnı coşturmağandır. Bütün dügünler at qoşuları içün bir sebep edi. Bizim halq atqa iç bir zaman bir vasta olaraq baqmadı. Biz onı er zaman bir arqadaş, sevimli bir dost olaraq tanıdıq. Ruslar bizim bu duyğularımıznı añlağanlarından, bizni askerlikke celp etmek içün bizden yalıñız atlı asker yapacaqlarını ilân ettiler.

Ağlay-ağlay rusqa askerlikke ketken civanlarnıñ, yaşlarnıñ yüreklerinde tek bir teselli noqtası bar edi: At... Bir qaç ay qışla (kazarma) ayatından soñ rus ofitserleri şaşırdılar. Atlarnen askerler arasındaki yaqınlıq, bağlılıq ve añlayışnıñ derecesi olarnı ayrette qaldıra... Atlarnıñ temizligi, baqıluvı körülmegen bir şey edi. Bazıları beyaz mendillerini çıqarıp atlarnı sürtip baqalar, faqat kir tapamaylar. Atlarnıñ tükleri cam kibi parıldaylar...

Askerler eñ çoq sıqıntını rusça bilmeyüvlerinden çeke ediler... Faqat mırzalardan bir qaç ofitser olarnıñ bu sıqıntılarını yengilleştire ediler. Olar talimlerni qırımca olaraq askerge izaa bere ediler.

Bizimkilerniñ talimde eñ çoq severek qullanğan silâları qılıç edi. Zaten qılıç türkler qadar angi milletniñ elinde iş körgendir?.. Atnen qılıç... Bular türk tarihına ne qadar surat bergendir!.. Türk qanındaki at üstünde yürüv (binicilik) qabiliyeti, Qırım suvariyleriniñ hayallarında yaşağan destanları bizimkilerni qolaylıqnen bütün Rusiyede suvariylikte birincilikke kötergendir...

1883 senesiniñ yazında, Qırım hanlığınıñ yıqılğanınıñ tam yüzünci yılında, Qırımda büyük bir manevr yapılacaq edi. Qırımğa Rusiye içerilerinden bir çoq asker ketirile, Don taraflarnıñ meşur kazak atlılarınıñ eñ seçilgenleri de bu manevrlerde iştirak eteler. Bizim halq işte ciddiydir. İşke qolaylıqnen sarılmaz, bir kere işke kiriştimi, oña bütün quvetnen sarılır ve mıtlaqa onı yeñer... İşte beceriksizlik, işine külüşov bizim halqqa çoq ağır kelir...

Bizim askerlerge Qırımda manevr yapılacağını bir qaç ay evelden añlatalar. Olar bu manevr kelimesini öz añlavlarına köre tefsir ettiler. Kendilerine bunı añlatqan ofitser mırza: "Cenk kibi bir şey... Askerler ekige ayrılacaq, bir taraf duşman sayılacaq, diger taraf oña ücüm etecek. Bu yerde kerçekçesine qurşun atılmaz, askerler bir-birlerini öldürmezler... Bu yerde müim şey kösterilgen duşmanğa qarşı taraftan başta yetişmek, olarnı sarmaq, öglerine, artlarına keçmek, olarnı yarmaq..."tır degen... Bizimkilerniñ qafalarında bir cümle yer alğan: "Cenk kibi bir şey... ". Demek ki, yeñmek ve yeñilmek bar... Yeñilmekniñ şaqasını bile bizimkiler qabul etip olamazlar... Özü de qrşılarındakiler rus olğandan soñ... Can-yürekten davrandılar, atlarına daa eyi baqtılar, talimlerge daa avesliknen sarıldılar... Ofitserler ise bu vaziyetten memnün...

Manevr başladı. Bizimkilerniñ qarşılarında duşman olaraq kazakiy atlıları tura. Bizim atlılar polkınıñ eki batalyonına pek müim bir vazife berile. Olar duşman atlı askerlerine, piyadesine körünmeden, olarnıñ art taraflarına keçecek, duşman topçısını basacaqlar... Olarnıñ çavuşları vaziyetni ögrene ve ofitserleri köstergen yoldan ketseler, ğayıpqa oğraycaqlarını sezeler. Bizim ofitserlerimiz olsa, kazakiylerni qazandıracaq şekilde areket ete ve bunı isteyler, dep tüşüngen eki çavuş öz işlerini özleri baqmağa, öz añlayışlarına köre areket etmege qarar bereler. Olar Quvuş-Dereniñ çıqış keçitlerini tutaraq, kazakiylerni çoq telükeli bir vaziyetke qoya ve bir ellerinen de duşman toplarını basalar.

Bu muvafaqiyetlerini olarnıñ Qırım territoriyasını ğayet yahşı bilüvlerine ve ofitserlerniñ mearetlerine bağladılar. Böyle de olsa, bizim çavuşlarnıñ ve askerlerniñ sevinçleri sıñırsız edi... Bu sevinç bütün Qırımğa darqay, bütün Qırımda bu haber dalğalana, er tarafta bu zafer biñ bir şekilde söylene edi...

Qırımda yapılğan manevrler bizim halqnıñ başına büyük bir belâ edi. Bağlar, bagçalar yagma etile, er tarafta er zaman qılınuvlar yapıla, qanlı vaqialar ola edi. Rus askerleriniñ köylerge yerleştirilüvlerinde bizim halq bir çoq evlerni boşata. Üç-beş aile bir yerde toplanıp otura edi...

Manevr bite, asker qayta. Bizimkiler de yalıdan keçerek Aqmescidke doğru yol alğan ediler. Bir gece yalınıñ aralarında bir saatlik mesafede bulunğan köylerniñ birisinde ruslar, digerinde de bizimkiler musafir olalar. Ay yarıq, deñiz parılday, ava sıcaq, ruzgârsız. Deñizden kelgen serinlikle er kes teren nefes ala, raatlana edi.

Gece yarısından soñ bizimkiler uzaqlardan bir atlınıñ bar quvetinen uçaraq keleyatqanını kördiler ve meraqlandılar. Kelgen atlı köyde cemaattan bir qaç adamnı ruslar fena döggenlerini, qılınğanlarını bildirdi. Bizimkiler ofitserlerine tezde vaziyetni añlattılar. Onıñ: "Yarın baqarmız!" degen sözü pek açuvlandırdı. Yarın!.. Yarınğa qadar o yerlerde neler olmaz. O bunı nasıl añlaya bilir, bundan nasıl sarsıla bilir? Üç-beş daqqa içinde on beş atlı yıldırım suratınen köyüne doğru yolğa çıqtı. Köyge kelgen zamanlarında boğuşma devam ete edi. Cemaattan bazılarınıñ başları teşilgen, yüzlerinden qan aqa edi. Bütün köy yaşları ruslarnen boğaz-boğazğa çekişeler.

Bizim atlılar qılıçlarını çıqarıp, ruslarğa ücüm eteler. Bu yerlerde körülmegen, eşitilmegen bir süngü, qılıç ve pıçaq cenki başlana... Bir saatke barmadan, köy temizlene. Ruslar ağır, yengil yaralılarnen qaçalar, ölülerni bıraqalar. Bizimkilerden altısı alğan yaralarına baqmadan cenkleşkenlerinden bu yerde şeit oldılar. Bütün cemaat olarnı közyaşlarınen köterdi ve episini bir mezarğa kömdiler.

Bu vaqiadan bir qaç yıl soñ büyük bir nurnıñ yükselgeni körüldi. Bularnıñ mezarları da yapıldı ve baş taşına "Şeit Askerlerniñ ruhlarına Fatia" dep yazıldı. Qurtveliniñ bu ikâyesiniñ soñuna yazğan saifelerdeki yazıdan bir qaç cümlesini alamız:

"Bizimkilerni rus asker aldı. Faqat olar rus olmadılar. Olarnıñ mesleklerinde eyi terbiyeleri yüzlerini aqqa çıqardı. Qırımda kazakiy atlılarını yeñdiler. Ve bir köyni felâketten qurtardılar. Bu, bütün yurdnıñ nasıl qurtulacağına bir misal edi. Ebet, yaşamaq, ezilmemek istegen milletlerniñ bir — tek qurtulış çareleri bar: er saada duşmanlarıñdan eyi terbiyelenmek!"