1937 сенесининъ июнь айы эди. Раметли бабамны кимдир мектюпнен Кезлевден чагъыртты. Бабам аджеле азырланып, мени де озюнен берабер алды. (О вакъыт мен он учь яшында эдим). Корюшюв «Средняя» сокъагъындаки Бекмамбет агъанынъ эвинде олуп кечти. Мектюпнинъ муэллифи — Фетислямов фамилиясында мазаллы, муляйим черели адам, бабамдан эппейи яш эди. Эки-учь саат девам эткен бу субет вакътында, мен де шу одада булунып, айтылгъан эр бир лакъырдыны динълеген эдим. Лакъырды бабамнынъ буржуа революциясындан сонъ дердж олунгъан шиирий джыйынтыгьы ве икяелери акъкъында кетти.

Меним анълагьаныма коре, бу эки китапны манаджа рус тилине терджиме этмек ОГПУ тарафындан Фетислямовгъа авале олунгьан экен. Шунынъ ичюн де бу корюшюв къатиен гизли отькерильген. Фетислямовны бабам чокътан биле ве о, онынъ якъын танышы ве досту экен. Бу акъта манъа бабамнынъ озю сёйлеген эди.

Кезлевдеки корюшювден бираз вакъыт кечкен сонъ, бабамны Акъмесджидке чагъырдылар. Акъмесджидтен къайтып кельген сонъ, бабам бу чагъыртувнынъ себебини анама айтса керек, анамнынъ череси бутюнлей денъишти, юзюнде гьам-къасевет корюнди. Анамнынъ эр кунь агълагъаныны коре эдим. Аилемизни фаджиалы вакъиа беклегенини эр кез дуя эди.

Бу вакъиадан сонъ анам кобете, сарыбурма, тава локъум, чиберек киби хамыр ашларны сыкъ-сыкъ пиширип башлады. Софра башында отургъан бабамнынъ юзюндеки къасеветнинъ арткъаныны дуя эдим. Чокъ языкъ ки, бабамнынъ ах чекип агълагъанынынъ себеби неде олгъаныны бираз кеччерек анъладым. Иште, бойле алда даа бир къач кунь кечти.

Йигирми еди июньде анам сарыбурма пишире эди. Бугуньки киби хатырымда. Сарыбурма фурундан, чёюнден азат олунмаздан эвель, бизим эвимизнинъ къапысы огюне бир енгиль машина келип токътады. Машинадан учь адам тюшти ве бизим къапымызгъа таба келе башлады. Экиси азбаргъа кирди, бириси исе, машина янында къалды.

Ичери кирген адамлардан бириси озюнинъ ады, фамилиясыны бильдирип, анамдан бабамны сорады. Шу вакъыт бабам арманда чалышкъан джемааткъа уйле вакъытында газета окъумагьа кеткен эди. (О, койде колхоз идаресининъ азасы олмакънен бирликте, агитатор ве бедий-авескярлар тёгерегининъ ёлбашчысы эди).

Анам мени бабамны чагъырмагъа ёллады. Шу арада о къайдандыр чыкъарып, меним элиме эки китап туттырды ве оларны абайсыздан аякъ ёлгъа ташламакъ керек олгъаныны анълатты. Бойле тедбир та эвельден азырланылгъанына ич де шубэ ёкъ эди. Меним япкъан ишимни кельген мусафирлер асыл да эслемедилер. Мен анам дегени киби яптым. Сонъра, колхоз арманына ашыкътым. Колхоз арманы бизим эвден пек узакъ дегиль эди.

Армангъа баргъан сонъ, мен бабамны явашчыкътан четке чагъырып, эвимизге кельген «мусафирлерни» тарифледим. О, стол янына барып, элиндеки газетаны дёрт буклеп, устюне къойды, джемаатнынъ дикъкъатыны джельп этип: «Айдынъыз джемаат, сагълыкънен къалынъыз! Элял этинъиз! Манъа сизнен бир даа корюшмек къысмет олмаса керек». — деди. Явлугъыны чыкъарып козьяшыны сильди. Сонъ шу ерде булунгъан яш-къарт, бала-чагьанынъ юзюнден опип, къатты ве дедиль адымларнен эвимизге тараф ёл алды. Мен аля бугунь бу сагьлыкълашувны козьяш тёкмейип, хатырлап оламайым...

Бабамнен берабер эвге келип киргенде, софрада фурундан чыкъкъан сары бурма бувланып тура эди. Анам кельген мусафирлерни де софрагъа давет этти. Амма олар ред этип, озь ишлерине кириштилер. Бизни исе (мен, анам, аптемни), къатиен бир якъкъа къыбырдамай, оджакъ башында отурмамызны тенбилеп, бабамнынъ иштирагинен эв одаларыны тинтмеге башладылар. Одаларны бус-бутюн акътарып чыкъкъан сонъ, сыгъыр тургъан аранны, атта тавукъ толесини де акътар-тёнтер эттилер. Сонъра мектеп бинасына тараф ёл алдылар. Анда да бир шей буламайып, къайтып кельген сонъ, бизлерге сагьлыкълашмагъа он – он беш дакъикъа муддет бердилер. Ана-баба куню олду. Козьлеримизде яш, агьлашамыз. ОГПУ хадимлери исе бабамны машинагъа отуртып, алып кеттилер.

Иште, бу вакъиадан сонъ, биз, учь эвлят, сагъ бабадан оксюз къалып, мектеп ве институттан вазгечип, озь къысметимизни арамагьа меджбур олдукъ. (Агъам шу сенеси Мелитопольдеки Кой ходжалыгъы институтына окъумагъа кирген эди).

Бабамны алып кеткен кунюнинъ эртесинден башлап, бутюн кой джемаатынынъ бизим къорантамызгъа олгъан мунасебети бус-бутюн денъишти. Дегиль ки, бизим эвге кельмек-кетмек, къатнашмакъ, атта ёлда-изде къаршы-къаршыгъа расткелишкенде биле, селямлашмагъа къоркъа эдилер. Себеби не экен, кой оджасы — Джемиль Керменчикли, миллетчи эмиш, халкъ душманы...

Къапалгъан сонъ, бабам эки афта къадар Сакъ район апсханесинде булунгъан, сонъра Акъмесджидке авуштырылгъан.

Акъмесджид апсханеси огюнде тизильген невбет еди-секиз сырагъа болюнип, та вокзал мейданына барып ете эди. Бу месафе къарарнен бир километр олса керек? Невбетте тургъанларнынъ эксериети къадынлар ве балалар олгъанына бакъмадан, низам пек къатты эди. Апсхане къапысына етип бармакъ ичюн бир афта аякъ устюнде турмакъ керек ола эди. Невбетте тургъанларнынъ джедвели, айры бир группаларгъа болюнип, эр бир группанынъ башлыгъы эсли-башлы къадын тайинлене ве суткада бир къач керелер джедвель невбетини тешкерюв отькериле эди. Эки – учь кере джевап бермегенлернинъ адлары джедвельден силине эди. Бойле низам тесиринде бизлер къайта-къайта апсхане невбетчисининъ огюнден: «Мындамыз» — деп, баягьы вакъыт кечирдик. Ниает, сонъки кере, энди октябрь айынынъ сонъу эди. «Следствие окончено. Можно подавать заявление на имя начальника тюрьмы на счет передачи и свидания»— деген джевапны эшиткенде, заваллы анам севинчинден эсини джояязды. Бизлер шу куню апсхане башлыгъы адына ариза язып, даа он кунь кечкен сонъ, оладжакъ корюшювге рухсетнаме алдыкъ...

Арадан он кунь кечкен сонъ, биз кене де апсхане къапысы огюнде невбетте эдик. Мында олгъан адамларны онар адам сайып, бир группа тешкиль этип, апсхане бинасына кирсете эдилер. Ниает, невбет бизге де етип кельди. Биз апсхане бинасынынъ экинджи къатына котерильдик. Узун зал чильтернен учьке болюнген. Дивар тарафындаки биринджи болюк — мабюслер, орта болюк — незаретчи, экинджи диварнынъ бою корюшмеге кельгенлер ичюн эди. Эвеля мабюслерни чыкъарып, озь болюклерине отурттылар. Сонъра, корюшмеге кельгенлерни оларнынъ къаршысына отурттылар. Ортада исе, незаретчилер бойдан-бой кезелер. Бизим бахтымызгьа бабамнынъ догъмуш агъасы, олар камерада айры-айры олгъанларына бакъмадан, тесадюфен яняна тюштилер. Мында биз эмджем — Якъуп Керменчиклининъ джеза муддети он беш йыл лагерь ве беш йыл укъукътан марум этюв, бабамнынъ джеза муддети исе — секиз йыл лагерь ве беш йыл укъукътан марум этюв олгъаныны бильдик. Йигирми дакъикъа бир дакъикъа къадар олмады, кечип кетти. Незаретчилер корюшюв муддети биткенини илян эттилер. Бу сонъки дакъикъаларны шимди де тарифлемеге не къадар къыйын олгъаныны анъласанъыз керек. Эки тарафтан да эшитильген агълашув седасындан апсханенинъ къавий, мераметсиз диварлары титреди десем, янълыш олмаз...

Биринджи мектюп бабамдан 1938 сенесининъ башларында кельди. Мектюпте бабам — орман пычкъаныны ве учь айда бир кере посылка алмагъа мумкюн олгъаныны бильдире эди. Шу мектюптеки учь сатыр къара тушнен къаралангъан. Бу цензуранынъ мерафети эди. Шу сатырларда не акъта язылгъаныны окъумакъ кучь эди. Бу сатырларда бабам бизге насылдыр малюмат бильдирмек истеген олса керек? Албуки, бу истек ерине кельмеди.

Арадан чокъ кечмей бабамдан даа бир мектюп алдыкъ. Кельген мектюпнинъ цензурадан кечмей, насыл этип ёлланылгъанына аля бугунь акъылым етмей. Мектюп эки къысымдан ибарет эди. Мектюпнинъ экинджи къысымы колхоз бухгалтери ве бригадирине язылгъан. Анда бабамнынъ секиз йылгъа къапалмасына бабам акъкъында язылгъан ифтира материалларыны шу эки адамнынъ имзалавы себеп олгьаны анълашыла. Энди исе, шу адамларгьа къаршы иш башланып, бабамны да ойле материалларны имзаламагьа меджбур эткенлери ве тепме-котек ашаса биле, оларны имзаламагьаны бильдириле эди. Бу мектюпнинъ сонъки сатырларындаки эр бир сёз бугунь язылгъаны киби, аля хатырымда. Мектюп бойле екюнлене эди: «Энди меним Сизге бир риджам бар. Элинъизден кельгени къадар меним къорантама ярдым этсенъиз, мен Сизинъ гуналарынъыздан вазгечерим...»

Биз шу адамларгъа бабамдан бойле мектюп кельгени акъкъында хабер эттик. Олар эвимизден къайткъанларына къадар агълап, ОГПУ котеги, тепмелери астында имза чекмеге меджбур олгъанларыны айттылар. Тек озь джанларыны къуртармакъ ичюн олар къабаатлав актлары тюбюне имза чеккен экенлер.

Козьяшлар къуруды. Антлар унутылды. Биз аптемнен бирликте зар-зорнен еди сыныф битирдик. Агъам исе, он айлыкъ курсларны битирип, оджа олды...

Бабамдан сонъки мектюпни 1941 сенеси июнь 12-де алдыкъ. Бабам булунгьан лагерьнинъ адреси аля бугунь хатиримде: «г. Архангельск. Левый берег Село Талага, п/я № 136/2.»

1951 сенеси башлагьан араштырувым ич бир тюрлю нетидже бермеди. 1952 сенеси мен текрар Чуваш областынынъ махсус комендатурасына, полковник Калиновскийге мураджаат эттим. Араштырув нетиджесини о вакъыт манъа полковник Калиновский шахсен озю окъуп бильдирген эди. Бу маальде мен Чуваш АССР Киря станциясында ерлешкен «спецстрой»да дагъ кесюв ишинде чалыша эдим. Полковник Калиновский манъа шуларны окъуды: «Джемиль Керменчикли умер в 1942 году 22 января в Архангельской области». О манъа бу мудхиш хаберни бильдирир экен, озю де бир шейлер акъкъында тюшюне эди. Сонъ бир нокътагъа бакъып къалды. Айтмагъа мумкюн олмагъан шейлерни айтайыммы, ёкъмы деп ойланса керек. Сонъ инсанлыкъ алы деп, озь сёзюни девам этти: «Сынок, я тебе хочу сообщигь еще одно сообщение под большим секретом, хотя по присяге на это я не имею права. Но я надеюсь, что наш разговор с тобой останется строго между нами».

Мен бу бильдирювнинъ чокътан бильмеге истегенимни, башымны саллап, анълаттым. Полковник терен кокюс кечирип, кене де озь сёзюни девам этти. О деди ки: «Все политзаключенные, находившиеся в Архангельских лагерях, были уничтожены пулемётным огнём и зарыты в трашеях, из опасения оставлять их на оккупированной территории».

Мен бу куньге къадар озь сёзюмден чыкъмадым. Зан этсем, мен эшиткен бу акърансыз вахшийликни башкъалары да эшитсе, кимсеге зарары олмаз. Чюнки бойле къара куньлер миллионларнынъ башындан келип кечти.

1959 сенеси, аптемнинъ фамилиясы денъишкенине бакъмадан, онынъ адресине, Янгиюльге, Одесса арбий округынынъ арбий трибуналы тарафындан ёлланылгьан шеадетнамеде Керменчикли Джемиль акъсыз суд олунып, ич бир тюрлю къабаатсыз апске алынгъаны ичюн, бутюнлей реабилитирленгени тасдыкълана.

Дешетли кечмиш артта къалды. Лякин савулмагъан яралар эп сызлай. Онъа къаршы ич бир илядж ёкъ. Кечмиш хатырлавлары исе бу яраларны даа пек тазертелер…