1937 senesiniñ iyün ayı edi. Rametli babamnı kimdir mektüpnen Kezlevden çağırttı. Babam acele azırlanıp, meni de özünen beraber aldı. (O vaqıt men on üç yaşında edim). Körüşüv "Srednâya" soqağındaki Bekmambet ağanıñ evinde olup keçti. Mektüpniñ müellifi — Fetislâmov familiyasında mazallı, mulâyim çereli adam, babamdan eppeyi yaş edi. Eki-üç saat devam etken bu subet vaqtında, men de şu odada bulunıp, aytılğan er bir laqırdını diñlegen edim. Laqırdı babamnıñ burjua revolütsiyasından soñ derc olunğan şiiriy cıyıntıgı ve ikâyeleri aqqında ketti.

Menim añlaganıma köre, bu eki kitapnı manaca rus tiline tercime etmek ÖGPU tarafından Fetislâmovğa avale olungan eken. Şunıñ içün de bu körüşüv qatiyen gizli ötkerilgen. Fetislâmovnı babam çoqtan bile ve o, onıñ yaqın tanışı ve dostu eken. Bu aqta maña babamnıñ özü söylegen edi.

Kezlevdeki körüşüvden biraz vaqıt keçken soñ, babamnı Aqmescidke çağırdılar. Aqmescidten qaytıp kelgen soñ, babam bu çağırtuvnıñ sebebini anama aytsa kerek, anamnıñ çeresi bütünley deñişti, yüzünde gam-qasevet köründi. Anamnıñ er kün ağlağanını köre edim. Ailemizni facialı vaqia beklegenini er kez duya edi.

Bu vaqiadan soñ anam köbete, sarıburma, tava loqum, çiberek kibi hamır aşlarnı sıq-sıq pişirip başladı. Sofra başında oturğan babamnıñ yüzündeki qasevetniñ artqanını duya edim. Çoq yazıq ki, babamnıñ ah çekip ağlağanınıñ sebebi nede olğanını biraz keççerek añladım. İşte, böyle alda daa bir qaç kün keçti.

Yigirmi yedi iyünde anam sarıburma pişire edi. Bugünki kibi hatırımda. Sarıburma furundan, çöyünden azat olunmazdan evel, bizim evimizniñ qapısı ögüne bir yengil maşina kelip toqtadı. Maşinadan üç adam tüşti ve bizim qapımızğa taba kele başladı. Ekisi azbarğa kirdi, birisi ise, maşina yanında qaldı.

İçeri kirgen adamlardan birisi özüniñ adı, familiyasını bildirip, anamdan babamnı soradı. Şu vaqıt babam armanda çalışqan cemaatqa üyle vaqıtında gazeta oqumaga ketken edi. (O, köyde kolhoz idaresiniñ azası olmaqnen birlikte, agitator ve bediy-aveskârlar tögereginiñ yolbaşçısı edi).

Anam meni babamnı çağırmağa yolladı. Şu arada o qaydandır çıqarıp, menim elime eki kitap tuttırdı ve olarnı abaysızdan ayaq yolğa taşlamaq kerek olğanını añlattı. Böyle tedbir ta evelden azırlanılğanına iç de şübe yoq edi. Menim yapqan işimni kelgen musafirler asıl da eslemediler. Men anam degeni kibi yaptım. Soñra, kolhoz armanına aşıqtım. Kolhoz armanı bizim evden pek uzaq degil edi.

Armanğa barğan soñ, men babamnı yavaşçıqtan çetke çağırıp, evimizge kelgen "musafirlerni" tarifledim. O, stol yanına barıp, elindeki gazetanı dört büklep, üstüne qoydı, cemaatnıñ diqqatını celp etip: "Aydıñız cemaat, sağlıqnen qalıñız! Elâl etiñiz! Maña siznen bir daa körüşmek qısmet olmasa kerek". — dedi. Yavluğını çıqarıp közyaşını sildi. Soñ şu yerde bulunğan yaş-qart, bala-çaganıñ yüzünden öpip, qattı ve dedil adımlarnen evimizge taraf yol aldı. Men alâ bugün bu saglıqlaşuvnı közyaş tökmeyip, hatırlap olamayım...

Babamnen beraber evge kelip kirgende, sofrada furundan çıqqan sarı burma buvlanıp tura edi. Anam kelgen musafirlerni de sofrağa davet etti. Amma olar red etip, öz işlerine kiriştiler. Bizni ise (men, anam, aptemni), qatiyen bir yaqqa qıbırdamay, ocaq başında oturmamıznı tenbilep, babamnıñ iştiraginen ev odalarını tintmege başladılar. Odalarnı büs-bütün aqtarıp çıqqan soñ, sığır turğan arannı, atta tavuq tolesini de aqtar-tönter ettiler. Soñra mektep binasına taraf yol aldılar. Anda da bir şey bulamayıp, qaytıp kelgen soñ, bizlerge saglıqlaşmağa on – on beş daqiqa müddet berdiler. Ana-baba künü oldu. Közlerimizde yaş, aglaşamız. ÖGPU hadimleri ise babamnı maşinağa oturtıp, alıp kettiler.

İşte, bu vaqiadan soñ, biz, üç evlât, sağ babadan öksüz qalıp, mektep ve instituttan vazgeçip, öz qısmetimizni aramaga mecbur olduq. (Ağam şu senesi Melitopoldeki Köy hocalığı institutına oqumağa kirgen edi).

Babamnı alıp ketken kününiñ ertesinden başlap, bütün köy cemaatınıñ bizim qorantamızğa olğan munasebeti büs-bütün deñişti. Degil ki, bizim evge kelmek-ketmek, qatnaşmaq, atta yolda-izde qarşı-qarşığa rastkelişkende bile, selâmlaşmağa qorqa ediler. Sebebi ne eken, köy ocası — Cemil Kermençikli, milletçi emiş, halq duşmanı...

Qapalğan soñ, babam eki afta qadar Saq rayon apshanesinde bulunğan, soñra Aqmescidke avuştırılğan.

Aqmescid apshanesi ögünde tizilgen nevbet yedi-sekiz sırağa bölünip, ta vokzal meydanına barıp yete edi. Bu mesafe qararnen bir kilometr olsa kerek? Nevbette turğanlarnıñ ekseriyeti qadınlar ve balalar olğanına baqmadan, nizam pek qattı edi. Apshane qapısına yetip barmaq içün bir afta ayaq üstünde turmaq kerek ola edi. Nevbette turğanlarnıñ cedveli, ayrı bir gruppalarğa bölünip, er bir gruppanıñ başlığı esli-başlı qadın tayinlene ve sutkada bir qaç kereler cedvel nevbetini teşkerüv ötkerile edi. Eki – üç kere cevap bermegenlerniñ adları cedvelden siline edi. Böyle nizam tesirinde bizler qayta-qayta apshane nevbetçisiniñ ögünden: "Mındamız" — dep, bayagı vaqıt keçirdik. Niayet, soñki kere, endi oktâbr ayınıñ soñu edi. "Sledstviye okonçeno. Mojno podavat zayavleniye na imâ naçalnika türmı na sçet peredaçi i svidaniya"— degen cevapnı eşitkende, zavallı anam sevinçinden esini coyayazdı. Bizler şu künü apshane başlığı adına ariza yazıp, daa on kün keçken soñ, olacaq körüşüvge ruhsetname aldıq...

Aradan on kün keçken soñ, biz kene de apshane qapısı ögünde nevbette edik. Mında olğan adamlarnı onar adam sayıp, bir gruppa teşkil etip, apshane binasına kirsete ediler. Niayet, nevbet bizge de yetip keldi. Biz apshane binasınıñ ekinci qatına köterildik. Uzun zal çilternen üçke bölüngen. Divar tarafındaki birinci bölük — mabüsler, orta bölük — nezaretçi, ekinci divarnıñ boyu körüşmege kelgenler içün edi. Evelâ mabüslerni çıqarıp, öz bölüklerine oturttılar. Soñra, körüşmege kelgenlerni olarnıñ qarşısına oturttılar. Ortada ise, nezaretçiler boydan-boy kezeler. Bizim bahtımızga babamnıñ doğmuş ağası, olar kamerada ayrı-ayrı olğanlarına baqmadan, tesadüfen yanâna tüştiler. Mında biz emcem — Yaqup Kermençikliniñ ceza müddeti on beş yıl lager ve beş yıl uquqtan marum etüv, babamnıñ ceza müddeti ise — sekiz yıl lager ve beş yıl uquqtan marum etüv olğanını bildik. Yigirmi daqiqa bir daqiqa qadar olmadı, keçip ketti. Nezaretçiler körüşüv müddeti bitkenini ilân ettiler. Bu soñki daqiqalarnı şimdi de tariflemege ne qadar qıyın olğanını añlasañız kerek. Eki taraftan da eşitilgen ağlaşuv sedasından apshaneniñ qaviy, merametsiz divarları titredi desem, yañlış olmaz...

Birinci mektüp babamdan 1938 senesiniñ başlarında keldi. Mektüpte babam — orman pıçqanını ve üç ayda bir kere posılka almağa mümkün olğanını bildire edi. Şu mektüpteki üç satır qara tuşnen qaralanğan. Bu tsenzuranıñ merafeti edi. Şu satırlarda ne aqta yazılğanını oqumaq küç edi. Bu satırlarda babam bizge nasıldır malümat bildirmek istegen olsa kerek? Albuki, bu istek yerine kelmedi.

Aradan çoq keçmey babamdan daa bir mektüp aldıq. Kelgen mektüpniñ tsenzuradan keçmey, nasıl etip yollanılğanına alâ bugün aqılım yetmey. Mektüp eki qısımdan ibaret edi. Mektüpniñ ekinci qısımı kolhoz buhgalteri ve brigadirine yazılğan. Anda babamnıñ sekiz yılğa qapalmasına babam aqqında yazılğan iftira materiallarını şu eki adamnıñ imzalavı sebep ölganı añlaşıla. Endi ise, şu adamlarga qarşı iş başlanıp, babamnı da öyle materiallarnı imzalamaga mecbur etkenleri ve tepme-kötek aşasa bile, olarnı imzalamaganı bildirile edi. Bu mektüpniñ soñki satırlarındaki er bir söz bugün yazılğanı kibi, alâ hatırımda. Mektüp böyle yekünlene edi: "Endi menim Sizge bir ricam bar. Eliñizden kelgeni qadar menim qorantama yardım etseñiz, men Siziñ günalarıñızdan vazgeçerim..."

Biz şu adamlarğa babamdan böyle mektüp kelgeni aqqında haber ettik. Olar evimizden qaytqanlarına qadar ağlap, ÖGPU kötegi, tepmeleri astında imza çekmege mecbur olğanlarını ayttılar. Tek öz canlarını qurtarmaq içün olar qabaatlav aktları tübüne imza çekken ekenler.

Közyaşlar qurudı. Antlar unutıldı. Biz aptemnen birlikte zar-zornen yedi sınıf bitirdik. Ağam ise, on aylıq kurslarnı bitirip, oca oldı...

Babamdan soñki mektüpni 1941 senesi iyün 12-de aldıq. Babam bulungan lagerniñ adresi alâ bugün hatirimde: "g. Arhangelsk. Levıy bereg Selo Talaga, p/ya № 136/2."

1951 senesi başlagan araştıruvım iç bir türlü netice bermedi. 1952 senesi men tekrar Çuvaş oblastınıñ mahsus komendaturasına, polkovnik Kalinovskiyge muracaat ettim. Araştıruv neticesini o vaqıt maña polkovnik Kalinovskiy şahsen özü oqup bildirgen edi. Bu maalde men Çuvaş ASSR Kirâ stantsiyasında yerleşken "spetsstroy"da dağ kesüv işinde çalışa edim. Polkovnik Kalinovskiy maña şularnı oqudı: "Cemil Kermençikli ümer v 1942 godu 22 yanvarâ v Arhangelsköy oblasti". O maña bu müdhiş haberni bildirir eken, özü de bir şeyler aqqında tüşüne edi. Soñ bir noqtağa baqıp qaldı. Aytmağa mümkün olmağan şeylerni aytayımmı, yoqmı dep oylansa kerek. Soñ insanlıq alı dep, öz sözüni devam etti: "Sınok, ya tebe hoçu soobşçig yeşçe odno soobşçeniye pod bölşim sekretom, hotâ po prisâge na eto ya ne imeyü prava. No ya nadeyüs, çto naş razgovor s toboy ostanetsâ strogo mejdu nami".

Men bu bildirüvniñ çoqtan bilmege istegenimni, başımnı sallap, añlattım. Polkovnik teren köküs keçirip, kene de öz sözüni devam etti. O dedi ki: "Vse politzaklüçennıye, nahodivşiyesâ v Arhangelskih lagerâh, bıli üniçtojenı pülemötnım ögnöm i zarıtı v traşeyah, iz opaseniya ostavlât ih na okkupirovannoy territorii".

Men bu künge qadar öz sözümden çıqmadım. Zan etsem, men eşitken bu aqransız vahşiylikni başqaları da eşitse, kimsege zararı olmaz. Çünki böyle qara künler millionlarnıñ başından kelip keçti.

1959 senesi, aptemniñ familiyası deñişkenine baqmadan, onıñ adresine, Yangiyülge, Odessa arbiy okrugınıñ arbiy tribunalı tarafından yollanılgan şeadetnamede Kermençikli Cemil aqsız sud olunıp, iç bir türlü qabaatsız apske alınğanı içün, bütünley reabilitirlengeni tasdıqlana.

Deşetli keçmiş artta qaldı. Lâkin savulmağan yaralar ep sızlay. Oña qarşı iç bir ilâc yoq. Keçmiş hatırlavları ise bu yaralarnı daa pek tazerteler…