IV Софу МухаммедГерай Хан
Шаир ве укюмдар –
IV Софу Мухаммед Герай Хан
IV Софу Мухаммед Герай Хан 1610 сенеси Багъчасарайда догъду. Бабасы I Селямет Герай Хан 1608 – 1610 сенелери Къырым девлети тахтына минип, падишалыкъ япты. Огълунынъ, яъни IV Софу Мухаммед Герай Ханнынъ падишалыгъы исе, эки девирге болюне. Биринджи падишалыкъ девири 1641 – 1644 сенелерине догъру кельсе, онынъ экинджи дефа Къырым тахтында булунув девири 1654 – 1666 сенелеридир.
IV Софу Мухаммед Герай Хан озюнинъ укюмдарлыкъ девиринде, Къырым мемлекетининъ тыш ишлери меселелерини эйилештирмек макъсадында бир сыра девлет ишлерини япмакъ арекетинде булунды. О заманлары мейдангъа кельген халкъара сиясий вазиетни козь огюне аларакъ, о, Москвагъа догърултылгъан арбий сеферлерни ясакъ этти. Шаркъ меселеси боюнджа сиясий янълышлыкъъа ёл берди, яъни Къырымнынъ элинде булунгъан Кавказ топракълары Московия незарети алтына кечти.
IV Софу Мухаммед Герай Хан озюнинъ экинджи дефа Къырым тахтында булунувы заманында, кечмиште япкъан янълышларыны тюзетмеге киришти. Меселя, III Ислям Герай Хан тахтта булунгъанда Багъчасарай тарафындан украин казакларынынъ Польшагъа къаршы алып баргъан курешине къолтутув джерьяны Московия файдасынен екюнленди. Себеби, Московия фурсаттан файдаланып, Украина топракъларынынъ баягъы бир къысымыны запт эткен эди. Иште, укюм сюрген мезкюр сиясий вазиетни денъиштирмек макъсадында, IV Софу Мухаммед Герай Хан Польша Гетманы Выговскийнинъ ордусына арбий ярдымгъа кельди. Нетиджеде, Польша Москва багъымлылыгъындан къуртулды. Бойлеликле, Къырым ве Польша арасындаки тарихий Достлукъ Анълашма янъыдан къувет алды – чалышып башлады…
Велякин, 1667 сенеси IV Софу Мухаммед Герай Хан Маджарстан арбий сеферинде иштирак япувдан ред эткени себеп, о, Порта тарафындан Къырым тахтындан эндирильди. Базы бир менбаларгъа коре, эгер де о Портагъа – Султангъа къаршылыкъ косьтерсе, Къырымстан бейлери онъа къолтутмагъа азыр олгъанларыны бильдирелер. Амма, IV Софу Мухаммед Герай Хан Къырым бейлерининъ къолтутувларындан файдаланмакъ истемеди – ред этти ве юксек тахттан вазгечти. О, Къырымстаннынъ топракълары эсап этильген Дагъстангъа кетип, омюрининъ сонъуна къадар анда яшады.
IV Софу Мухаммед Герай Хан 1674 сенеси вефат этти. Джеседи Дагъстандан Багъчасарайгъа кетирилип, Хансарай Къабирстанында дефн этильди. Алланынъ рахметинде олсун.
Халкъ арасында ве айны заманда эдебият алеминде «Кямилий» эм де «Хани» техеллюси иле белли олгъан IV Софу Мухаммед Герай Хан Къырым тахтында падишалыкъ этмек иле бир сырада, эдебиятны севген, оны терен огренген – менимсеген ве озю де шу эдебиятнынъ муджизевий назмиет дюньясына далгъан буюк сымадыр. Эм падиша, эм де шаир оларакъ чевре-четке намы кеткен Кямилийнинъ (Ханининъ), образлы сёйлегенде, онынъ укюмдаргъа хас икметли эм де кескин, джумерт къалеми астындан дюльбер шиирлер догъду. Укюмдар шаирнинъ назмиети эсасен аят – омюр хусустаки фельсефий тюшюнджелери иле ашлангъандыр. Шаир кенди инджи сатырларында, къудретли Севгини джанлы бир тимсаль сыфатында гъает юксек бедий ренъклер иле ифаделей. Албу исе, шаир IV Софу Мухаммед Герай Ханнынъ – Кямилийнинъ, (Ханининъ) акъикъатта, джиан эдебияты тёрюнден озюне мунасип ерни ишгъаль этювинден делялеттир.
багъымлылыкъ (багъым) – зависимость
делялет – свидетельство; доказательство; рекомендация; симптом; признак
Маджарстан – Венгрия
софу – суфий (философское осмысление мира)
тимсаль – символ; олицетворение; воплощение; образ