Мен, Сахиб-Назар огълу Эрдене, баш комутан мырза Тугъай-бейнинъ экинджи явери олам. Озюм Татар Бунарда догъдым, анам – Бибигуль Дурды-Мурад къызы, Къырымда Къанлы Ямач къалесинден он учь чакъырым батыда Ихсан эфенди къариесинде дюньягъа кельген. Он алты яшында экенде, кузьнинъ ахырында, чаршенбе куню саарьде къалкъып, къартбабам Дурды-Мурад иле бир молы могедекли арабагъа отуртып, гульгули чарус сатмакъ ичюн Акъяр ярмалыгъына кельгенлер. Базарда алыш-веришнинъ энъ къайнакъ маалинде, къызы Бибигуль терази башында ишини фелеменк киби чевиреяткъаныны корип, сонъра къальбиндеки къанаат иле мешур туджджар караим Чайлакънынъ къавеханесине кире, эки янбашыны миндер устюне къойып, – эски ашнасы, хызметчи арнаут Шах-Аббаскъа бир фильджан сютлю къаве сымарлай. Къавени зевкъле ичкен сонъра, учкъурлы панталонынынъ джебинден бир манат чыкъарып, килим устюне быракъаракъ, къавеханеден чыкъа. Юзюм селеси янына келе. Бибигуль ёкъ. Бир селе бош. Юзюми сатылгьан, учь селе толу, токъунылмагъан.

Дурды-Мурад къомшу сатыджылардан сораштырып бакъа, олар: “Бильмеймиз!” “Корьмедик!” – дие омузларыны къысалар. Терзиханеге кире, уста Гуревич, эки рум кишиси къызле лакъырды этип тургъаныны корьгенини айта. Къарт юректен урула, къавеханеге киргенине бинъ пешман ола, бош селени ерге къапакълап, устюне отура, башы кокюси узерине тюше, озю инълеп ах чекип къала.

Туна неэри саилиндеки Аккерман скелесинде сары камзоллы эслидже киши къызнынъ геми мердивенинден ашагъы тюшеяткъанда, полис хадимлери, шеэрде портакъал алышверишчиси деп билинген Франгапулосны, къыз хырсызлап кетиргенини бильмеерек, лякин къырымтатарларындан догъравлы дюбек тютюни кетиргенинлен хаберлери олып эль-асты ишлери ичюн якъалап, тевкъиф этелер. Анам, къайсы мемлекетке келип тюшкенини бильмей, полис кишилери Франгапулос иле мешгъуль эснада, бу ерден аджеле суретте къачып, сакъланмакъ кереклигини акъылы кесерек, эки адым атар-атмаз, янында акъ сачлы, батыкъ манълайлы ихтияр къадын пейда ола. Къызны белядан къуртармакъ истеген олып, оны пиязлай, оплай, озюнинъ эвине алып келе. Буюк-анам Ракъибе сагъ. Бабам Сахиб-Назар о вакъыт даа яш, сагълам киши, къызны тесадюфен корекъалып, гузеллигине айретинден эсини гъайып этеяза. Къартий къыз ичюн атеш пахасы талап эте. Сахиб-Назар къартийнинъ фиятыны бермей. Къартий исе сёзюнден къайтмай, къызны эвде сакълы тута, бабама косьтермей. Къырджыман киши ачувлана, джадынынъ къакъырдагъындан тута, сыкъып башлай... къартий теляшкъа тюше, полис идаресине чакъар дие къоркъуп, Бибигульни яры къыйметинде сата. Сахиб-Назар ве Бибигуль эвленелер. Мен, Эрдане, 1626 сенеси бу дюньягъа келем.

Вакъыт кече. Аилемизде бир огълан ве бир къыз даа догъа. Къурт-Нафе ве Къурт-Шерфе. Энъ кучюгимиз, къыз къардашым докъуз яшында экенде, анамнынъ чехресинде терен тюшюнджелер сезилип башлай. Кимерде козьлери яшлы. Отурышы, турушы, юрюши кедерли ола. Ниает, бир кунь акъшам софра башында бизлерге чезильди: “Биз эпимиз, Ихсан эфенди къариесине барып, эвимизни, анамны ве бабамны корип, озьлери не алда олдыкъларыны корип кельмек керекмиз, деди. – Мени ольдюрдилерми? Адана базарында эсирликке саттылармы? – Эвде кимсе бильмей. – Ве бабама хытабын иляве этти: – Балакълавалы къайыкъчы иле хабер ёлладым, деген эдинъиз! Хабер коюмизге барып еттими, етмедими... ялынъыз танъры биле?”

Бабам онынъ аджизане сёзлерине джевап бермеди. Берип оламады. Чюнки озю де ишнинъ эйи акъибетине эмин дегиль эди.

Мен он секиз йыл зарфында анамнынъ агъызындан сийрек серпек чыкъа берип, афызамда джыйылып къалгъан элемли лафларынынъ кесеклерини къураштырып, буджакъта аилевий аятымызнынъ башлангъычыны икяе эттим.

Он дерт яшыма кельген вакъытымда бабам: “Чифчиликте тарлада огюз айдагъанынъ етти, энди Къурт-Нафе ишлесин! Сен джаиль къалма!” – деп, мени Къуръан окъумагъа огренмек ичюн моллагъа берди. Моллам Фредерик Киже, отуз алты яшында франсыз эди. Джезаирде догъгъан. Парижде тасиль корьген, фенлерни ве тиллерни бенимсеген. Онынъ огюнде дерт йыл окъудым. Фредерик Киже манъа ялынъыз Къуръан окъувны дегиль, татар ве тюрк тиллеринде эдебий имля иле догьру язувны да огретти. Менимле ялынъыз арап ве франсыз тиллеринде къонушты.

Бир дефа, дерслер биткен сонъра, дефтерлеримни джыйыштырып, еримден къалкътым, эвге къайтмакъ ниетиле къапыгъа догърулгъанда, муаллим мени токътатты:

– Бираз сабыр этинъиз. Сизинъле мюнфериден (хусусий) лафым бар! – деди.

Чехресинде не къанаат ве не де наразылыкъ алямети сезмедим. Къайтып ериме отурдым, сустым. - Дерслерге башлагьанынъ дёрдюнджи йыл, деди Киже, - муневер киши ичюн зарур бильгини алдынъ. Озюнъ де осьтинъ, танылмаз олдынъ! Эминим ки, Сахиб-агъа сени бундан сонъра окъутмайджакъ. Сен аладжагъынъны алдынъ! Бир муим амиль бар ки, онынъ акъкъында сенде ачыкъ тасавур ёкъ. Лякин олмакъ керек. Озюнъни: “Буджакъ татарым” дейсинъ. Албуки, сен Буджакъта догъгъан къырымтатарысынъ. Арада фаркъы бар. Сенден башкъа менде учь талебе даа окъумакъта. Сизлер бири-бирлеринъизни корьмейсинъиз, чюнки окъув куньлеринъиз башкъа. Олар: “Къырым татарларымыз”, дейлер. Озьлери акъикъий ногъайлар. Къырымны не бабалары ве не де озьлери корьгенлери ёкъ. Буджакъта кимсе озюни: “ногъайым” демей, нитеким эалининъ бир чериги ногъайлыкъ. Эки миллет къырымлы татар исими алтында яшай. Бу ал Буджакънынъ озю ичюн эльверишли. Эалиси ичюн зарарлы, чюнки Москванынъ бу эки миллетке - эки тюрлю назары бар. Экиси де эки миллетке зыт!

Муаллим диваргъа асылы джогърафия харитасы янына барды, мени де янына чагъырды. Элиндеки къара къарындаш иле Туна неэрининъ ашагъы этегинден башлап, Татар-Бунар, Аккерман, Бендерлер ве Дубасаргъадже къалын чызыкъ чызды, сонъра Турла неэри бою ашагъы юрип Аккерман устюнде токътады. Куньдогъушта – Турла, шимальде – Лехистан, Дженюпте – Къара денъиз, куньбатыда – Буджакъ мемлекети къалды.

Бир заманларда мында Буджакъ деген кой олгъан, бу ульке онынъ намыны алгъан. Татарлар да о койнинъ ады иле анъылгъанлар. Сонъра ногъайлар кельгенлер. Оларгъа да Буджакъ денильген. Къырымтатарлары мыкъдарджа чокъ. Къырымнынъ озюнде сыгъмайлар. Кубань чёллеринде, Озу-Сувы дженюбинде ве Буджакъта омюр сюрелер. Эписининъ аяты Къырым ханлыгъынынъ къанунлары ве эмирлери алтында булунмакъта. Эр шей Къырым ханына таби. Бири-бирилери арасында даима дженк. Бир ерде токътады дегенде, экинджи ерде башлай.

– Буджакъ эвельде туташ къырымтатары олгъан. – Ногъайлар мында къайдан кельгенлер? - дедим оджагъа.

– Бунъа Тюркие себепчи, – деп джевап берди Фредерик Киже. – Османлы девлети 1566 сенеси бир якътан – Маджаристан, дигер якътан, Иран иле дженклешип тургъанда Кефе бейлерининъ – бейи Къасым-пашанынъ къафасында енъи гъае догъгъан: “Эдиль иле Дон неэрлери бирлештирильсе, Тюркиенинъ дюньявий девлет олмасы мумкюн! – деген фикирге кельген. – Къара денъизден ве Азакъ денъизинден кечилип, Эдиль бою шимальге догъру юрюльсе, Русиенинъ меркезине барып чыкъмакътан кучь олмайджакъ. Бу гъаеге Султан да къызышкъан, юзбинълерле аскерлернинъ къолларына къазма-курек туттырып, озьлерини гемилерге толдырып, Русиеде канал къуруджылыгьына ёллагъан. Каналнынъ аман-аман ярысы къазылгъан маальде къатты къыш келе, бельден къар ягъа, сувукъ рузгярлар улуп башлай. Юфкъа кийимли тюрк аскерлери сувукъкъа чыдап оламай, исьян котере, къазма-куреклерни канал ичинде быракъып, забитлернинъ ясакъ эмирлерине таби олмай, эвлерине къайтып кетелер. Бир къысымы Кефеге барып еткен сонъра, гемилерге минип, ватангъа джёней, дигер къысымы чыплакъ, сувукъ Дон чёллеринде адашып юре-долана, ачлыкътан телеф ола.

Эдиль ве Дон каналы къазылгъаны такъдирде, Къара денъизде къаравуллыкъ хызметинде даимий суретте буюк арбий кучьлер тутмакъ керек оладжакъ. Къара денъизде къаравул кучьлери арттырылмаса, душман Шап денъизинден Акъ денъизге чыкъып, Сурие ялыларыны забт этеджек. Бу себептен Султан Эдиль ве Дон каналы хаялындан вазгече.

Бу девирлерде Туна иле Турла саиллеринде чешит къабилелер арасындаки дженклер Буджакъны хырпалайлар, ульке текмиль эалисиз къалаяза. Кефеден Тюркие эльчиси Къасым-пашанынъ эмирине бинаэн, каналда ишлеген ерли адамлардан отуз бинъ астрахан ногъайы Буджакъкъа кочюрилип кетириле, олар мында татарларгъа къарышып яшайлар. Ногъайларнынъ тили денъише, къырымлыларнынъкине бенъзеп башлай. Лякин ногъайлар Буджакъкъа авесликнен кельмейлер чюнки тюрклер – ногъайлар иле кибар мунасебетте булуналар. Ондан да башкъа Буджакъ тюм-тюз къургъакъ чёллюк. Онда бир кучара тереги биле догъмагъан. Дагъсыз-ташсыз ульке. Топрагъы берекетли, амма суву ёкъ. Сувдан пек фукъаре.

Гъазы-Гирей догъмуш агъасы Девлет-Гирей хан иле узлашып оламай. Буджакъ ве Енисей ногъайлары ве татарлар иле анълашып, Буджакътаки Къырым ханлыгъыны ве Тюркие тертибини йыкъып, мустакъиль девлет къурмакъ макъсады иле, эки дефа силялы исьян котере. Багъчасарайдан кельген аскерий къытъалар исьянны бастыралар.

Буджакънынъ эалиси кеттикче арта. Девлет-Гирей Буджакъ мемлекетини энди къардашы Гъазы-Гирейге ишанмай. Буджакъ ордусына Юсуф Султанны комутан тайин эте. Бу саеде Буджакънынъ арбий къабилиети кучьлене, дженклер вакъытында Буджакътаки Къырым ордусына къыркъ бинъ силялы аскер къошып йибере.

“Сиз бу топракъта зухур эткен фаджиалы вакъиалардан хабердар олмакъ ве оларны унутмамакъ керексинъиз!” – деди Фредерик Киже.

Турла саилинде сукют, йымшакъ баари укюмран вакъытта, бабам, анам ве къыз къардашым Къурт-Шерфе огюз арабагъа отурып, Къачибейге ёл туттылар. Анда тюрк гемиджилери иле анълашып олсалар – чюнки гемиджилер акъча алмагъа севмейлер, алтын истейлер, узун базарлыкъ нетиджесинде, акъикъатен алтыннынь ёкълугъына къансалар, эки къат къыйметинде акъча алалар. – Къырымгъа кетеджек Эхсан Эфенди къариесинде къартлар сагъ-селямет олсалар, корюшип, оларда бираз булунып къайтаджакълар.

Мен Къурт-Нафе иле эвде къалдым. “Бостанны чапаланъыз! Суварынъыз!” – деди бабам, огюз араба кочеяткъанда, къаралтыны экимизге эманет этти. Биз севиндик. Лякин олар кеткен сонъ, бостанны чапаламагъа пек ашыкъмадыкъ. Иш къачмаз, “ярын”... – дедик, “бурсукунь” – дедик, мустакъиль аяттан файдаланып къалмакъ истедик. Къурт-Нафе софадаки сет устюнде ятакълады, кимерде базаргъа барып, мысырбогъдай уны алып кельди, бекмезли эльва пиширип ашадыкъ. Фредерик Киженинъ дигер талебеси – достым Гъазы-Мамбет иле берабер бузаханеде макъсыма ичтик. Неэрде ювундыкъ, тойларда олдыкъ.

Бир кунь уйле авгъан сонъ, эвимизге къырмызы фесли, кок кийимли эки адам кельди. Сагъ енълерининъ билеклери узеринде тар безлер, якъаларында ай ве йылдыз тамгъалары тикили эди. Мени софада корип, азбар ортасында токъталдылар. “Сахиб Назар-огълу Эрдене! Ярын саба эгерли ат устюнде аскерлик шубесине кельмек керексинъ!” – дедилер. “Ничюн?” – деп сорадым, къырмызы фесли кишилер джевап бермедилер. Аркъаларына чевирильди, индемей, чыкъып кеттилер.

“Бельки талим ичюндир?” – деди сет устюнде дёрт букленип яткъан Къурт-Нафе. Онынъ эр адисе хусусында фельсефеси азыр булуна.

“Бильмейим! Бильмейим!” – дедим мен, бири-бири артындан. Артыкъ асабийленип башладым.

Зейтулла-Бей Къурмашнынъ сювари болюгине къоштылар. Бизим алай Турла саилине догъру джёнеди. Къурт-Нафе эвде бир озю къалды. Анам, бабам ве къыз къардашым Къырымдан учь афтадан сонъра келеджеклер...

Учь куньден сонъра Куньдогъуш Ногъайда Къара Бурчакъ коюнде токътадыкъ. Комутанымыз Ильяс Туфан, Ор-Къапу команданы Къарач-бейден эмир бекледи. Биз раатландыкъ. Эмир кельген сонъ Бузавлыкъ бетке джёнедик. Бутюн гедже арекетте олдыкъ. Танъ маалинде Озу-Сув чаталлашып, Къара денъизге тёкюльген еринде уфакъ дагълыкъ этегине келип еттик. Атлар терли, ёргъун эдилер. Аркъаларындаки эгерлерини алгъанымызнен аман, ешиль отлар устюнде ятып, де онгъа, де солгъа чокъ авунлагъан сонъра, тынып къалдылар. Озьлеримиз де эзгин эдик. Аш-сув демей, уйкъугъа далдыкъ.

Не къадар юкъладыкъ, бильмейим. Мени Ильяс Туфан уянтты, янъчыкъ Чигиринден кельген Запорожье Чигирин Баш чавушы иле корюшкенини айтты. Гетман Хмельницкий Къырым ханы Ислям-Гирей иле лакъырды этмек ичюн Багъчасарайгъа кеткен эмиш. Онынъ къайтып кельгениндже мында, Бузавлукъта беклейджекмиз.

Бинъ алты юз къыркъ еди сенеси, ноябрьнинъ ахырында, уйле авгьан маальде, Фенер-Бурун беттен къадимий Багъчасарайнынъ кемер къапусына беяз ат устюнде мутешем кийимли, меджуль адам якъынлашкъаны корюнди. Сакъчылар эки якътан мызракъларыны бири-бирлерине хачлап ёлны кестилер. Беяз атлы токътады. Онынь гурь мыйыгъынынъ уджлары кокюси узерине саркъыкъ, къалпагъынынъ чевресине къара тюклю сансар териси тикили сюйрю тёпеси мавы къадифе къыйыкълары иле къаплы олып, къырмызы къунтушынынъ омузларына кумюш шерт тутулгъан. Йипек топузчыкълар такъылгъан. Къунтушынынъ къара тери якъасы тамагъында бир садефке илинген, башкъа садефлери чезик. Къунтушынынъ этеги ельден ельпирей... де ачыла, де япыла. Ачылгъанда, кокюсине такъылы костекли бакъыр нишанлар, белиндеки къылычнынъ алтын къабзасы корюнип алалар.

Елджунынъ узакълардан келеяткъаны сезиле. Эгер устюнде, тикине дегиль, къамбурайыпча отура, кимерде четке авып кете, сонъра аркъасыны текрар догърулта, лякин ат устюнде юрювде аджеми адамгъа бенъземей. Аты исе баштан-аякъ терли, копюкли. Артындан эки джюйрен атлы ве энъ арттан еди атлы муафузлер кельмектелер.

Муафузханеден баш чавуш чыкъты, беяз ат устюндеки адамны дикъкъатле козьден кечиргенде... къапагъында къашларынынь устюнде аст уджлары бириккен юкъарыдаки кенъдже уджлары керильген, эки беяз къартал къанатлы нишанымы эслеп, уйкен бекчиге: “Мусафирлер шеэрге кирсинлер!” – деген эмир берди, озю сагъ элини кокюси устюне къойып бельгедже эгильди. Муафаза аскерлерининъ устьлеринде чухадан къафтан, башларында кок ренкли, узун къалпакъларынынь сюйрю тёпелери елькелери узерине саркъытылып, къатланылгъан. Аскерлернинъ онъ аякъларындаки зенгилерге пекинип, мызракълар тёпеге тикленильген. Аскерлернинъ беллеринде къыскъа къылычлары, омузларында мушкетлер булуна. Казаклар... Оларнынъ Багъчасарайгъа келеяткъанларыны Ор-Къапу истихбараты тюневин бильдирди.

Атлылар шеэрге кирген сонъра, Хаджи-Гирей джаддеси бою кеттилер. Казакларны корьген эснафлар табаналардан, туджджарлар тюкянлардан, къадайыфчылар, кийизджилер ишханелердан чыкъып, сокъакъларда арекетте булунгъан эали къалдырымларда токъталып, оларгъа айретле козеттилер. “Буны не деп анъмакъ керек? Запорожьелилер Къырымгъа сюрип кирдилерми? Ёкъса, Эскендер пашанынъ аскерлери Турланынъ сол ялысына кечтилер дие бильмек керекми?” Адамлар: бу ятлылардан мана не экенини чокъ сораштырдылар. Кимсе-кимсеге догъру джевап берип оламады, чюнки эали акъикъаттан вакъиа иле хабердар дегиль.

Чанакъ-къале аралыгъы башында беяз атлы сагъ элини юкъары котерип ашагъы эндирди. Бу-тюрк ордусында: “Атлар дёрт нала къалдырылсын!” - деген эмир украиндже: “галопом...” демек олып, бунъа бенъзер базы татарджа-тюркче арбий ибарелерни гетман муафузлерге ёлгъа чыкъмаздан эвель, Чигиринде огреткен эди. Эль ашагъы эндирильген сонъра, джюгенлер тартылды, атлар эмирни анъладылар. Махфузлар къабургъаларны текяран къыскъанынен, атлар “дерт нала къалкъып”, йылдырым сурьаты иле огге атылдылар. Он дакъикъадан сонъра, Хансарай огюндеки мейдангъа келип еттилер. Беяз атлы сарай огюнде топлангъан адамлар арасындан ихтиятле кечмек ичюн, текрар элини котермеге ниетленгенде, сарай команданы Къасымбейнинъ давушсыз ишаресине бинаэн, мейданда ёл ачылды, атлылар онъ якъкъа бурулды, озен устюндеки таш копюрден кечип, Хансарай багъчасына кирдилер.

Багъча ичинде арбий векялетни юксек итирамле къаршылап алмакъ ичюн алий команданлыкъ эркянындан он киши саф олып турмакъта.

Беяз ат устюндеки адам – Запорожье гетманы... Богдан Хмельницкий аттан тюшерек, Къырым топрагъы узерине аякъ баскъан сонъра, рефакъят этиджилер де ерге энди, учь казак аскери атларны джюгенлеринден тутып, баш чавушнынъ пешинден багъчанынъ аркъа якъына ёл туттылар.

Яз-къыш гурь даллы, ешиль япракълы шымшыр тереклери талдасында тургъан юксек рутбели укюмет хадимлеринден эки кишиде, мырзаларда, дигер якътан алай, тюмен, тугъай ве орду команданларында Хмельницкийге нисбетен буюк меракъ сезильди. Озь араларында онынъ Украинадаки фаалиети хусусында кинаели сёзлерле джиддий къонуштылар. Олар Хмельницкийни билелер. Лехистан, Бессарабия, Валахия муаребелеринде корюшкенлер. Гетманнынъ апансыздан келюви буларны тюшюнджеге далдырды. Богдан Тюркиеде арб эсири олды. Франсада дженк этти. Багъчасарайда... биринджи сефер!

“Хурназ адам, - деп ташлады Меъмед-бей. – Мен онъа инанмайым. Хмельницкий бизим халис душманымыз. Къырым татары ордусынынъ дешетли кучюнен Владиславнынъ тахтыны девирип, рус монархынынъ юксек эли алтына кирмек, бойлеликле, рус табаасына кетмек истей!”

“Украинагъа ярдым этмек мумкюн! – деди Бадим-бей, - Бу битарлар девлетлерининь антында олып кельген инсаниет –... ама Лехистан арб ишинде зайыф девлет дегиль.

Гетман йигирми бинъ казак иле Лехистан къыралына къылыч котергенде, кимнинь ярдымына ишанды, аджеба? Къырым ордусынамы?” О, элесленип, сёзюни кести, чюнки кирамет дамлы учь къатлы бинанынъ къырмызы мермер мердивенинден ашагъа баш везир тюшеяткъаныны корьди. О себептен терек талдасындан ачыкъ мейдангъа чыкъмагъа ынтылыркен, Меъмед-бейни де къолтукълап алды, экиси Украина векялетине якъынджа ерде токъталдылар, зира баш везир теджрибели албайлар Меъмед бейни ве Бадим бейни гетманнынь зияретине эсалет давет этти, шимди козюне корюнмеселер, урьметсизлик оладжакъ.

Бадим-бей ярым къалгъан фикирини айтып битирмек истеди: “Хмельницкийнинъ ордусы зияде дагъыныкъ. Джебэлери бири-биринден узакь. Силя етмей!”

“Малюм ки, бизим ордумызнынъ Богдангъа ярдымы саесинде Владислав енъильсе, Богдан ве Русие монархы Къырымгъа дженк илян этеджеклер! – деди Меъмед-бей: – Лехистан енъильмесе, Владислав биз гетмангъа ярдым эткенимиз ичюн, Къырымгьа уджюм этеджек! Лехистанны элякетке кетирмек – Къырым ичюн эльверишли дегиль!”

“Бу хусуста баш везир иле къонуштынъызмы?” – деп сорады Бадим-бей”. “Екъ! – деди Меъмед-бей, – къонушмадым! Ярын корюшювде Тугъай-бейнинъ озю де оладжакъ. Онынъ фикирини бильмек истейим!”

Бу фикирлешюв эснасында Хмельницкийнинь янында Сефер-Гъазы пейда олды.

– Хош сефая гельдинъиз, иззетли Богдан Михайлович дженаплары! - деди гетмангъа баш везир. – Сизи Къырым топрагъында гёрмекле гъает мемнуныз!

– Тешеккюр идерим, Сефер-Гъазы азретлери! – деп джевап берди Хмельницкий. – Алла сизге сагълыкъ версин!

Богдан тюрк сёзлерининъ маналарында адашмамакъ ичюн ашыкъмайып, ихтиятле, айдын-ачыкъ къонушты, кендисини рефакъат иле кельгенлерни озюнинъ огълу Тимошаны баш везирге такъдим этти, Сефер-Гъазы урьметли гетманны Къырым ханлыгъы генель курмай азалары иле таныш этти, сонъра Чигиринден Къырымгъа сагъ-селямет келип еткенлери шерефине оларны хайырлады.

Кунеш гульгулленип, беяз къаялар аркъасында Акъяр корьфези бетте баткъан ве Хансарай багъчасындаки чагъыртувлы шахслар эвлерине даркъап битеязгъан маальде, Сефер-Гъазы мусафирлерни зияфетке давет этти. Диварлары мавы боялы, алтын зенджефли салонда баш везир, дёрт албай, бир тюрк ярбайы, гетман Хмельницкий, огълу Тимоша, Запорожье албайлары, мушавирлер, тильмач булундылар.

Зияфет чокъкъа сюрьмеди, чюнки мусафирлер ёргъун... кеч маальгедже отурып къонушмакъ ичюн оларда меджал ёкъ. Чигиринден Багъчасарайгъа ат устюнде кельмек къолай иш дегиль. Ве дипломатик хызмет къаидеси муджиби зияфетте девамлы къонушув мумкюн дегиль эди. Софрадаки миллий емеклер хусусында хош сёзлер айтылды. Мемлекетте вазиет бойле кергин вакъытта, Къырым татарлары ве украиналылар бирлик олмакъ, бу эки халкъ къылыч-къылычкъа кельмек дегиль, бири-бирлерине даима ярдымда булунмалары арзу этильди. Бу ибарелер ярынки дипломатик къонушманынъ мукъаддемеси олды.

“Ярын къушлукъ маалинде хан азретлери урьметли гетман Богдан Хмельницкийни ве онынъ мушавирини къабул этеджек” – деди Сефер-Гъазы. – Гедженъиз хайырлы олсун!”

Баш везир мусафирлер иле сагълыкълашты: Хайырлы геджелер! Алла Сизе раатлык версин!” – дие чыкъты. Онъа тешеккюр ичюн аякъкъа къалкъкъан гетман ве мушавирлер, Баш везир кеткен сонъра да озь ерлерине отурмадылар, раатланмакъ истедилер.

Алты эркек хызметчи кельди. Гетманны ве мушавирлерни багъчанынъ тёрюнде, ог диварынынъ ярысы къая-япракълары иле орьтюли бинагъа етеклеп алып кетти. Оларны зийнетли одаларда ерлештирдилер. Тимоша муштирилерле къалды. Хмельницкийге учь муштерек ода берильди. Итальян усуллы, кенъ ве алчакъ пенджерелерине ешиль ипек перделер тутувлы, диварлары Асия мухтелиф мемлекетлеринден бахшыш берильген йымшакъ хош орьнекли килимлер ве бедиий левхалар иле безетильген. Богдан союнды, оданынъ ичи джыллы, авасы тазе эди. Лампадны сёндюрди. Ири, йымшакь тешекнинъ ёргъанынынъ кошесини котерип, астына кирди, аркъасы устюнде узанып ятты. Юкъламакъ, бу фани дюньядаки беляларны унутмакъ истеди. Саатлар кечти. Шу алында, эп къыбырданмай ятты. Юкълап оламады. Эки кунь – эки гедже ат устюнде силькинген вуджуды къуракъшыгъан. Тёшекке кирген сонъ, вуджудыны парча-кесек олды киби сезди. О ёрулмакъ бильмей. Богдан къарт дегиль. Элли учь яшындаки адамгъа къарт деп оламазсынъ... амма яш демек де кучь. Тюрлю дженклерде беденине санчылгъан къылычларнынъ яралары даа эт багълагъанлары ёкъ. Вуджуд ёрулгъанда эски яралар агъыралар. Гетманнынъ козьлери эп ачыкъ. Ярын хан азретлери иле оладжакъ корюшювнинъ нетиджелерини чокъ тюшюнди, къасеветленди. Пенджерелернинъ перделери арасындан кирген ай ярыгъы оданынъ ичини айдынлатмакъта. Бонъайгъан Богданнынъ козьлери юмула башлагъанда, къулагъына багъчадаки шадырваннынъ шувултысы кельди. Онъа динъленди, хаялсырады. Сонъра эв алдындаки чинар астында сакъчыларнынъ давалы лакъырды давушлары ишитильди. Олардан къуртулмай чекишти. Саарь якъынлагъанда юкълап къалды.

Ислям-Гирей геджени “Алмасарай”да кечирди. Багъчасарайдан он еди чакъырым месафеде Алма озени саилинде дебдебели бина. Шеэрчик. Къырымда дженевизлер девиринде итальянлар онъа “Каламита” дегенлер. Алма, Къачы ве Къабарта озенлери бирлешкен ердеки Фелек-Бурун корьфезине “Каламита корьфези” денильген. Мында “Беш лиман” ве “Он дёрт лиман” адлы кошуклер олгьан.

Бу гедже Ислям-Гирейнинъ озю ичюн де эеджанлы эди. “Богдан кельди. Мырады не? Манъа не айтаджакъ? Бельки, аскерий ярдым истейджек? Русие энди истеди. Лехистан да истеди. Русиеге ярдым этсем, ихтимал, Лехистанны енъеджек, къырал Владислав душманым оладжакъ! Речь Посполитаягъа ярдым этсем, Русие манъа дженк ачаджакъ! Гетмангъа аскер берсем, Владислав Къырым иле урушаджакъ. Ондан да башкъа, Лехистаннынъ Къырым ханлыгъы иле озьара ярдым мукъавелеси бар. Оны бозмакъ – Къырым ичюн эльверишли дегиль! Амма Богдангъа-эски ашнама, ярдымны ред этсем... гунах иш оладжакъ! Султан не дер? Разы олурмы? Э!.. Саба ола хайыр ола!” – Ислям-Гирей девамлы эснеди, тынды.

Бу девирде Ислям-Гирейнинъ озюнинь девлет ишлери де пек парлакъ дегиль. Богдан оны биле. Къырымдаки мырзаларнынъ тазыйыкъы алтында баш везир вазифесине къойылгъан Сефер-Гъазыны иштен азат этип, онынъ ерине озь адамы Мухаммедни тайин этти. Агъалар бундан мемнюн къалмады, ихтилял котердилер, тахти имаени ишгъаль ичюн, дженк чыкъты, къанлар тёкюльди. Лехистан Сейминден Къырым ичюн аскерий ярдым беклемеге аджет ёкъ эди. Хан ичюн ишке ярарлы адам керек олды. Шу себептен Ислям-Гирей Лехистан къыралы дёрдюнджи Владиславгъа озь эльчисини ёллап, нидже йыллардан бери тёленильмеген харачны бермесини талап эткенде, Владислав харач тёлевден къатиен ред этти. Эльчи, къаиде муджиби, Къырымгъа авдеттен алдын Тахт-ханеге кирип, къыралнынъ элини опьмеге рухсет истеди, онъа да мусааде этильмеди, къыралнынъ ялынъыз харманиесининъ этегине элини тийсетип алмагъа рухсет берильди. Бу артыкъ девлет адамыны ачыкътан-ачыкъ акъаретлев экени билинди. Эльчи корюшюв олгъан Тахт-ханеден чыкъкъан сонъ: “Мен бу муамелени Къырым ичюн илян арб деп анълайым!” – деди.

Бундан сонъра хан башкъа къатий чарелер корювге киришти. Лякин аятта тертип денъишти. Вакъыт кечти... Тюрклернинъ озь араларындаки дженклерде чокъ къанлар тёкюльди. Сефер-Гъазы, хангъа садыкълыгъына даир этти, хан онынъ къабаатларыны багъышлады, къайтарып, Баш везир вазифесине алды. Ниает, Къырым ханлыгъында сукюнет асыл олды деген фикирге келинди. Албуки, бу бир хаялат эди. Хан озюне мюттефикъ къыдырмакъта девам этти. Ойле мюттефикъ ки, девлет ичюн телюкеге къаршы дженк вакъытында, огдеки сафта булунмагъаны такъдирде, ханны озь кучю иле талдаландырсын, аркъадан сюнгю иле санчмакъ ичюн, душмангъа имкян бермесин!

Кунеш Къара Дагъ артындан котерилип, Кефе иле Солхат арасында, юфкъа къар иле орьтюли чёльде эки юз йылдан бери сусып яткъан Шейх Мамайнынъ дюрьбеси узеринден кечип, дагъларны, озенлерни бейутлыкътан уянтты.

Топкъаядан ашагъы, терен ува ичиндеки эвлернинъ къырмызы кирамитле орьтюли дамлары узерине нурларыны сачаяткъан маальде, баш везир ярдымджысы Зия Ружди-бей кельди, мавы салонда сабалыкъ емеги софрасы башындан янъычыкъ къалкъкъан Запорожье мусафирлерини хан азретлери къабулына давет этти.

Богдан мушавирге чевирильди, мушавир исе Тимошагъа козетти.

– Бизим огълан бенимле гитсинми, ёкъса бурада къалсынмы? – дие сорады гетман.

– Огълан да буюрсын! – деген джевап алды.

– Ойле исе, гиделим! – деди гетман. – Алла бизе мукъаддес мырадымыза ирмейе ярдым итсин! – О, сагъ элининъ эки пармагъыны бириктирип, манълайына ве сагъ-сол омузларына токъундырып алды. Мушавир ве Тимофей чокъундылар. Зия-Ружди-бей оларны бу къыш ниаетинде, кунешли сукют багъчанынъ ярашыкълы кошесиндеки къырмызы мермер диварлы бинагъа алып барды. Аллы-гулли килимлерде тёшевли улькюн софаларда онъгъа кирип, солгъа котерилип, ашагъы энип, ниает, дёрткоше кучюк мейданда, эки къанатлы эмен къапы огюнде токътады. Куньбаты бетке бакъкъан пенджеренинъ джамлары къырмызы, мавы, ешиль, сары ренклерде... Магъриби1 усулда япылгъан. Баш везир ярдымджысы гетмангъа ишмарле бир шейлер айтмакъ истеди. Богданнынъ назарыны тутып оламады, диваргъа таянды, бир талай индемей турды. Тюшюнди. Гетман исе тааджипленди: “Къапы огюнде токътавнынь себеби неде? Ёкъса, хан азретлери къабулны лягъу эттими? Мусульман адетлерининь къаиделери шиддетли. Баш везир ярдымджысы кимнинъдир енъи эмирини беклемейми аджеба! Хайыр! Енъи эмир беклемей. Богдан ниает Зия Ружди-бейнинъ чехресинде язылы фикирни окъуды.

– Треба хлопцы чоботы зняты! – деди гетман. – Це вам не Чигиринська хата з камышовим дахом, а палац крымського хану!2

Алель-аджеле озюнинъ чызмаларыны чыкъарып, къышлыкъ орьме юнь чорапларда къалды. Софада отургъыч ёкъ... Шаркъ дипломатиясы бунъа рухсет этмей. Богданнынъ вуджуды эзгин. Гедже юкъладымы-юкъламадымы, озю бильмей. Шимди софа ичиндеки йымшакъ килим устюнде, чорапларынен олса биле, тургъанда, яхут огге-арткъа юрьгенде, такъаты ёкълугъыны сезди. Аркъасыны къапынынъ сол къанатына таяды. О алда бир талай турды. Мушавир ве Тимофей омуз-омузгъа келип бири-бирине тиркелип, чюнки отурмагъа курсю ёкъ, чызмаларыны чыкъардылар.

– Джамиге де аякъкъапле кирильмей... хатиринъизде олсун! – деди гетман. Мушавирлер кульмек истеди, гетманнынъ чехреси джиддийлешкенини эслеп, сусты. Узун джуббели киши учь чифт папуч кетирип, мусафирлернинъ огюне, килим устюне къойды. Олар папучлерни кийдилер.

– Баба, бизге джамиге де бармакъ керек оладжакъмы? – деп сорады Тимофей. – Сен, гъалиба, казаклардан басурман ясамакъ истейсинъ!

– Басурман ясамакъ истемейим! Имам сизни, эп-бир джамиге къоймаз, чюнки дининъиз башкъа! Сизлер атьта абдест алмагъа бильмейсинъиз!

– Сизни... джамиге къоярмы? – деп сорады мушавир, – насыл динге табынасынъыз?

– Меним эки диним бар, – деди гетман. – Истанбулда мени мусульмангъа дёндюрдилер. Дуа окъумагъа, намаз къылмагъа огреттилер!

Папучлер кийильген сонъра Ружди-бей къапынынъ ири, бакъыр алкъасыны эки дефа юкъары котерип – ашагъы быракъты, сагъ къанатыны итеп ачты, мусафирлерни ичериге давет этти.

Мусафирлер кениш зийнетли одагъа кирдилер. Ерде къалын иран килими тёшевли. Диварлары янындаки йымшакъ аркъалыкълы сетке отурдылар. Ешиль ипекли орьтюле диварларгъа асылы мухтелиф тыш мемлекетлернинъ багъышлары: окълар, енъи мушкетлер, къалкъанлар, къылычлар, сюнгюлер, тельчеленген душман байракълары... Эписи шан-шереф темсили. Запорожье мусафирлери ода ичиндеки донанманы тедкъикъ иле мешгъуль вакъытта муштерек къапы ачылды, Ислям-Гирей хан кирди. Устюнде кок ренкли, сары орьнекли джуббе. Аякъларында ешиль башмакълар. Башындаки къара къалпагъынынъ этрафында, пуллы, индже сарыкъ багьлы. Озю къавий кевдели, авропа чехрели ве бичимли киши, мыйыгъы тар, узунджа уджлары ашагъы къайтыкъ дегиль, дос-догъру. Юфкъа сакъалы косе дегиль, туташ беяз тюк ёкъ. Къач яшында экенини бирден айтмакъ кучь. Бельки, лакъырдысындан билинеджек. Артында баш везир Сефер-Гъазы корюнди. Ислям-Гирейден олдыкъча эсли.

Мусафирлер хангъа урьмет ве итибар иле аякъкъа къалкътылар.

– Мухтерем гетман Хмельницкий азретлери! – деди баш везир къырымтатар тилинде. – Cизге иззетли Ислям-Гирей ханны такъдим этмекле гъает бахтлым!

Хан кевдесини сезилир-сезильмез алда эгильтип, догърултты, башыны акъырындан эки дефа огге-арткъа къыбырдатты. Хмельницкий аякъкъа къалкъып белинедже эгильди.

– Сизи, улу Ислям-Гирей хан азретлери, шахсен гендим ве бенимле бурада булунан мушавир Будяк ве огълум Тимофей намындан самимиетле тебриклее, танърыдан сагълыгъынызы-селяметлигинизи истеёрым!

– Тешеккюр сизлере! – деди Ислям-Гирей. – Алла ишинъизде даимий ярдымджынъыз олсун!

Хан тёрдеки юксек аркъалыкълы кенъ креслогъа отурды. Баш везир кошеге догърулды, ерине отурмаздан эвель Зия Ружди-бейге козь этти. Ружди-бей ихтиятле софагъа чыкъты, бираздан учь арбий ве эки сивиль эльбисели адам иле ичери кирди. Адамлар оданынъ ортасында токъталды. Хмельницкийге незакетле селям бердилер. Хмельницкий аякъкъа къалкъып, Къырым арбий мушавирлерини айны тертипте селямлады. Татар мушавирлери ханнынъ онъ якъындаки сетте ерлештилер. Ружди-бей къапыдан узакълашмады, негедир ихтият олып, эп аякъ устюнде турды ве ода ичиндеки лафкъа ве софадаки давушларгъа динъленди. Баш везирнинъ онъа берген эмири ойле олмалы эди.

– Мезкюр корюшювимиз хусусында кучюк изааткъа мусааде этинъиз! – деди Сефер-Гъазы. – Узюримиздеки гетман Богдан Хмельницкий ве онынъ мушавири Будяк хусусында хан азретлери арбий ярдым истеп кельдилер. Музакереде ханлыкъ тарафындан тюмен комутанлары Икмет мырза Асан Байдар ве Усеин-бей Тарханлы, орду комутаны Тугъай-бей, забитлер мектеби башкъаны Вани Мемет-бей ве тильмач Канар мырза Эмирсале вукъу булуналар.

Адлары анъылгъан татар команданлары бири-дигери артындан аякъкъа къалкъып, башларыны эгип, гетманны селямладылар.

Бу корюшмеде тильмачкъа ихтиядж олмагъанындан, баш везир Канар мырзаны меджлисте иштирактен азат этти.

– Богдан эфенди озю не дийджек? Риджа этем, сёйленъиз! – деди Ислям-Гирей гетмангъа украин тилинде.

Хан Полоньяда еди йыл арб эсирлигинде украин ве полонья тиллерини муккеммель огренген. Аят онъа ялынъыз тиллер дегиль, чокъ муреккеп адиселерни де огреткен. Ханнынъ теклифине бинаэн Богдан аякъкъа къалкъты. Богдан оданынъ ортасына чыкъып, эки башлы беяз къартал тамгъалы къалпагъыны тюзеткен олды.

– Иззетли ве саадетли Ислям-Гирей хан! Украина халкъы Полонья эсарети алтында инълемекте. Адамлар пек эзильди ач, чыплакъ къалдылар, – деди татар тилинде, сонъра украинджеге кечти. Хан гетманны терджимесиз динъледи. – О себептен Запорожье Речь Посполитаягъа къаршы исъян котерди. Биз халкъымызны Полонья эсаретинден къуртармакъ истеймиз, лякин арбий кучюмиз зайыф. Украина бир озю Лехистан иле дженклешип оламайджакъ. Речь Посполитая кучьлю девлет. Казакларда силя аз. Бутюн арбий кучь Полоньянынъ элинде. Бизим ихтиярымызда сабан, ат-араба, тырнавыч ве бир де шляхта иле дженклешюв арзусы булуна. Мен, хан азретлери, сизден аскерий ярдым истемек ичюн огълум Тимофей иле узюринъизге кельдим! – Богдан тююльди, оксюрди... зарур сёзлерни тапып оламады, гъалиба, токъталды, юткъунды, сонъра деди: – Сизинъле къонушмакъ истейим! Меним тешеббюсим иле кельдик. Сиз хан азретлери эминим ки, бу адамларны (о, чигирин векиллерине ишарет этти) билесинъиз!

– Шубесиз... сизни де, мухтебер Богдан, яхшы билем. Къырым ханлыгъынынъ халис душманларысынъыз!

Ислям-Гирей исьянджы казаклар атасынынъ ярдым истеп келювине инанмады. “Оны манъа Владислав джасуслыкъ ичюн ёллады. Мени къапкъангъа тюшюрмек истей. Мен къапкъангъа тюшмем”, – деди хан озь-озюне, ичтен.

“Лякин Хмельницкийнинъ мустакъилиетини пекитювге кедер этмейджекми?” – дие тюшюнди. Ниает къальбиндеки шубени фикрен къувалады. Мезкюр корюшюв башламаздан йигирми дакъикъа эвельси, Богданнынъ бу зиярети хусусындаки фикири эппи тюзельген эди де, шимди ничюн эски тасавурына дёнди?

Ислям-Гирей хусусий урьмет ифадеси оларакъ Хмельницкийни ве рефакъатчыларны озюнинъ иш одасында къабул этмеге къарар берди. Къабулда ханнынъ энъ якъын, энъ ишанчлы адамлары иштирак этмектелер. Бир вакъытларда къырал Владислав, Ислям-Гирейни эсирликтен азат этип эвине къайтаргьан сонъра догьмуш агъасы Мухаммед-Гирей тарафындан, Кефедеки тюрк идареджисине суикъастлыкъта къабаатланып, Родос адасына сюргюнликке йиберильген эди. Вакъытлар кечти, адамлар денъишти, айни шу Кефе пашасынынъ ярдымы саесинде Ислям-Гирей Къырым ханы олды. Арбий комутан сыфатында Хмельницкий иле чокъ сеферлерде корюшти. Богдангъа арбий иштеки усталыгъы ве зеккилиги ичюн урьмети буюк. Йигирми беш дакъикъа эвельси Хмельницкий, хан азретлерининъ къабул одасына аякъ баскъанда, Ислям-Гирей Богданны юксек незакетле тебрикледи, Хмельницкий исе хангъа урьмет иле тюрк ве татар тиллеринде джевап берди.

– Биз шимдиге къадар сизинъ душманларынъыз эдик, лякин бу душманлыкъ ялынъыз лехлер зулумы алтында джебрен олды! – деди Богдан. – Запорожье казаклары сизинъле, хан азретлери, меджбурен дженклештилер, бизлер сизинъ акимиетинъиз алтындаки халкъ иле даима дост эдик ве дост олып къаладжакъмыз. Биз шляхтич зулумыны йыкъмакь ве сизге озюмизнинъ садакъатымызны, эбедий иттифакъчылыгъымызны исбат этмек истеймиз. Лехлер бизим ве сизинъ душманларымыз, олар, хан азретлери, сизинъ кучьлю ордунъызгъа сизинъ аджайип халкъынъызгъа нефрет беслейлер, сизге харач берювни танымайлар, ондан да башкъа, бизни-сизге, мусульманларгъа къаршы дженк ачмагъа меджбур этелер. Лякин сиз хан азретлери, эмин олунъыз, биз намуслы иш коремиз. Биз шимди сизге оларнынъ ниетлерини бильдиремиз ве бизимле берабер о мунафыкъларгъа ве эмин джинаетчилерине къаршы дженк ачманъызны зарур коремиз!

Гетман сёзюни болип, хангъа Лехистан къыралынынъ мектюбини такъдим этти. Ислям-Гирей мектюпни окъугъан сонъра, Тугъай-бейге берди. Хан Хмельницкийден, онынъ истеги асылында, неден ибарет экенини тафсилятлы суретте сорап бильди. Бунынъле, биринджи корюшюв битти. Хан мырзалар даиреси иле къонушмакъ истегени сезильди.

Уйледен сонъра Къырым ханлыгъы арбий штабы векиллери иле бирликте экинджи мушавере олды. ''Казаклар лехлер иле дженклешмек ичюн бизден ярдым истейлер, – деди Ислям-Гирей. – Лехистан къыралы Хмельницкийни бизге фесатчылыкъ макъсадиле ёлламадымы, аджеба? Бизге халкъымызны къабаатсыз алында телеф этмеге акъ берильмей! Акъикъатны бильмек керекмиз!”

Гетманнынъ тюневин такъдим эткен эдиелеринден мемнюн къалгъан татар комутан эркяны ханнынъ шубэленюви хусусында тенефюс вакъытында Богдан иле ихтиятлы лакъырды этип бакътылар. Мырзаларнынъ озьлерине кечкен муаребелерде казакларнен чокъ дефалар къапышмакъ сырасы кельген эди. Шимди къырымтатарларындан ярдым истеп келювлери анълашылмай. Къырым комутанлыгъында яры давушнен олаяткъан бу лаф Хмельницкийни къасеветлендирди. Буларнен, мырзаларнен иш чезиледжекке бенъземей, ханнынь озю иле къонушмакъ керек. Биз, казаклар, Багьчасарайгъа къоюнларымызда таш къойып дегиль, самимий ниетле кельдик. О себептен, шубеленмеге аджет ёкъ. Учюнджи меджлисте Хмельницкий озюнинъ ве мушавирлерининъ саф ниетле кельгенлерини исбат ичюн эмин этмеге азыр экенини бильдирди. Хан ондан къылыч узеринде ант ичмесини талап этти, Хмельницкий ханнынъ ве мырзаларнынъ огюнде белиндеки къылычыны къынындан чыкъарды, тиз чёкти, къылычыны эки элинен эки якъындан тутып, ортасындан учь дефа опьти, сонъра къылычны онъ омузына таяп, украин тилинде емин этти ве учь дефа Къуран опькен сонъ, хан азретлери Хмельницкий иле иттифакъ багъламагъа разы олды.

Ислям-Гирей Хмельницкийге арбий ярдым ичюн, муалуфат феодал табакъанынъ итибарлы мырзаларындан Тугъай-бейнинъ комутанлыгъы алтында он бинъ атлы аскер ёлланмасы хусусында баш везир Сефер-Гъазыгъа эмир берди. Бунынъле хан Лехистангъа къаршы сеферге къошулып, озюне Истанбулдан да мемнюниетсизлик догъурды. Энди эр шейни итаатсыз дербейлер узерине юклемек мумкюн. Хан муайен вакъыткъадже Лехистан иле мунасебетлер бозулгъаныны да истемеди. Эртеси куню гизли алякъаджы атлы иле таджлы гетман Николай Потоцкийге ве князь Вишневскийге мектюп еллап, арадаки достлукь девам этеджегини бильдирди.

Хан ве генель къурмай иле ресмий ишлер биткен сонъки корюшювде Хмельницкий Чигиринге къайтмакъ ичюн хандан рухсет истеди. Бу эснада мырзалар арасында хайли вакъыт девам эткен пысырдылар бирден кесильди.

Тугъай-бей Эбу-Талиб огълу аякъкъа къалкъты. Ханнынъ огюне келип, сагъ элини кокюсининъ сол якъына къойып, ашагъы эгилип догърулды.

– Буюрынъыз, мырза! – деди хан. – Мен сизни динълейим!

– Хан азретлери! Мени казакларгъа ярдым ордусына комутан тайин эттинъиз. Ишанчынъыз ичюн тешеккюр! Эмиринъизни эда этмек ичюн кучюм, истидадым еткендже гъайрет этерим! Факъат казакларда эсирликте булунгъан огълум Эбу-Талиб азат олунып, къолума такъдим этильмедикче, ордугъа атларны эгерлемек ичюн эмир бермем! Афу этинъиз, хан азретлери, меним талабым акъсыз исе, джезанъызны чекмеге азырым!

Ислям-Гирейнинъ козьлери бунарланды. Тугъай-бейнинъ сёзлери кенди ичюн енъилик эди!

– Дженабу Богдан! Меним сердарымнынъ огълу акъикъатен сизде эсирликтеми? – дие сорады. – Менден аскерий ярдым истемеге кельгенде буны эсапкъа алмадынъызмы?

– Алла эшкъына, хан азретлери, бу вакъиадан ич хаберим ёкъ! - Хмельницкий эеджанлы алда комутан Вишняккъа козетти: – Догърумы? Тугъай-бейнинъ огълу Запорожьеде эсирликтеми? Вишняк айретле омузларыны къысты: – Бильмейим!

Хмельницкий сердарнынъ огълу хусусында Данил Нечайдан сорады. О да боюныны бурды, сусты, ерге бакъты.

– Токътанъыз! – деди, эеджанлы Данил Нечай, – шимди хатириме тюшти. Бир къырымлы комутаннынъ огълу Запорожьеде эсир тюшкен, дедилер. Ишиткениме коре, реестр казаклары гедже оны чадырдан хырсызлап, Лехистангъа алып кеткенлер. Эсир яралы экен!

– Сёйленъиз, шимди меним огълум Эбу-Талиб къайда?

– Афу этинъиз, оны айтып оламайым, – деди Данил Нечай.

– Кошиф къолуна эмир берип, къыдырмакъ керек!

– Атлылар алайы Турладан кечкенде, эляк олды деген эдилер. Дженк, онда эр шей ола биле. Олесинъ, къаласынъ... – деди Тугъай-бей. – Эки йыл кедер ичинде яшадым. Якъында манъа, бизим Эбу-Талиб сагъ-селямет, казаклар элинде эсир, дедилер.

– Бу – реестрлик казакларнынъ вахшийлиги ола биле. Бизим реестрсиз казаклар къырым татарыны эсирликте тутмазлар. Бу хаберде хата бар, – деди Богдан. – Чигиринге къайтып барсам, Эбу-Талибни тапмакъ ичюн къатий тедбирлер корерим. Сагъ-селямет олса, урьметли Тугъай-бей, илле тапып кетиририм, шахсен озюнъизге такъдим этермиз!

– Огълунъыз эляк олгъаныны айткъан вакъытынъызда чокъ мутеэсир олгъан эдим, – деди Ислям-Гирей. – Эсирликте экенинден хаберим олмады. Сиз, гетман азретлери, билесинъиз ки, Эбу-Талибнинъ иши бизим иттифакъымызнынь ишине кедер эте биле. Иш джиддий! Мен огълунъыз хусусындаки талабынъызны эда этерим.

– Сиз акълысынъыз, хан азретлери! Бир ай зарфында огълум тапылып берильмесини ве огълум тапылып берильгендже, Хмельницкий огълу Тимофейни мувакъкъат оларакъ, Хансарай команданлыгъы ихтиярында тутакъ къалдырылмасыны талап этем!

– Теэссюф ки, талабынъызнынъ, сердар Тугъай-бей, иттифакъчылыкъ къаидесинде ери ёкъ! – деди Богдан итираз иле.

– Тимоша он еди яшында. Даа бала. Оны тутакъ ерине къалдырмакъ джинает олур!

– Бала олса, онынъ хан узюриндеки арбий эльчилер меджлисинде иштирак этмеге акъкъы ёкъ! О, кендисини бу ерде улу дипломат ис этиекте! Мадам ки, Тимофей бизимле бир даиреде иттифакълыкъ мушавересинде ресмий суретте булунмакъта, о алда эр бир меселе ичюн месуль эсап этиледжек. Эбу-Талиб де сизинъ Тимошадан пек эсли дегиль. Такъым комутаны оларакъ дженклешти. Казакларынъыз он докъуз яшындаки комутанны хырсызладылар!

Хмельницкий асабийленди, къайнады, озюнинъ не ерде, кимнинъ огюнде булундыгъыны унутты, юксек давушле опькеленди. Ислям-Гирей чокъ лакъырды эткен шахс дегиль эди. Даваны тез аль этти.

– Тимошаны Хансарайда къалдырасынъыз, – деди гетмангъа. – Эбу-Талибни алып кельгенде, Тимошаны алып кетерсинъиз! Огълуннъыз Багъчасарайда сагъ-селямет аят сюреджегине эмин олунъыз!

Ханнынъ сёзлеринден сонъра, Хмельницкий кенди такъдири, ал-азирде ханнынъ элинде олгъаны себебинден, онынъ эмирине таби олмагъа меджбур эди. Таби олмакъ исе къолай дегиль. Оны Тимошанынъ Хансарайда къалувындан бойле муреккеп вазиетте татарлар ичюн Украинагьа сербест ёл ачыладжагъына ве Украинадан гузель къызларны ве сагълам эркеклерни Истанбулгъа кочюрип, эсирликке сатув енгиллешеджеги де раатсызламакъта эди.

Севимли огълуны тутакъ къалдырмакъ... мушкюль ал, лякин башкъа чаре ёкъ. Огълу иле лакъырды эткенде, о бабасынынъ фикирини тез ве догъру анълады, разы олды, сонъра, бабанынъ телькъинлерини динъледи. Хмельницкий огълуна деди: “Мында, бу басурман мемлекетинде булунгъан вакъытынъда ич бир кунюнъни бош кечирме, шаркъ адетлерине дикъкъатлы ол, эали арасындаки анълайышлы адамлар иле достлыкъ багъла, татар тилини огрен!” Багъчасарайда Тимоша иле къалдырыладжакъ эки казакны: 'Тимошагъа мукъайт олунъыз, Хансарайда олып-кечкен муим адиселерни де дикъкъаттан къачырманъыз, Запорожье менфааты ичюн гизли хаберлер эльде этип турунъыз!” – деп тенбиледи.

Хмельницкий Чигиринге къайтув арфесинде огълуны ханнынъ узюрине алып кельди. Хан Тимошагъа ве онынъле къаладжакъ эки адамгъа Запорожье казаклары эльчиханеси ерлешкен караим Абрахим Ефетнинъ эвинде яшамакъны тевсие этти. Ондан эвель ханнынъ адамы баш чауш Мехмед Керим деди: “Мусафиринъ гетман Хмельницкийнинъ огълу, онынъ иле муамеледе мукъайт ол, шеэрде не ола, не олмай, оларгъа ачып къойма!”

Кетмезден эвель ханлыкъ адындан Хмельницкийге черкез зырх кольмеги, окълукь садакъ, яй ве тюрлю окълар, гульгули къафтан, франсыз чухасындан тикили кунтош, алтын орьнекли къылыч багьышланылды. Багъышлар мушавирге де такъдим этильди.

Хмельницкий Къырым ханы иле мукъавеле япмакъле, озюнинъ икметли арб мутехассысы экенини исбат этти. Бунынъле Лехистан дипломатчылыгъына кучьлю дарбе эндирильди. Къырым ханы иле багъланылгъан иттифакъ Тюркиеге, Речь Посполитая тарафдары оларакъ, дженкке киришмезден эвель, бираз тюшюнип бакъмакъ кереклиги хусусында тенбие олды. Украина халкъынынъ шляхта аскерий кучьлерине къаршы дженклер энъ агъыр урушлар татар арбий къытъалары иссесине тюшеджек. Ханнынъ аскерлери дженклерде пишкинлешкенлер. Атта Къырым ордусынынъ исьянджылар тарафында булунувынынъ бир озю, шляхта ичюн буюк дешет догъураджакъ.

Хмельницкий озюнинъ мушавири, Тугъай-бей исе он бинълик аскерий ордусы иле апрель 18-де, уйле маалинде Бузавлыкъкъа якъынладылар. Бу Озу-Сув этегинде дагъылып яткъан ирили-уфакълы адаларнынъ бириси. Пан зулумындан къачкъан ве къырымтатарлары уджюмлеринден къорчалангъан Запорожье казаклары бу ерде топракъны къазып, агъач диварлы пекинтилер ве къулюбелер ясап оларнынъ ичинде омюр кечире ве бойле шараитта озьлерини сербест казаклар оларакъ ис этелер. Шунынъ ичюн бу ер “сечь” дие адландырылгъан. Сечь Запорожьеде фукъаре койлюлернинъ Лехистан къыралы тертибине къаршы къозгъалыш меркези эсап этиле.

Тугъай-бей дагълыкъ ичинде кенди ордусы иле къалды. Хмельницкий мушавири ве Тугъай-бей тайин эткен дерт татар забити иле Чигиринге джёнеди. Эвеля баш-атаман иле корюшип, онъа севинчли хаберни бильдирме истеди. Экинди маалинде догъмуш казак топрагъына аякъ баскъанда, гетманны Къош атаманы Фёдор Лютай ве достлары къаршылап чыкътылар. Богдан оларгъа Къырым ханы иле иттифакълыкъ мукъавелеси имзаладыгъыны ве бу мукъавеле муджиби он бинъ татар атлы аскери энди Бузавлыкъта булунгъаныны бильдирди. Лютай эртеси куню шура топланмасы хусусында эмир берди, саба Запорожье койлеринде топ-тюфек ве кильселерде чанъ давушлары янъгъырады. Богданнынъ догъмуш кою Чигиринде халкъ меджлиси джыйылды. Халкъ Богданнынъ Къырым ханы иле имзалагъан иттифакъны казакларнынъ эписи бегенмеди. “О вахший татарларны ярдымгьа чагъырмакъ керекми эди! Лехлернинъ иши озюмизнинъ къолумыздан кельмезми эди?” - дегенлер де олды. Богдан оларгъа джевап берди. Олар сустылар.

Вакъиа Речь Посполитая девлетине хайырсыз хабер олып ишитильди. Таджлы гетман Николай Потоцкий 1648 сенеси март 21-де Украинадан Лехистан къыралына ёллагъан мектюбинде: “Мен сизинъ, къырал азретлерининъ, аскерий къытъалары иле Украинагъа кельдим. Бу ишни тюшюнмейип ве тешкермейип япмадым. Манъа буны джиддий тюшюнджелер, къырал азретлерининъ ве ватанымызнынъ мустакъиллиетини ве иззетини муафаза арзусы яптырды.

Беш юз исьянджыны ёкъ этюв, бир бакъышта, къыйын иш дегиль, лякин оларнынъ насыл гъайрет ве ишанч иле баш котергенлери назар итибаргъа алынса мени, беш юз адамгъа къаршы турувгъа уфакъ себеп меджбур этмегенини эр кес анъламакъ керек, чюнки бу беш юз адам исьянны бутюн казак алайлары ве бутюн Украина иле анълашып котерди. Бу фикирсиз адам, Хмельницкий, мерамет алдында баш эгмеди. Мен онъа, Запорожьени быракъ деп, къач керелер айттым. Джинаетлерини афу этювни ишандырдым. Онъа ич бир шей тесир этмей. Меним эльчилеримни тутып къапагъан. Ниает, онъа сизинъ къырал азретлерининь, ротмистрини, казак адетлерини яхшы бильген пан Хмельницкийни ёллап, башынынъ устюнден бир тель сачы тюшмейджегине кефиль олдыгъымы анълаттым. Меним бу ильтифатым дахи тесир этмеди, эльчилеримни, тадж ихтиярындаки аскерлеримизни Украинадан тышкъа чыкъармамны талап иле кери къайтарды, “Пан албайлар, озьлерининъ рефакъатчылары иле берабер полклардан чыкъарылсын, казаклар хусусындаки укюмет эмирлери лягъу зтильсин”, - деди. Иште, гетман Хмельницкий нелер тюшюне.

Потоцкий Лехистан къыралына Хмельницкий къырымтатарларны ярдымгъа чагъыргъаныны, хан аскерлери энди Запорожьеде экенини ве Хмельницкий аскерлерининъ мыкъдары арткъаныны бильдирди. Потоцкийнинъ озюнинъ байрагы алтында топлар, тюфеклер иле йигирми беш бинъ сайлама аскерлер къытасы булунмакъта. Энъ кучьлю къыталары Черкассы иле Корсунь арасында булуналар. Потоцкий озь чадырыны Черкасcкте къурды. Гетман Калиновский штабны Корсуньде ерлештирди. Аскерий къысымларгъа командалыкъны таджлы гетман иле Калиновский япмакъталар. Лехистан арбий кемандалыгъында Шляхтаджы Адам Синявский ве Лехистандаки казак комиссары Яцек Шемберг булунмакъта. Къарт Николай Потоцкийнинъ янында огълу Стефан Потоцкий де бар.

Бир кунь Лех аскерий штабындан: “Хмельницкий озь аскерлери иле Запорожьеден ёлгъа чыкъты, Черкассы бетке келеятыр!” – деген, хабер кельди, Потоцкий къасеветке далды.

– Не япмакъ... Богданны насыл токътатмакъ мумкюн?

– Исьян котерген Запорожье койлюлерине къаршы бутюн аскерий эркян иле акс-уджюмге кетмек керек! – деди Гетман Калиновский. Потоцкийнинъ тарафдарлары итираз эттилер.

Эр кеснинъ козюнден чыкъкъан намуссыз, алчакъ кишилерге къаршы бойле буюк мыкъдарда аскер ёлламакъ Лехистан ичюн масхаралыкъ олур, дедилер. Нетиджеде, Потоцкийнинъ огълу Стефаннынъ командалыгъы алтында бир отряд тешкиль этип, Стефангъа теджрибели ротмистр Яцек Шембергни къошып, Хмельницкийге къаршы йибермеге къарар берильди. Отряд эки къысымдан ибарет олды. Бир къысымы – алты бинъ аскер – къарада арекет этеджек, дигер къысымы – эджнебий мемлекетлерден акъчагъа тутулгъан эки бинъ аскер ве реестрден кечкен дёрт бинъ казак байдакълар устюнде Турла неэри бою ашагъы джёнейджеклер. Казакларнынъ комутанлары баш есауллар Иван Барабаш ве Ильяш Караимович. Булар арасында Хмельницкийнинъ досту албай Кричевский де бар. Бу къарт албай озю Украинада юнан дининде кучюджик аиледе догъгъан, амма лех магнатларына юреги ятмай, олар да албанны бегенмейлер. Эки отряд Кодак къалеси якъынларында корюшип, бирликте запорожьелилерге атеш ачмагьа борджлулар.

– Огъурлы ёллар олсун! Тарихта сенинъ де шанынъ-шерефинъ къалсын! – деди Николай Потоцкий огълуна.

Сонъра аскерлерге мурааджат иле: – Дагълардан ве чёллерден кечип, “Сечь”ке барып етинъиз, оны ерле ексан этинъиз, исъяннынъ рехберин тутып, адалетли джеза берильмеси ичюн мында кетиринъиз! – деди.

Стефаннынъ аскерий болюклери Къара Шлях бетке джёнедилер.

Хмельницкий беяз аргъамакъ устюнде Запорожье казаклары къытасы огюнде Бузавлыкътан кочип, шималь бетке арекет этти. Гетман ёлда чокъ тюшюнди, ниает, Стефан аскерлерине Кодак къалеси янында бирлешмеге имкян бермейип, оларны айры къысымларгъа болип, таджлы гетманнынъ эсас кучьлерини къырып ташламакъ фикирине кельди.

Казаклар Сары-Сувгъа келип еткен сонъра, неэрнинъ сол ялысында ерлештилер. Неэр бу ерде чатталашып, ярым ада шекилини ала. Хмельницкий аскерлери гедже дёрт кошели пекинти къурдылар. Пекинтилер тереклер талдасында къалды. Сабалейин Тугъай-бей ордусы корюнди ве деръал чадыр къуруджылыгъына тутунды. Тугъай-бей, урушкъа киришмезден эвель, сювари болюклери комутанларыны топлады.

– Ислям-Гирей хан эмирининъ эдасыны бу ерден, Сары-Сувдан башлайджакъмыз! – деди. – Кечмиште итальянлар иле къонуштыкъ, юнанлар иле чатыштыкъ ве оруслар иле къырылыштыкъ. Кьапышувлар тюрк къандашларымыз иле бирликте. султан азретлерининь эмирлерине бинаэн олды. Шимдикиси башкъа! Къомшуларымыз – запорожьелилерге ярдымымыз оладжакъ! Меним джесюр ве садыкъ достларым! Аскерлеримиз къылычларыны яхшы къайрасынлар! Мен сизлернинъ манъа даимий садыкъ забитлернинъ гъайрети саесинде, о кечмиш муаребелернинъ ич бирисинде енъильмедим. Лехлер иле бу чатышувда да, зан этем, къырымтатарынынъ къылычы сынмаз! Стефаннынъ мюфрезеси иле шойле корюшейик ки, онда сагъ аскери къалмасын!

Узакъта, Озу-сув ялысындан четте чамлыкъ этегинде таджлы гетманнынъ огълу Стефан Потоцкийнинъ атлы аскер алайы пейда олды. Бунынъ узеринде, къырымтатарлар чадырында миллий нагъмели, кескин боразан давушы янъгъырады.

Къырымтатарлар, аман, атларгъа атландылар.

...Шляхта мюфрезеси Сары-Сувгъа секиз кунь-секиз геджеде келип етти. Ашыкъувгьа зарурет ёкъ эди. Олар озьлерининъ кучюне эмин алда кибар арекет эттилер. Стефан Потоцкий озю ельаякъ ат устюнде. Алтынле ялдызлы къылычынынъ салы ялтырай. Устюне, ягьмурлыкъ ерине, кьаплан териси япынгъан.

Боюнындаки узун шарфы ельден ельпирей. Башында алтын мигфен. Комутаннынъ артындан, яхшы бесленильген, тегиз беденли атлар устюнде уланлар ве драгунлар, оларнынъ артындан пияде аскерлер кельмектелер.

Сары-Сувгъа якъынлагъан сайын мюфрезенинъ гонъюли вира къырылмакъта. Юксек давушлы, кибар лакъырдылар ве кулькюлер кеткен сайын аз ишитильмекте. Сары-Сувгъа келип еткен ве сол ялыгъа кечкен казакларнынъ чадырыны корьген сонъра лехлер рухтан тюштюлер. Комутанлар, озь араларында мушавере япып, казакларгъа сездирмей, кери неэрнинъ сагъ ялысына къайттылар. Шембергнинъ команданлыгъы алтында учь коше шекилли учь тахким ясап Озу-Сувы бою байдакълар иле келеяткъан экинджи мюфрезени беклемеге къарар бердилер.

Озу-Сувы бою гемиде келеяткъан мюфрезе Хмельницкийни меракъландырды. О себептен, ялы боюнда алай комутаны Иван Ганджанынъ командалыгъы алтында девриелер тайин этти. Къайыкълар саильге якъынлагъан арада, девриелер, къайыкълардаки реестр казакларыны исьянджылар тарафына кечмек ичюн аярттылар. Кричевскийнинъ командалыгъы алтында келеяткъан реестр казаклары байдакътаки Кричевский, гетманнынъ озь аскерлери иле Сары-Сувда экенини билип, севинди, озюнинъ реестр казаклары иле Хмельницкийге къошулмагъа разы олды. Онынъ артындан дигер казакларда кеттилер. Ганджа казакларнынъ бириси иле Хмельницкийге хабер ёллады.

Бу эснада Хмельницкийнинъ чадырында ишлер пек севинчли алда дегиль эди, чюнки апрель 19-да казакларнынъ душмангъа уджюми истенильген нетиджени бермеди. Эртеси куню казаклар гедже топларны ве силяларны чадыргъа якъын ерлештирди, бойледже, лехлерге уджюмни семерели япмакъ истедилер, лякин жолнерлер казакларны озь мевзилеринден урып чыкъардылар. Сонъра уфакъ-тюфек чатышмалар башлады ки, бу чатышмалар да казакларнынъ файдасына олып чыкъмады.

Хмельницкий асабийленди, команданлыкъны мушавереге топлады.

– Эгер шляхта чадырына аскерий ярдым кельсе, бизим магълюп олувымыз мумкюн! – деди гетман ве Тугъай-бейге аджизане назар быракъты:

– Сиз не дейсинъиз, сердар?

– Фикиримдже, дженкте – дженклешмек керек! – деди Тугъай-бей. – Запорожьели къардашлар жолнерлернинъ устюне чапа-курек, сопа иле атылмакъталар. Дженк бойле олмай! Бу – адий котек! Казаклар нафиле эляк олдылар. Бизлер, атлылар ичюн, эмир олмады! Ничюн, аджеба? Хан мени мында сейир бакъмагъа ёлламады!

– Атлыларгъа эмир берильмегенининъ себеби – ернинъ чатырман дагълыкъ олувында, – деди Богдан. – Бу тереклик ичи батакълыкъ. Онда атлы аскер не япа билир? О себептен, атлылар сабыр этип турсынлар, – дедим.

– Дженкте сабыр-фена дост, – деди Тугъай-бей. – Сиз эмир этинъиз! Мен лехлерни дагълыкъ ичинден къувып чыкъарырым!

Хмельницкий еринден къалкъты, къолларыны джеблерине тыкъты, башы ашагъы эгильген, бенъзи тюшюнджели алда, бир талай огге-арткъа юрди, сонъра текрар отурды. Бираздан козьлерининъ къиясындан Кривоноскъа бакъты. Кривонос, сезилир-сезильмез ченгесини кокюси устюне эндирип-котерди. Бу: “Бейге эмир эт, атакагъа кетсин!” – демек эди.

Хмельницкий мушаверени битирди. Комутанлар даркъалышты. Гетман ве Тугъай-бей экиси къалдылар.

Апрельнинъ 24-джи кунюнде чадыргъа якъынлашаяткъан атнынъ туякъ давушлары эшитильди. Дивар артында джурьат иле юксек сесли лакъырды олды, сонъра ичери, патрульдеки казакларнынъ бириси кирди, Хмельницкийге мураджаат этти: - Корьфезге реестр казаклары иле юклю байдакъ кельди! – деди о. – Кричевский де олар иле бирликте, эписи бизге къошулмагъа разы. Аскернинъ сёзлерини эшиткен Богдан пек севинди. “Сагъ ол, къардаш! – деди о, кишини къучакълап. – Сен кери къайт, Ганджагъа айт. Кричевскийни мында ёлласын!

Кричевскийнинъ байдагъы ялыда токътагъаныны корьген дигер байдакълар да ялыгъа янаштылар. Казаклар байдакълардан тюшти, чёльге чапкъалап, уюшыкъ мучелерини яздылар. Байдакълардаки адамлар ялыгъа чыкъкъан сонъ, эксериси: “Къара шура”! – дие къычырдылар. “Шляхтанынъ марифетини корьдик. Къара шура”!

– Къыйметли, къардашларым! Мен сизинъле, гетман Хмельницкийнинъ риджасына бинаэн, лакъырды этем, – деди оларгьа Ганджа. – Бизлер, казаклар, бутюн Украин халкъы шерефине баш къалдырдыкъ! Ганджанынъ элинде байракъ бар эди. – Сизлер озь къардашларынъызнынъ къаныны тёкеджексинъизми? Бизлерни ве сизлерни, эпимизни бир Украина догъурды дегильми? Лех таджы ичюн хызметни девам этеджексинъизми? Къырал сизинъ акъкъынъызны апсханелер иле тёлейджек! Къардашлар, бизлерге къошулынъыз, берабер шляхта иле урушайыкъ!

Ганджанынъ фикирини Кричевский такъдирледи. Казаклар иддетленди, есаул Барабаштан ве Ильяш Караимовичтен ред этип, оларнынъ ерине Джеджиллини сайладылар. Барабаш ве Караимович тирельмек истедилер... казаклар оларны тутып мунафыкъ дие, терекке асты, уджретли алман аскерлерини къырдылар. Бундан сонъра Джеджилли казакларны алайларгъа болип, исьянджыларгъа ярдым ичюн ёллады.

Кодак къалеси коменданты Гроздинскийнинъ майыс 2-де Николай Потоцкийге ёллагъан хаберинде: “Меним урьметли паныма кедерли хабер бильдирем. Байдакълар устюнде Запорожье аскерлери апрель 24-те, Каменный Затон корьфезинде исьян котерип, полковниклерни ве бутюн юксек рутбели комутанларны ольдюрдилер. Меним шу корьфезге ёллагъан эки мушкетёрым яралы алда къайтып кельдилер. Казаклар Филон Джеджиллийни озьлерине есаул сайлагъанлар. Айни шу эки мушкетер дедилер ки, казаклар хан ордусыны Озу-Сувдан кетирип, Хмельницкий аскерлери иле берабер пан комиссарны ольдюрип, Кодакны запт этмек истедилер”.

Хмельницкий исьянджы реестр казакларыны чадыр огюнде беяз аргъымакъ устюнде къаршылап алды. Тазе ельде ельпиремекте олгъан беяз байракъ устюнде ири арифлер иле “Христианлыкъкъа раатлыкъ!” – деп язылы эди.

Реестр казаклары полку токътады. Джиджиллий огге чыкъты, онынъ кенъ кевдеси уфакъ, тар къия козьлю татар чехресинде къатиет ве ираде олунмакъта эди. О, къалпагъыны чыкъарып, Хмельницкий огюнде седжде этти:

– Санъа, гетман, ант этемиз: халкъымызгъа ве мукъаддес килисеге, Украинагъа намусле, виджданле хызмет этеджекмиз.

Хмельницкий омузларыны догъуртты, полкларны джыллы ве кескин козьден кечирди ве кучьлю давушле деди:

– Тешеккюр сизге! Хаберинъиз олсун ки, бизлер къолларымызгъа къылычларны шан-шурет ве шахсий къазанч ичюн дегиль, аятымызны къадынларымызны ве балаларымызны къорчаламакъ ичюн алдыкъ. Лехлер бизни намустан, уриеттен, ишанчтан марум эттилер. Бу феналыкъларны бизге, Лехистан къыраллыгъыны мудафаа этип, къан тёккенимиз ичюн не япаджакъмыз? Озь топрагъымызда кене эсир олып къаладжакъмызмы?

Ачувлы давушлар чёльни титретти.

– Бу шей ёкъ этиледжек! Бизни бир ана – Украина догъурды. Украина ве бутюн халкъымыз ичюн урушаджакъмыз!

Хаинлик лехлер ичюн дешетли адисе олды, Шемберг чадырындаки казакларнынъ бир къысымы ве олардан сонъра, догъма украиналы лех драгунлары исьянджылар якъына кечти. Туна (Дон) казаклары ве Тунада яшагъан Запорожье казаклары да исьянджыларле бирлештилер.

Бойле шараитта генч Потоцкийге ве Шембергке барышыкъ мукъавелеси япмакътан башкъа чаре къалмады. Лехлер барышыкъ корюшюви ичюн Чарнецкийни, Хмельницкий исе Максим Кривоносны ве юзбашы Крысаны айырдылар. Корюшюв худжур олды. Хмельницкий Чарнецкий иле къонушкъан ве онынъ фикирини динълеген арада Кривонос ве Крыса лех чадырында къалгъан реестр казакларыны исьянджылар тарафына кечмеге аяртты, казаклар лехлерни терк эттилер.

Энди эсли ве чокъ дженклер корьген Шемберг лех чадырынынъ фена эхвалыны корип, оларгъа Крылов коюне чыкъмагъа рухсет этилюви шарты иле, казакларгъа теслим олмагъа ве топларны исьянджыларгъа бермеге разы олды.

“Эгер биз элякеттен аз эмиетли топларны душмангъа теслим иле къуртула бильсек, бу ялынъыз бизим ичюн дегиль, бутюн девлетимиз ичюн файдалы олур, – деди Шемберг арбий шура меджлисинде. – Биз вакъыт эльде этермиз, аскерий къытъамыз иле бирлеширмиз, ихтилял хусусында озь вакъытында хабердар олып, онынъ алевленмесине имкян бермемиз”.

Стефан Потоцкий онынъ фикири иле разы олды. Шемберг Хмельницкий иле коршювде анълашып оламады. Дженк девам этти.

Гедже чёллерге къаранлыкъ чеккен сонъра, лехлер сессиз-солукъсыз таш ёлгъа чыкъып, конделенлеп секиз сыра терен ве кенъ чукъурлар къаздылар, ойле ки бу ерден не джаяв, не атлы адам, не де араба кечип оламайджакъ. Ёл тар, юксек къырнынъ сыртында узанып кете, къырнынъ этеклери ашагъыдаки чёльге саркъа. Къырдан чёльге тюшмек ве къыргъа чыкъмакъ къолай дегиль. Гъает тик таш ёлдаки эндеклерден ярым чакъырым узакълыкъта ёлнынъ энине ат екильмеген къырыкъ араба къойып, кечитни кестилер. Танъда Стефан Потоцкийнинъ алайы чадырны гизлиден терк этеджек.

Татар ордусынынъ кешифчиси бу тедарик башламаздан эвель келип, Тугъай-бейни хабердар этти ве озю бутюн гедже ёлдаки ишлерге гизлиден козь-къулакъ олып турды. Тугъай-бей озь комутанларыны топлап, аскерлер танъда.уджюмге азыр олмаларыны эмир этти.

Саба ерге ярыкъ тюше башлагъанда, лехлер таш ёлдаки копюр астындан кечип чёль бойлап, Чигирин бетке джёнегенде, Тугъай-бейнинъ эмири муджиби, татар атлылары къылычларыны къынларындан чыкъарып, йылдырым сурьаты иле огге атылды, лех ордусынынъ пешине етип, душманны къамачавгъа алдылар. Биринджи чатышувда лех алайы озь-озьлюгинден эки къысымгъа болюнип кетти ве бири-бирлери иле алякъа узюльди. Бу узюлюв себебинден, татарлар дахи эки къысымгъа болюнмеге меджбур олдылар. Запорожье топрагъында ич бир вакъыт корюнмеген ве ишитильмеген шиддетли уруш башланды. Татар дженкчилери къылычларыны юксек котерип, атлы къытъа жолнерлерине фурсат бермей эндирдилер. Уйле маалинедже девам эткен урушта Стефан Потоцкийнинъ сювари болюклерининъ ярысындан зиядеси татарларнынъ къылычлары астында догъралды, жолнерлер яраланып, яхут джан берип, атлардан ерге йыкъылып, серилип къалдылар. Уруш мейданы джесетлерле орьтюльди. Лех атлыларынынъ бир болюги якъындаки чытырман дагъа къачып, корюльмез ве тапылмаз олдылар. Стефан Потоцкий татарлар иле биринджи урушувда агъыр яраланып сафтан чыкъты.

Атлылар арасында уруш кеткенде, лехлернинъ дагъ этегинде гизленип, ачкъан атешинден чокъ татар яраланды ве ольди. Амма душманнынъ сювари болюклеринде ат устюнде жолнер къалмады.

Ольгенлер-ольди, яралылар-къалды. Сагъ атлар, олю жолнерни быракъып кеталмай, туякълары иле ерни тепмелеп турдылар. Базан кедерли давушле къутурды... Яралы ве олю лех аскерлериле дженк мейданында къалдылар.

Атлылар арасындаки уруш сонъуна якъынлагъанда пияде лех аскерлери чёль бою Чигирин тарафкъа къачмакъта эдилер, татарлар оларнынъ пешиие етип къамачавгъа алдылар. Къылычтан къуртулгъан жолнер аз олды. Юрьмеге къабилиетли лех комутанлары ве аскерлер къалымтысы Мырза Байракълары денильген къасабагъа кельдилер.

Бугуньки дженкте Тугъай-бей аскерлери секиз топ чешит силялар, он алай байрагъы эльде эттилер. Бу – Тугъай-бейнинъ Сары-Сув урушувында ильки гъалебеси олды. Тугъай-бей ярали Стефан Потоцкий ве реестрли казакларнынъ комиссары Штемберг къатий муфаза алтында ифзисихат арабасында Запорожьеге ёллавылмаларыны эмир этти. Лякин Стефан ёлда ольген. “Заваллы пане – Стефане! Алласыз! Запорожьеге барып еталмады. “Сечь”ни зиярет эталмады”! – дие акъаретле кулюштилер казаклар.

Таджлы аскери къытъалар, Стефан Потоцкий сеферининъ фаджиалы нетиджесини бильмейип, онынъ гъалебесини пекитмек ичюн, эп дженюпке арекет этмектелер. Арекет севинчли дегиль. Еринден кочьмеси къыйын кельген аскерий къытагъа, алекетли дженюпке юрьмек насыл къолай олсун? Сонъра, бу адамлар... гуя, дженкке дегиль, сеяаткъа кетеяткъан кибилер. Эр бир магнат чадыргъа ялынъыз озь аилеси иле дегиль, бир такъым юклю арабаларнен кельмекте. Мында олмагъан шей ёкъ! Зияфет ичюн савутлар, кийимлер, тёшек-ястыкъ, килимлер, эрзакъ. Панларнынъ хызметчилери эписи кельмекте. Дженк тюшюнджеси ёкъ. Панлар ниаетсиз ёлда, эр кунь зияфетлер япып, бири-бирлери огюнде озьлерининъ зенгин зийнетини косьтерип, макътанмакъталар. “Дженк? Ким иле? Чыплакъ баджакъ хохоллар илеми?” Оларда акъикъий силя ёкъ. Булар озьлери – Речь Посполитаянынъ къудрети ве ифтихары. Лехистан ордусы – Авропада энъ кучьлюлерден бириси!”

Майыс 3-те Чигиринден кечип, онынъ дживарында, дагъ этегинде токътадылар. Сары-Сувгъа юз чакъырымлыкъ ёл къалды. Ёлланылгьан отряддан аля хабер ёкъ. Не япмалы? Таджлы гетманлар бири-бирлери иле хайли вакъыт давалашкъан сонъра, Сары-Сувгъа текрар отряд ёллап, этрафта не бар-не ёкъ, бильмеге ве шимдилик топ арабаларыны ерлештирмек ичюн чукъурлар къазмагъа къарар берильди. Бу вакъытта чадыргъа авангард къысымнынъ ёкъ этильгени акъкъында дешетли хабер кельди. Хаберни Сары-Сув янында олгьан дженктен къачып къуртулгъан жолнер кетирди.

Уйкен Потоцкийнинъ юрегинде мельэмсиз яра ачылды. Озюни идаре этювден марум олды. Эли астына не тюшсе, козюне не илишсе, эписини сындырды, эзди. Сонъра джурьатсызланып, ичип-саргъушланды, девлети ичюн келишиксиз сёзлер айтты. Ойлелерни ки, къыралнынъ озюне барып етмей къалмайджакълар!

Сары-Сув вакъиасындан къырал Владиславнынъ хабери олды. О аскерий къыталарнынъ ве команданларнынъ ишинден мемнюниетсизлигини ве Хмельницкийни баш эгмеге меджбур этмек ичюн Украинагъа озю кетмеге ниетленгенини бильдирди. Къырал аджеле суретте Хмельницкийнинъ озюне къаршы уджюмге башланылмасыны эмир этти.

Арбий шура топланды. Николай Потоцкий сытыкъ, ачувлы чырай иле отурды. Индемеди. Мушаверени дигер юксек панлар кечирди. Таджлы гетман огълунынъ эляк олгъаны хусусында хаберден ве адден-ашыкъ ичкиден сонъра озюне келип оламады. Онынъ ичюн аят озь манасыны гъайып этти. Юрегинде ялынъыз бу топракъкъа, онынъ узериндеки адамларгъа, бутюн джанлы варлыкъкъа кин ве нефрет къалды. Бугунь саба уйкъудан уянгъан сонъра, текрар Сары-Сув вакъиасы хусусында тюшюнди, деръал: “Якъылсын, ольдюрильсин, ёкъ этильсин! Ич бир шей къалдырылмасын!” – деген эмир берди. Этрафтаки койлерни тезден атеш алды. Эвлер янды, куль олды. Тек сия топракъ къалды. Потоцкийнинъ сувукъ козьлери панларгъа нефретле бакъмакъта эдилер. О, Калиновский кендисининъ эр бир сёзюне итираз этмеге азыр экенини сезди. Дигерлер тюшюнджели ве тааджипли вазиетте сусмакъталар. Оларнынъ устьлериндеки зийнетли кийимлерни гуя бу ерде отурувлары ерсиз ве джиддий бир къараргьа келювлери ичюн, истидаттан марум экенлерини исбат этмекте эди.

– Пан азретлери меним гъам-гъуссамны билелер, – деди Потоцкий. – Ахмакълар сюрюси мунафыкълыкътан файдаланып, бизим шерефли дженкчилик къабилиетимизни яралады. Къальбим кедер ичинде, лякин лянетли холопларны джезаламагъандже, огълумнынъ эляки ичюн интикъам алмагъандже токътамам! Барсын, бутюн Запорожье казак кучьлери манъа къаршы котерильсин! Меним аскерим етерлик. Меним казаклар иле дженклешювим биринджи дефа дегиль!

Арбий шурада булунгъанларнынъ чокъусы: кери чекилип, шеэрлерге якъын ерде яхшы позиция ишгъаль этип, озь арзуларыны къанаатлендирювни де хатирде тутмакъны келишикли эсап эттилер. Амма индемедилер. Ялынъыз Калиновский лакъырды этти: “Илери догъру кетип, душманны ёкъ этмек керекмиз!” – деди.

Потоцкийнинъ эмири муджиби, аскерлер чадырны терк этип, Корсуньгъа ве Акъ Килисеге ёл алдылар. Майыс 10-да Корсунь янына келип, уйгъун ер ишгъаль эттилер.

Сары-Сув янында къырымтатарларынынъ къыргъынындан сонъра Хмельницкий сафдашларыны топлады. Муит кергин эди. Онынъ козьде туткъан буюк ишинде ильки гъалебе эльде этильди. Лякин бу - башлангъыч, эсас урушлар огде. Шурада эр кес бир фикирде эди. Хмельницкийнинъ сафдашлары Кривонос, Богун, Нечай Кричевский, Вешняк ве дигерлер, гетманнынъ: “Алель-аджеле Потоцкий аскерлерине къаршы урушкъа башламакъ керек!” – деген теклифини къабул эттилер.

Бундан сонъра Хмельницкий чадыргъа къайтып кельди. Украинанынъ бутюн койлеринден кельмекте олгъан гонъюлли аскерлерни такъсим этип, енъи алайлар мейдангъа кетирмек, комутанларыны тайин этмек, сеферге чыкъмакъ ичюн керек эдаватны азырламакъ керек, чюнки эр джеэттен сынавлы ве дженклерге алышыкъ душман иле урушмакъ керек оладжакъ.

Масалар башында гетманнынъ эмирлерини язмагъа азыр кятиблер отурмакъталар. Оларнынъ арасында уджлары четке узаныкъ индже мыйыкълы илекяр козьлю киши назарны джельп этмекте. О, полонья жолнери. Сонъки урушта татарларгъа эсир тюшип, Хмельницкий тарафындан бир милийге денъишильген – Иван Выховский. Хмельницкийнинъ эски ашнасы...

Бабасындан яхшы тасиль алып, Петр Могилагьа хызмет этмекте олгъан Выховский бинъ алты юз отузынджы сенелернинъ сонъунда лех махкемесинде ишлер идареджиси эди. Сонъундан о, Украинаны гетман ерине идаре этиджи лех Комиссары янында корюмли ер ишгъаль этти. Бу вакъытта Богдан иле таныш олды. Выховский аскери кятип сыфатында, къыралдан “эмир субаи” тарафындан марум этильген казакларгъа уриетни къайтарып бермесини истемек ичюн кетеяткъан казакларгъа талимат берген вакъытта тевкъиф этильген эди.

Шимди Хмельницкий, беклеп тургъан Выховскийнинъ янына кельди. Гетманнынъ аскерлерге ант мектюбини экевлешип яздылар. Сонъра, чадырда юксек комутанлыкъ топланды. Енъи уджюмлер хусусында мушавере олды. Майыс 11-де Хмельницкий озь аскерлери иле Сары-Сувдан таджлы гетманларгъа джёнеди. Шу куню Хмельницкийнинъ ихтиярына Чигириндеки, Крыловдан ве башкъа койлерден эки бинь гонъюлли дженкчи кельди.

Майыс 15-те Корсунь янында исьянджы полклары пейда олдылар. Олар, сагь ялыда ерлешкен душман дурагъыны сарып алып, лехлерден дженюпте, Рось озени ялысында ерлештилер. Лех аскерлери къавий ерлешкенлер. Топлары эсапсыз чокъ. Потоцкий иле Калиновский арасындаки зыддиетлерге бакъмадан, лехлер исьянджылардан къорчаланмагъа къарар бергенлери акъкъында хабер алынды. Оларда йигирми беш бинъ адам ве къыркъ топ бар. Арта берген къыталарында он беш бинъ, Тугъай-бейнинъ ордусында он бинъ аскер булуна. Хмельницкий душман позициясыны озю козьден кечирмеге истеди. Лех чадыры юксекликте булуна. Чадыр учь якътан юксек топракъ йыгъынлары иле сарылы. Буларны, Калиновскийнинъ эмирине бинаэн жолнерлер ясап етиштирген ве терен окоплар къазгъанлар. Чатырны дёрдюнджи якътан Рось озени къорчаламакъта. Хмельницкий душман тарафындан къачып кельген аскерден бильди ки, топракъ йыгъынлары устюнде топлар къойылгъан, чадырнынъ этрафы яхшы силялы пияде аскерлер ве драгунлар тарафындан муафаза олуныакъта.

– Лехлерни бу ерден урып чыкъармакъ къолай олмаз, – деди Хмельницкий янындаки Кривоноскъа. - Буларгъа къаршы биршей тюшюнип тапмакъ керек. Ойле шей ки. Лехлер ичюн умитсизден олып чыкъсын, ёкъса, казак къаны чокъ тёкюледжек.

Татарлар Чянбукъ озенинден кечти, лех чадырына якъынлап, токътадылар.

Салы куню татарлар ве казаклар чёль якътан лехлер чадыры янына келип, кийик сесле яйгъара къопарып, лехлерни шашмалатып, оларгъа атеш ячтылар. Лякин лехлер терен окоплар ичинде пусты, татарларнынъ ве казакларнынъ мушкетлеринден атылгъан атештен къуртулдылар. О себептен татарлар юксек топракъ йыгъынлары тёпесине тырмашып чыкъып, жолнерлернен юзь-юзьге келип сюнгю иле уруштылар. Урушув вакъытында лехлер бир казакны эсир алып, озьлерининъ гетманынынъ узюрине кетирдилер. Гетман казактан, татарлар ве казаклар не къадар, чокъмы-азмы экенини сорай. Эсир айнеджи ве акъыллы экен: “Тугъай-бейнинъ татарлар ордусы беш юз бинъ аскерден ибарет, тезден хан озю беш юз бинъ аскернен келеджек! – дей. – Казакларнынъ эсабы ёкъ...”

Лехлер бунъа инаналар. Юреклерини къоркъу баса, эписи рухтан тюше, эллери йибериле. Чюнки казакларнынъ озьлеринден дегиль, оларгъа эсир тюшип, ачлыкъ чекювден къоркъа эдилер. О себептен юк арабалары тургъан ёлдан, урунып-сюрюнип, кери къача башлайлар.

Николай Потоцкий душманда аскер чокълугъындан къоркъуп, урушкъа киришмеди, кери чекильди. Вишневецкийден кельген адам, онынъ алты бинъ шляхтадан ибарет отряды Потоцкий тарафкъа келеяткъаныны айтты.

Майыс 16 геджеси разведка Хмельницкийге лехлер кери чекильмеге азырлангьанлары хусусында хабер бергенде, Богдан мыйыкъ астындан кульди.

Сонъра казаклар уйлеге ярым саат къалгьанда бир бучукъ чакъырымдаки Горохов кою янындаки дагълыкъкъа чекильдилер. Батакълы дагъ ичине киргенде, арабаларынынъ чокъусы къою чамургьа батты ве татарлар чапып келип эки топ арабасыны къуру ерге уйтеп чыкъарып, топ ве мушкет атешине туттылар. Лехлер бизге дёрт якътан уджюм эттилер. Казакларнынъ чадыры Горохов дагьындаки чамургъа, йымшакъ чувалгъа кирген киби батты, илери арекет этип оламады: чюнки ёлларда чукъурлар къазылгьан, кечит йыкъыкъ тереклернен кесильген эди. Татарлар, казакларнынъ къазып къойгъан окопларындан файдаланып, джесюране уруштылар.

Къарт Потоцкий озь ордусы махв олаяткъаныны коререк, сонъки кучюни топлап, уджюмге чыкъты. О, атлы аскерлерге атлардан тюшип, мушкетлернен дженклешмекни эмир этти, лякин пияде дженкни огренмеген атлылар атта дженклешюв тертибинде тизилип етиштирип оламадылар. Татарлар ве казаклар оларны къырып ташлады. Казаклар ачылгъан “сокъакъ” иле чадыр бою кеттилер. Татарлар чадыргъа дигер якътан урдырып кирдилер. Орталыкъ къарышты. Бундан лехлер иле кельген бала-чала хызметчилер файдаландылар. Аскерлер атлардан тюшип джюгенлерининъ чылбырларыны оларнынъ къолларына туттырды. Олар атларгъа минип, къачтылар. Ялынъыз меркезий къысым бир талай вакъыт къорчаланып, атышып турды, сонъра о да тынды. Умумий теляш башлады. Жолнерлер тараф-тараф къачтылар. Татарлар оларны атларынынъ туякълары астында ёргъалады, базыларыны эсирликке алдылар. Князь Корецкий озюнинъ эки бинъ аскеринен ярысыны дженк мейданында къалдырып, къамачавдан зорнен къачып къуртулды.

Татарларгъа зенгин гъанимет эсир тюшкен къалды. Лех гетманлар ве онларнен дигер магнатлар шу саат Къырымгьа ёлланылды. Татарлар эсирлерини насыл багълагъанларыны Хмельницкий индемей козетип турды. Бу адамлар Украин халкъынынъ не къадар къаныны акъызгъанларыны, онынъ башына не къадар элякет кетиргенлерини хатырлады. 1637 сенеси Кумейки янында досты Павлюкнинъ команданлыгъы алтында дженклешкенлерини, Потоцкийнинъ эмирине бинаэн эсирлер кесек-кесек догъралгъаныны, 1638 сенеси Киевде онынъ козьлери огюнде аркъадашы исьянджылар етекчиси Кизимни ве онынъ огълу Кизименко къазыкъкъа отуртылгъаныны, исьянджы Кушнынъ башы кесильгенини, исьянджыларнынъ къадынларына къылынгъаныны хатырлады. Хмельницкийни ашалагъан Потоцкий: “Холоп татарларнынъ шанлы шевельеге, мердлиги акъкъыны не иле тёлединъ? Мени татарларнынъ мердлиги енъди. Сен озюнънинъ алчакъ резиль адамларынъ иле енъмединъ!” – дегенде, Богдан: “Сенинъле... манъа “холоп” деген шахслар ве санъа бенъзер кишилер иле тёледим, – деп джевап берди ве таджлы гетман бундан ич бир шей огренмеди, ве топракъ узеринде раатлыкъ ве барышыкъ асыл олгъандже, Украинанынъ ве Лехистаннынъ къаны даа аз тёкюльмейджек” – дие кедерленди.

Потоцкий аля Вишневскийден ве дигер магнатлардан ярдым беклемекте, лякин олар, Корсунь янында таджлы аскерий къыталар къыйратылгъаныны ишиткен сонъ, такъдирлерини сынавдан вазгечерек, озь аилелерини алып, Лехистан сынъырларына догъру, кери чекильдилер.

Хмельницкий, бунынъле шляхтагъа къаршы дженк битмегенини биле эди. Оны енъмек ичюн кучьлю орду керек. Къырал Владиславгъа къаршы турмакъ мумкюн дегиль. Къырал: “Богданны магнатларгъа душман, къырал тарафдары беллесин, къырал озю де магнатларгъа душман. Хмельницкий къыралгъа мектюп язып, эр шейни эльверишли ярыкъкъа косьтермек керек. Бу баш этильмез татарлардан даа чокъ беляларгъа къалырмыз. Олар шимди биле, Богдандан рухсетсиз Украина бойлап долана, койлерни чайпайлар. Оларны насыл токътатырсынъ? Иттифакъчы ким? Хмельницкий “Украинанынъ келеджегини Русие иле иттифакъ аль этеджек” фикиринде!

Майыс 18-де казак шурасында Богдан айны фикирни текрарлады. Шуранынъ меджлиси тарихкъа, “Корсунь меджлиси” оларакъ кирди.

Богданнынъ достлары Вешняк, Джеджилли, Нечай Богун, Пушкарь-магнатлыкъны кенишлетюв тарафдарлары. Амма насыл кенишлетювни айтмайлар. Русие иле бирлешювни догъру таныйлар. Баш чавушлар шурасынынъ бу фикирини Москва укюметине Курск задекяны Никита Гринин еткизди. Бу адам Украинада, эсасен, Сечьте бир бучукъ йыл яшагъан. Шимди исьянджы казаклар Грининге ишаналар. Воевода Волховский озюнинъ Русие падишасына ёллагъан мектюбинде: “Хмельницкийнинъ иштираки иле олгъан меджлисте Украина халкъынынъ Русие халкъы иле бирлешмеси акъкъында къарар чыкъарылды” – деп язды...