Men, Sahib-Nazar oğlu Erdene, baş komutan mırza Tuğay-beyniñ ekinci yaveri olam. Özüm Tatar Bunarda doğdım, anam – Bibigul Durdı-Murad qızı, Qırımda Qanlı Yamaç qalesinden on üç çaqırım batıda İhsan efendi qariyesinde dünyağa kelgen. On altı yaşında ekende, küzniñ ahırında, çarşenbe künü saarde qalqıp, qartbabam Durdı-Murad ile bir molı mögedekli arabağa oturtıp, gülguli çarus satmaq içün Aqyar yarmalığına kelgenler. Bazarda alış-verişniñ eñ qaynaq maalinde, qızı Bibigul terazi başında işini felemenk kibi çevireyatqanını körip, soñra qalbindeki qanaat ile meşur tuccar karaim Çaylaqnıñ qavehanesine kire, eki yanbaşını minder üstüne qoyıp, – eski aşnası, hızmetçi arnaut Şah-Abbasqa bir filcan sütlü qave sımarlay. Qaveni zevqle içken soñra, uçqurlı pantalonınıñ cebinden bir manat çıqarıp, kilim üstüne bıraqaraq, qavehaneden çıqa. Yüzüm selesi yanına kele. Bibigul yoq. Bir sele boş. Yüzümi satılgan, üç sele tolu, toqunılmağan.

Durdı-Murad qomşu satıcılardan soraştırıp baqa, olar: “Bilmeymiz!” “Kormedik!” – diye omuzlarını qısalar. Terzihanege kire, usta Güreviç, eki rum kişisi qızle laqırdı etip turğanını körgenini ayta. Qart yürekten urula, qavehanege kirgenine biñ peşman ola, boş seleni yerge qapaqlap, üstüne otura, başı köküsi üzerine tüşe, özü iñlep ah çekip qala.

Tuna neeri sailindeki Akkerman skelesinde sarı kamzollı eslice kişi qıznıñ gemi merdiveninden aşağı tüşeyatqanda, polis hadimleri, şeerde portaqal alışverişçisi dep bilingen Frangapulosnı, qız hırsızlap ketirgenini bilmeyerek, lâkin qırımtatarlarından doğravlı dübek tütüni ketirgeninlen haberleri olıp el-astı işleri içün yaqalap, tevqif eteler. Anam, qaysı memleketke kelip tüşkenini bilmey, polis kişileri Frangapulos ile meşğul esnada, bu yerden acele sürette qaçıp, saqlanmaq kerekligini aqılı keserek, eki adım atar-atmaz, yanında aq saçlı, batıq mañlaylı ihtiyar qadın peyda ola. Qıznı belâdan qurtarmaq istegen olıp, onı piyazlay, oplay, özüniñ evine alıp kele. Büyük-anam Raqibe sağ. Babam Sahib-Nazar o vaqıt daa yaş, sağlam kişi, qıznı tesadüfen köreqalıp, güzelligine ayretinden esini ğayıp eteyaza. Qartiy qız içün ateş pahası talap ete. Sahib-Nazar qartiyniñ fiyatını bermey. Qartiy ise sözünden qaytmay, qıznı evde saqlı tuta, babama köstermey. Qırcıman kişi açuvlana, cadınıñ qaqırdağından tuta, sıqıp başlay... qartiy telâşqa tüşe, polis idaresine çaqar diye qorqup, Bibigulni yarı qıymetinde sata. Sahib-Nazar ve Bibigul evleneler. Men, Erdane, 1626 senesi bu dünyağa kelem.

Vaqıt keçe. Ailemizde bir oğlan ve bir qız daa doğa. Qurt-Nafe ve Qurt-Şerfe. Eñ küçügimiz, qız qardaşım doquz yaşında ekende, anamnıñ çehresinde teren tüşünceler sezilip başlay. Kimerde közleri yaşlı. Oturışı, turuşı, yürüşi kederli ola. Niayet, bir kün aqşam sofra başında bizlerge çezildi: “Biz epimiz, İhsan efendi qariyesine barıp, evimizni, anamnı ve babamnı körip, özleri ne alda oldıqlarını körip kelmek kerekmiz, dedi. – Meni öldürdilermi? Adana bazarında esirlikke sattılarmı? – Evde kimse bilmey. – Ve babama hıtabın ilâve etti: – Balaqlavalı qayıqçı ile haber yolladım, degen ediñiz! Haber köyümizge barıp yettimi, yetmedimi... yalıñız tañrı bile?”

Babam onıñ acizane sözlerine cevap bermedi. Berip olamadı. Çünki özü de işniñ eyi aqibetine emin degil edi.

Men on sekiz yıl zarfında anamnıñ ağızından siyrek serpek çıqa berip, afızamda cıyılıp qalğan elemli laflarınıñ keseklerini quraştırıp, bucaqta aileviy ayatımıznıñ başlanğıçını ikâye ettim.

On dert yaşıma kelgen vaqıtımda babam: “Çifçilikte tarlada ögüz aydağanıñ yetti, endi Qurt-Nafe işlesin! Sen cail qalma!” – dep, meni Quran oqumağa ögrenmek içün mollağa berdi. Mollam Frederik Kije, otuz altı yaşında fransız edi. Cezairde doğğan. Parijde tasil körgen, fenlerni ve tillerni benimsegen. Onıñ ögünde dert yıl oqudım. Frederik Kije maña yalıñız Quran oquvnı degil, tatar ve türk tillerinde edebiy imlâ ile dogru yazuvnı da ögretti. Menimle yalıñız arap ve fransız tillerinde qonuştı.

Bir defa, dersler bitken soñra, defterlerimni cıyıştırıp, yerimden qalqtım, evge qaytmaq niyetile qapığa doğrulğanda, muallim meni toqtattı:

– Biraz sabır etiñiz. Siziñle münferiden (hususiy) lafım bar! – dedi.

Çehresinde ne qanaat ve ne de narazılıq alâmeti sezmedim. Qaytıp yerime oturdım, sustım. - Derslerge başlaganıñ dördünci yıl, dedi Kije, - münever kişi içün zarur bilgini aldıñ. Özüñ de östiñ, tanılmaz oldıñ! Eminim ki, Sahib-ağa seni bundan soñra oqutmaycaq. Sen alacağıñnı aldıñ! Bir müim amil bar ki, onıñ aqqında sende açıq tasavur yoq. Lâkin olmaq kerek. Özüñni: “Bucaq tatarım” deysiñ. Albuki, sen Bucaqta doğğan qırımtatarısıñ. Arada farqı bar. Senden başqa mende üç talebe daa oqumaqta. Sizler biri-birleriñizni körmeysiñiz, çünki oquv künleriñiz başqa. Olar: “Qırım tatarlarımız”, deyler. Özleri aqiqiy noğaylar. Qırımnı ne babaları ve ne de özleri körgenleri yoq. Bucaqta kimse özüni: “noğayım” demey, nitekim ealiniñ bir çerigi noğaylıq. Eki millet qırımlı tatar isimi altında yaşay. Bu al Bucaqnıñ özü içün elverişli. Ealisi içün zararlı, çünki Moskvanıñ bu eki milletke - eki türlü nazarı bar. Ekisi de eki milletke zıt!

Muallim divarğa asılı coğrafiya haritası yanına bardı, meni de yanına çağırdı. Elindeki qara qarındaş ile Tuna neeriniñ aşağı eteginden başlap, Tatar-Bunar, Akkerman, Benderler ve Dubasarğace qalın çızıq çızdı, soñra Turla neeri boyu aşağı yürip Akkerman üstünde toqtadı. Kündoğuşta – Turla, şimalde – Lehistan, Cenüpte – Qara deñiz, künbatıda – Bucaq memleketi qaldı.

Bir zamanlarda mında Bucaq degen köy olğan, bu ülke onıñ namını alğan. Tatarlar da o köyniñ adı ile añılğanlar. Soñra noğaylar kelgenler. Olarğa da Bucaq denilgen. Qırımtatarları mıqdarca çoq. Qırımnıñ özünde sığmaylar. Kuban çöllerinde, Ozu-Suvı cenübinde ve Bucaqta ömür süreler. Episiniñ ayatı Qırım hanlığınıñ qanunları ve emirleri altında bulunmaqta. Er şey Qırım hanına tabi. Biri-birileri arasında daima cenk. Bir yerde toqtadı degende, ekinci yerde başlay.

– Bucaq evelde tutaş qırımtatarı olğan. – Noğaylar mında qaydan kelgenler? - dedim ocağa.

– Buña Türkiye sebepçi, – dep cevap berdi Frederik Kije. – Osmanlı devleti 1566 senesi bir yaqtan – Macaristan, diger yaqtan, İran ile cenkleşip turğanda Kefe beyleriniñ – beyi Qasım-paşanıñ qafasında yeñi ğaye doğğan: “Edil ile Don neerleri birleştirilse, Türkiyeniñ dünyaviy devlet olması mümkün! – degen fikirge kelgen. – Qara deñizden ve Azaq deñizinden keçilip, Edil boyu şimalge doğru yürülse, Rusiyeniñ merkezine barıp çıqmaqtan küç olmaycaq. Bu ğayege Sultan da qızışqan, yuzbiñlerle askerlerniñ qollarına qazma-kürek tuttırıp, özlerini gemilerge toldırıp, Rusiyede kanal qurucılıgına yollağan. Kanalnıñ aman-aman yarısı qazılğan maalde qattı qış kele, belden qar yağa, suvuq ruzgârlar ulup başlay. Yufqa kiyimli türk askerleri suvuqqa çıdap olamay, isyan kötere, qazma-küreklerni kanal içinde bıraqıp, zabitlerniñ yasaq emirlerine tabi olmay, evlerine qaytıp keteler. Bir qısımı Kefege barıp yetken soñra, gemilerge minip, vatanğa cöney, diger qısımı çıplaq, suvuq Don çöllerinde adaşıp yüre-dolana, açlıqtan telef ola.

Edil ve Don kanalı qazılğanı taqdirde, Qara deñizde qaravullıq hızmetinde daimiy sürette büyük arbiy küçler tutmaq kerek olacaq. Qara deñizde qaravul küçleri arttırılmasa, duşman Şap deñizinden Aq deñizge çıqıp, Suriye yalılarını zabt etecek. Bu sebepten Sultan Edil ve Don kanalı hayalından vazgeçe.

Bu devirlerde Tuna ile Turla saillerinde çeşit qabileler arasındaki cenkler Bucaqnı hırpalaylar, ülke tekmil ealisiz qalayaza. Kefeden Türkiye elçisi Qasım-paşanıñ emirine binaen, kanalda işlegen yerli adamlardan otuz biñ astrahan noğayı Bucaqqa köçürilip ketirile, olar mında tatarlarğa qarışıp yaşaylar. Noğaylarnıñ tili deñişe, qırımlılarnıñkine beñzep başlay. Lâkin noğaylar Bucaqqa avesliknen kelmeyler çünki türkler – noğaylar ile kibar munasebette bulunalar. Ondan da başqa Bucaq tüm-tüz qurğaq çöllük. Onda bir kuçara teregi bile doğmağan. Dağsız-taşsız ülke. Toprağı bereketli, amma suvu yoq. Suvdan pek fuqare.

Ğazı-Girey doğmuş ağası Devlet-Girey han ile uzlaşıp olamay. Bucaq ve Yenisey noğayları ve tatarlar ile añlaşıp, Bucaqtaki Qırım hanlığını ve Türkiye tertibini yıqıp, mustaqil devlet qurmaq maqsadı ile, eki defa silâlı isyan kötere. Bağçasaraydan kelgen askeriy qıtalar isyannı bastıralar.

Bucaqnıñ ealisi kettikçe arta. Devlet-Girey Bucaq memleketini endi qardaşı Ğazı-Gireyge işanmay. Bucaq ordusına Yusuf Sultannı komutan tayin ete. Bu sayede Bucaqnıñ arbiy qabiliyeti küçlene, cenkler vaqıtında Bucaqtaki Qırım ordusına qırq biñ silâlı asker qoşıp yibere.

“Siz bu topraqta zuhur etken facialı vaqialardan haberdar olmaq ve olarnı unutmamaq kereksiñiz!” – dedi Frederik Kije.

Turla sailinde suküt, yımşaq baari ükümran vaqıtta, babam, anam ve qız qardaşım Qurt-Şerfe ögüz arabağa oturıp, Qaçibeyge yol tuttılar. Anda türk gemicileri ile añlaşıp olsalar – çünki gemiciler aqça almağa sevmeyler, altın isteyler, uzun bazarlıq neticesinde, aqiqaten altınnın yoqluğına qansalar, eki qat qıymetinde aqça alalar. – Qırımğa ketecek Ehsan Efendi qariyesinde qartlar sağ-selâmet olsalar, körüşip, olarda biraz bulunıp qaytacaqlar.

Men Qurt-Nafe ile evde qaldım. “Bostannı çapalañız! Suvarıñız!” – dedi babam, ögüz araba köçeyatqanda, qaraltını ekimizge emanet etti. Biz sevindik. Lâkin olar ketken soñ, bostannı çapalamağa pek aşıqmadıq. İş qaçmaz, “ârın”... – dedik, “bursukun” – dedik, mustaqil ayattan faydalanıp qalmaq istedik. Qurt-Nafe sofadaki set üstünde yataqladı, kimerde bazarğa barıp, mısırboğday unı alıp keldi, bekmezli elva pişirip aşadıq. Frederik Kijeniñ diger talebesi – dostım Ğazı-Mambet ile beraber buzahanede maqsıma içtik. Neerde yuvundıq, toylarda oldıq.

Bir kün üyle avğan soñ, evimizge qırmızı fesli, kök kiyimli eki adam keldi. Sağ yeñleriniñ bilekleri üzerinde tar bezler, yaqalarında ay ve yıldız tamğaları tikili edi. Meni sofada körip, azbar ortasında toqtaldılar. “Sahib Nazar-oğlu Erdene! Yarın saba egerli at üstünde askerlik şübesine kelmek kereksiñ!” – dediler. “Niçün?” – dep soradım, qırmızı fesli kişiler cevap bermediler. Arqalarına çevirildi, indemey, çıqıp kettiler.

“Belki talim içündir?” – dedi set üstünde dört büklenip yatqan Qurt-Nafe. Onıñ er adise hususında felsefesi azır buluna.

“Bilmeyim! Bilmeyim!” – dedim men, biri-biri artından. Artıq asabiylenip başladım.

Zeytulla-Bey Qurmaşnıñ süvari bölügine qoştılar. Bizim alay Turla sailine doğru cönedi. Qurt-Nafe evde bir özü qaldı. Anam, babam ve qız qardaşım Qırımdan üç aftadan soñra kelecekler...

Üç künden soñra Kündoğuş Noğayda Qara Burçaq köyünde toqtadıq. Komutanımız İlyas Tufan, Or-Qapu komandanı Qaraç-beyden emir bekledi. Biz raatlandıq. Emir kelgen soñ Buzavlıq betke cönedik. Bütün gece arekette oldıq. Tañ maalinde Ozu-Suv çatallaşıp, Qara deñizge tökülgen yerinde ufaq dağlıq etegine kelip yettik. Atlar terli, yorğun ediler. Arqalarındaki egerlerini alğanımıznen aman, yeşil otlar üstünde yatıp, de onğa, de solğa çoq avunlağan soñra, tınıp qaldılar. Özlerimiz de ezgin edik. Aş-suv demey, uyquğa daldıq.

Ne qadar yuqladıq, bilmeyim. Meni İlyas Tufan uyanttı, yañçıq Çigirinden kelgen Zaporojye Çigirin Baş çavuşı ile körüşkenini ayttı. Getman Hmelnitskiy Qırım hanı İslâm-Girey ile laqırdı etmek içün Bağçasarayğa ketken emiş. Onıñ qaytıp kelgenince mında, Buzavluqta bekleycekmiz.

Biñ altı yüz qırq yedi senesi, noyabrniñ ahırında, üyle avgan maalde, Fener-Burun betten qadimiy Bağçasaraynıñ kemer qapusına beyaz at üstünde müteşem kiyimli, mecul adam yaqınlaşqanı köründi. Saqçılar eki yaqtan mızraqlarını biri-birlerine haçlap yolnı kestiler. Beyaz atlı toqtadı. Onın gür mıyığınıñ ucları köküsi üzerine sarqıq, qalpağınıñ çevresine qara tüklü sansar terisi tikili süyrü töpesi mavı qadife qıyıqları ile qaplı olıp, qırmızı quntuşınıñ omuzlarına kümüş şert tutulğan. Yipek topuzçıqlar taqılğan. Quntuşınıñ qara teri yaqası tamağında bir sadefke ilingen, başqa sadefleri çezik. Quntuşınıñ etegi yelden yelpirey... de açıla, de yapıla. Açılğanda, köküsine taqılı köstekli baqır nişanlar, belindeki qılıçnıñ altın qabzası körünip alalar.

Yelcunıñ uzaqlardan keleyatqanı sezile. Eger üstünde, tikine degil, qamburayıpça otura, kimerde çetke avıp kete, soñra arqasını tekrar doğrulta, lâkin at üstünde yürüvde acemi adamğa beñzemey. Atı ise baştan-ayaq terli, köpükli. Artından eki cüyren atlı ve eñ arttan yedi atlı muafuzler kelmekteler.

Muafuzhaneden baş çavuş çıqtı, beyaz at üstündeki adamnı diqqatle közden keçirgende... qapağında qaşlarının üstünde ast ucları birikken yuqarıdaki keñce ucları kerilgen, eki beyaz qartal qanatlı nişanımı eslep, üyken bekçige: “Musafirler şeerge kirsinler!” – degen emir berdi, özü sağ elini köküsi üstüne qoyıp belgece egildi. Muafaza askerleriniñ üstlerinde çuhadan qaftan, başlarında kök renkli, uzun qalpaqlarının süyrü töpeleri yelkeleri üzerine sarqıtılıp, qatlanılğan. Askerlerniñ oñ ayaqlarındaki zengilerge pekinip, mızraqlar töpege tiklenilgen. Askerlerniñ bellerinde qısqa qılıçları, omuzlarında müşketler buluna. Kazaklar... Olarnıñ Bağçasarayğa keleyatqanlarını Or-Qapu istihbaratı tünevin bildirdi.

Atlılar şeerge kirgen soñra, Haci-Girey caddesi boyu kettiler. Kazaklarnı körgen esnaflar tabanalardan, tuccarlar tükânlardan, qadayıfçılar, kiyizciler işhanelerdan çıqıp, soqaqlarda arekette bulunğan eali qaldırımlarda toqtalıp, olarğa ayretle közettiler. “Bunı ne dep añmaq kerek? Zaporojyeliler Qırımğa sürip kirdilermi? Yoqsa, Eskender paşanıñ askerleri Turlanıñ sol yalısına keçtiler diye bilmek kerekmi?” Adamlar: bu yatlılardan mana ne ekenini çoq soraştırdılar. Kimse-kimsege doğru cevap berip olamadı, çünki eali aqiqattan vaqia ile haberdar degil.

Çanaq-qale aralığı başında beyaz atlı sağ elini yuqarı köterip aşağı endirdi. Bu-türk ordusında: “Atlar dört nala qaldırılsın!” - degen emir ukraince: “galopom...” demek olıp, buña beñzer bazı tatarca-türkçe arbiy ibarelerni getman muafuzlerge yolğa çıqmazdan evel, Çigirinde ögretken edi. El aşağı endirilgen soñra, cügenler tartıldı, atlar emirni añladılar. Mahfuzlar qaburğalarnı tekâran qısqanınen, atlar “dert nala qalqıp”, yıldırım suratı ile ögge atıldılar. On daqiqadan soñra, Hansaray ögündeki meydanğa kelip yettiler. Beyaz atlı saray ögünde toplanğan adamlar arasından ihtiyatle keçmek içün, tekrar elini kötermege niyetlengende, saray komandanı Qasımbeyniñ davuşsız işaresine binaen, meydanda yol açıldı, atlılar oñ yaqqa buruldı, özen üstündeki taş köpürden keçip, Hansaray bağçasına kirdiler.

Bağça içinde arbiy vekâletni yüksek itiramle qarşılap almaq içün aliy komandanlıq erkânından on kişi saf olıp turmaqta.

Beyaz at üstündeki adam – Zaporojye getmanı... Bogdan Hmelnitskiy attan tüşerek, Qırım toprağı üzerine ayaq basqan soñra, refaqyat eticiler de yerge endi, üç kazak askeri atlarnı cügenlerinden tutıp, baş çavuşnıñ peşinden bağçanıñ arqa yaqına yol tuttılar.

Yaz-qış gür dallı, yeşil yapraqlı şımşır terekleri taldasında turğan yüksek rutbeli ükümet hadimlerinden eki kişide, mırzalarda, diger yaqtan alay, tümen, tuğay ve ordu komandanlarında Hmelnitskiyge nisbeten büyük meraq sezildi. Öz aralarında onıñ Ukrainadaki faaliyeti hususında kinayeli sözlerle ciddiy qonuştılar. Olar Hmelnitskiyni bileler. Lehistan, Bessarabiya, Valahiya muarebelerinde körüşkenler. Getmannıñ apansızdan kelüvi bularnı tüşüncege daldırdı. Bogdan Türkiyede arb esiri oldı. Fransada cenk etti. Bağçasarayda... birinci sefer!

“Hurnaz adam, - dep taşladı Memed-bey. – Men oña inanmayım. Hmelnitskiy bizim halis duşmanımız. Qırım tatarı ordusınıñ deşetli küçünen Vladislavnıñ tahtını devirip, rus monarhınıñ yüksek eli altına kirmek, böylelikle, rus tabaasına ketmek istey!”

“Ukrainağa yardım etmek mümkün! – dedi Badim-bey, - Bu bitarlar devletlerinin antında olıp kelgen insaniyet –... ama Lehistan arb işinde zayıf devlet degil.

Getman yigirmi biñ kazak ile Lehistan qıralına qılıç kötergende, kimnin yardımına işandı, aceba? Qırım ordusınamı?” O, eleslenip, sözüni kesti, çünki kiramet damlı üç qatlı binanıñ qırmızı mermer merdiveninden aşağa baş vezir tüşeyatqanını kördi. O sebepten terek taldasından açıq meydanğa çıqmağa ıntılırken, Memed-beyni de qoltuqlap aldı, ekisi Ukraina vekâletine yaqınca yerde toqtaldılar, zira baş vezir tecribeli albaylar Memed beyni ve Badim beyni getmannın ziyaretine esalet davet etti, şimdi közüne körünmeseler, ürmetsizlik olacaq.

Badim-bey yarım qalğan fikirini aytıp bitirmek istedi: “Hmelnitskiyniñ ordusı ziyade dağınıq. Cebeleri biri-birinden uzak. Silâ yetmey!”

“Malüm ki, bizim ordumıznıñ Bogdanğa yardımı sayesinde Vladislav yeñilse, Bogdan ve Rusiye monarhı Qırımğa cenk ilân etecekler! – dedi Memed-bey: – Lehistan yeñilmese, Vladislav biz getmanğa yardım etkenimiz içün, Qırımga ücüm etecek! Lehistannı elâketke ketirmek – Qırım içün elverişli degil!”

“Bu hususta baş vezir ile qonuştıñızmı?” – dep soradı Badim-bey”. “Eq! – dedi Memed-bey, – qonuşmadım! Yarın körüşüvde Tuğay-beyniñ özü de olacaq. Onıñ fikirini bilmek isteyim!”

Bu fikirleşüv esnasında Hmelnitskiynin yanında Sefer-Ğazı peyda oldı.

– Hoş sefaya geldiñiz, izzetli Bogdan Mihayloviç cenapları! - dedi getmanğa baş vezir. – Sizi Qırım toprağında görmekle ğayet memnunız!

– Teşekkür iderim, Sefer-Ğazı azretleri! – dep cevap berdi Hmelnitskiy. – Alla sizge sağlıq versin!

Bogdan türk sözleriniñ manalarında adaşmamaq içün aşıqmayıp, ihtiyatle, aydın-açıq qonuştı, kendisini refaqat ile kelgenlerni özüniñ oğlu Timoşanı baş vezirge taqdim etti, Sefer-Ğazı ürmetli getmannı Qırım hanlığı genel kurmay azaları ile tanış etti, soñra Çigirinden Qırımğa sağ-selâmet kelip yetkenleri şerefine olarnı hayırladı.

Küneş gülgullenip, beyaz qayalar arqasında Aqyar körfezi bette batqan ve Hansaray bağçasındaki çağırtuvlı şahslar evlerine darqap biteyazğan maalde, Sefer-Ğazı musafirlerni ziyafetke davet etti. Divarları mavı boyalı, altın zencefli salonda baş vezir, dört albay, bir türk yarbayı, getman Hmelnitskiy, oğlu Timoşa, Zaporojye albayları, muşavirler, tilmaç bulundılar.

Ziyafet çoqqa sürmedi, çünki musafirler yorğun... keç maalgece oturıp qonuşmaq içün olarda mecal yoq. Çigirinden Bağçasarayğa at üstünde kelmek qolay iş degil. Ve diplomatik hızmet qaidesi mücibi ziyafette devamlı qonuşuv mümkün degil edi. Sofradaki milliy yemekler hususında hoş sözler aytıldı. Memlekette vaziyet böyle kergin vaqıtta, Qırım tatarları ve ukrainalılar birlik olmaq, bu eki halq qılıç-qılıçqa kelmek degil, biri-birlerine daima yardımda bulunmaları arzu etildi. Bu ibareler yarınki diplomatik qonuşmanıñ muqaddemesi oldı.

“Ârın quşluq maalinde han azretleri ürmetli getman Bogdan Hmelnitskiyni ve onıñ muşavirini qabul etecek” – dedi Sefer-Ğazı. – Geceñiz hayırlı olsun!”

Baş vezir musafirler ile sağlıqlaştı: Hayırlı geceler! Alla Size raatlık versin!” – diye çıqtı. Oña teşekkür içün ayaqqa qalqqan getman ve muşavirler, Baş vezir ketken soñra da öz yerlerine oturmadılar, raatlanmaq istediler.

Altı erkek hızmetçi keldi. Getmannı ve muşavirlerni bağçanıñ töründe, ög divarınıñ yarısı qaya-yapraqları ile örtüli binağa yeteklep alıp ketti. Olarnı ziynetli odalarda yerleştirdiler. Timoşa müştirilerle qaldı. Hmelnitskiyge üç müşterek oda berildi. İtalyan usullı, keñ ve alçaq pencerelerine yeşil ipek perdeler tutuvlı, divarları Asiya mühtelif memleketlerinden bahşış berilgen yımşaq hoş örnekli kilimler ve bediiy levhalar ile bezetilgen. Bogdan soyundı, odanıñ içi cıllı, avası taze edi. Lampadnı söndürdi. İri, yımşak teşekniñ yorğanınıñ köşesini köterip, astına kirdi, arqası üstünde uzanıp yattı. Yuqlamaq, bu fani dünyadaki belâlarnı unutmaq istedi. Saatlar keçti. Şu alında, ep qıbırdanmay yattı. Yuqlap olamadı. Eki kün – eki gece at üstünde silkingen vucudı quraqşığan. Töşekke kirgen soñ, vucudını parça-kesek oldı kibi sezdi. O yorulmaq bilmey. Bogdan qart degil. Elli üç yaşındaki adamğa qart dep olamazsıñ... amma yaş demek de küç. Türlü cenklerde bedenine sançılğan qılıçlarnıñ yaraları daa et bağlağanları yoq. Vucud yorulğanda eski yaralar ağıralar. Getmannıñ közleri ep açıq. Yarın han azretleri ile olacaq körüşüvniñ neticelerini çoq tüşündi, qasevetlendi. Pencerelerniñ perdeleri arasından kirgen ay yarığı odanıñ içini aydınlatmaqta. Boñayğan Bogdannıñ közleri yumula başlağanda, qulağına bağçadaki şadırvannıñ şuvultısı keldi. Oña diñlendi, hayalsıradı. Soñra ev aldındaki çinar astında saqçılarnıñ davalı laqırdı davuşları işitildi. Olardan qurtulmay çekişti. Saar yaqınlağanda yuqlap qaldı.

İslâm-Girey geceni “Almasaray”da keçirdi. Bağçasaraydan on yedi çaqırım mesafede Alma özeni sailinde debdebeli bina. Şeerçik. Qırımda cenevizler devirinde italyanlar oña “Kalamita” degenler. Alma, Qaçı ve Qabarta özenleri birleşken yerdeki Felek-Burun körfezine “Kalamita körfezi” denilgen. Mında “Beş liman” ve “On dört liman” adlı koşukler ölgan.

Bu gece İslâm-Gireyniñ özü içün de eyecanlı edi. “Bogdan keldi. Mıradı ne? Maña ne aytacaq? Belki, askeriy yardım isteycek? Rusiye endi istedi. Lehistan da istedi. Rusiyege yardım etsem, ihtimal, Lehistannı yeñecek, qıral Vladislav duşmanım olacaq! Reç Pospolitayağa yardım etsem, Rusiye maña cenk açacaq! Getmanğa asker bersem, Vladislav Qırım ile uruşacaq. Ondan da başqa, Lehistannıñ Qırım hanlığı ile özara yardım muqavelesi bar. Onı bozmaq – Qırım içün elverişli degil! Amma Bogdanğa-eski aşnama, yardımnı red etsem... günah iş olacaq! Sultan ne der? Razı olurmı? E!.. Saba ola hayır ola!” – İslâm-Girey devamlı esnedi, tındı.

Bu devirde İslâm-Gireyniñ özünin devlet işleri de pek parlaq degil. Bogdan onı bile. Qırımdaki mırzalarnıñ tazıyıqı altında baş vezir vazifesine qoyılğan Sefer-Ğazını işten azat etip, onıñ yerine öz adamı Muhammedni tayin etti. Ağalar bundan memnün qalmadı, ihtilâl köterdiler, tahti imayeni işğal içün, cenk çıqtı, qanlar töküldi. Lehistan Seyminden Qırım içün askeriy yardım beklemege acet yoq edi. Han içün işke yararlı adam kerek oldı. Şu sebepten İslâm-Girey Lehistan qıralı dördünci Vladislavğa öz elçisini yollap, nice yıllardan beri tölenilmegen haraçnı bermesini talap etkende, Vladislav haraç tölevden qatiyen red etti. Elçi, qaide mücibi, Qırımğa avdetten aldın Taht-hanege kirip, qıralnıñ elini öpmege ruhset istedi, oña da musaade etilmedi, qıralnıñ yalıñız harmaniyesiniñ etegine elini tiysetip almağa ruhset berildi. Bu artıq devlet adamını açıqtan-açıq aqaretlev ekeni bilindi. Elçi körüşüv olğan Taht-haneden çıqqan soñ: “Men bu muameleni Qırım içün ilân arb dep añlayım!” – dedi.

Bundan soñra han başqa qatiy çareler körüvge kirişti. Lâkin ayatta tertip deñişti. Vaqıt keçti... Türklerniñ öz aralarındaki cenklerde çoq qanlar töküldi. Sefer-Ğazı, hanğa sadıqlığına dair etti, han onıñ qabaatlarını bağışladı, qaytarıp, Baş vezir vazifesine aldı. Niayet, Qırım hanlığında sukünet asıl oldı degen fikirge kelindi. Albuki, bu bir hayalat edi. Han özüne müttefiq qıdırmaqta devam etti. Öyle müttefiq ki, devlet içün telükege qarşı cenk vaqıtında, ögdeki safta bulunmağanı taqdirde, hannı öz küçü ile taldalandırsın, arqadan süngü ile sançmaq içün, duşmanğa imkân bermesin!

Küneş Qara Dağ artından köterilip, Kefe ile Solhat arasında, yufqa qar ile örtüli çölde eki yüz yıldan beri susıp yatqan Şeyh Mamaynıñ dürbesi üzerinden keçip, dağlarnı, özenlerni beyutlıqtan uyanttı.

Topqayadan aşağı, teren uva içindeki evlerniñ qırmızı kiramitle örtüli damları üzerine nurlarını saçayatqan maalde, baş vezir yardımcısı Ziya Rujdi-bey keldi, mavı salonda sabalıq yemegi sofrası başından yañıçıq qalqqan Zaporojye musafirlerini han azretleri qabulına davet etti.

Bogdan muşavirge çevirildi, muşavir ise Timoşağa közetti.

– Bizim oğlan benimle gitsinmi, yoqsa burada qalsınmı? – diye soradı getman.

– Oğlan da buyursın! – degen cevap aldı.

– Öyle ise, gidelim! – dedi getman. – Alla bize muqaddes mıradımıza irmeyye yardım itsin! – O, sağ eliniñ eki parmağını biriktirip, mañlayına ve sağ-sol omuzlarına toqundırıp aldı. Muşavir ve Timofey çoqundılar. Ziya-Rujdi-bey olarnı bu qış niayetinde, küneşli suküt bağçanıñ yaraşıqlı köşesindeki qırmızı mermer divarlı binağa alıp bardı. Allı-gülli kilimlerde töşevli ülkün sofalarda oñğa kirip, solğa köterilip, aşağı enip, niayet, dörtköşe küçük meydanda, eki qanatlı emen qapı ögünde toqtadı. Künbatı betke baqqan pencereniñ camları qırmızı, mavı, yeşil, sarı renklerde... Mağribi1 usulda yapılğan. Baş vezir yardımcısı getmanğa işmarle bir şeyler aytmaq istedi. Bogdannıñ nazarını tutıp olamadı, divarğa tayandı, bir talay indemey turdı. Tüşündi. Getman ise taaciplendi: “Qapı ögünde toqtavnın sebebi nede? Yoqsa, han azretleri qabulnı lâğu ettimi? Musulman adetlerinin qaideleri şiddetli. Baş vezir yardımcısı kimniñdir yeñi emirini beklemeymi aceba! Hayır! Yeñi emir beklemey. Bogdan niayet Ziya Rujdi-beyniñ çehresinde yazılı fikirni oqudı.

– Treba hloptsı çobotı znâtı! – dedi getman. – Tse vam ne Çigirinska hata z kamışovim dahom, a palats krımskogo hanu!2

Alel-acele özüniñ çızmalarını çıqarıp, qışlıq örme yün çoraplarda qaldı. Sofada oturğıç yoq... Şarq diplomatiyası buña ruhset etmey. Bogdannıñ vucudı ezgin. Gece yuqladımı-yuqlamadımı, özü bilmey. Şimdi sofa içindeki yımşaq kilim üstünde, çoraplarınen olsa bile, turğanda, yahut ögge-artqa yürgende, taqatı yoqluğını sezdi. Arqasını qapınıñ sol qanatına tayadı. O alda bir talay turdı. Muşavir ve Timofey omuz-omuzğa kelip biri-birine tirkelip, çünki oturmağa kürsü yoq, çızmalarını çıqardılar.

– Camige de ayaqqaple kirilmey... hatiriñizde olsun! – dedi getman. Muşavirler külmek istedi, getmannıñ çehresi ciddiyleşkenini eslep, sustı. Uzun cübbeli kişi üç çift papuç ketirip, musafirlerniñ ögüne, kilim üstüne qoydı. Olar papuçlerni kiydiler.

– Baba, bizge camige de barmaq kerek olacaqmı? – dep soradı Timofey. – Sen, ğaliba, kazaklardan basurman yasamaq isteysiñ!

– Basurman yasamaq istemeyim! İmam sizni, ep-bir camige qoymaz, çünki diniñiz başqa! Sizler atta abdest almağa bilmeysiñiz!

– Sizni... camige qoyarmı? – dep soradı muşavir, – nasıl dinge tabınasıñız?

– Menim eki dinim bar, – dedi getman. – İstanbulda meni musulmanğa döndürdiler. Dua oqumağa, namaz qılmağa ögrettiler!

Papuçler kiyilgen soñra Rujdi-bey qapınıñ iri, baqır alqasını eki defa yuqarı köterip – aşağı bıraqtı, sağ qanatını itep açtı, musafirlerni içerige davet etti.

Musafirler keniş ziynetli odağa kirdiler. Yerde qalın iran kilimi töşevli. Divarları yanındaki yımşaq arqalıqlı setke oturdılar. Yeşil ipekli örtüle divarlarğa asılı mühtelif tış memleketlerniñ bağışları: oqlar, yeñi müşketler, qalqanlar, qılıçlar, süngüler, telçelengen duşman bayraqları... Episi şan-şeref temsili. Zaporojye musafirleri oda içindeki donanmanı tedqiq ile meşğul vaqıtta müşterek qapı açıldı, İslâm-Girey han kirdi. Üstünde kök renkli, sarı örnekli cübbe. Ayaqlarında yeşil başmaqlar. Başındaki qara qalpağınıñ etrafında, pullı, ince sarıq baglı. Özü qaviy kevdeli, avropa çehreli ve biçimli kişi, mıyığı tar, uzunca ucları aşağı qaytıq degil, dos-doğru. Yufqa saqalı köse degil, tutaş beyaz tük yoq. Qaç yaşında ekenini birden aytmaq küç. Belki, laqırdısından bilinecek. Artında baş vezir Sefer-Ğazı köründi. İslâm-Gireyden oldıqça esli.

Musafirler hanğa ürmet ve itibar ile ayaqqa qalqtılar.

– Mühterem getman Hmelnitskiy azretleri! – dedi baş vezir qırımtatar tilinde. – Cizge izzetli İslâm-Girey hannı taqdim etmekle ğayet bahtlım!

Han kevdesini sezilir-sezilmez alda egiltip, doğrulttı, başını aqırından eki defa ögge-artqa qıbırdattı. Hmelnitskiy ayaqqa qalqıp belinece egildi.

– Sizi, ulu İslâm-Girey han azretleri, şahsen gendim ve benimle burada bulunan muşavir Budâk ve oğlum Timofey namından samimiyetle tebrikleye, tañrıdan sağlığınızı-selâmetliginizi isteyorım!

– Teşekkür sizlere! – dedi İslâm-Girey. – Alla işiñizde daimiy yardımcıñız olsun!

Han tördeki yüksek arqalıqlı keñ kresloğa oturdı. Baş vezir köşege doğruldı, yerine oturmazdan evel Ziya Rujdi-beyge köz etti. Rujdi-bey ihtiyatle sofağa çıqtı, birazdan üç arbiy ve eki sivil elbiseli adam ile içeri kirdi. Adamlar odanıñ ortasında toqtaldı. Hmelnitskiyge nezaketle selâm berdiler. Hmelnitskiy ayaqqa qalqıp, Qırım arbiy muşavirlerini aynı tertipte selâmladı. Tatar muşavirleri hannıñ oñ yaqındaki sette yerleştiler. Rujdi-bey qapıdan uzaqlaşmadı, negedir ihtiyat olıp, ep ayaq üstünde turdı ve oda içindeki lafqa ve sofadaki davuşlarğa diñlendi. Baş vezirniñ oña bergen emiri öyle olmalı edi.

– Mezkür körüşüvimiz hususında küçük izaatqa musaade etiñiz! – dedi Sefer-Ğazı. – Üzürimizdeki getman Bogdan Hmelnitskiy ve onıñ muşaviri Budâk hususında han azretleri arbiy yardım istep keldiler. Muzakerede hanlıq tarafından tümen komutanları İkmet mırza Asan Baydar ve Üsein-bey Tarhanlı, ordu komutanı Tuğay-bey, zabitler mektebi başqanı Vani Memet-bey ve tilmaç Kanar mırza Emirsale vuqu bulunalar.

Adları añılğan tatar komandanları biri-digeri artından ayaqqa qalqıp, başlarını egip, getmannı selâmladılar.

Bu körüşmede tilmaçqa ihtiyac olmağanından, baş vezir Kanar mırzanı mecliste iştirakten azat etti.

– Bogdan efendi özü ne diycek? Rica etem, söyleñiz! – dedi İslâm-Girey getmanğa ukrain tilinde.

Han Polonyada yedi yıl arb esirliginde ukrain ve polonya tillerini mükkemmel ögrengen. Ayat oña yalıñız tiller degil, çoq mürekkep adiselerni de ögretken. Hannıñ teklifine binaen Bogdan ayaqqa qalqtı. Bogdan odanıñ ortasına çıqıp, eki başlı beyaz qartal tamğalı qalpağını tüzetken oldı.

– İzzetli ve saadetli İslâm-Girey han! Ukraina halqı Polonya esareti altında iñlemekte. Adamlar pek ezildi aç, çıplaq qaldılar, – dedi tatar tilinde, soñra ukraincege keçti. Han getmannı tercimesiz diñledi. – O sebepten Zaporojye Reç Pospolitayağa qarşı isyan köterdi. Biz halqımıznı Polonya esaretinden qurtarmaq isteymiz, lâkin arbiy küçümiz zayıf. Ukraina bir özü Lehistan ile cenkleşip olamaycaq. Reç Pospolitaya küçlü devlet. Kazaklarda silâ az. Bütün arbiy küç Polonyanıñ elinde. Bizim ihtiyarımızda saban, at-araba, tırnavıç ve bir de şlâhta ile cenkleşüv arzusı buluna. Men, han azretleri, sizden askeriy yardım istemek içün oğlum Timofey ile üzüriñizge keldim! – Bogdan tüyüldi, öksürdi... zarur sözlerni tapıp olamadı, ğaliba, toqtaldı, yutqundı, soñra dedi: – Siziñle qonuşmaq isteyim! Menim teşebbüsim ile keldik. Siz han azretleri eminim ki, bu adamlarnı (o, çigirin vekillerine işaret etti) bilesiñiz!

– Şübesiz... sizni de, mühteber Bogdan, yahşı bilem. Qırım hanlığınıñ halis duşmanlarısıñız!

İslâm-Girey isyancı kazaklar atasınıñ yardım istep kelüvine inanmadı. “Onı maña Vladislav casuslıq içün yolladı. Meni qapqanğa tüşürmek istey. Men qapqanğa tüşmem”, – dedi han öz-özüne, içten.

“Lâkin Hmelnitskiyniñ mustaqiliyetini pekitüvge keder etmeycekmi?” – diye tüşündi. Niayet qalbindeki şübeni fikren quvaladı. Mezkür körüşüv başlamazdan yigirmi daqiqa evelsi, Bogdannıñ bu ziyareti hususındaki fikiri eppi tüzelgen edi de, şimdi niçün eski tasavurına döndi?

İslâm-Girey hususiy ürmet ifadesi olaraq Hmelnitskiyni ve refaqatçılarnı özüniñ iş odasında qabul etmege qarar berdi. Qabulda hannıñ eñ yaqın, eñ işançlı adamları iştirak etmekteler. Bir vaqıtlarda qıral Vladislav, İslâm-Gireyni esirlikten azat etip evine qaytargan soñra dogmuş ağası Muhammed-Girey tarafından, Kefedeki türk idarecisine suiqastlıqta qabaatlanıp, Rodos adasına sürgünlikke yiberilgen edi. Vaqıtlar keçti, adamlar deñişti, ayni şu Kefe paşasınıñ yardımı sayesinde İslâm-Girey Qırım hanı oldı. Arbiy komutan sıfatında Hmelnitskiy ile çoq seferlerde körüşti. Bogdanğa arbiy işteki ustalığı ve zekkiligi içün ürmeti büyük. Yigirmi beş daqiqa evelsi Hmelnitskiy, han azretleriniñ qabul odasına ayaq basqanda, İslâm-Girey Bogdannı yüksek nezaketle tebrikledi, Hmelnitskiy ise hanğa ürmet ile türk ve tatar tillerinde cevap berdi.

– Biz şimdige qadar siziñ duşmanlarıñız edik, lâkin bu duşmanlıq yalıñız lehler zulumı altında cebren oldı! – dedi Bogdan. – Zaporojye kazakları siziñle, han azretleri, mecburen cenkleştiler, bizler siziñ akimiyetiñiz altındaki halq ile daima dost edik ve dost olıp qalacaqmız. Biz şlâhtiç zulumını yıqmak ve sizge özümizniñ sadaqatımıznı, ebediy ittifaqçılığımıznı isbat etmek isteymiz. Lehler bizim ve siziñ duşmanlarımız, olar, han azretleri, siziñ küçlü orduñızğa siziñ acayip halqıñızğa nefret besleyler, sizge haraç berüvni tanımaylar, ondan da başqa, bizni-sizge, musulmanlarğa qarşı cenk açmağa mecbur eteler. Lâkin siz han azretleri, emin oluñız, biz namuslı iş köremiz. Biz şimdi sizge olarnıñ niyetlerini bildiremiz ve bizimle beraber o munafıqlarğa ve emin cinayetçilerine qarşı cenk açmañıznı zarur köremiz!

Getman sözüni bölip, hanğa Lehistan qıralınıñ mektübini taqdim etti. İslâm-Girey mektüpni oquğan soñra, Tuğay-beyge berdi. Han Hmelnitskiyden, onıñ istegi asılında, neden ibaret ekenini tafsilâtlı sürette sorap bildi. Bunıñle, birinci körüşüv bitti. Han mırzalar dairesi ile qonuşmaq istegeni sezildi.

Üyleden soñra Qırım hanlığı arbiy ştabı vekilleri ile birlikte ekinci muşavere oldı. ''Kazaklar lehler ile cenkleşmek içün bizden yardım isteyler, – dedi İslâm-Girey. – Lehistan qıralı Hmelnitskiyni bizge fesatçılıq maqsadile yollamadımı, aceba? Bizge halqımıznı qabaatsız alında telef etmege aq berilmey! Aqiqatnı bilmek kerekmiz!”

Getmannıñ tünevin taqdim etken ediyelerinden memnün qalğan tatar komutan erkânı hannıñ şübelenüvi hususında tenefüs vaqıtında Bogdan ile ihtiyatlı laqırdı etip baqtılar. Mırzalarnıñ özlerine keçken muarebelerde kazaklarnen çoq defalar qapışmaq sırası kelgen edi. Şimdi qırımtatarlarından yardım istep kelüvleri añlaşılmay. Qırım komutanlığında yarı davuşnen olayatqan bu laf Hmelnitskiyni qasevetlendirdi. Bularnen, mırzalarnen iş çezilecekke beñzemey, hannın özü ile qonuşmaq kerek. Biz, kazaklar, Bagçasarayğa qoyunlarımızda taş qoyıp degil, samimiy niyetle keldik. O sebepten, şübelenmege acet yoq. Üçünci mecliste Hmelnitskiy özüniñ ve muşavirleriniñ saf niyetle kelgenlerini isbat içün emin etmege azır ekenini bildirdi. Han ondan qılıç üzerinde ant içmesini talap etti, Hmelnitskiy hannıñ ve mırzalarnıñ ögünde belindeki qılıçını qınından çıqardı, tiz çökti, qılıçını eki elinen eki yaqından tutıp, ortasından üç defa öpti, soñra qılıçnı oñ omuzına tayap, ukrain tilinde yemin etti ve üç defa Quran öpken soñ, han azretleri Hmelnitskiy ile ittifaq bağlamağa razı oldı.

İslâm-Girey Hmelnitskiyge arbiy yardım içün, mualufat feodal tabaqanıñ itibarlı mırzalarından Tuğay-beyniñ komutanlığı altında on biñ atlı asker yollanması hususında baş vezir Sefer-Ğazığa emir berdi. Bunıñle han Lehistanğa qarşı seferge qoşulıp, özüne İstanbuldan da memnüniyetsizlik doğurdı. Endi er şeyni itaatsız derbeyler üzerine yüklemek mümkün. Han muayyen vaqıtqace Lehistan ile munasebetler bozulğanını da istemedi. Ertesi künü gizli alâqacı atlı ile taclı getman Nikolay Pototskiyge ve knâz Vişnevskiyge mektüp yellap, aradaki dostluk devam etecegini bildirdi.

Han ve genel qurmay ile resmiy işler bitken soñki körüşüvde Hmelnitskiy Çigiringe qaytmaq içün handan ruhset istedi. Bu esnada mırzalar arasında hayli vaqıt devam etken pısırdılar birden kesildi.

Tuğay-bey Ebu-Talib oğlu ayaqqa qalqtı. Hannıñ ögüne kelip, sağ elini köküsiniñ sol yaqına qoyıp, aşağı egilip doğruldı.

– Buyurıñız, mırza! – dedi han. – Men sizni diñleyim!

– Han azretleri! Meni kazaklarğa yardım ordusına komutan tayin ettiñiz. İşançıñız içün teşekkür! Emiriñizni eda etmek içün küçüm, istidadım yetkence ğayret eterim! Faqat kazaklarda esirlikte bulunğan oğlum Ebu-Talib azat olunıp, qoluma taqdim etilmedikçe, orduğa atlarnı egerlemek içün emir bermem! Afu etiñiz, han azretleri, menim talabım aqsız ise, cezañıznı çekmege azırım!

İslâm-Gireyniñ közleri bunarlandı. Tuğay-beyniñ sözleri kendi içün yeñilik edi!

– Cenabu Bogdan! Menim serdarımnıñ oğlu aqiqaten sizde esirliktemi? – diye soradı. – Menden askeriy yardım istemege kelgende bunı esapqa almadıñızmı?

– Alla eşqına, han azretleri, bu vaqiadan iç haberim yoq! - Hmelnitskiy eyecanlı alda komutan Vişnâkqa közetti: – Doğrumı? Tuğay-beyniñ oğlu Zaporojyede esirliktemi? Vişnâk ayretle omuzlarını qıstı: – Bilmeyim!

Hmelnitskiy serdarnıñ oğlu hususında Danil Neçaydan soradı. O da boyunını burdı, sustı, yerge baqtı.

– Toqtañız! – dedi, eyecanlı Danil Neçay, – şimdi hatirime tüşti. Bir qırımlı komutannıñ oğlu Zaporojyede esir tüşken, dediler. İşitkenime köre, reyestr kazakları gece onı çadırdan hırsızlap, Lehistanğa alıp ketkenler. Esir yaralı eken!

– Söyleñiz, şimdi menim oğlum Ebu-Talib qayda?

– Afu etiñiz, onı aytıp olamayım, – dedi Danil Neçay.

– Köşif qoluna emir berip, qıdırmaq kerek!

– Atlılar alayı Turladan keçkende, elâk oldı degen ediler. Cenk, onda er şey ola bile. Ölesiñ, qalasıñ... – dedi Tuğay-bey. – Eki yıl keder içinde yaşadım. Yaqında maña, bizim Ebu-Talib sağ-selâmet, kazaklar elinde esir, dediler.

– Bu – reyestrlik kazaklarnıñ vahşiyligi ola bile. Bizim reyestrsiz kazaklar qırım tatarını esirlikte tutmazlar. Bu haberde hata bar, – dedi Bogdan. – Çigiringe qaytıp barsam, Ebu-Talibni tapmaq içün qatiy tedbirler körerim. Sağ-selâmet olsa, ürmetli Tuğay-bey, ille tapıp ketiririm, şahsen özüñizge taqdim etermiz!

– Oğluñız elâk olğanını aytqan vaqıtıñızda çoq müteesir olğan edim, – dedi İslâm-Girey. – Esirlikte ekeninden haberim olmadı. Siz, getman azretleri, bilesiñiz ki, Ebu-Talibniñ işi bizim ittifaqımıznın işine keder ete bile. İş ciddiy! Men oğluñız hususındaki talabıñıznı eda eterim.

– Siz aqlısıñız, han azretleri! Bir ay zarfında oğlum tapılıp berilmesini ve oğlum tapılıp berilgence, Hmelnitskiy oğlu Timofeyni muvaqqat olaraq, Hansaray komandanlığı ihtiyarında tutaq qaldırılmasını talap etem!

– Teessüf ki, talabıñıznıñ, serdar Tuğay-bey, ittifaqçılıq qaidesinde yeri yoq! – dedi Bogdan itiraz ile.

– Timoşa on yedi yaşında. Daa bala. Onı tutaq yerine qaldırmaq cinayet olur!

– Bala olsa, onıñ han üzürindeki arbiy elçiler meclisinde iştirak etmege aqqı yoq! O, kendisini bu yerde ulu diplomat is etiyekte! Madam ki, Timofey bizimle bir dairede ittifaqlıq muşaveresinde resmiy sürette bulunmaqta, o alda er bir mesele içün mesül esap etilecek. Ebu-Talib de siziñ Timoşadan pek esli degil. Taqım komutanı olaraq cenkleşti. Kazaklarıñız on doquz yaşındaki komutannı hırsızladılar!

Hmelnitskiy asabiylendi, qaynadı, özüniñ ne yerde, kimniñ ögünde bulundığını unuttı, yüksek davuşle öpkelendi. İslâm-Girey çoq laqırdı etken şahs degil edi. Davanı tez al etti.

– Timoşanı Hansarayda qaldırasıñız, – dedi getmanğa. – Ebu-Talibni alıp kelgende, Timoşanı alıp ketersiñiz! Oğlunñız Bağçasarayda sağ-selâmet ayat sürecegine emin oluñız!

Hannıñ sözlerinden soñra, Hmelnitskiy kendi taqdiri, al-azirde hannıñ elinde olğanı sebebinden, onıñ emirine tabi olmağa mecbur edi. Tabi olmaq ise qolay degil. Onı Timoşanıñ Hansarayda qaluvından böyle mürekkep vaziyette tatarlar içün Ukrainaga serbest yol açılacağına ve Ukrainadan güzel qızlarnı ve sağlam erkeklerni İstanbulğa köçürip, esirlikke satuv yengilleşecegi de raatsızlamaqta edi.

Sevimli oğlunı tutaq qaldırmaq... müşkül al, lâkin başqa çare yoq. Oğlu ile laqırdı etkende, o babasınıñ fikirini tez ve doğru añladı, razı oldı, soñra, babanıñ telqinlerini diñledi. Hmelnitskiy oğluna dedi: “Mında, bu basurman memleketinde bulunğan vaqıtıñda iç bir künüñni boş keçirme, şarq adetlerine diqqatlı ol, eali arasındaki añlayışlı adamlar ile dostlıq bağla, tatar tilini ögren!” Bağçasarayda Timoşa ile qaldırılacaq eki kazaknı: 'Timoşağa muqayt oluñız, Hansarayda olıp-keçken müim adiselerni de diqqattan qaçırmañız, Zaporojye menfaatı içün gizli haberler elde etip turuñız!” – dep tenbiledi.

Hmelnitskiy Çigiringe qaytuv arfesinde oğlunı hannıñ üzürine alıp keldi. Han Timoşağa ve onıñle qalacaq eki adamğa Zaporojye kazakları elçihanesi yerleşken karaim Abrahim Yefetniñ evinde yaşamaqnı tevsiye etti. Ondan evel hannıñ adamı baş çauş Mehmed Kerim dedi: “Musafiriñ getman Hmelnitskiyniñ oğlu, onıñ ile muamelede muqayt ol, şeerde ne ola, ne olmay, olarğa açıp qoyma!”

Ketmezden evel hanlıq adından Hmelnitskiyge çerkez zırh kölmegi, oqluk sadaq, yay ve türlü oqlar, gülguli qaftan, fransız çuhasından tikili kuntoş, altın örnekli qılıç bagışlanıldı. Bağışlar muşavirge de taqdim etildi.

Hmelnitskiy Qırım hanı ile muqavele yapmaqle, özüniñ ikmetli arb mütehassısı ekenini isbat etti. Bunıñle Lehistan diplomatçılığına küçlü darbe endirildi. Qırım hanı ile bağlanılğan ittifaq Türkiyege, Reç Pospolitaya tarafdarı olaraq, cenkke kirişmezden evel, biraz tüşünip baqmaq kerekligi hususında tenbiye oldı. Ukraina halqınıñ şlâhta askeriy küçlerine qarşı cenkler eñ ağır uruşlar tatar arbiy qıtaları issesine tüşecek. Hannıñ askerleri cenklerde pişkinleşkenler. Atta Qırım ordusınıñ isyancılar tarafında bulunuvınıñ bir özü, şlâhta içün büyük deşet doğuracaq.

Hmelnitskiy özüniñ muşaviri, Tuğay-bey ise on biñlik askeriy ordusı ile aprel 18-de, üyle maalinde Buzavlıqqa yaqınladılar. Bu Ozu-Suv eteginde dağılıp yatqan irili-ufaqlı adalarnıñ birisi. Pan zulumından qaçqan ve qırımtatarları ücümlerinden qorçalanğan Zaporojye kazakları bu yerde topraqnı qazıp, ağaç divarlı pekintiler ve qulübeler yasap olarnıñ içinde ömür keçire ve böyle şaraitta özlerini serbest kazaklar olaraq is eteler. Şunıñ içün bu yer “seç” diye adlandırılğan. Seç Zaporojyede fuqare köylülerniñ Lehistan qıralı tertibine qarşı qozğalış merkezi esap etile.

Tuğay-bey dağlıq içinde kendi ordusı ile qaldı. Hmelnitskiy muşaviri ve Tuğay-bey tayin etken dert tatar zabiti ile Çigiringe cönedi. Evelâ baş-ataman ile körüşip, oña sevinçli haberni bildirme istedi. Ekindi maalinde doğmuş kazak toprağına ayaq basqanda, getmannı Qoş atamanı Födor Lütay ve dostları qarşılap çıqtılar. Bogdan olarğa Qırım hanı ile ittifaqlıq muqavelesi imzaladığını ve bu muqavele mücibi on biñ tatar atlı askeri endi Buzavlıqta bulunğanını bildirdi. Lütay ertesi künü şura toplanması hususında emir berdi, saba Zaporojye köylerinde top-tüfek ve kilselerde çañ davuşları yañğıradı. Bogdannıñ doğmuş köyü Çigirinde halq meclisi cıyıldı. Halq Bogdannıñ Qırım hanı ile imzalağan ittifaqnı kazaklarnıñ episi begenmedi. “O vahşiy tatarlarnı yardımga çağırmaq kerekmi edi! Lehlerniñ işi özümizniñ qolumızdan kelmezmi edi?” - degenler de oldı. Bogdan olarğa cevap berdi. Olar sustılar.

Vaqia Reç Pospolitaya devletine hayırsız haber olıp işitildi. Taclı getman Nikolay Pototskiy 1648 senesi mart 21-de Ukrainadan Lehistan qıralına yollağan mektübinde: “Men siziñ, qıral azretleriniñ, askeriy qıtaları ile Ukrainağa keldim. Bu işni tüşünmeyip ve teşkermeyip yapmadım. Maña bunı ciddiy tüşünceler, qıral azretleriniñ ve vatanımıznıñ mustaqilliyetini ve izzetini muafaza arzusı yaptırdı.

Beş yüz isyancını yoq etüv, bir baqışta, qıyın iş degil, lâkin olarnıñ nasıl ğayret ve işanç ile baş kötergenleri nazar itibarğa alınsa meni, beş yüz adamğa qarşı turuvğa ufaq sebep mecbur etmegenini er kes añlamaq kerek, çünki bu beş yüz adam isyannı bütün kazak alayları ve bütün Ukraina ile añlaşıp köterdi. Bu fikirsiz adam, Hmelnitskiy, meramet aldında baş egmedi. Men oña, Zaporojyeni bıraq dep, qaç kereler ayttım. Cinayetlerini afu etüvni işandırdım. Oña iç bir şey tesir etmey. Menim elçilerimni tutıp qapağan. Niayet, oña siziñ qıral azretlerinin, rotmistrini, kazak adetlerini yahşı bilgen pan Hmelnitskiyni yollap, başınıñ üstünden bir tel saçı tüşmeycegine kefil oldığımı añlattım. Menim bu iltifatım dahi tesir etmedi, elçilerimni, tac ihtiyarındaki askerlerimizni Ukrainadan tışqa çıqarmamnı talap ile keri qaytardı, “Pan albaylar, özleriniñ refaqatçıları ile beraber polklardan çıqarılsın, kazaklar hususındaki ükümet emirleri lâğu ztilsin”, - dedi. İşte, getman Hmelnitskiy neler tüşüne.

Pototskiy Lehistan qıralına Hmelnitskiy qırımtatarlarnı yardımğa çağırğanını, han askerleri endi Zaporojyede ekenini ve Hmelnitskiy askerleriniñ mıqdarı artqanını bildirdi. Pototskiyniñ özüniñ bayragı altında toplar, tüfekler ile yigirmi beş biñ saylama askerler qıtası bulunmaqta. Eñ küçlü qıtaları Çerkassı ile Korsun arasında bulunalar. Pototskiy öz çadırını Çerkasckte qurdı. Getman Kalinovskiy ştabnı Korsunde yerleştirdi. Askeriy qısımlarğa komandalıqnı taclı getman ile Kalinovskiy yapmaqtalar. Lehistan arbiy kemandalığında Şlâhtacı Adam Sinâvskiy ve Lehistandaki kazak komissarı Yatsek Şemberg bulunmaqta. Qart Nikolay Pototskiyniñ yanında oğlu Stefan Pototskiy de bar.

Bir kün Leh askeriy ştabından: “Hmelnitskiy öz askerleri ile Zaporojyeden yolğa çıqtı, Çerkassı betke keleyatır!” – degen, haber keldi, Pototskiy qasevetke daldı.

– Ne yapmaq... Bogdannı nasıl toqtatmaq mümkün?

– İsyan kötergen Zaporojye köylülerine qarşı bütün askeriy erkân ile aks-ücümge ketmek kerek! – dedi Getman Kalinovskiy. Pototskiyniñ tarafdarları itiraz ettiler.

Er kesniñ közünden çıqqan namussız, alçaq kişilerge qarşı böyle büyük mıqdarda asker yollamaq Lehistan içün masharalıq olur, dediler. Neticede, Pototskiyniñ oğlu Stefannıñ komandalığı altında bir otrâd teşkil etip, Stefanğa tecribeli rotmistr Yatsek Şembergni qoşıp, Hmelnitskiyge qarşı yibermege qarar berildi. Otrâd eki qısımdan ibaret oldı. Bir qısımı – altı biñ asker – qarada areket etecek, diger qısımı – ecnebiy memleketlerden aqçağa tutulğan eki biñ asker ve reyestrden keçken dört biñ kazak baydaqlar üstünde Turla neeri boyu aşağı cöneycekler. Kazaklarnıñ komutanları baş yesaullar İvan Barabaş ve İlyaş Karaimoviç. Bular arasında Hmelnitskiyniñ dostu albay Kriçevskiy de bar. Bu qart albay özü Ukrainada yunan dininde küçücik ailede doğğan, amma leh magnatlarına yüregi yatmay, olar da albannı begenmeyler. Eki otrâd Kodak qalesi yaqınlarında körüşip, birlikte zaporojyelilerge ateş açmaga borclular.

– Oğurlı yollar olsun! Tarihta seniñ de şanıñ-şerefiñ qalsın! – dedi Nikolay Pototskiy oğluna.

Soñra askerlerge muraacat ile: – Dağlardan ve çöllerden keçip, “Seç”ke barıp yetiñiz, onı yerle yeksan etiñiz, isyannıñ rehberin tutıp, adaletli ceza berilmesi içün mında ketiriñiz! – dedi.

Stefannıñ askeriy bölükleri Qara Şlâh betke cönediler.

Hmelnitskiy beyaz arğamaq üstünde Zaporojye kazakları qıtası ögünde Buzavlıqtan köçip, şimal betke areket etti. Getman yolda çoq tüşündi, niayet, Stefan askerlerine Kodak qalesi yanında birleşmege imkân bermeyip, olarnı ayrı qısımlarğa bölip, taclı getmannıñ esas küçlerini qırıp taşlamaq fikirine keldi.

Kazaklar Sarı-Suvğa kelip yetken soñra, neerniñ sol yalısında yerleştiler. Neer bu yerde çattalaşıp, yarım ada şekilini ala. Hmelnitskiy askerleri gece dört köşeli pekinti qurdılar. Pekintiler terekler taldasında qaldı. Sabaleyin Tuğay-bey ordusı köründi ve deral çadır qurucılığına tutundı. Tuğay-bey, uruşqa kirişmezden evel, süvari bölükleri komutanlarını topladı.

– İslâm-Girey han emiriniñ edasını bu yerden, Sarı-Suvdan başlaycaqmız! – dedi. – Keçmişte italyanlar ile qonuştıq, yunanlar ile çatıştıq ve oruslar ile qırılıştıq. Kapışuvlar türk qandaşlarımız ile birlikte. sultan azretlerinin emirlerine binaen oldı. Şimdikisi başqa! Qomşularımız – zaporojyelilerge yardımımız olacaq! Menim cesür ve sadıq dostlarım! Askerlerimiz qılıçlarını yahşı qayrasınlar! Men sizlerniñ maña daimiy sadıq zabitlerniñ ğayreti sayesinde, o keçmiş muarebelerniñ iç birisinde yeñilmedim. Lehler ile bu çatışuvda da, zan etem, qırımtatarınıñ qılıçı sınmaz! Stefannıñ müfrezesi ile şöyle körüşeyik ki, onda sağ askeri qalmasın!

Uzaqta, Ozu-suv yalısından çette çamlıq eteginde taclı getmannıñ oğlu Stefan Pototskiyniñ atlı asker alayı peyda oldı. Bunıñ üzerinde, qırımtatarlar çadırında milliy nağmeli, keskin borazan davuşı yañğıradı.

Qırımtatarlar, aman, atlarğa atlandılar.

...Şlâhta müfrezesi Sarı-Suvğa sekiz kün-sekiz gecede kelip yetti. Aşıquvga zaruret yoq edi. Olar özleriniñ küçüne emin alda kibar areket ettiler. Stefan Pototskiy özü yelayaq at üstünde. Altınle yaldızlı qılıçınıñ salı yaltıray. Üstüne, yagmurlıq yerine, kaplan terisi yapınğan.

Boyunındaki uzun şarfı yelden yelpirey. Başında altın migfen. Komutannıñ artından, yahşı beslenilgen, tegiz bedenli atlar üstünde ulanlar ve dragunlar, olarnıñ artından piyade askerler kelmekteler.

Sarı-Suvğa yaqınlağan sayın müfrezeniñ göñüli vira qırılmaqta. Yüksek davuşlı, kibar laqırdılar ve külküler ketken sayın az işitilmekte. Sarı-Suvğa kelip yetken ve sol yalığa keçken kazaklarnıñ çadırını körgen soñra lehler ruhtan tüştüler. Komutanlar, öz aralarında muşavere yapıp, kazaklarğa sezdirmey, keri neerniñ sağ yalısına qayttılar. Şembergniñ komandanlığı altında üç köşe şekilli üç tahkim yasap Ozu-Suvı boyu baydaqlar ile keleyatqan ekinci müfrezeni beklemege qarar berdiler.

Ozu-Suvı boyu gemide keleyatqan müfreze Hmelnitskiyni meraqlandırdı. O sebepten, yalı boyunda alay komutanı İvan Gancanıñ komandalığı altında devriyeler tayin etti. Qayıqlar sailge yaqınlağan arada, devriyeler, qayıqlardaki reyestr kazaklarını isyancılar tarafına keçmek içün ayarttılar. Kriçevskiyniñ komandalığı altında keleyatqan reyestr kazakları baydaqtaki Kriçevskiy, getmannıñ öz askerleri ile Sarı-Suvda ekenini bilip, sevindi, özüniñ reyestr kazakları ile Hmelnitskiyge qoşulmağa razı oldı. Onıñ artından diger kazaklarda kettiler. Ganca kazaklarnıñ birisi ile Hmelnitskiyge haber yolladı.

Bu esnada Hmelnitskiyniñ çadırında işler pek sevinçli alda degil edi, çünki aprel 19-da kazaklarnıñ duşmanğa ücümi istenilgen neticeni bermedi. Ertesi künü kazaklar gece toplarnı ve silâlarnı çadırğa yaqın yerleştirdi, böylece, lehlerge ücümni semereli yapmaq istediler, lâkin jolnerler kazaklarnı öz mevzilerinden urıp çıqardılar. Soñra ufaq-tüfek çatışmalar başladı ki, bu çatışmalar da kazaklarnıñ faydasına olıp çıqmadı.

Hmelnitskiy asabiylendi, komandanlıqnı muşaverege topladı.

– Eger şlâhta çadırına askeriy yardım kelse, bizim mağlüp oluvımız mümkün! – dedi getman ve Tuğay-beyge acizane nazar bıraqtı:

– Siz ne deysiñiz, serdar?

– Fikirimce, cenkte – cenkleşmek kerek! – dedi Tuğay-bey. – Zaporojyeli qardaşlar jolnerlerniñ üstüne çapa-kürek, sopa ile atılmaqtalar. Cenk böyle olmay! Bu – adiy kötek! Kazaklar nafile elâk oldılar. Bizler, atlılar içün, emir olmadı! Niçün, aceba? Han meni mında seyir baqmağa yollamadı!

– Atlılarğa emir berilmegeniniñ sebebi – yerniñ çatırman dağlıq oluvında, – dedi Bogdan. – Bu tereklik içi bataqlıq. Onda atlı asker ne yapa bilir? O sebepten, atlılar sabır etip tursınlar, – dedim.

– Cenkte sabır-fena dost, – dedi Tuğay-bey. – Siz emir etiñiz! Men lehlerni dağlıq içinden quvıp çıqarırım!

Hmelnitskiy yerinden qalqtı, qollarını ceblerine tıqtı, başı aşağı egilgen, beñzi tüşünceli alda, bir talay ögge-artqa yurdi, soñra tekrar oturdı. Birazdan közleriniñ qiyasından Krivonosqa baqtı. Krivonos, sezilir-sezilmez çengesini köküsi üstüne endirip-köterdi. Bu: “Beyge emir et, atakağa ketsin!” – demek edi.

Hmelnitskiy muşavereni bitirdi. Komutanlar darqalıştı. Getman ve Tuğay-bey ekisi qaldılar.

Aprelniñ 24-ci kününde çadırğa yaqınlaşayatqan atnıñ tuyaq davuşları eşitildi. Divar artında cürat ile yüksek sesli laqırdı oldı, soñra içeri, patruldeki kazaklarnıñ birisi kirdi, Hmelnitskiyge muracaat etti: - Körfezge reyestr kazakları ile yüklü baydaq keldi! – dedi o. – Kriçevskiy de olar ile birlikte, episi bizge qoşulmağa razı. Askerniñ sözlerini eşitken Bogdan pek sevindi. “Sağ ol, qardaş! – dedi o, kişini quçaqlap. – Sen keri qayt, Gancağa ayt. Kriçevskiyni mında yollasın!

Kriçevskiyniñ baydağı yalıda toqtağanını körgen diger baydaqlar da yalığa yanaştılar. Kazaklar baydaqlardan tüşti, çölge çapqalap, uyuşıq müçelerini yazdılar. Baydaqlardaki adamlar yalığa çıqqan soñ, ekserisi: “Qara şura”! – diye qıçırdılar. “Şlâhtanıñ marifetini kördik. Qara şura”!

– Qıymetli, qardaşlarım! Men siziñle, getman Hmelnitskiyniñ ricasına binaen, laqırdı etem, – dedi olarga Ganca. – Bizler, kazaklar, bütün Ukrain halqı şerefine baş qaldırdıq! Gancanıñ elinde bayraq bar edi. – Sizler öz qardaşlarıñıznıñ qanını tökeceksiñizmi? Bizlerni ve sizlerni, epimizni bir Ukraina doğurdı degilmi? Leh tacı içün hızmetni devam eteceksiñizmi? Qıral siziñ aqqıñıznı apshaneler ile töleycek! Qardaşlar, bizlerge qoşulıñız, beraber şlâhta ile uruşayıq!

Gancanıñ fikirini Kriçevskiy taqdirledi. Kazaklar iddetlendi, yesaul Barabaştan ve İlyaş Karaimoviçten red etip, olarnıñ yerine Cecillini sayladılar. Barabaş ve Karaimoviç tirelmek istediler... kazaklar olarnı tutıp munafıq diye, terekke astı, ücretli alman askerlerini qırdılar. Bundan soñra Cecilli kazaklarnı alaylarğa bölip, isyancılarğa yardım içün yolladı.

Kodak qalesi komendantı Grozdinskiyniñ mayıs 2-de Nikolay Pototskiyge yollağan haberinde: “Menim ürmetli panıma kederli haber bildirem. Baydaqlar üstünde Zaporojye askerleri aprel 24-te, Kamennıy Zaton körfezinde isyan köterip, polkovniklerni ve bütün yüksek rutbeli komutanlarnı öldürdiler. Menim şu körfezge yollağan eki müşketörım yaralı alda qaytıp keldiler. Kazaklar Filon Cecilliyni özlerine yesaul saylağanlar. Ayni şu eki müşketer dediler ki, kazaklar han ordusını Ozu-Suvdan ketirip, Hmelnitskiy askerleri ile beraber pan komissarnı öldürip, Kodaknı zapt etmek istediler”.

Hmelnitskiy isyancı reyestr kazaklarını çadır ögünde beyaz arğımaq üstünde qarşılap aldı. Taze yelde yelpiremekte olğan beyaz bayraq üstünde iri arifler ile “Hristianlıqqa raatlıq!” – dep yazılı edi.

Reyestr kazakları polku toqtadı. Cicilliy ögge çıqtı, onıñ keñ kevdesi ufaq, tar qiya közlü tatar çehresinde qatiyet ve irade olunmaqta edi. O, qalpağını çıqarıp, Hmelnitskiy ögünde secde etti:

– Saña, getman, ant etemiz: halqımızğa ve muqaddes kilisege, Ukrainağa namusle, vicdanle hızmet etecekmiz.

Hmelnitskiy omuzlarını doğurttı, polklarnı cıllı ve keskin közden keçirdi ve küçlü davuşle dedi:

– Teşekkür sizge! Haberiñiz olsun ki, bizler qollarımızğa qılıçlarnı şan-şüret ve şahsiy qazanç içün degil, ayatımıznı qadınlarımıznı ve balalarımıznı qorçalamaq içün aldıq. Lehler bizni namustan, üriyetten, işançtan marum ettiler. Bu fenalıqlarnı bizge, Lehistan qırallığını mudafaa etip, qan tökkenimiz içün ne yapacaqmız? Öz toprağımızda kene esir olıp qalacaqmızmı?

Açuvlı davuşlar çölni titretti.

– Bu şey yoq etilecek! Bizni bir ana – Ukraina doğurdı. Ukraina ve bütün halqımız içün uruşacaqmız!

Hainlik lehler içün deşetli adise oldı, Şemberg çadırındaki kazaklarnıñ bir qısımı ve olardan soñra, doğma ukrainalı leh dragunları isyancılar yaqına keçti. Tuna (Don) kazakları ve Tunada yaşağan Zaporojye kazakları da isyancılarle birleştiler.

Böyle şaraitta genç Pototskiyge ve Şembergke barışıq muqavelesi yapmaqtan başqa çare qalmadı. Lehler barışıq körüşüvi içün Çarnetskiyni, Hmelnitskiy ise Maksim Krivonosnı ve yüzbaşı Krısanı ayırdılar. Körüşüv hucur oldı. Hmelnitskiy Çarnetskiy ile qonuşqan ve onıñ fikirini diñlegen arada Krivonos ve Krısa leh çadırında qalğan reyestr kazaklarını isyancılar tarafına keçmege ayarttı, kazaklar lehlerni terk ettiler.

Endi esli ve çoq cenkler körgen Şemberg leh çadırınıñ fena ehvalını körip, olarğa Krılov köyüne çıqmağa ruhset etilüvi şartı ile, kazaklarğa teslim olmağa ve toplarnı isyancılarğa bermege razı oldı.

“Eger biz elâketten az emiyetli toplarnı duşmanğa teslim ile qurtula bilsek, bu yalıñız bizim içün degil, bütün devletimiz içün faydalı olur, – dedi Şemberg arbiy şura meclisinde. – Biz vaqıt elde etermiz, askeriy qıtamız ile birleşirmiz, ihtilâl hususında öz vaqıtında haberdar olıp, onıñ alevlenmesine imkân bermemiz”.

Stefan Pototskiy onıñ fikiri ile razı oldı. Şemberg Hmelnitskiy ile körşüvde añlaşıp olamadı. Cenk devam etti.

Gece çöllerge qaranlıq çekken soñra, lehler sessiz-soluqsız taş yolğa çıqıp, köndelenlep sekiz sıra teren ve keñ çuqurlar qazdılar, öyle ki bu yerden ne cayav, ne atlı adam, ne de araba keçip olamaycaq. Yol tar, yüksek qırnıñ sırtında uzanıp kete, qırnıñ etekleri aşağıdaki çölge sarqa. Qırdan çölge tüşmek ve qırğa çıqmaq qolay degil. Ğayet tik taş yoldaki endeklerden yarım çaqırım uzaqlıqta yolnıñ enine at yekilmegen qırıq araba qoyıp, keçitni kestiler. Tañda Stefan Pototskiyniñ alayı çadırnı gizliden terk etecek.

Tatar ordusınıñ keşifçisi bu tedarik başlamazdan evel kelip, Tuğay-beyni haberdar etti ve özü bütün gece yoldaki işlerge gizliden köz-qulaq olıp turdı. Tuğay-bey öz komutanlarını toplap, askerler tañda.ücümge azır olmalarını emir etti.

Saba yerge yarıq tüşe başlağanda, lehler taş yoldaki köpür astından keçip çöl boylap, Çigirin betke cönegende, Tuğay-beyniñ emiri mücibi, tatar atlıları qılıçlarını qınlarından çıqarıp, yıldırım suratı ile ögge atıldı, leh ordusınıñ peşine yetip, duşmannı qamaçavğa aldılar. Birinci çatışuvda leh alayı öz-özlüginden eki qısımğa bölünip ketti ve biri-birleri ile alâqa üzüldi. Bu üzülüv sebebinden, tatarlar dahi eki qısımğa bölünmege mecbur oldılar. Zaporojye toprağında iç bir vaqıt körünmegen ve işitilmegen şiddetli uruş başlandı. Tatar cenkçileri qılıçlarını yüksek köterip, atlı qıta jolnerlerine fursat bermey endirdiler. Üyle maalinece devam etken uruşta Stefan Pototskiyniñ süvari bölükleriniñ yarısından ziyadesi tatarlarnıñ qılıçları astında doğraldı, jolnerler yaralanıp, yahut can berip, atlardan yerge yıqılıp, serilip qaldılar. Uruş meydanı cesetlerle örtüldi. Leh atlılarınıñ bir bölügi yaqındaki çıtırman dağa qaçıp, körülmez ve tapılmaz oldılar. Stefan Pototskiy tatarlar ile birinci uruşuvda ağır yaralanıp saftan çıqtı.

Atlılar arasında uruş ketkende, lehlerniñ dağ eteginde gizlenip, açqan ateşinden çoq tatar yaralandı ve öldi. Amma duşmannıñ süvari bölüklerinde at üstünde jolner qalmadı.

Ölgenler-öldi, yaralılar-qaldı. Sağ atlar, ölü jolnerni bıraqıp ketalmay, tuyaqları ile yerni tepmelep turdılar. Bazan kederli davuşle quturdı... Yaralı ve ölü leh askerlerile cenk meydanında qaldılar.

Atlılar arasındaki uruş soñuna yaqınlağanda piyade leh askerleri çöl boyu Çigirin tarafqa qaçmaqta ediler, tatarlar olarnıñ peşiiye yetip qamaçavğa aldılar. Qılıçtan qurtulğan jolner az oldı. Yürmege qabiliyetli leh komutanları ve askerler qalımtısı Mırza Bayraqları denilgen qasabağa keldiler.

Bugünki cenkte Tuğay-bey askerleri sekiz top çeşit silâlar, on alay bayrağı elde ettiler. Bu – Tuğay-beyniñ Sarı-Suv uruşuvında ilki ğalebesi oldı. Tuğay-bey yarali Stefan Pototskiy ve reyestrli kazaklarnıñ komissarı Ştemberg qatiy mufaza altında ifzisihat arabasında Zaporojyege yollavılmalarını emir etti. Lâkin Stefan yolda ölgen. “Zavallı pane – Stefane! Allasız! Zaporojyege barıp yetalmadı. “Seç”ni ziyaret etalmadı”! – diye aqaretle külüştiler kazaklar.

Taclı askeri qıtalar, Stefan Pototskiy seferiniñ facialı neticesini bilmeyip, onıñ ğalebesini pekitmek içün, ep cenüpke areket etmekteler. Areket sevinçli degil. Yerinden köçmesi qıyın kelgen askeriy qıtağa, aleketli cenüpke yürmek nasıl qolay olsun? Soñra, bu adamlar... güya, cenkke degil, seyaatqa keteyatqan kibiler. Er bir magnat çadırğa yalıñız öz ailesi ile degil, bir taqım yüklü arabalarnen kelmekte. Mında olmağan şey yoq! Ziyafet içün savutlar, kiyimler, töşek-yastıq, kilimler, erzaq. Panlarnıñ hızmetçileri episi kelmekte. Cenk tüşüncesi yoq. Panlar niayetsiz yolda, er kün ziyafetler yapıp, biri-birleri ögünde özleriniñ zengin ziynetini kösterip, maqtanmaqtalar. “Cenk? Kim ile? Çıplaq bacaq hohollar ilemi?” Olarda aqiqiy silâ yoq. Bular özleri – Reç Pospolitayanıñ qudreti ve iftiharı. Lehistan ordusı – Avropada eñ küçlülerden birisi!”

Mayıs 3-te Çigirinden keçip, onıñ civarında, dağ eteginde toqtadılar. Sarı-Suvğa yüz çaqırımlıq yol qaldı. Yollanılgan otrâddan alâ haber yoq. Ne yapmalı? Taclı getmanlar biri-birleri ile hayli vaqıt davalaşqan soñra, Sarı-Suvğa tekrar otrâd yollap, etrafta ne bar-ne yoq, bilmege ve şimdilik top arabalarını yerleştirmek içün çuqurlar qazmağa qarar berildi. Bu vaqıtta çadırğa avangard qısımnıñ yoq etilgeni aqqında deşetli haber keldi. Haberni Sarı-Suv yanında ölgan cenkten qaçıp qurtulğan jolner ketirdi.

Üyken Pototskiyniñ yüreginde melemsiz yara açıldı. Özüni idare etüvden marum oldı. Eli astına ne tüşse, közüne ne ilişse, episini sındırdı, ezdi. Soñra cüratsızlanıp, içip-sarğuşlandı, devleti içün kelişiksiz sözler ayttı. Öylelerni ki, qıralnıñ özüne barıp yetmey qalmaycaqlar!

Sarı-Suv vaqiasından qıral Vladislavnıñ haberi oldı. O askeriy qıtalarnıñ ve komandanlarnıñ işinden memnüniyetsizligini ve Hmelnitskiyni baş egmege mecbur etmek içün Ukrainağa özü ketmege niyetlengenini bildirdi. Qıral acele sürette Hmelnitskiyniñ özüne qarşı ücümge başlanılmasını emir etti.

Arbiy şura toplandı. Nikolay Pototskiy sıtıq, açuvlı çıray ile oturdı. İndemedi. Muşavereni diger yüksek panlar keçirdi. Taclı getman oğlunıñ elâk olğanı hususında haberden ve adden-aşıq içkiden soñra özüne kelip olamadı. Onıñ içün ayat öz manasını ğayıp etti. Yüreginde yalıñız bu topraqqa, onıñ üzerindeki adamlarğa, bütün canlı varlıqqa kin ve nefret qaldı. Bugün saba uyqudan uyanğan soñra, tekrar Sarı-Suv vaqiası hususında tüşündi, deral: “Âqılsın, öldürilsin, yoq etilsin! İç bir şey qaldırılmasın!” – degen emir berdi. Etraftaki köylerni tezden ateş aldı. Evler yandı, kül oldı. Tek siya topraq qaldı. Pototskiyniñ suvuq közleri panlarğa nefretle baqmaqta ediler. O, Kalinovskiy kendisiniñ er bir sözüne itiraz etmege azır ekenini sezdi. Digerler tüşünceli ve taacipli vaziyette susmaqtalar. Olarnıñ üstlerindeki ziynetli kiyimlerni güya bu yerde oturuvları yersiz ve ciddiy bir qararga kelüvleri içün, istidattan marum ekenlerini isbat etmekte edi.

– Pan azretleri menim ğam-ğussamnı bileler, – dedi Pototskiy. – Ahmaqlar sürüsi munafıqlıqtan faydalanıp, bizim şerefli cenkçilik qabiliyetimizni yaraladı. Qalbim keder içinde, lâkin lânetli holoplarnı cezalamağance, oğlumnıñ elâki içün intiqam almağance toqtamam! Barsın, bütün Zaporojye kazak küçleri maña qarşı köterilsin! Menim askerim yeterlik. Menim kazaklar ile cenkleşüvim birinci defa degil!

Arbiy şurada bulunğanlarnıñ çoqusı: keri çekilip, şeerlerge yaqın yerde yahşı pozitsiya işğal etip, öz arzularını qanaatlendirüvni de hatirde tutmaqnı kelişikli esap ettiler. Amma indemediler. Yalıñız Kalinovskiy laqırdı etti: “İleri doğru ketip, duşmannı yoq etmek kerekmiz!” – dedi.

Pototskiyniñ emiri mücibi, askerler çadırnı terk etip, Korsunğa ve Aq Kilisege yol aldılar. Mayıs 10-da Korsun yanına kelip, uyğun yer işğal ettiler.

Sarı-Suv yanında qırımtatarlarınıñ qırğınından soñra Hmelnitskiy safdaşlarını topladı. Müit kergin edi. Onıñ közde tutqan büyük işinde ilki ğalebe elde etildi. Lâkin bu - başlanğıç, esas uruşlar ögde. Şurada er kes bir fikirde edi. Hmelnitskiyniñ safdaşları Krivonos, Bogun, Neçay Kriçevskiy, Veşnâk ve digerler, getmannıñ: “Alel-acele Pototskiy askerlerine qarşı uruşqa başlamaq kerek!” – degen teklifini qabul ettiler.

Bundan soñra Hmelnitskiy çadırğa qaytıp keldi. Ukrainanıñ bütün köylerinden kelmekte olğan göñülli askerlerni taqsim etip, yeñi alaylar meydanğa ketirmek, komutanlarını tayin etmek, seferge çıqmaq içün kerek edavatnı azırlamaq kerek, çünki er ceetten sınavlı ve cenklerge alışıq duşman ile uruşmaq kerek olacaq.

Masalar başında getmannıñ emirlerini yazmağa azır kâtibler oturmaqtalar. Olarnıñ arasında ucları çetke uzanıq ince mıyıqlı ilekâr közlü kişi nazarnı celp etmekte. O, polonya jolneri. Soñki uruşta tatarlarğa esir tüşip, Hmelnitskiy tarafından bir miliyge deñişilgen – İvan Vıhovskiy. Hmelnitskiyniñ eski aşnası...

Babasından yahşı tasil alıp, Petr Mogilaga hızmet etmekte olğan Vıhovskiy biñ altı yüz otuzıncı senelerniñ soñunda leh mahkemesinde işler idarecisi edi. Soñundan o, Ukrainanı getman yerine idare etici leh Komissarı yanında körümli yer işğal etti. Bu vaqıtta Bogdan ile tanış oldı. Vıhovskiy askeri kâtip sıfatında, qıraldan “emir subai” tarafından marum etilgen kazaklarğa üriyetni qaytarıp bermesini istemek içün keteyatqan kazaklarğa talimat bergen vaqıtta tevqif etilgen edi.

Şimdi Hmelnitskiy, beklep turğan Vıhovskiyniñ yanına keldi. Getmannıñ askerlerge ant mektübini ekevleşip yazdılar. Soñra, çadırda yüksek komutanlıq toplandı. Yeñi ücümler hususında muşavere oldı. Mayıs 11-de Hmelnitskiy öz askerleri ile Sarı-Suvdan taclı getmanlarğa cönedi. Şu künü Hmelnitskiyniñ ihtiyarına Çigirindeki, Krılovdan ve başqa köylerden eki bin göñülli cenkçi keldi.

Mayıs 15-te Korsun yanında isyancı polkları peyda oldılar. Olar, sag yalıda yerleşken duşman durağını sarıp alıp, lehlerden cenüpte, Ros özeni yalısında yerleştiler. Leh askerleri qaviy yerleşkenler. Topları esapsız çoq. Pototskiy ile Kalinovskiy arasındaki zıddiyetlerge baqmadan, lehler isyancılardan qorçalanmağa qarar bergenleri aqqında haber alındı. Olarda yigirmi beş biñ adam ve qırq top bar. Arta bergen qıtalarında on beş biñ, Tuğay-beyniñ ordusında on biñ asker buluna. Hmelnitskiy duşman pozitsiyasını özü közden keçirmege istedi. Leh çadırı yükseklikte buluna. Çadır üç yaqtan yüksek topraq yığınları ile sarılı. Bularnı, Kalinovskiyniñ emirine binaen jolnerler yasap yetiştirgen ve teren okoplar qazğanlar. Çatırnı dördünci yaqtan Ros özeni qorçalamaqta. Hmelnitskiy duşman tarafından qaçıp kelgen askerden bildi ki, topraq yığınları üstünde toplar qoyılğan, çadırnıñ etrafı yahşı silâlı piyade askerler ve dragunlar tarafından muafaza olunıaqta.

– Lehlerni bu yerden urıp çıqarmaq qolay olmaz, – dedi Hmelnitskiy yanındaki Krivonosqa. - Bularğa qarşı birşey tüşünip tapmaq kerek. Öyle şey ki. Lehler içün ümitsizden olıp çıqsın, yoqsa, kazak qanı çoq tökülecek.

Tatarlar Çânbuq özeninden keçti, leh çadırına yaqınlap, toqtadılar.

Salı künü tatarlar ve kazaklar çöl yaqtan lehler çadırı yanına kelip, kiyik sesle yayğara qoparıp, lehlerni şaşmalatıp, olarğa ateş yaçtılar. Lâkin lehler teren okoplar içinde pustı, tatarlarnıñ ve kazaklarnıñ müşketlerinden atılğan ateşten qurtuldılar. O sebepten tatarlar yüksek topraq yığınları töpesine tırmaşıp çıqıp, jolnerlernen yüz-yüzge kelip süngü ile uruştılar. Uruşuv vaqıtında lehler bir kazaknı esir alıp, özleriniñ getmanınıñ üzürine ketirdiler. Getman kazaktan, tatarlar ve kazaklar ne qadar, çoqmı-azmı ekenini soray. Esir ayneci ve aqıllı eken: “Tuğay-beyniñ tatarlar ordusı beş yüz biñ askerden ibaret, tezden han özü beş yüz biñ askernen kelecek! – dey. – Kazaklarnıñ esabı yoq...”

Lehler buña inanalar. Yüreklerini qorqu basa, episi ruhtan tüşe, elleri yiberile. Çünki kazaklarnıñ özlerinden degil, olarğa esir tüşip, açlıq çeküvden qorqa ediler. O sebepten yük arabaları turğan yoldan, urunıp-sürünip, keri qaça başlaylar.

Nikolay Pototskiy duşmanda asker çoqluğından qorqup, uruşqa kirişmedi, keri çekildi. Vişnevetskiyden kelgen adam, onıñ altı biñ şlâhtadan ibaret otrâdı Pototskiy tarafqa keleyatqanını ayttı.

Mayıs 16 gecesi razvedka Hmelnitskiyge lehler keri çekilmege azırlanganları hususında haber bergende, Bogdan mıyıq astından küldi.

Soñra kazaklar üylege yarım saat qalganda bir buçuq çaqırımdaki Gorohov köyü yanındaki dağlıqqa çekildiler. Bataqlı dağ içine kirgende, arabalarınıñ çoqusı qoyu çamurga battı ve tatarlar çapıp kelip eki top arabasını quru yerge üytep çıqarıp, top ve müşket ateşine tuttılar. Lehler bizge dört yaqtan ücüm ettiler. Kazaklarnıñ çadırı Gorohov dagındaki çamurğa, yımşaq çuvalğa kirgen kibi battı, ileri areket etip olamadı: çünki yollarda çuqurlar qazılgan, keçit yıqıq tereklernen kesilgen edi. Tatarlar, kazaklarnıñ qazıp qoyğan okoplarından faydalanıp, cesürane uruştılar.

Qart Pototskiy öz ordusı mahv olayatqanını körerek, soñki küçüni toplap, ücümge çıqtı. O, atlı askerlerge atlardan tüşip, müşketlernen cenkleşmekni emir etti, lâkin piyade cenkni ögrenmegen atlılar atta cenkleşüv tertibinde tizilip yetiştirip olamadılar. Tatarlar ve kazaklar olarnı qırıp taşladı. Kazaklar açılğan “soqaq” ile çadır boyu kettiler. Tatarlar çadırğa diger yaqtan urdırıp kirdiler. Ortalıq qarıştı. Bundan lehler ile kelgen bala-çala hızmetçiler faydalandılar. Askerler atlardan tüşip cügenleriniñ çılbırlarını olarnıñ qollarına tuttırdı. Olar atlarğa minip, qaçtılar. Yalıñız merkeziy qısım bir talay vaqıt qorçalanıp, atışıp turdı, soñra o da tındı. Umumiy telâş başladı. Jolnerler taraf-taraf qaçtılar. Tatarlar olarnı atlarınıñ tuyaqları astında yorğaladı, bazılarını esirlikke aldılar. Knâz Köretskiy özüniñ eki biñ askerinen yarısını cenk meydanında qaldırıp, qamaçavdan zornen qaçıp qurtuldı.

Tatarlarğa zengin ğanimet esir tüşken qaldı. Leh getmanlar ve onlarnen diger magnatlar şu saat Qırımga yollanıldı. Tatarlar esirlerini nasıl bağlağanlarını Hmelnitskiy indemey közetip turdı. Bu adamlar Ukrain halqınıñ ne qadar qanını aqızğanlarını, onıñ başına ne qadar elâket ketirgenlerini hatırladı. 1637 senesi Kümeyki yanında dostı Pavlükniñ komandanlığı altında cenkleşkenlerini, Pototskiyniñ emirine binaen esirler kesek-kesek doğralğanını, 1638 senesi Kiyevde onıñ közleri ögünde arqadaşı isyancılar yetekçisi Kizimni ve onıñ oğlu Kizimenko qazıqqa oturtılğanını, isyancı Kuşnıñ başı kesilgenini, isyancılarnıñ qadınlarına qılınğanını hatırladı. Hmelnitskiyni aşalağan Pototskiy: “Holop tatarlarnıñ şanlı şevelyege, merdligi aqqını ne ile tölediñ? Meni tatarlarnıñ merdligi yeñdi. Sen özüñniñ alçaq rezil adamlarıñ ile yeñmediñ!” – degende, Bogdan: “Seniñle... maña “holop” degen şahslar ve saña beñzer kişiler ile töledim, – dep cevap berdi ve taclı getman bundan iç bir şey ögrenmedi, ve topraq üzerinde raatlıq ve barışıq asıl olğance, Ukrainanıñ ve Lehistannıñ qanı daa az tökülmeycek” – diye kederlendi.

Pototskiy alâ Vişnevskiyden ve diger magnatlardan yardım beklemekte, lâkin olar, Korsun yanında taclı askeriy qıtalar qıyratılğanını işitken soñ, taqdirlerini sınavdan vazgeçerek, öz ailelerini alıp, Lehistan sıñırlarına doğru, keri çekildiler.

Hmelnitskiy, bunıñle şlâhtağa qarşı cenk bitmegenini bile edi. Onı yeñmek içün küçlü ordu kerek. Qıral Vladislavğa qarşı turmaq mümkün degil. Qıral: “Bogdannı magnatlarğa duşman, qıral tarafdarı bellesin, qıral özü de magnatlarğa duşman. Hmelnitskiy qıralğa mektüp yazıp, er şeyni elverişli yarıqqa köstermek kerek. Bu baş etilmez tatarlardan daa çoq belâlarğa qalırmız. Olar şimdi bile, Bogdandan ruhsetsiz Ukraina boylap dolana, köylerni çaypaylar. Olarnı nasıl toqtatırsıñ? İttifaqçı kim? Hmelnitskiy “Ukrainanıñ kelecegini Rusiye ile ittifaq al etecek” fikirinde!

Mayıs 18-de kazak şurasında Bogdan aynı fikirni tekrarladı. Şuranıñ meclisi tarihqa, “Korsun meclisi” olaraq kirdi.

Bogdannıñ dostları Veşnâk, Cecilli, Neçay Bogun, Puşkar-magnatlıqnı kenişletüv tarafdarları. Amma nasıl kenişletüvni aytmaylar. Rusiye ile birleşüvni doğru tanıylar. Baş çavuşlar şurasınıñ bu fikirini Moskva ükümetine Kursk zadekânı Nikita Grinin yetkizdi. Bu adam Ukrainada, esasen, Seçte bir buçuq yıl yaşağan. Şimdi isyancı kazaklar Grininge işanalar. Voyevoda Volhovskiy özüniñ Rusiye padişasına yollağan mektübinde: “Hmelnitskiyniñ iştiraki ile olğan mecliste Ukraina halqınıñ Rusiye halqı ile birleşmesi aqqında qarar çıqarıldı” – dep yazdı...