Тюфеклерини омузларына ургъан, патронташ, ав чантасы такъынгъан ве узакътан бакъкъанда керчектен авджыларгъа бенъзеген учь киши озенден кечип къыргъа тырмашмагъа башладылар. Къырмызы тюс, ерли джыныс ав копеги оякъ-буякъ чалы астларыны, таш талдаларыны къокълап, базан авлап, авджыларнынъ огюнден оларгъа ёл косьтерип кете эди. Къыргъа чыкъкъан сокъакъ гедже бою сепелеп ягъгъан кузь ягъмурындан чамырлангъан. Бундай ёлларгъа юрюшке алышмагъан узун, чёкме бурунлы, индже сия мыйыкълы, урбасына бакъкъанда онынъ шеэрли олгъаныны косьтерип тургъан йигит, аягъы тайгъан сонъ токътады, аркъасындан кельген узун сачлы, къара сакъаллы, бети бираз чубарджа, Петербургда окъугъан ве форма ташыгъан студентке копекни косьтерип:

— «Азамат» тавшан ызына тюшти,— деди.

Эм, акъикъатен, арадан бир дакъкъа кечмеден «Азамат» чалы астындан бир тавшан айдап чыкъарды ве онынъ пешинден авлай-авлай кетти. Тавшаннен копек фындыкълыкъ ичине кирди ве козьден гъайып оддылар.

Энъ арттан кельген кой яшы аркъадашларына якъынлашты ве:

— Тавшанны биринджи чыкъкъан еринде беклейик; «Азамат» оны шимди мында айдап кетирир,— деди.

Авджылар отурдылар.

Сакъаллы, чубар студент чезильген потюк бавларыны янъыдан байлады. Узун, индже мыйыкълы йигит тютюн къутусыны чыкъарып сигар бурды, сонъра оны сары, кербар сигар агъачкъа къойып, якъты. Койлю яш якъындаки таш устюне минип, «Азаматнынъ» давушыны динъледи, сонъра бурулып:

— Авлакъ кеттилер,— деди ве бундан бир къач кунь эвель кене шеэрден кельген эки «авджы»нынъ насыл авлангъанларыны айтып, узун бойлу йигитнен сакъаллы студентни кульдюрди.

— Акъшамдан патрон толдырып азырлангъан эдим. Саба танъ вакътында тюфек давушы эшитип турдым. «Азаматны» пешиме такъып чыкътым. Олар да сизинъ киби шеэрден кельген эдилер. Манъа бу ерде раст кельдилер. Янларында копеклери де ёкъ. Ялынъыз биринде тюфек бар, экинджиси тюфексиз... копек вазифесини коре... чалыларгъа таш атып, тавшанларны чыкъара... тюфеклиси исе ата... Мен «Азаматны» тутып махсус оларны сейир эттим. Беш тавшан чыкъардылар, лякин ич бирини урамадылар. «Азамат» тавшан корьгенде парчаланаджакъ, амма мен джибермейим... Энъ сонъу манъа келип копекни куньделик оларгъа бермеми ялвардылар. Беш кумюшке бердим. «Азамат» учь тавшанны бирер-бирер айдаштырып, оларнынъ огюне кетирди. Мен айтам: атынъыз, дейим, аталар амма, урамайлар. Мен, мына шай этип, бир атышта урам. Олар меним ургъан тавшанымы озьлерине алмакъ истейлер: «Бизим куньделик туткъан копегимиз айдап кетирди»,— дейлер. Лякин мен бала дегилим, къаптырмайым. «Озюнъиз ур да, алынъыз»,— дейим... Чаре буламадылар, меним ургъан тавшанларымы бирер кумюшке алып, аякъларындан байлады ве шай этип, аркъаларына асып шеэрге къайттылар.

Койлю яш икяесини битиргенден сонъ, таш устюне минди де, динъленмеге башлады. Бираздан:

— Иште, келе! — деди. Тез-тез тюфегини азырлады.

Шеэрли авджылар да азырландылар, бири-биринден бешер-онар адым узакъ турып бекледилер. Башта сакъаллы студент, сонъра узун бойлу йигит атаджакъ, урамаса койлю яшкъа къаладжакъ эди.

Авджылар чокъ беклемедилер. Тавшан фындыкълыкътан чыкъкъаны киби токътады. Къулакъларыны тикип, озюнинъ къылый козьлеринен бир артына, бир де огюне бакъты да сол тарафкъа бурулып, фырлады.

Сакъаллы студент тюфегини козьледи, тавшан онынъ догърусына кельгенде атты, тюфек булуттай думан чыкъарып, онынъ огюни къапатты. О, тавшанны урдым белледи, янындан бир тюфек даа патлагъаныны эшитмеди, тавшанны узун бойлу йигитнинъ ургъаныны корьмеди. Чапып ерге яткъан тавшангъа барды, оны тутты. Узун бойлу йигит де чапты, тавшаниы сакъаллы студентнинъ элинден алмакъ истеди. О, разы олмады.

— Къайда чапкъыласынъ я! Оны мен урдым да!— деди.

Узун бойлу йигит кульди:

— Сен янъылдынъ. Тавшанны мен урдым.

— Джаным, козюмнен корьдим, мен аткъан сонъ...

— Сен тюш корьдинъ, достым. Оны мен аттым, мен урдым...

Меселени койлю яш чезди. Тавшангъа япышкъан ве оны чеккелеген авджылар янына келип, тавшанны узун бойлу йигит ургъаныны айтты. Сакъаллы студент бир злинен сакъалыны къашыды ве экинджи элинен тавшанны узун бойлу йигитке узатып:

— Оны мен урдым амма...— деди. Керисини айтмады. Ерде яткъан тюфегини алып омузына кечирди.

Узун бойлу йигит тавшанны чантасына къойды, «Азамат» ерге тамгъан къанларны ялады, сонъ кене бурулып кетти, авджылар да онынъ пешине тюштилер.

Сакъаллы чубар студент башта элинден тавшан алынгъаны ичюн ынджынды, аркъадашларынен сёйлешмеди исе де, сонърадан узун бойлу йигитке акъ берип, яваш-яваш лакъырдыгъа башлады. Олар шимди эм тав ичинде «Азаматнынъ» пешинден кете, эм де сакъаллы студентнинъ айткъанларыны динълейлер.

— Мен онынъ этинде, терисинде дегилим. Меним макъсадым тавшаныы озь элимнен атмакъ... инанынъыз, къач йылдыр, арада-сырада авджылыкъкъа чыкъам. Лякин догърусыны айтам, даа озь элимнен бир тавшан олсун урамадым... Эгер мен бир тавшан олсун урсам, бундан сонъра тюфегимни быракъаджакъ, бир даа элиме алмайджагъым... Бугунь эминим ки, яхут да манъа ойле келе ки...

Койлю яш лакъырдыгъа къошулды:

— Ойледир... мына, бизим койде Ислям акъайны алайыкъ. Энди алтмыш яшына еткен... эр кузь чыкъып авлана, даа онынъ эвине тавшан кетиргенини бильмейлер. Лякин Муртаза дайы ич бир кере бош къайтмагъан, эм кене шай я... Мен озюм де шай, гузель нишан атам... аткъанымы урам...

Он дакъкъадан берли давушы эшитильмеген «Азамат» янъыдан авлады. Койлю яш динъленип:

— Кене тавшан тапты,— деди.

Олар бираз даа илериледилер. Тавдан чыкъып, янашадаки дере башындан, дереиинъ къаршысындаки тав ичинде сеси эшитильген «Азаматны» козьлеринен араштырдылар. «Азаматнынъ» авламасы базан якъынлардан, базан да узакълардан эшитиле эди. Узун бойлу йигит бу ерде турып беклемелерини теклиф этти. Олар учю де, шу ерде кесилип быракъылгъан агъач устюне отурдылар. «Азаматнынъ» сеcи артыкъ зшитильмез олды. Койлю яш онынъ тавшанны пек узакъ айдагъаныны айтты, сонъра иляве этти:

— «Азамат» ишини билир. О тавшанны илле бу тарафкъа айдап кетирир.

Сакъаллы студент кене сёзге башлады:

— Бундан эки йыл эвель, бир баарь куню эди. Тиземнинъ Абдураманы манъа авгъа чыкъмамызны теклиф этти. Затен, мени авджылыкъкъа алыштыргъан да о олды я... Мен баарьде авджылыкънынъ ярамагъаныны, шимди оларнынъ бала догъурмакъ девирлери олгъаныны айтып токътатмакъ истедим. Лякин о, авланмакъ дегенде къаядан атар эди. Зорлады, мен де разы олдым. Чыкътыкъ. Эки тавшан раст кетирдик, экисини де о атты. «Семиз тавшанлар урдыкъ» деп къуванштыкъ. Лякин ичлерини темизлегенде, юклю олгъанларыны корьдик... Тизем Абдурамангъа пек дарылды: «Языкъ, гуня дегильми, бакъ бу айванчыкъларны... Бир тавшан деп, бир такъым масумчиклернинъ джаныны къыйдынъ»,— деди. Оларны мен де аджыдым, бир даа авгъа чыкъмайджагъымы айтып емин эттим... Лякин файда бермеди... кузь кельгенинен Абдурамангъа къошулып кеттим...

Койлю яш сорады:

— Тизенъизнинъ огълу Абдураман ольди, дединъизми?

— Эбет, ольди. Озь-озюни ольдюрди... Айттым я, о ав делиси эди. Онынъ козюне эр шей тавшан, яхуд да, бодене олып корюнирди. Онъа якъмагъан иляджлары къалмады... Лякин савултамадылар... Яткъан еринден сычрап турар, тюфекке япышыр ве эв ичинде рафларгъа, ястыкъ артларына козьлер эди. Онынъ бу ишлеринден къоркъып эр заман тюфегини бош тутар эдилер, лякин бир кунь къайдандыр, толу патронлар алгъан. Эвде ялынъыз къалгъанда тюфегини озь кокюсине тиреп, тетигини аягъынен баскъан да, шай этип озь-озюни аткъан...

Койлю яш козюнен узакъларда «Азаматны» араштырды. Сонъ, сакъаллы студентке бурулып сорады:

— Демек, сиз бир тавшан урсанъыз, авджылыкъны бусь-бутюн быракъаджакъсынъыз, ойлеми?

— Емин этип айтам, быракъаджагъым...

— Беринъиз, тюфегинъизни бакъайым...

О, сакъаллы студентнинъ элиндеки тюфегини алды, эвирип-чевирип бакъты:

— Тюфегинъиз яхшы,— деп къайтарды.— Мен сизге бугунь къач йылдан берли асрет олгъан тавшанынъны урдырайым. Келинъиз пешимден!— деди. Олар узун бойлу йигитни агъач устюнде къалдырып, дереге тюшти ве къаршы тавгъа кирдилер. Койлю яш сакъаллы студентни тав арасында бир сокъакъкъа кетирди:

— Мында бекленъиз, «Азамат» тавшанны илле бу ерден кечирир, атарсынъыз,— деп сакъаллыны анда ташлады; озю кене эски ерине къайтты.

Койлю яш кеткен сонъ, сакъаллы студент тюфегинден патронны чыкъарып, онынъ ерине янъысыны къойды ве бекледи.

Дакъкъалар узагъан сайын узады. Аякъ устюнде беклеп турмакъ сакъаллы студентни ёрултмады. Эгер керек олса, о бу ерде афталарнен беклейджек ве илле «Азаматнынъ» айдап кетиреджек тавшаныны ураджакъ эди.

«Азамат» оны чокъ беклетмеди. Арадан беш-он дакъкъа кечер-кечмез башта узакътан, сонъра кеткен сайын якъындан «Азаматнынъ» авламасы эшитильди. Койлю яш деренинъ къаршы тарафындан «Мукъайт олунъыз!»—деп багъырды. Сакъаллы студент мукъайт олды, тюфегини элине алып, давуш кельген тарафкъа козьлеп бекледи. Тавшан корюнгени киби оны атаджакъ эди.

«Азаматнынъ» авламасы пек якъындан эшитильди.

Сонъра авлама эшитильген якъта къулакъларыны аркъасына яткъызып, олгъан къуветини топлап озюни илери аткъан тавшан корюнди. О сакъаллы студентке догъру келе эди.

Сакъаллы студент нефес алмайып тавшаннынь «мензильге» кельмесини бекледи ве, ниает, тюфек атылды. Барут думаны студентнинъ козю огюне джайылды. О, тюфегини ерге ташлап, ургъан авына чапты, лякин козьлерине инанмай, тургъан еринде мыхланып къалды. Онынъ огюнде тамам эки къулагъы арасындан урулгъан «Азамат» созулып, олип ята эди...

Койлю яш ав урулгъан ерге кельгенде, анда «Азаматнынъ» олюсини корьди. Онынъ къаны мийине урды. Тюфегини элине алып, сакъаллы студентни араштырды исе де, буламады. Чюнки сакъаллы студент де, тавшан киби, чокътан гъайып олып кеткен эди...